Бастауыш мектеп оқушыларының танымдық қызметін қалыптастыру және дамыту
КІРІСПЕ
І ТАРАУ. МЕКТЕП ОҚУШЫСЫНЫҢ ҚАБЫЛДАУЫН ДАМЫТУДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ.ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектеп оқушыларының қабылдауын дамыту педагогикалық процестің қажетті бөлігі
1.2. Қабылдаудың түрлері мен қасиеттері
2 ТАРАУ. БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ОҚУ ПРОЦЕСІНДЕ ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗМЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖӘНЕ ДАМЫТУ
2.1 Бастауыш мектеп оқушыларының оқу процесінде байқампаздығын дамыту
2.2 Оқу жұмыстары арқылы байқампаздығын дамытуды
ұйымдастырудың жолдары.
ҚОРЫТЫНДЫ.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР.
І ТАРАУ. МЕКТЕП ОҚУШЫСЫНЫҢ ҚАБЫЛДАУЫН ДАМЫТУДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ.ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектеп оқушыларының қабылдауын дамыту педагогикалық процестің қажетті бөлігі
1.2. Қабылдаудың түрлері мен қасиеттері
2 ТАРАУ. БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ОҚУ ПРОЦЕСІНДЕ ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗМЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖӘНЕ ДАМЫТУ
2.1 Бастауыш мектеп оқушыларының оқу процесінде байқампаздығын дамыту
2.2 Оқу жұмыстары арқылы байқампаздығын дамытуды
ұйымдастырудың жолдары.
ҚОРЫТЫНДЫ.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР.
Білім беру саласында соңғы кездері болып жатқан өзгерістер және соған сәйкес жүзеге асырылатын реформалық концепциялар Қазақстан республикасының негізгі заңдары мен құжаттарына негізделген, Қазақстан республикасының «Білім туралы» заңының 39 бабында білім беру жүйесінің әлемдік білім беру жүйесіне араласу және соған сәйкес мазмұндық-әрекеттік құрылымын анықтау қажеттігі басты педагогикалық проблема деп айтылған. Оқу процесінде оқушылардың танымдық қызметін күшейту, олардың оқуға деген ынтасын арттырады, оқуға қызығушылықтарын қамтамасыз етеді, сол арқылы білімді азамат дайындаудың міндеттерін жүзеге асырады, - делінген
Қазақстан республикасының жалпы білім беру концепциясында. Оқушылардың танымдық қызметі олардың психикалық процестерінің даму және қалыптасу деңгейлеріне тікелей тәуелді болғанымен, оларды тәрбиелеу қажеттігі аса маңызды дейді Л.С. Выготский. Психология ғылымдарының зерттеу материалдары (В. Петровский, Давыдов, Леонтьев, Божович, т.б.) танымдық қызметтің танымдық процестерге тікелей байланысты қалыптасатындығын, ал қалыптасу деңгейлерін педагогикалық принциптерге сәйкес анықтау оқушылардың оқу-тәрбие процесін жүйелі ұйымдастыруға мүмкіндік беретінін көрсетті.
Қазақстан республикасының орта мектеп педагогикасының өзекті мәселесінің бірі – балалардың сапалы білім алуы мен білім берудің тиімді әдіс-тәсілдерін жетілдіру болып табылады. Осы мәселені шешудің ең басты шарттарының бірі – дидактикалық шарттар жүйесін нақтылау, оның психологиялық-педагогикалық негіздерімен қамтамасыз етілуін қадағалау және жүзеге асыру болып табылады. Соңғы кездегі педагогикалық психология ғылымының алдындағы көкейкесті мәселе болып оқушылардың оқу әрекетітін жүйелеу, оның танымдық қызметін белсендіру, сол арқылы мұғалім қызметінің әрекеттік жүйесін анықтау болып саналады. Әсіресе, бастауыш мектеп оқушыларының танымдық қызметін қалыптастыру және дамыту, оны психологиялық тұрғыдан негіздеу, педагогикалық принциптерге және заңдылықтарға сәйкестендіру, сол арқылы бастауыш мектеп оқушыларының танымдық қызметін дамытудың тиімді жолдары мен әдіс-тәсілдерін анықтау көкейкесті мәселелердің бірі болып отыр.
Қазақстан республикасының жалпы білім беру концепциясында. Оқушылардың танымдық қызметі олардың психикалық процестерінің даму және қалыптасу деңгейлеріне тікелей тәуелді болғанымен, оларды тәрбиелеу қажеттігі аса маңызды дейді Л.С. Выготский. Психология ғылымдарының зерттеу материалдары (В. Петровский, Давыдов, Леонтьев, Божович, т.б.) танымдық қызметтің танымдық процестерге тікелей байланысты қалыптасатындығын, ал қалыптасу деңгейлерін педагогикалық принциптерге сәйкес анықтау оқушылардың оқу-тәрбие процесін жүйелі ұйымдастыруға мүмкіндік беретінін көрсетті.
Қазақстан республикасының орта мектеп педагогикасының өзекті мәселесінің бірі – балалардың сапалы білім алуы мен білім берудің тиімді әдіс-тәсілдерін жетілдіру болып табылады. Осы мәселені шешудің ең басты шарттарының бірі – дидактикалық шарттар жүйесін нақтылау, оның психологиялық-педагогикалық негіздерімен қамтамасыз етілуін қадағалау және жүзеге асыру болып табылады. Соңғы кездегі педагогикалық психология ғылымының алдындағы көкейкесті мәселе болып оқушылардың оқу әрекетітін жүйелеу, оның танымдық қызметін белсендіру, сол арқылы мұғалім қызметінің әрекеттік жүйесін анықтау болып саналады. Әсіресе, бастауыш мектеп оқушыларының танымдық қызметін қалыптастыру және дамыту, оны психологиялық тұрғыдан негіздеу, педагогикалық принциптерге және заңдылықтарға сәйкестендіру, сол арқылы бастауыш мектеп оқушыларының танымдық қызметін дамытудың тиімді жолдары мен әдіс-тәсілдерін анықтау көкейкесті мәселелердің бірі болып отыр.
Дипломдық жұмыс
Бастауыш мектеп оқушыларының танымдық қызметін қалыптастыру және дамыту
Мазмұны
Кіріспе
І тарау. мектеп оқушысының қабылдауын дамытудың психологиялық-педагогикалық
негіздері
1.1 Мектеп оқушыларының қабылдауын дамыту педагогикалық процестің қажетті
бөлігі
1.2. Қабылдаудың түрлері мен қасиеттері
2 тарау. БАСТАУЫШ мектеп оқушыларының оқу процесінде ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗМЕТІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖӘНЕ ДАМЫТУ
2.1 Бастауыш мектеп оқушыларының оқу процесінде байқампаздығын дамыту
2.2 Оқу жұмыстары арқылы байқампаздығын дамытуды
ұйымдастырудың жолдары.
Қорытынды.
Пайдаланған Әдебиеттер.
КІРІСПЕ
Білім беру саласында соңғы кездері болып жатқан өзгерістер және соған
сәйкес жүзеге асырылатын реформалық концепциялар Қазақстан республикасының
негізгі заңдары мен құжаттарына негізделген, Қазақстан республикасының
Білім туралы заңының 39 бабында білім беру жүйесінің әлемдік білім беру
жүйесіне араласу және соған сәйкес мазмұндық-әрекеттік құрылымын анықтау
қажеттігі басты педагогикалық проблема деп айтылған. Оқу процесінде
оқушылардың танымдық қызметін күшейту, олардың оқуға деген ынтасын
арттырады, оқуға қызығушылықтарын қамтамасыз етеді, сол арқылы білімді
азамат дайындаудың міндеттерін жүзеге асырады, - делінген
Қазақстан республикасының жалпы білім беру концепциясында. Оқушылардың
танымдық қызметі олардың психикалық процестерінің даму және қалыптасу
деңгейлеріне тікелей тәуелді болғанымен, оларды тәрбиелеу қажеттігі аса
маңызды дейді Л.С. Выготский. Психология ғылымдарының зерттеу материалдары
(В. Петровский, Давыдов, Леонтьев, Божович, т.б.) танымдық қызметтің
танымдық процестерге тікелей байланысты қалыптасатындығын, ал қалыптасу
деңгейлерін педагогикалық принциптерге сәйкес анықтау оқушылардың оқу-
тәрбие процесін жүйелі ұйымдастыруға мүмкіндік беретінін көрсетті.
Қазақстан республикасының орта мектеп педагогикасының өзекті
мәселесінің бірі – балалардың сапалы білім алуы мен білім берудің тиімді
әдіс-тәсілдерін жетілдіру болып табылады. Осы мәселені шешудің ең басты
шарттарының бірі – дидактикалық шарттар жүйесін нақтылау, оның
психологиялық-педагогикалық негіздерімен қамтамасыз етілуін қадағалау және
жүзеге асыру болып табылады. Соңғы кездегі педагогикалық психология
ғылымының алдындағы көкейкесті мәселе болып оқушылардың оқу әрекетітін
жүйелеу, оның танымдық қызметін белсендіру, сол арқылы мұғалім қызметінің
әрекеттік жүйесін анықтау болып саналады. Әсіресе, бастауыш мектеп
оқушыларының танымдық қызметін қалыптастыру және дамыту, оны психологиялық
тұрғыдан негіздеу, педагогикалық принциптерге және заңдылықтарға
сәйкестендіру, сол арқылы бастауыш мектеп оқушыларының танымдық қызметін
дамытудың тиімді жолдары мен әдіс-тәсілдерін анықтау көкейкесті
мәселелердің бірі болып отыр.
Бастауыш мектеп педагогикасы өзінің әрекеттік мазмұны бойынша (М.
Люблинская) психология ғылымының теориялық негіздеріне сүйенуі тиіс.
Өйткені 6-10 жасар балалардың оқу әрекетін жеткілікті дәрежеде дамуы мен
қалыптасуы олардың іс-әрекет психологиясына тура пропорционал. Сол себепті
оқу процесін ұйымдастыру мен бақылау кездерінде балалардың жас кезеңдік
және дара ерекшеліктеріне басты көңіл бөлінеді. Оқу әрекеттерінің ойын
әрекеті мен оқу еңбек әрекетіне бөлінуін барынша жақындату арқылы
балалардың танымдық процестерін реттеуге және түзетуге болады, оларды
эмоциялық ауытқудан сақтандыру және білім алудың әрекеттерін дұрыс
қабылдауын қамтамасыз етуге болады. Балалардың қабылдауының қасиеттік
ерекшеліктеріне байланысты оларды байқампаздыққа, өз әрекеттерін
қадағалауға, сыртқы тітіркендіргіштіктерін талдауға үйретуге,
дағдыландыруға болады (Леонтьев). Қазіргі Қазақстан республикасының білім
беру жүйесінде оқытудың жаңа педагогикалық технологиялары оқыту процесінде
оқушылардың танымдық қабілеттерін дамытудың жаңа әрекеттік жүйелерін
ұсынуда. Алайда, олар өздері ұсынған технологиялардың балалардың
қабылдауына сәйкес келу мүмкіндіктерін есепке алмауда (Е.
Коломинский). Жаңа технологиялардың педагогикалық шарттары мен принциптері
түсінікті болғанмен, олардың танымдық қызметке қатысты жетекші ролі
психологиялық тұрғыдан негізделмеген, яғни танымдық процестердің оқушының
қабылдау қызметіне, оны арттыру мен дамытуға әсері жан-жақты
зерттелінбеген. Аталған проблеманың жан-жақты зерттеу және оны бастауыш
мектептің әқу-тәрбие процесінде пайдалану барысында оқушылардың танымдық
қызметін дамыту мәселелері арасында қарама-қайшылықтар туындады, сол
себепті бастауыш мектеп оқушыларының танымдық қызметін дамыту мен
қалыптастырудың әрекеттік мазмұнын анықтау көкейкесті мәселе болып саналық
отыр. Зерттеу тақырыбының көкейкестілігі диплом жұмысының тақырыбын
Бастауыш мектеп оқушыларының танымдық қызметін қалыптастыру және дамыту
деп таңдауға мүмкіндік берді.
Зерттеу мақсаты: бастауыш мектеп оқушыларының қабылдауын және оның
танымдық қызметті дамытуға әсер ету деңгейін анықтау;
Зерттеу нысанасы: бастауыш мектептің оқу-тәрбие процесі;
Зерттеу пәні: бастауыш мектеп оқушыларының қабылдауы және оның
танымдық қызметі;
Зерттеу болжамы: бастауыш мектеп оқушыларының танымдық қызметін
дамыту, оның тиімділік көрсеткіштерін анықтау жеткілікті болады, егер
бастауыш мектеп оқушыларының танымдық процестерін даму ерекшеліктерінің
олардың қалыптасу ерекшеліктерімен өзара байланысын қамтамасыз ету
педагогикалық негізде жүзеге асырылса. Ол үшін оқушылардың байқампаздығын,
өз әрекетіне жауапкершілігін, бақылау және қадағалау әрекеттерінің толық
қамтамасыз ететін зерттеу әдістері мен әдістемелік-әрекеттік мазмұнын
қолданылса. Арнаулы эксперимент өткізіліп, ұйымдастырылатын іс-шаралар
психологиялық-педагогикалық принциптерге сәйкес орындалуы зерттеу жұмысының
нәтижелілігін қамтамасыз етеді.
Зерттеу болжамының ұйғарымынан зерттеудің төмендегі міндеттері
туындайды:
1. Зерттеу тақырыбы бойынша ғылыми әдебиеттерге, әдістемелік материалдарға
және мемлекеттік құжаттарға шолу және талдау жүргізу;
2. Оқушылардың танымдық қызметінің ерекшеліктері және оларды дамытудың
психологиялық және педагогикалық негіздерін анықтау;
3. Бастауыш мектеп оқушыларының жас ерекшелігі мен танымдық қызметінің
қабылдау ерекшелігін көрсету және олардың даму және қалыптасуының
әрекеттік мазмұнын анықтау;
4. Анықталынған даму және қалыптасу әрекетінің ұсынылған мазмұнының
тиімділігін эксперимент арқылы тексеру және алынған нәтижелер бойынша
қорытынды тұжырымдама жасау.
Зерттеу әдістері: мемлекеттік ресми және кәсіби құжаттарды талдау,
ғылыми әдебиеттерді талдау, салыстыру, бақылау, педагогикалық эксперимент,
озат тәжірибелерді жинақтау.
Зерттеу орны: Тараз қаласы, №8 қазақ гимназиясы.
Зерттеу кезеңдері: 1-ші кезеңде (2001-2002 жж.) тақырыптың өзектілігі
дәлелденіп, ғылыми әдебиеттер мен әдістемелік материалдарға талдау
жасалынды, негізгі тұжырымдар мен қағидалар қорытындыланып, олардың
негізінде зерттеу болжамы мен міндеттері айқындалды; 2-ші кезеңде (2002-
2003 жж.) оқушылардың танымдық қабілетін оқу-тәрбие процесінде дамытудың
әрекеттік әдістемелік жүйесінің тиімді түрлерін анықталынды және оларды
ұйымдастырудың түрлі формаларына талдау жасалынды. Оқушылардың танымдық
қызметінің оқу процесіндегі тәуелді болатын факторлары анықталынып, олардың
әрқайсысының әсерлік деңгейі көрсетілді.
Қорғауға ұсынылады:
1. Бастауыш мектеп оқушыларының қабылдауын дамыту – оқу процесіндегі
оқушының танымдық қызметін белсендіретін әрекет жүйесін негіздеу.
2. Бастауыш мектеп оқушыларының танымдық қызметін оқу процесінде дамытудың
әрекеттік - әдістемелік жүйесін анықтау.
І тарау. мектеп оқушысының қабылдауын дамытудың психологиялық-педагогикалық
негіздері
1.1 Мектеп оқушыларының қабылдауын дамыту педагогикалық процестің қажетті
бөлігі
Түйсіктердің арқасында үлкен ми сыңарларының заттардың жеке сапалары
(түс, дыбыс, қаттрылығы) т.б. бейнеленеді. Бірақ адам айналасындағы
дүниедегі әрбір заттар немесе құбылыстар әртүрлі сапалар мен қасиеттердің
тұтас комплексі болады. Оларды дұрыс бейнелеу үшін анализаторлар беретін
жеке түйсіктер ми қыртысында бірігеді, сөйтіп адамда заттың немесе
құбылыстың тұтас бір бейнесі жасалады.
Белгілі бір кезде сезім органдарына әсер ететін заттар мен
құбылыстардың бейнелеуіндегі техникалық процесс қабылдау деп аталады.
Түйсікке қарағанда қабылдау – шындықты бейнелеудің неғұрлым жоғары формасы.
Қабылдаудың физиологиялық негізі – үлкен ми сыңарлары қыртысындағы күрделі
шартты рефлекторлық байланыстар, мұнда сыртқы тітіркендіргіштерден келетін
қозулардың синтезі (бірігуі) жүзеге асады. Қабылдауда бірнеше
анализаторлардың келісімді іс-әрекеті, органи* тітіркендіргіштердің тұтас
комплексіне жауап реакциясы жүзеге асады. Мысалы біз раушан гүлін
қабылдағанда, сонымен қатар оның әдемі формасы, тамаша түсін көреміз,
гүлдің сүйкімді иісін иіскеп кеудемізге жұтамыз, абайлап гүлге қол тигізіп,
оның жапырақтарының т.б. нәзік жұмсақ екенін сипап сезінеміз. Міне осы жеке
түйсіктердің бәрі мидың қыртысында қосылып, біртұтас комплекс болып
бірігеді. Оның үстіне біз бұл заттың раушан гүлі екенін білеміз, яғни
мұнда іс процестері де орын алады. Гүлдің иісі бізді рахаттандырады,
сүйкімді сезім туғызады. Ақырында қабылдау процесіне ойлау да кіреді: біз
мұның раушан гүлінің қай сортына жататынын ойланамыз, бастапқы қарапайым
қорытынды жасалады. Қабылдауда қай анализатордың басым болуына байланысты
көру, есту, иіс, дәм, сипай сезу және кинестетикалық қабылдаулар болып
айырылады.
Қабылдау – адамның іс-әрекетіне тығыз байланысты активті процесс. Егер
біз салынған суреттің қасында тыпыр етпестен тұрып, оны қарап сүйсінсек те,
бәрібір қандай да бір оймен шұғылданамыз, әйтпесе ешнәрсе біле алмас едік,
қарап тұрған затымызды айтарлықтай көре алмаған болар едік.
Әдетте біздің саналы қабылдауымыз пассивті сырттай қарау емес, нақты
танымдық сипаты бар міндетті шешу болып табылады. Мұны ерекше перцептивтік
іс-әрекет деуге болады.
Кез-келген объектіні қабылдау әдетте оны қоршаған фонда жүзеге асады.
Сабақ басталарда мұғалім бүкіл класқа, парталарда отырған көп балаларға
қарайды делік. Біраз уақыттан кейін ол бұл ондаған балалардың ішінен бір
баланы бөліп алып, соны қадағалап қарайды. Бұл оқушы мұғалім қабылдауынан
объектісі болады да, қалған бүкіл класс сол объектінің оны болады.
Кейде объекті мен фон орын алмастырады. Бұл 4, а, б, в, г суреттерінде
ерекше байқалады. Егер қабылдау объектісі суретінің ортасында салынған
болса, біз қара фондағы ақ вазаны көреміз.
Қабылдаудың таңдап алынуы міне осындай, мұнда біздің
анализаторларымызға келіп түсетін көптеген қоздырғыштардың ішінен бұл ретте
біз өзіміз зейін аударғанымызды ғана қабылдаймыз. Зейін әдетте өзімізге
қандай да болса бір маңызы барға, ықылас қойғанымызға ауады және адамның
психикалық өмірінің жалпы мазмұнына, оның ішінде өткендегі тәжірибеге
байланысты болады. Қабылдаудың өткендегі тәжірибеге байланысты болуын
апперцепция деп атайды. Әртүрлі мамандықтағы адамдар бір заттың өзін әр
күрделірек және жоғарырақ сатыда тұрған психикалық процесс болып табылады.
Қабылдау түйсінулердің жай ғана қосындысы емес, ол сонымен қатар заттың
жеке қасиеттерін тұтас бейнелеуден пайда болатын күрделі процесс. Мысалы,
адамды алсақ, адам өзінің дене мүшелерінің жай ғана қосындысы емес,
адамның мүшелерін бірін-біріне қоса салғанынан адам құралмайды. Адам жоғары
сатыға шыққан, дене құрылысы жағынан да, психикалық әрекенттері жағынан да
хайуандардың сапалы айырмашылығы бар, аса күрделі организм. Қабылдау да сол
сияқты жекелеген түйсіктердің қосындысынан жоғарырақ тұрған жан қуатының
бірі.
Қабылдауға түсінулермен қатар ой элементтері, елестеулер мен ұғымдар
да еніп отырады. Заттар мен құбылыстарды қабылдаған кезде соларды түйсіну
қабылдаумен бірге біз ол заттардың қайда пайда болғанын, я болмағанын,
олардың қасиеттерінің қандай екенін елестетіп, түйсігімізді, ұғымымызды
кеңейтіп отырамыз. Адам заттарды қабылдаған кезде көбінесе олардың мазмұнын
түсініп, ой жіберіп, оларды санасынан өткізіп отырады. Анық және дұрыс
қабылданған кезде көбінесе олардың мазмұнын түсініп, ой жіберіп, оларды
санасынан өткізіп отырады және түсінікті болады. Керісінше, адам заттарды
дұрыс түсінбесе, оларды қате қабылдайды. Мысалы, біз жақсы білетін
өзіміздің ана тілімізде, не болмаса, өзіміз білетін басқа тілде айтылған
сөзді жақсы түсінеміз. Ал басқа бір елдің түсінбейтін тілін есітетін
болсақ, оларды түсінбейміз. Өйткені олардың әрбір сөзі бізге біріне бір
ұқасас, бірсарынды болып көрінеді. Сондықтан да оларды бірінен бірін
ажыратып дұрыс қабылдай алмаймыз. Егер алдымыздағы столдың үстінде жатқан
қарындашты көрсек, оны қабылдаумен бірге ол қарындаштың неге ондай
екендігін, оны біз қайдан алғанымызды көз алдымызға елестетеміз. Сөйтіп
қабылдау процесінде түйсінулермен бірге елестету, түсуні, ұғыну т.б. жан
қуаттары да араласып отырады. Мұның нәтижесінде адамның қабылдауы
толығырақ, дәлірек болып шығады.
Қабылдауда адам қабылдайтын заттар мен құбылыстардың жағымды, я
жағымсыз екенін де сезіп отырады. Адамда алдымен қарапайым түйсіктер мен
қабылдаулар пайда болып, біртіндеп еңбек процесі де, қоғамда өмір сүруі
арқылы күрделі психикалық процестер де пайда болады. Түйсіну мен қабылдау
процестері болмайынша, дүниедегі заттарды білу мүмкін емес. Дүниетанудың
қай түрін, қай формасын алсақ та, олар қарапайым қабылдаудан басталады.
Адам дүниедегі заттарды қабылдай отырып, оларды сипаттайды, бірімен-бірін
салыстырады, олардың арасындағы ұқсастығын, айырмашылығын, олардың жалпы
қасиеттерін ажаратып отырады. Осының нәтижесінде ғана адам қабылдау
процесінен жоғары сатыда тұрған ойлау сияқты күрделі психикалық прцестерге
көшіп отырады.
Хайуанаттарда қабылдау бар, бірақ олардың қабылдауы санасыз қабылдау.
Ал адамның қабылдауында заттар мен нәрселерге кісі өзінің қатынасын
белгілеп отырады, өйткенгі оның қабылдауы саналы қабылдау болып табылады.
Адам заттардың мазмұны мен мағынасын біліп, түсініп, оны ой шегінен өткізіп
отырады. Сондықтан адам баласының қабылдауын, хайуанаттардың қабылдауына
қарағанда анағұрлым күрделі қабылдау екенін, олардың арқасында жалғыз ғана
сана жағынан емес, сапа жағынан да айырмагылығы бар екенін көреміз. Ерте
кездегі адамдар біз сияқты дұрыс қабылдай алмаған. Олар дүниедегі көп
заттар мен құбылыстарды дұрыс түсінбеген, олардың қасиеттерінің қалай пайда
болатынын, ішкі байланыстары мен қарым-қатынастарын, қалай дамып
отыратынын, яғни дүниенің өсіп даму заңдарын білмеген. Тарихи даму
барысында экономиканың, ғылымның, мәдениеттің алға өршіп дамуы арқылы,
дүниетану процесінде адам баласының неше түрлі приборлар, аппараттар
қолдану арқылы, ертеректегі адам баласы қабылдай алмайтын заттарды,
құбылыстарды дұрыс қабылдай алатын болды. Мәселен, ерте замандағы адамдар
радио, электр, телеграф, телефон т.б. сол сияқты заттарды білмеді. Олар
жайында ойлауға ол адамдардың ойы да, қиялы да жетпеді. Ал қазіргі кезде
мұның бәрі де тұрмысымызға енген ақиқат заттар, біз оларды көзімізбен
көріп, құлағымызбен естіп, денемізбен сезіп отырамыз.
Қабылдау процесінде адам өзінің ойы мен ақылын бір мақсат көздеп,
соған жұмсап отырады. Зейінін қабылдайтын затына бағыштайды. Бұл адамның –
қабылдау процесінің белсенді екенін көрсетеді. Қабылдауда ой процесінің
қатысуы арқылы жалпылау элементтері де ұшырайды. Қабылдаған заттарды
жалпылағанда кей кезде адам оларды да бір-біріне қосып, бір әрекет етіп
отырады. Бұл жөнінде Л. Фейербах ойлаудың барлық сезімдерімізге қатысының
барлығын тап-таза көру процесінде де ойдың қатысып отыратындығын, егер
көрсететін заттарға адам зейінін бұрмаса, оларды айналысындағы басқа
заттардан бөліп, бөлшектеп, даралап алып қарамаса, адамның оларды жақсылап
көре алмайтындығын, сезе алмайтындығын айтады.
Қабылдау басқа психикалық функциялар сияқты, дүниедегі объективті
заттардың адамның санасында субъективтік сәулеленуі болып табылады. Әр адам
айналасындағы заттарды өзінше қабылдайды. Мұнысы әсер етуші объективтік
заттарға тәуелді болуынан. Адам қабылдауының мазмұны түгелімен сыртқы
дүниедегі заттардың және құбылыстардың мазмұнымен байланысты. Сол заттардың
мазмұны қандай болса, адамның санасында пайда болатын – қабылдаудың мазмұны
да сондай болады. Бірақ әр қабылдаудың өзгешелігі дүниедегі әсер етуші
заттардың өзгешелігімен ғана байланысты емес, олар сондай ақ адамның
физиологиялық әрекетімен де байланысты.
Ф. Энгельстің айтуынша, егер адамның миы дүниенің, жаратылыстың бір
бөлшегі болатын болса, сол дүниеде пайда болған мидың әрекеті де, адамның
психикалық процестері де сыртқы дүниеге, дүниенің өсіп-даму заңдарына қайшы
келмейді. Психикалық әрекеттер айналадағы дүниенің миға әсер етуінен, онда
сәулеленуінен пайда болады. Сол себеғптен адамның айналасындағы дүниенің
мазмұны қандай болса, оның психикалық әрекеттерінің мазмұны сондай болады.
Қоғамдық тәжірибеге адамның сезім мүшелерін адамға тән сезім
мүшелеріне айналдырады. Бұл адамның қабылдауын кеңейтіп, күрделендіріп,
мазмұнын байытып, өткір етіп отырады. Егер біздің қабылдауымыз әсер етуші
заттардың мидағы бейнесі толса ғана, онда олар сезім мүшелерімізге әсер
етуші заттарға сәйкес келіп, үйкесіп отырады да, адамға сыртқы дүние туралы
дұрыс елестеулер, түсініктер бере алады. Егер объективтік дүние мен оның
әсері арқылы адамның санасында пайда болатын субъективтік қабылдаулар тепе-
тең болып, олардың арасында ешбір айырмашылықтар болмаса, дүниені
толығырақ, дұрысырақ, кеңірек, тереңірек түсіну үшін ғылымды техниканы,
мәдениетті дамытып алға алып барудың да ешбір керегі жоқ болар еді. өйткені
адам баласы ғылым-білімді меңгерместен өз бетінше дүниені, оның өсіп-даму
заңдарын, оп-оңай ақ білетін болар еді. Біздің түйсіктеріміз бен
қабылдауларымыз заттардың бейнесі, көшірмесі ғана болып табылады. Біз тек
қабылдау арқылы айналамыздағы дүниедегі күрделі құбылыстарды дұрыс және
түгел біле алмаймыз. Себебі қабылдау әр кез дұрыс бола бермейді. Сондықтан
адам баласы түрлі ғылфми зерттеулер мен техниканы дамытып, оларды ілгері
қарай жылжытып, айналасындағы дүниенің құбылыстарын тереңірек білуі керек.
Адамдық қабылдау қоғамдық даму кезеңіне сәйкес, белгілі бір дәуірдің
өзгешелігіне бағынышты болады. Ол екі негізгі себептермен байланысты.
Біріншіден, адамның қабылдауы, тіпті бүкіл жан дүниесінің даму деңгейі,
қоғамдық прогрестің тиісті табысқа жетуімен орайласып жатады, яғни қоғам
дамуы мен ғылым мен техниканың өршіп алға кетуімен адамның қабылдаулары да
дамып, өзгеріп отырады. Мысалы, бұрын физика ғылымына материяның протон,
электрон деген элементтері мәлім болмай тұрған кезде, алдымен материя
молекулалардан құралады, онан соң бара-бара материяның ең ұсақ бөлшегі –
атом деген ұғым болатын. Кейінірек физиканың ілгері дамуымен материя тек
атомдардан тұрмайтындығын, онда электрон, протон деген материяның
бөлшектері бар екені анықталады. Осы сияқты дүниенің тетігін ашып, оның
күшін меңгеріп, бізге белгісіз табиғат құбылыстарын танып, дүниенің өсіп
даму заңдарын дұрыс түсінген сайын қабылдау процесімізге өсіп-дамып
отырады. Екіншіден, жоғарыда айтылғандай, адамның қабылдау процестері
заттарды қабылдайтын сезім мүшелерінің айрықша құрылысымен де байланысты.
Адамның көзі мен құлағы айырықша жетілгендіктен, заттарды көріп, олардың
дыбысын ести аламыз. Бірақ бұл айтылғандардан адамның сезім мүшелері қандай
болса, оның дүниені қабылдай алуы да, сондай ақ болады, адам тікелей әсер
еткен заттарды сезім мүшелерімен ғана қабылдап, басқа жолмен біле алмайды
деу қате түсінік болған болар еді. Адамның тәжірибесінің ұлғаюымен бірге,
олар түрлі құралдар мен аспаптар арқылы да өз қабылдауларын да кеңейтіп,
түгендетіп отырады. Мысалы, түрлі приборлар, аппараттар арқылы көзбен
көрмейтін, денемен сезбейтін заттарды көреміз, естілмейтін дыбыстарды
есітіп, тікелей дәмін татып иіскей алмайтын заттарды танып біліп отырамыз.
Кейбір зерттеулерге қарағанда, адам жай көзбен аспанға қарап, 5500
шамасындай ақ жұлдыздар көреді екен, ол телескоп арқылы 100 миллионнан
артық жұлдыздарды көре аламыз. Жай көзбен адам арақашықтығы милимердің 140-
індей сызықтарды көретін болса, микроскоп арқылы аралығының қашықтығы
милиметрдің 10 мыңнан біріндейін көретін көрінеді. Адам баласы тікелей
ультрафиолет, рентген сәулелерін және электр магнит құбылыстарын қабылдай
алмайтын болса, оларды түрлі аппараттар мен приборлар арқылы танып біледі.
Энгельс құмырсқа көзінің адам көзінен өзгеше екендігін, олардың химиялық
сәулелерді көретінін, бірақ олармен салыстырғанда адам көзге көрінбес
сәулелерді көре алмайтындығын айтады.
Егер қабылдау процесінде көру талдағышы көбірек орын алса, есту
қабылдауы болады.
Қорытып айтқанда, қоғамның, мәдениеттің, ғылымның, техниканың тарихи-
өсіп дамуымен бірге, адамның қабылдауы да дамып өзгеріп, күрделі күйге
түсіп отырады.
1.2. Қабылдаудың түрлері мен қасиеттері
Сезімдік таным процесі ретінде қабылдаудың өзіне тән ерекшеліктері
бар:
а) Қабылдаудың тұтастығы.
Бұл қасиет бойынша заттар мен нәрселердің сыртқы түріне қарай бөлшектеніп
ажыратылып тұрғанына қарамастан, оларды тұтас түрінде қабылдаймыз. Мысалы,
кесінділер бір-бірінен бөлшек тұрғанымен , оларды үшбұрыш деп білеміз.
Немесе Мариям Жагорқызының Дударбай әнінен үзінді еститін болсақ та, сол
әннің мазмұнын толық қабылдаймыз.
ә) Қабылдаудың мағыналылығы
Қабылдаған объект тұтас болады, оның мән жайы сөзбен беріледі, мазмұны
тұжырымдалады. Қабылдау мағынасының қарапайым түрі – тану. Тану жалпылап
тану немесе талғаусыз тану және даралық тану болып бөлінеді. Жалпылап
тануда нәрселердің жай-жансары терең біліне бермейді, ал даралап тануда
заттар мен құбылыстарды білу анық, толық түрде болады. Мысалы, адам көп
кейімнің ішінен өз киімін таниды, немесе көп адам ішінен өзіне таныс кісіні
ажырата алады. Сондай-ақ, сәби де бірнеше адамның ішінен өзінің ата-анасын,
жақын туыстарын тани алады.
б) Қабылдаудың таңдамалылығы.
Толып жатқан объектілердің бірін таңдап алудан көрінеді. Мұның мәнісі әрбір
нәрсенің сапасын, қасиетін қабылдау болып табылады. Қабылдаудың таңдамалылы
қабылдауда болуындағы тағы бір ерекшелік – заттың сыртқы түрін қабылдауда
хабарлаушы мәнінің болуы. Мұны контур деп атайды. Бұл – заттың кескіні
(фигурасы) мен фонын қабылдау аралығындағы ажырату ерекшелігі.
в) Қабылдаудың тұрақтылығы (константтылығы)
Сыртқы жағдайдың өзгеруіне қарамастан заттар сол күйінде, өз қалпында
қабылданады. Мысалы, телеграф бағаналары, үлкен зал ішіндегі коллонналардың
жақын тұрғаны биік, алыстағысы кіші болып көрінеді. Бірақ біз олардың
бәрінің бірдей екендігін біліп, дұрыс қабылдаймыз. тЕмір жол рельсі
ұзақтаған сайын бірігіп кететін сияқты. Мұндай жағдайда алыс пен жақын
арасы сол күйінде бір қалыпты болып қабылданады. Балалардың қабылдау
тұрақтылығы екі-төрт жас арасында қалыптасады.
Заттар мен нәрселерді қабылдаудағы тұрақтылық адамның өмір
тәжірибесіне байланысты болып отырады. әрбір зат сөзбен, өз атауларымен
аталып, сана мен ойлау процестері байланысып жатады. Қабылдауда ес процесі
де шешуші роль атқарып, бұрынғы қабылданған нәрселердің бейнесі қайта
жаңғырады. Тәжірибе мен көріп білген нәрселер өзара ұштасып, әсерлеген
бейнелер туындайды.
Бақылау мен байқау – белгілі мақсат қойып, объектіні әдейі қабылдау.
Көріп қана қою жеткіліксіз, затты білу үшін көзқарас, пікір керек. Бақылау
- әрі жүйелі, әрі мақсатты процесс, арнайы жүргізілетін әрекет. Ой жүгірту,
зейін қою – бақылаудағы негізгі әрекеттер. Ұлы физиолог ғалым И.П. Павлов
бақылауға ерекше мән беріп, лабораториясының маңдайшасына бақылау деген
сөзді үш қайтара жазып қойған.
Бақылампаздық – адамдағы ерекше бір пайдалы қасиет. Бұл бойынша
көпшілік көрмеген нәрсені, сапаны, ерекшеліктерді, бақылап, оларды ажыратып
отырады. Қазақ халқының өмір тіршілігінде бақылампаздықты дәріптейтін
мысалдар көп.
а) Ы. Алтынсариннің Үш жолаушы деген әңгімесінде түйесін жоғалтқан малын
ақсақтығын, бір көзінің соқырлығын және құйрығы шолақ екендігін айтып
берді... Мұндай бақылампаздық жолаушылардың шаруа, өмір тәжірибесі мол
адамдар екенін білдіреді. ә) Мал бағып тіршілік еткен қазақ жұрты әрбір мал
түлігінің міну құлқы мен қылығын, ауа райы мен жер жағдайына бейімделіп
тіршілік етуін жақсы білген. Осы орайда, қазақтар жоғалған малдың ізіне
түсіп, іздестіріп тауып алатын болған. Бұл ретте олар мал қай күні жоғалды,
сол күні ауа райы қандай болған еді деген мәселелерге ерекше мән берген.
Өйткені, уақ мал (қой-ешкі) желді, жаңбырлы, суық күндері ықтап кетеді де,
ал жылқы керісінше желдеп кетеді. Осындай жайттардан жақсы хабардар жандар
жоғалған түліктің қайсысын қайдан, қалай іздеу керектігін де анық білетін
болған. б) Сыр бойының жұртшылығына танымал Қыпшақбай деген қария ошақта
кешке жоғалған от пен оның сөнген шоғына қарап, ертеңгі күнгі ауа райының
қандай болатынын айтқан. Сондай ақ қыс кездері мен жаз айларындағы ауа
райын салыстырып, жаңбырлы, қарлы және құрғақшылық болатын күндерді анық
болжаған. өмірде мұндай мысалдар көп. малдың мінез құлқы да ауа райының
қандай болатындығын білдіретіндігі елге ерте заманнан ақ белгілі.
Бақылаудың физиологиялық негізі – Бұл не? деген таңдану рефлексі.
Мысалы, Австралиядағы абороген тайпасының адамдары шөл даладағы мың-сан
белгілерді қатесіз оқи алады (ізшілдік, құпия сырларды ашу, адамның ізіне
қарап салмағын, бойын білу). Сондай ақ, ұстаздар мен тәрбиешілердің,
шеберлер мен тәлімгерлердің оқыту, тәлім-тәрбие істерінде үнемі бақылау
жүргізіп, шәкірттердің психикалық дамуы мен белгілі жүйелілікпен байқап
отыруы да - өз жұмыстарында табысқа жетудің кепілі. Бақылау белгілі заттар
мен құбылыстарды жүйелі түрде қабылдау әрекеті болып саналса, бақылампаздық
– адамның жеке басына тән, танып білуге қызығу мен құмарты қасиеті болып
есептеледі. Қабылдау – түйсікке қарағанда күрделі процесс. Бұл процесте
бірнеше талдағыштар бірлесіп жұмыс атқарады. Жүйелі мақсатты бақылау – кез-
келген жұмыста табысты болудың шарты.
Материалистік ілім материя мен болмыстың өмір сүруінің екі түрлі
формасы бар деп санайды. Олар - кеңістік пен уақыт. Бұл фломалар шексіз.
Уақыт пен кеңістікті түйсіну адамның тіршілік етуіне қолайлы жағдай жасап,
дұрыс бағдар көрсетеді. Сол арқылы адам өз түсінігінен тысқары объективті
болмысты бейнелегенде оның өмір сүрген ортасы жайында қажеттрі мәліметтерді
біліп, тіршілік ету жағдайына бейімделеді.
Кеңістіктегі объектілерді қабылдау – күрделі процесс. Дүниедегі
заттардың барлығы кеңістікте орналасқан. Олардың әрқайсысының белгілі түр-
тұрпайы бар: ұзын-қысқа, енді-енсіз, биік-аласа, үлкен-кіші т.б. Олар
бізден қашықтықта орналасқан. Кеңістіктегі заттардың көлемін екі көзбен,
яғни бинокулярлық нәрселердің тереңдігі жөнінде дәл мағлұмат бере алмайды.
Бинокулярлық көруде екі көзге түсетін кескін қосылып, нәрсенің бедері айқын
сезініп, бір кескінге айналады. Осылауша көріп, қабылдауда заттар тұтасып,
олардың қашықтығы, қоршауы, шамасы, түр-түсі, рельеф-бедері әртарапты
байқалып, анық көруге мүмкіндік туады.
Қашықтық пен заттар көлемін қабылдауда көздің конвергенциясы
(жақындауы), яғни көзбен көретін затқа бір көздей болып әрекет етуі қажет.
Бұл жақын жердей нәрселерді ажыратудан байқалады. Ал алыстағы нәрселерге
қарағанда олардың екіге бөлініп кетуін дивергенция дейді. Көздің түрліше
қашықтықтағы заттарды көруге бейімделу қабілеттілігін аккомадация (көз
үйрету) деп атайды. Қашықтықтағы нәрселерді қабылдау адамның өмір
тәжірибесімен байланысты. Кеңістікті қабылдау жас кезден басталады. Бұл
ретте орман ішінде өскен бала мен кең далада өскен баланың кеңістікті
қабылдауы түрліше болып келеді.
Заттың бағытын қабылдау көздің торлы қабығындағы сәулеленумен қатар
дене қозғалысының жағдайына да байланысты. Адам заттардың бағытын тік тұрып
не отырып, көлбеу жағдайда ғана дұрыс қабылдайды. Кеңістікті дұрыс
қабылдаудың көлік жүргізушілер, ұшқыштар мен ғарышкерлер, суретшілер мен
әскери қызметкерлер, дәлдік аппараттар жасайтын мамандар үшін маңызы зор.
Уақыт та – материяның өмір сүруінің объективті шындық формасы.
Дүниедегі материя мен заттардың бәрі де кеңістік пен уақыт ішінде
қозғалыста болады. Уақытты қабылдау бірнеше компоненттерден тұрады. Уақыт
құбылыстың белгілі бір ырғағымен өтеді. Уақыт қарқыл** арқылы өлшенеді.
Қарқыл – құбылыстардың бірізді теңдігінің не баяулығының көрсеткіші.
Уақытты қабылдауда субъективтік мезеттер ерекше орын алады. өткен шақ
жылдам, қысқа мерзімде өткен сияқты. Оны дәуір, кезең, ғасыр, жылдармен
өлшенеді. Соған орай өткен оқиғалар көмескі болып қабылданады. Осы шақ та
ғасыр, жыл, ай, күн, сағатпен өлшенеді. Бұл нақтылы ізбен қабылданады.
өткен шақтың тез өтуі, келер шақтың ұзақ болып көрінуі субъективтік
жағдайларға байланысты. Уақыт қызықты болса, тез өтеді, қызықсыз болса
ұзаққа созылады.
Жекелеген психикалық процестерді дамыту бүкіл бастау мектеп шағында
жүзеге асырылады. Балалар мектепке қабылдау процестері едәуір жетіліп келсе
де (оларда көру мен есту қабілеті жоғары екені байқалады, олар түрлі
формалар мен түстерді жақсы бағдарлайды), олардың оқу ісіндегі қабылдауы
формалар мен түстерді тану және атауға келіп тіреледі. Бірінші класс
оқушылары өздері қабылдайтын заттардың қасиеттері мен сапаларына жүйелі
талдау жасай алмайды. Бұл жағдай арнайы жасалған тәжірибелерден айқын
көрінеді. Мәселен, 1-класс оқушылары қарап отырып салу үшін түрлі-түсті
құмыра алды. Балалар оны тез қарап шығып, атын айтады, содан соң оның өзіне
онша көңіл аудармай, бірден оның суретін салуға ұмтылады. Олардың салған
суреттерінде құмыралардың көлемі де, формасы да әртүрлі болып шықты, тіпті
бір-бірінен едәуір айырмашылығы де болды, өйткені балалар форманың өзіне
талдау жасаған еді. Құмыраның түсін беру мәліметтері де ұқсас болды.
Бірінші класс оқушылары бұл түсті танып, атап та берді, бірақ оның нақты
ерекшеліктері оларды қызықтырмады. Саралап қабылдаудағы кемшіліктер басқа
тәжірибелдерден да байқалды.
Баланың қабылдаған заттарын талдау және саралау мүмкіндіктері онда
заттардың жекелеген тікелей қасиеттерін аңғару мен айырудан гөрі күрделілеу
қызмет түрінің қалыптасуымен байланысты. Бақылау деп аталатын бұл қызмет
түрі мектептегі оқу процесі кезінде ерекше жедел қалыптасады. Сабақтардың
үстінде оқушы қандай да бір пәннің және құралдың қабылдау міндеттерін алып,
ал одан кейін өзі де кең түрде тұжырымдайды. Осының арқасында қабылдау
мақсатқа бағытталады. Мұғаліммен құбылыстарды көру және есту әдістерін
(олардың қасиеттерін анықтау тәртібін, қол мен көздің қимыл бағыттарын
т.б.), бекітілген қасиеттердің жазу құралдарын (сурет, схема, сөз)
балаларға үнемі көрсетіп отырады. Одан кейін бала қабылдау жұмысын дербес
жоспарлау мен бастысын көмекшілерінен ажырата, қабылдаған белгілерінің
иерархиясын бекіте, оларды ортақ шамасына қарай саралай отырып, және т.б.
бұл жұмысты түйкі ойлауға сәйкес алдын ала ойластырып іске асыра алады.
Мұндай бақылау танымдық іс-әрекеттің басқа түрлерімен (зейінмен, ойлаумен)
біріге отырып, мақсатқа бағытталған және еркін бақылау формасына ие болады.
Жеткілікті дәрежеде дамыған бақылауда жеке адамның ерекше қасиеті ретіндегі
баланың байқағыштығы туралы сөз қозғауға болады. Бастапқы оқытуда барлық
бастауыш класс оқушыларының осы маңызды қасиетін бірқатар дамытуға
болатынын зерттеулер көрсетіп отыр.
Жаңа туған баланың жекелеген қарапайым түйсінулері дамып, біртіндеп
олар қабылдауға айналады. Бұл көбінесе олардың түрлі қажеттілігіне өтуіне
байланысты. Түрлі байқауларға қарағанда, дененің сезім мен дәм айыру
түйсігі ерте кезден-ақ әрекет ете бастайды. Алты айлық бала түрлі түстерді
аңғарып, түрлі дыбыстарды айыра алады. Бала кеңістікті меңгерген сайын оның
қабылдауы да өсе береді. Ең алдымен, өз өзінің қолы жететін, қолымен ұстап
аузына алып баратын заттармен байланысты жақын жердегі кеңістікті таниды.
Біртіндеп ол өзінен алыс кеңістікті де тани бастайды. Алғашқы кезде бала
көзінің аккомодациясы мен конвергенциясы дамымағандықтан, алыстағы заттар
көздің сәуле торына дұрыс сәулеленбейді. Зерттеу мәліметіне қарағанда, екі
жастағы бала өзіне жақын және шағын көлемді кеңістікті дұрыс шамалай біліп,
ол кеңістіктегі заттардың бір қалыпты (константты) болып қабылдауын да
ажырата алатын көрінеді. Бірақ заттардың кеңістіктегі алатын орнын ажырату
кейінірек пайда болады. Бұл жастағы балалар өздеріне таныс заттарды сыртқы
пішініне қарай дұрыс ажырата алады.
Мектеп жасына дейінгі балалар өздеріне таныс заттардың формасын
ажырата білгенімен геометриялық формаларды әлі дұрыс түсінбейді екен. Уақыт
объективтік болмыс болғанымен, оны түсінбейді екен. Тікелей қолмен ұстап,
көзбен көріп, құлақпен естіп, денемен сезе алмайтын болғандықтан, оны дұрыс
қабылдау балаларға қиын соғады. Мектеп жасындағы балалар күн мен түнді және
олардың төрт маусымын (әсіресе жаз бен қысты) дұрыс ажырата алса да, күн
мезгілдерін, уақыт өлшемдерін білуде қиналады. тІптен олар бүгінді,
ертеңді, кешені де дұрыс айыра алмай, бірімен-бірін шатастырып отырады.
әсіресе ұзақ мерзімді, келер шақпен, өткен шақты түсіну қиын соғады.
Мектепте бала география, жаратылыстану, тарих пәндерін оқумен байланысты,
оның уақытты қабылдауы да дамып, түсінігі тереңдей береді.
Мектепке дейінгі бала дүниедегі заттар мен құбылыстардың шын мазмұны
мен қарым-қатынасын да толық аша алмайды. Қабылдауы дараланып
жетпегендіктен, заттардың жеке бөлшектерін, сапаларын, қасиеттерін, олардың
қарым-қатынасын, бүтіннен бөлшекті айыру, бөлшектерді бір-біріне
байланыстырып қатыстыру, оларды бүтінге дұрыс енгізу, талдау мен
топтастырып қабылданатын заттардың айрықша маңызды жақтарын айыру оңайға
түспейді. Заттардың мазмұны мен ішкі байланыстарын дұрыс аша алмағандықтан
бала көбінесе заттардың сыртқы көрінісі мен құрылысына қарай бірімен-бірін
байланыстыра қабылдайды. Бұл жағдайды, әсіресе балалардың салған
суреттерінен жақсы байқауға болады. Өсе келе оқу мен тәрбиенің нәтижесінде
баланың ақыл-ойының дамуымен байланысты олардың қабылдауы да дамып,
күрделене бастайды. Біртіндеп баланың арнайы байқауы, байқағыштық қасиеті
дамиды.
Француздың Бинэ деген оқымыстысы өзінің жүргізген тәжірибелеріне
сүйеніп, балалардың қабылдауын үш сатыға бөледі. Оның пікірінше: 7 жасқа
дейінгі балалар суреттегі заттардың тек аттарын ғана атайды, оларды
сипаттап, мамұнын айтып бере алмайды; 11 жасқа дейінгі балалар суреттегі
заттардың аттарын атаумен бірге оларды суреттеп, сипаттай алады; 15 жастан
бастап қана балалар суреттердің мазмұнын, мағынасын толық түсіндіре алады
екен. Бинэнің теориясы бойынша әр жасқа лайықты қабылдаудың айрықша сипаты
болады. Қабылдаудың түрі мен мазмұны – баланың жасын, яғни тәннің
биологиялық жетілуін белгілейді. Әдетте, әр жасқа (кезеңге) ерте бастан
белгіленген, бір қалыпты өзгермейтін психикалық әрекеттер (сонымен бірге
қабылдау) болмайды. Бала қабылдауының өзгешілігі – олардың тәрбиесіне, іс
жүзіндегі жаттығуларына байланысты, яғни оларға суреттегі заттар таныс
болса, бірден қабылдауы мүмкін және керісінше, ол суреттегі заттарды бұрын
көрмеген болса, оның атын да атай алмауы мүмкін. Яғни қабылданатын
заттардың күрделілігіне, таныстығына қарай олардың заттарын ғана атау,
сипаттау не болмаса мазмұнын ашып, мағынасын түсіндіру, мектепке
дейінгілерде және төменгі кластағы оқушыларда түрліше кездеседі.
Қабылдаудың оқу процесі үшін маңызы өте зор. Сондықтан бала
қабылдауларын тәрбиелеп, дамытып отыру тәлімгерлер үшін өте қажетті мәселе.
Қабылдау дұрыс, толық және оның нәтижесі жемісті болу үшін әр уақыт
қабылдауға мақсат, міндет қойып отырған жөн. Оқушылардың істейтін
жұмыстарын жақсылап түсіндіріп қабылданатын заттардың, я құбылыстардың
айрықша маңызды жақтарына зейін аудартып отыру өте қажет. Бастауыш
кластарда оқудың көрнекі болғаны дұрыс. Әсіресе жас балаларға қолданатын
заттардың өзін, не болмаса олардың моделдерін, суреттерін, схемаларын,
түрлі таблицалар мен диаграммаларды көрсетіп отырған жөн. Қабылданатын
заттар көрнекті, анық болуы керек. Заттарды бірімен бірін салыстырып
олардың ұқсастығы мен айырмашылығын, қарама-қарсылығын ажыратып, бөлшектеп
талдау жасап, ол бөлшектерді біріне-бірін қосып, топтастырып, индукция мен
дидукциялық ой қорытындылап отыру қажет. Қабылдау толық бөлу үшін оған
тиісті даярлық жүргізіп, толық қабылдауға жеткілікті уақыт беріліп,
балалардың жаңа қабылдауы бұрынғы қабылдаулармен байланысып отырғаны жөн.
Балалардың қабылдауы белсенді болу үшін, олар өз қабылдағанын
мұғалімге айтып беріп, түсінбеген жерлерін сұрап алғаны дұрыс. Қабылдаудың
дұрыс дамуына сыртқы сезім мүшелерінің сау болуының, олардың жақсы әрекет
етуінің маңызы зор. Қабылдау процесінде сезім мүшелері қаншама көп
қатынасса, қабылдау да соншама толық болады.
Қабылдау процесінің күрделі түсуі балаларда байқай алу қабілетінің
көрінуімен ұштасады. Байқаудың қарапайым элементі бірінші класс
оқушыларында да бар. Мәселен, қоңыздың мұртшасы, көзі, табаны, аяғы бар
деп баланың тізбектелуі - оның байқай алатындығының белгісі. Байқау –
белсенді ой-әрекетінің балада дамып келе жатқандығының көрінісі.
Қорытынды
Кез-келген балаға қараңызшы бір-біріне ұқсайтыны тіпті жоқ. Біреулері
көпшіл, жұғымды, енді біреулері, керісінше тұйық, аз сөзді, ойынды да бөлек
жүріп ойнайды. Үлкендермен қарым-қатынасы да біркелкі емес: біреулері
үлкендерге үйір, шүйіркелесіп, әңгімелескісі келіп тұрады, қайсыбірі
сақтана, күдіктене қарайды. Бұл неліктен? Үлкендерге деген мұндай қатынас
оларда қалай қалыптасқан және неліктен олай? Балаларға үлкендер қалай
көрінеді?
Баланың қалыпты дамуының негізгі шарты оның ересек адаммен қарым-
қатынас жасауы болып табылады, өйткені мінез-құлық сипаттары мен нормалары
осы қарым-қатынас арқылы қалыптасады. Сондықтан да баланың өзін қоршаған
дүниемен қарым-қатынасын зерттеу – педагогикалық тәрбие жүйесін жасауға
мүмкіндік туғызды.
Сезімталдықтың ерекше көрінісі ретінде талғамалы қабылдауды зерттеу
жұмысы. Педагогика ғылымдары академиясының жалпы және педагогикалық
психология жоғарғы оқу орындарының қызметкерлері тарапынан бірнеше жылдан
бері жүргізіліп келеді. Осындай зерттеу жұмыстарының нәтижелеріне сүйене
отырып, қазірдің өзінде балалардың есту арқылы қабылдауының талғамалы
болатыны туралы толық сеніммен айтуға болады. Оның үстіне – бастауыш мектеп
балаларының есту арқылы қабылдауында басқа дыбыстық тітіркендіргіштерден
гөрі, ересек адамның сөзіне көбірек назар аударатыны анықталып отыр.
Зерттеуші авторлардың пікірінше, мұның сыры – сөйлеудің адамға ғана тән
белгі болғандығында. Жас балалардың өздеріне жақын ересек адамдармен қарым-
қатынасы оларды қоршаған ортамен барлық қарым-қатынасына тікелей байланыста
болғандықтан, адамның сөзіне деген қарым-қатынас талғамалы болады. Сөздік
әсерге деген талғамалық, сөздік емес, физикалық әсерлерге қарағанда,
бірқыдыру ертерек байқалады, ал одан кейін мектеп жасындағы балаларда, үш
негізгі кезеңнен өте отырып, одан әрі дамиды.
Өкінішке орай, өмірде баланың бойында оны қоршаған адамдармен
тұрақты, қалыпты қатынасты қамтамасыз етерліктей сапалар үнемі бола
бермейді.
Балаларды жұғымдылыққа тәрбиелеу жөнінде қандай жағдайда болса да
мүмкін қолдана берерліктей дайын ұсыныстардың болуы да мүмкін емес. Нақты
формалар мен тәсілдер әрбір сәбидің өзіндік дара ерекшеліктерін ескере
отырып, мейлінше іріктеп-сараланған түрде жасалуға тиіс. Бірақ бұл
процестің белгілі заңдылықтарын білу, әрине қажет.
Мектеп жасындағы балаларды тәрбиелеуде жүргізілген эксперимент туралы
бұл әңгіме белгілі мөлшерде адамдармен қарым-қатынасты дамытуға қажетті
балалардың қабылдау ерекшеліктерін түсінуде педагогтарға септігін тигізеді
деген сенімдеміз.
2 тарау. БАСТАУЫШ мектеп оқушыларының оқу процесінде ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗМЕТІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖӘНЕ ДАМЫТУ
2.1 Бастауыш мектеп оқушыларының оқу процесінде байқампаздығын дамыту
Бастауыш мектеп оқушыларының адамдармен қарым-қатынастық даму процесін
қарастырғанда біз негізгі назарды ең алдымен қоршаған дүниенің күрделі
құбылыстарын, оның ішінде әсіресе қоғамның өкілі – адамды балалардың қалай
қабылдайтынына аударамыз.
Қарым-қатынас жасаудың мәні аса зор, ол ең алдымен, балалардың жалпы
психологиялық жағынан дамуының аса маңызды факторы және бұлжымас шарты
болып табылады.
Басқалармен қарым-қатынас жасау арқылы ғана жас бала ересек адамдарда
болатын қоғамдық-тарихи тәжірибені меңгере алады. Қарым-қатынас іс әрекет
ретінде басқа адамға бағытталады. Сондықтан ол міндетті түрде сол адаммен
танысуға, сол арқылы баланың өзін-өзі танып-білуіне жетектейді.
Балалардың әртүрлі әсерлерге талғамалы қатынасын зерттеудің орасан
зор теориялық мәні бар, өйткені балалардың мұқтажын, олардың өмірлік
тұрпатын, сонымен бірге өздері өмір сүріп, тәрбие алып отырған қоршаған
ортамен өзара қарым-қатынас жасау тәсілдерін түсінуге мүмкіндік береді.
Мұндай зерттеудің белгілі мөлшерде тәжірибелік те мәні ерекше, олай
дейтініміз зерттеу нәтижелері балаларды тәрбиелеу мен оқыту әдістерін
жетілдіруге жәрдемін тигізеді.
Балалардың адамдармен қарым-қатынастарының дамуында дыбыс пен көру
әсерлері маңызды роль атқарады. Олар бұл әсерлерді өзара алмасып отырады.
Көпшілік жағдайда адамдар өзімен жүзбе-жүз сөйлесіп отырған істес адамнан
тарайтын көру арқылы қабылданатын сигналдарға сезімтал келеді, сондай-ақ ол
сигналдарда бар хабарды, тұтастай алғанда, өзінің жеке басын бағалауға
пайдалануға бейім тұрады, сөздік сигналдарды көбінесе жанындағы адамның
жекелеген әрекеттерін бағалауда салыстырып отырады. Адам үшін өзінің жеке
басының бағасы аса маңызды болғандықтан, қасындағы адамның өзіне қатынасы
жөніндегі оның пайымдауы көбіне көру сигналдарының негізінде жасалады. Көру
арқылы қабылданатын әсерлер адамдар қарым-қатынасының маңызды құралдары
бола тұра, сонымен бірге оларды саралап түсіндіруде бірқатар ерекшеліктері
бар. Мимика, қол қимылдары, адам мен заттардың көріну жағдайына байланысты
өзгеріп сигналдарда болатын хабарлар балалардың ғана емес, үлкендердің де
түсінуіне оңай соқпайды.
Өкінішке орай, балалардың әртүрлі көру әсерлеріне қатысты
қабылдағыштығы мен сезімталдығы туралы мәселе аз зерттелген. Бұл жөнінде
тек жекелеген деректер ғана бар, солардың өзі де көрнекі әлеуметтік
әсерлерді қабылдаудың талғамалы болатынын көрсетеді.
Ғалымдар бала туғаннан кейінгі алғашқы апталарда-ақ адам жүзінің
схемалық суретіне айрықша көңіл аударатынын, ал үш айға толғанда адам
басының көлемдік моделіне көбірек көңіл бөлетінін анықтап отыр. Мектеп
жасына дейінгі балалар мен мектеп жасындағы балалардың заттарды олардың
толық емес бейнесі арқылы тануы, адам жүзінің дәл толық емес бейнесі арқылы
адамды тануға қарағанда, адамды айрықша бөліп қарайды. Адамнан шығатын көру
әсерлеріне мұндай ерекше мән берушілік балаларда ерте пайда болып, едәуір
ересек жаста да сақталады.
Балалардың көру арқылы қабылданатын әлеуметтік әсерлерге деген
мұндай талғамалы қатынасын қалай түсіндіруге болады? Бұл жөнінде әртүрлі
пікірлер айтылып жүр. Солардың бірі – барлық тіршілік иесіне күрделі –
неғұрлым информативті тітіркендіргіштерге айрықша мән берушілік тән деп
санайтын көзқарас.
Балалардың адамнан таралатын әсерлерге деген талғамалы қатынасын
шартты рефлекстік қатынастардың негізінде түсіндіретін көзқарас (анасының
түрін, алғашқы органикалық қажеттерін, негізінен тамаққа деген қажетін,
қанағаттандырумен ұштастыра қабылдау – көру сигналдарын балалардың өзге
әсерлердің ішінен тез ажыратуға жеткізетін ерекше көмекші күшке айналдырады
деу) батыста кең өріс алған.
Тағы бір көзқарас бойынша, балалардың өмірінде әлдеқандай бір ауыр
кезең бар, осы кезеңде балада өзіне қамқоршы ананың жүзі мен тұрқының
ерекшеліктерін есте қалдыратын процесс болады. Аталған көзқарасты
ұстанушылар бұл кезеңді сәбилік кезеңге жатқызады (бала өмірінің алғашқы
жарты жылы немесе 7-8 айы)
Алайда, эксперименттік зерттеулер жоғарыда келтірілген көзқарастардың
бірден-бірін қуаттамайды. Бұл зерттеулер балалардың танымдық
белсенділіктері олардың үлкендермен қарым-қатынасының дамуына байланысты
екенін, ал сәбидің бір ғана тамақ пен жылуға деген іш тартушылығына әкеліп
соқпайтынын сенімді түрде дәлелдеп отыр. Мұндай іш тарту көбіне-көп ересек
адамның сәбидің қарым-қатынасқа деген қажетін қаншалық қанағаттандыруына
байланысты, демек балалық кездің қандай да бір қысқа кезеңіне ғана қатысты
емес. Біз жүргізген эксперименттік жұмыстардың нәтижесі де осыны көрсетеді.
Біз онда бастауыш мектептің 2 сынып оқушыларының көру сигналдарына
деген талғамалы қарым-қатынасының даму сипаттарын айқындауды мақсат еттік.
Қарым-қатынас процесімен тығыз байланысты және оның өту барысы үшін
маңызды әсерлерді қабылдау, қарым-қатынасқа жанасымы жоқ әсерлерге
қарағанда тез де дәл жүзеге асады. Бірақ бұл жөнінде әңгімелеспес бұрын,
алдын-ала кейбір ескертулер жасаған жөн. Бұл арада талғамалы қатынас
термині арқылы біздің нені түсінетініміздің басын ашып алуымыз керек.
Қабылдау объектісі болатын әсерлер біткеннің адам үшін мәні бірдей емес:
адам неғұрлым өмірде маңыздырақ деген тітіркендіргіштерді теө бөліп алып,
соған айрықша зейін қояды. Талғамалы қатынас термині міне осы құбылысты
білдіреді.
Жеке адамның құбылыстардың белгілі бір тобына категориясына қатысы
туралы айтқан кезде біз төмендегі екі түрлі жайтты есте ұстаймыз:
а) белгілі бір сигналдарға деген талғамалы қабылдағыштық: бұл – көптеген
әсерлердің ішінен белгілі бір әсерді мән бере бөліп алудан көрінеді (бір
уақытта болатын немесе одан көп әсерлердің ішінен бала ең алдымен адам
тарапынан болатын әсерге көңіл аударады)
ә) белгілі бір сигналдарға деген талғамалы сезімталдық: бұл – белгілі бір
сигналды күшіне, сапалық ерекшеліктеріне т.б. қарай ажыратудың мейілінше
нәзіктігінен көрінеді (шығу төркіні басқа әсерлерге қарағанда, адамнан
шығатын әсерлердің жұбын тез жіктейді)
Бастапқы кезеңде сәбидің өзін қоршаған дүниемен қатынасы ересек жақын
адамдары арқылы болады. Сондықтан балалар үшін адам орталық объектіге
айналады, бұл шығу - төркіні ересек адам болып табылатын әсерлерге деген
олардың талғамалы қатынасынан көрінеді. Алайда адам жүзі балаға жай ғана
жиі кездесіп қоймайды, ол басқа заттардан гөрі баланың белсенді қабылдайтын
іс-әрекетінің объектісі де болады, өйткені жақын адам оны қоршаған
адамдармен қарым-қатынас жасау үшін ең ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бастауыш мектеп оқушыларының танымдық қызметін қалыптастыру және дамыту
Мазмұны
Кіріспе
І тарау. мектеп оқушысының қабылдауын дамытудың психологиялық-педагогикалық
негіздері
1.1 Мектеп оқушыларының қабылдауын дамыту педагогикалық процестің қажетті
бөлігі
1.2. Қабылдаудың түрлері мен қасиеттері
2 тарау. БАСТАУЫШ мектеп оқушыларының оқу процесінде ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗМЕТІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖӘНЕ ДАМЫТУ
2.1 Бастауыш мектеп оқушыларының оқу процесінде байқампаздығын дамыту
2.2 Оқу жұмыстары арқылы байқампаздығын дамытуды
ұйымдастырудың жолдары.
Қорытынды.
Пайдаланған Әдебиеттер.
КІРІСПЕ
Білім беру саласында соңғы кездері болып жатқан өзгерістер және соған
сәйкес жүзеге асырылатын реформалық концепциялар Қазақстан республикасының
негізгі заңдары мен құжаттарына негізделген, Қазақстан республикасының
Білім туралы заңының 39 бабында білім беру жүйесінің әлемдік білім беру
жүйесіне араласу және соған сәйкес мазмұндық-әрекеттік құрылымын анықтау
қажеттігі басты педагогикалық проблема деп айтылған. Оқу процесінде
оқушылардың танымдық қызметін күшейту, олардың оқуға деген ынтасын
арттырады, оқуға қызығушылықтарын қамтамасыз етеді, сол арқылы білімді
азамат дайындаудың міндеттерін жүзеге асырады, - делінген
Қазақстан республикасының жалпы білім беру концепциясында. Оқушылардың
танымдық қызметі олардың психикалық процестерінің даму және қалыптасу
деңгейлеріне тікелей тәуелді болғанымен, оларды тәрбиелеу қажеттігі аса
маңызды дейді Л.С. Выготский. Психология ғылымдарының зерттеу материалдары
(В. Петровский, Давыдов, Леонтьев, Божович, т.б.) танымдық қызметтің
танымдық процестерге тікелей байланысты қалыптасатындығын, ал қалыптасу
деңгейлерін педагогикалық принциптерге сәйкес анықтау оқушылардың оқу-
тәрбие процесін жүйелі ұйымдастыруға мүмкіндік беретінін көрсетті.
Қазақстан республикасының орта мектеп педагогикасының өзекті
мәселесінің бірі – балалардың сапалы білім алуы мен білім берудің тиімді
әдіс-тәсілдерін жетілдіру болып табылады. Осы мәселені шешудің ең басты
шарттарының бірі – дидактикалық шарттар жүйесін нақтылау, оның
психологиялық-педагогикалық негіздерімен қамтамасыз етілуін қадағалау және
жүзеге асыру болып табылады. Соңғы кездегі педагогикалық психология
ғылымының алдындағы көкейкесті мәселе болып оқушылардың оқу әрекетітін
жүйелеу, оның танымдық қызметін белсендіру, сол арқылы мұғалім қызметінің
әрекеттік жүйесін анықтау болып саналады. Әсіресе, бастауыш мектеп
оқушыларының танымдық қызметін қалыптастыру және дамыту, оны психологиялық
тұрғыдан негіздеу, педагогикалық принциптерге және заңдылықтарға
сәйкестендіру, сол арқылы бастауыш мектеп оқушыларының танымдық қызметін
дамытудың тиімді жолдары мен әдіс-тәсілдерін анықтау көкейкесті
мәселелердің бірі болып отыр.
Бастауыш мектеп педагогикасы өзінің әрекеттік мазмұны бойынша (М.
Люблинская) психология ғылымының теориялық негіздеріне сүйенуі тиіс.
Өйткені 6-10 жасар балалардың оқу әрекетін жеткілікті дәрежеде дамуы мен
қалыптасуы олардың іс-әрекет психологиясына тура пропорционал. Сол себепті
оқу процесін ұйымдастыру мен бақылау кездерінде балалардың жас кезеңдік
және дара ерекшеліктеріне басты көңіл бөлінеді. Оқу әрекеттерінің ойын
әрекеті мен оқу еңбек әрекетіне бөлінуін барынша жақындату арқылы
балалардың танымдық процестерін реттеуге және түзетуге болады, оларды
эмоциялық ауытқудан сақтандыру және білім алудың әрекеттерін дұрыс
қабылдауын қамтамасыз етуге болады. Балалардың қабылдауының қасиеттік
ерекшеліктеріне байланысты оларды байқампаздыққа, өз әрекеттерін
қадағалауға, сыртқы тітіркендіргіштіктерін талдауға үйретуге,
дағдыландыруға болады (Леонтьев). Қазіргі Қазақстан республикасының білім
беру жүйесінде оқытудың жаңа педагогикалық технологиялары оқыту процесінде
оқушылардың танымдық қабілеттерін дамытудың жаңа әрекеттік жүйелерін
ұсынуда. Алайда, олар өздері ұсынған технологиялардың балалардың
қабылдауына сәйкес келу мүмкіндіктерін есепке алмауда (Е.
Коломинский). Жаңа технологиялардың педагогикалық шарттары мен принциптері
түсінікті болғанмен, олардың танымдық қызметке қатысты жетекші ролі
психологиялық тұрғыдан негізделмеген, яғни танымдық процестердің оқушының
қабылдау қызметіне, оны арттыру мен дамытуға әсері жан-жақты
зерттелінбеген. Аталған проблеманың жан-жақты зерттеу және оны бастауыш
мектептің әқу-тәрбие процесінде пайдалану барысында оқушылардың танымдық
қызметін дамыту мәселелері арасында қарама-қайшылықтар туындады, сол
себепті бастауыш мектеп оқушыларының танымдық қызметін дамыту мен
қалыптастырудың әрекеттік мазмұнын анықтау көкейкесті мәселе болып саналық
отыр. Зерттеу тақырыбының көкейкестілігі диплом жұмысының тақырыбын
Бастауыш мектеп оқушыларының танымдық қызметін қалыптастыру және дамыту
деп таңдауға мүмкіндік берді.
Зерттеу мақсаты: бастауыш мектеп оқушыларының қабылдауын және оның
танымдық қызметті дамытуға әсер ету деңгейін анықтау;
Зерттеу нысанасы: бастауыш мектептің оқу-тәрбие процесі;
Зерттеу пәні: бастауыш мектеп оқушыларының қабылдауы және оның
танымдық қызметі;
Зерттеу болжамы: бастауыш мектеп оқушыларының танымдық қызметін
дамыту, оның тиімділік көрсеткіштерін анықтау жеткілікті болады, егер
бастауыш мектеп оқушыларының танымдық процестерін даму ерекшеліктерінің
олардың қалыптасу ерекшеліктерімен өзара байланысын қамтамасыз ету
педагогикалық негізде жүзеге асырылса. Ол үшін оқушылардың байқампаздығын,
өз әрекетіне жауапкершілігін, бақылау және қадағалау әрекеттерінің толық
қамтамасыз ететін зерттеу әдістері мен әдістемелік-әрекеттік мазмұнын
қолданылса. Арнаулы эксперимент өткізіліп, ұйымдастырылатын іс-шаралар
психологиялық-педагогикалық принциптерге сәйкес орындалуы зерттеу жұмысының
нәтижелілігін қамтамасыз етеді.
Зерттеу болжамының ұйғарымынан зерттеудің төмендегі міндеттері
туындайды:
1. Зерттеу тақырыбы бойынша ғылыми әдебиеттерге, әдістемелік материалдарға
және мемлекеттік құжаттарға шолу және талдау жүргізу;
2. Оқушылардың танымдық қызметінің ерекшеліктері және оларды дамытудың
психологиялық және педагогикалық негіздерін анықтау;
3. Бастауыш мектеп оқушыларының жас ерекшелігі мен танымдық қызметінің
қабылдау ерекшелігін көрсету және олардың даму және қалыптасуының
әрекеттік мазмұнын анықтау;
4. Анықталынған даму және қалыптасу әрекетінің ұсынылған мазмұнының
тиімділігін эксперимент арқылы тексеру және алынған нәтижелер бойынша
қорытынды тұжырымдама жасау.
Зерттеу әдістері: мемлекеттік ресми және кәсіби құжаттарды талдау,
ғылыми әдебиеттерді талдау, салыстыру, бақылау, педагогикалық эксперимент,
озат тәжірибелерді жинақтау.
Зерттеу орны: Тараз қаласы, №8 қазақ гимназиясы.
Зерттеу кезеңдері: 1-ші кезеңде (2001-2002 жж.) тақырыптың өзектілігі
дәлелденіп, ғылыми әдебиеттер мен әдістемелік материалдарға талдау
жасалынды, негізгі тұжырымдар мен қағидалар қорытындыланып, олардың
негізінде зерттеу болжамы мен міндеттері айқындалды; 2-ші кезеңде (2002-
2003 жж.) оқушылардың танымдық қабілетін оқу-тәрбие процесінде дамытудың
әрекеттік әдістемелік жүйесінің тиімді түрлерін анықталынды және оларды
ұйымдастырудың түрлі формаларына талдау жасалынды. Оқушылардың танымдық
қызметінің оқу процесіндегі тәуелді болатын факторлары анықталынып, олардың
әрқайсысының әсерлік деңгейі көрсетілді.
Қорғауға ұсынылады:
1. Бастауыш мектеп оқушыларының қабылдауын дамыту – оқу процесіндегі
оқушының танымдық қызметін белсендіретін әрекет жүйесін негіздеу.
2. Бастауыш мектеп оқушыларының танымдық қызметін оқу процесінде дамытудың
әрекеттік - әдістемелік жүйесін анықтау.
І тарау. мектеп оқушысының қабылдауын дамытудың психологиялық-педагогикалық
негіздері
1.1 Мектеп оқушыларының қабылдауын дамыту педагогикалық процестің қажетті
бөлігі
Түйсіктердің арқасында үлкен ми сыңарларының заттардың жеке сапалары
(түс, дыбыс, қаттрылығы) т.б. бейнеленеді. Бірақ адам айналасындағы
дүниедегі әрбір заттар немесе құбылыстар әртүрлі сапалар мен қасиеттердің
тұтас комплексі болады. Оларды дұрыс бейнелеу үшін анализаторлар беретін
жеке түйсіктер ми қыртысында бірігеді, сөйтіп адамда заттың немесе
құбылыстың тұтас бір бейнесі жасалады.
Белгілі бір кезде сезім органдарына әсер ететін заттар мен
құбылыстардың бейнелеуіндегі техникалық процесс қабылдау деп аталады.
Түйсікке қарағанда қабылдау – шындықты бейнелеудің неғұрлым жоғары формасы.
Қабылдаудың физиологиялық негізі – үлкен ми сыңарлары қыртысындағы күрделі
шартты рефлекторлық байланыстар, мұнда сыртқы тітіркендіргіштерден келетін
қозулардың синтезі (бірігуі) жүзеге асады. Қабылдауда бірнеше
анализаторлардың келісімді іс-әрекеті, органи* тітіркендіргіштердің тұтас
комплексіне жауап реакциясы жүзеге асады. Мысалы біз раушан гүлін
қабылдағанда, сонымен қатар оның әдемі формасы, тамаша түсін көреміз,
гүлдің сүйкімді иісін иіскеп кеудемізге жұтамыз, абайлап гүлге қол тигізіп,
оның жапырақтарының т.б. нәзік жұмсақ екенін сипап сезінеміз. Міне осы жеке
түйсіктердің бәрі мидың қыртысында қосылып, біртұтас комплекс болып
бірігеді. Оның үстіне біз бұл заттың раушан гүлі екенін білеміз, яғни
мұнда іс процестері де орын алады. Гүлдің иісі бізді рахаттандырады,
сүйкімді сезім туғызады. Ақырында қабылдау процесіне ойлау да кіреді: біз
мұның раушан гүлінің қай сортына жататынын ойланамыз, бастапқы қарапайым
қорытынды жасалады. Қабылдауда қай анализатордың басым болуына байланысты
көру, есту, иіс, дәм, сипай сезу және кинестетикалық қабылдаулар болып
айырылады.
Қабылдау – адамның іс-әрекетіне тығыз байланысты активті процесс. Егер
біз салынған суреттің қасында тыпыр етпестен тұрып, оны қарап сүйсінсек те,
бәрібір қандай да бір оймен шұғылданамыз, әйтпесе ешнәрсе біле алмас едік,
қарап тұрған затымызды айтарлықтай көре алмаған болар едік.
Әдетте біздің саналы қабылдауымыз пассивті сырттай қарау емес, нақты
танымдық сипаты бар міндетті шешу болып табылады. Мұны ерекше перцептивтік
іс-әрекет деуге болады.
Кез-келген объектіні қабылдау әдетте оны қоршаған фонда жүзеге асады.
Сабақ басталарда мұғалім бүкіл класқа, парталарда отырған көп балаларға
қарайды делік. Біраз уақыттан кейін ол бұл ондаған балалардың ішінен бір
баланы бөліп алып, соны қадағалап қарайды. Бұл оқушы мұғалім қабылдауынан
объектісі болады да, қалған бүкіл класс сол объектінің оны болады.
Кейде объекті мен фон орын алмастырады. Бұл 4, а, б, в, г суреттерінде
ерекше байқалады. Егер қабылдау объектісі суретінің ортасында салынған
болса, біз қара фондағы ақ вазаны көреміз.
Қабылдаудың таңдап алынуы міне осындай, мұнда біздің
анализаторларымызға келіп түсетін көптеген қоздырғыштардың ішінен бұл ретте
біз өзіміз зейін аударғанымызды ғана қабылдаймыз. Зейін әдетте өзімізге
қандай да болса бір маңызы барға, ықылас қойғанымызға ауады және адамның
психикалық өмірінің жалпы мазмұнына, оның ішінде өткендегі тәжірибеге
байланысты болады. Қабылдаудың өткендегі тәжірибеге байланысты болуын
апперцепция деп атайды. Әртүрлі мамандықтағы адамдар бір заттың өзін әр
күрделірек және жоғарырақ сатыда тұрған психикалық процесс болып табылады.
Қабылдау түйсінулердің жай ғана қосындысы емес, ол сонымен қатар заттың
жеке қасиеттерін тұтас бейнелеуден пайда болатын күрделі процесс. Мысалы,
адамды алсақ, адам өзінің дене мүшелерінің жай ғана қосындысы емес,
адамның мүшелерін бірін-біріне қоса салғанынан адам құралмайды. Адам жоғары
сатыға шыққан, дене құрылысы жағынан да, психикалық әрекенттері жағынан да
хайуандардың сапалы айырмашылығы бар, аса күрделі организм. Қабылдау да сол
сияқты жекелеген түйсіктердің қосындысынан жоғарырақ тұрған жан қуатының
бірі.
Қабылдауға түсінулермен қатар ой элементтері, елестеулер мен ұғымдар
да еніп отырады. Заттар мен құбылыстарды қабылдаған кезде соларды түйсіну
қабылдаумен бірге біз ол заттардың қайда пайда болғанын, я болмағанын,
олардың қасиеттерінің қандай екенін елестетіп, түйсігімізді, ұғымымызды
кеңейтіп отырамыз. Адам заттарды қабылдаған кезде көбінесе олардың мазмұнын
түсініп, ой жіберіп, оларды санасынан өткізіп отырады. Анық және дұрыс
қабылданған кезде көбінесе олардың мазмұнын түсініп, ой жіберіп, оларды
санасынан өткізіп отырады және түсінікті болады. Керісінше, адам заттарды
дұрыс түсінбесе, оларды қате қабылдайды. Мысалы, біз жақсы білетін
өзіміздің ана тілімізде, не болмаса, өзіміз білетін басқа тілде айтылған
сөзді жақсы түсінеміз. Ал басқа бір елдің түсінбейтін тілін есітетін
болсақ, оларды түсінбейміз. Өйткені олардың әрбір сөзі бізге біріне бір
ұқасас, бірсарынды болып көрінеді. Сондықтан да оларды бірінен бірін
ажыратып дұрыс қабылдай алмаймыз. Егер алдымыздағы столдың үстінде жатқан
қарындашты көрсек, оны қабылдаумен бірге ол қарындаштың неге ондай
екендігін, оны біз қайдан алғанымызды көз алдымызға елестетеміз. Сөйтіп
қабылдау процесінде түйсінулермен бірге елестету, түсуні, ұғыну т.б. жан
қуаттары да араласып отырады. Мұның нәтижесінде адамның қабылдауы
толығырақ, дәлірек болып шығады.
Қабылдауда адам қабылдайтын заттар мен құбылыстардың жағымды, я
жағымсыз екенін де сезіп отырады. Адамда алдымен қарапайым түйсіктер мен
қабылдаулар пайда болып, біртіндеп еңбек процесі де, қоғамда өмір сүруі
арқылы күрделі психикалық процестер де пайда болады. Түйсіну мен қабылдау
процестері болмайынша, дүниедегі заттарды білу мүмкін емес. Дүниетанудың
қай түрін, қай формасын алсақ та, олар қарапайым қабылдаудан басталады.
Адам дүниедегі заттарды қабылдай отырып, оларды сипаттайды, бірімен-бірін
салыстырады, олардың арасындағы ұқсастығын, айырмашылығын, олардың жалпы
қасиеттерін ажаратып отырады. Осының нәтижесінде ғана адам қабылдау
процесінен жоғары сатыда тұрған ойлау сияқты күрделі психикалық прцестерге
көшіп отырады.
Хайуанаттарда қабылдау бар, бірақ олардың қабылдауы санасыз қабылдау.
Ал адамның қабылдауында заттар мен нәрселерге кісі өзінің қатынасын
белгілеп отырады, өйткенгі оның қабылдауы саналы қабылдау болып табылады.
Адам заттардың мазмұны мен мағынасын біліп, түсініп, оны ой шегінен өткізіп
отырады. Сондықтан адам баласының қабылдауын, хайуанаттардың қабылдауына
қарағанда анағұрлым күрделі қабылдау екенін, олардың арқасында жалғыз ғана
сана жағынан емес, сапа жағынан да айырмагылығы бар екенін көреміз. Ерте
кездегі адамдар біз сияқты дұрыс қабылдай алмаған. Олар дүниедегі көп
заттар мен құбылыстарды дұрыс түсінбеген, олардың қасиеттерінің қалай пайда
болатынын, ішкі байланыстары мен қарым-қатынастарын, қалай дамып
отыратынын, яғни дүниенің өсіп даму заңдарын білмеген. Тарихи даму
барысында экономиканың, ғылымның, мәдениеттің алға өршіп дамуы арқылы,
дүниетану процесінде адам баласының неше түрлі приборлар, аппараттар
қолдану арқылы, ертеректегі адам баласы қабылдай алмайтын заттарды,
құбылыстарды дұрыс қабылдай алатын болды. Мәселен, ерте замандағы адамдар
радио, электр, телеграф, телефон т.б. сол сияқты заттарды білмеді. Олар
жайында ойлауға ол адамдардың ойы да, қиялы да жетпеді. Ал қазіргі кезде
мұның бәрі де тұрмысымызға енген ақиқат заттар, біз оларды көзімізбен
көріп, құлағымызбен естіп, денемізбен сезіп отырамыз.
Қабылдау процесінде адам өзінің ойы мен ақылын бір мақсат көздеп,
соған жұмсап отырады. Зейінін қабылдайтын затына бағыштайды. Бұл адамның –
қабылдау процесінің белсенді екенін көрсетеді. Қабылдауда ой процесінің
қатысуы арқылы жалпылау элементтері де ұшырайды. Қабылдаған заттарды
жалпылағанда кей кезде адам оларды да бір-біріне қосып, бір әрекет етіп
отырады. Бұл жөнінде Л. Фейербах ойлаудың барлық сезімдерімізге қатысының
барлығын тап-таза көру процесінде де ойдың қатысып отыратындығын, егер
көрсететін заттарға адам зейінін бұрмаса, оларды айналысындағы басқа
заттардан бөліп, бөлшектеп, даралап алып қарамаса, адамның оларды жақсылап
көре алмайтындығын, сезе алмайтындығын айтады.
Қабылдау басқа психикалық функциялар сияқты, дүниедегі объективті
заттардың адамның санасында субъективтік сәулеленуі болып табылады. Әр адам
айналасындағы заттарды өзінше қабылдайды. Мұнысы әсер етуші объективтік
заттарға тәуелді болуынан. Адам қабылдауының мазмұны түгелімен сыртқы
дүниедегі заттардың және құбылыстардың мазмұнымен байланысты. Сол заттардың
мазмұны қандай болса, адамның санасында пайда болатын – қабылдаудың мазмұны
да сондай болады. Бірақ әр қабылдаудың өзгешелігі дүниедегі әсер етуші
заттардың өзгешелігімен ғана байланысты емес, олар сондай ақ адамның
физиологиялық әрекетімен де байланысты.
Ф. Энгельстің айтуынша, егер адамның миы дүниенің, жаратылыстың бір
бөлшегі болатын болса, сол дүниеде пайда болған мидың әрекеті де, адамның
психикалық процестері де сыртқы дүниеге, дүниенің өсіп-даму заңдарына қайшы
келмейді. Психикалық әрекеттер айналадағы дүниенің миға әсер етуінен, онда
сәулеленуінен пайда болады. Сол себеғптен адамның айналасындағы дүниенің
мазмұны қандай болса, оның психикалық әрекеттерінің мазмұны сондай болады.
Қоғамдық тәжірибеге адамның сезім мүшелерін адамға тән сезім
мүшелеріне айналдырады. Бұл адамның қабылдауын кеңейтіп, күрделендіріп,
мазмұнын байытып, өткір етіп отырады. Егер біздің қабылдауымыз әсер етуші
заттардың мидағы бейнесі толса ғана, онда олар сезім мүшелерімізге әсер
етуші заттарға сәйкес келіп, үйкесіп отырады да, адамға сыртқы дүние туралы
дұрыс елестеулер, түсініктер бере алады. Егер объективтік дүние мен оның
әсері арқылы адамның санасында пайда болатын субъективтік қабылдаулар тепе-
тең болып, олардың арасында ешбір айырмашылықтар болмаса, дүниені
толығырақ, дұрысырақ, кеңірек, тереңірек түсіну үшін ғылымды техниканы,
мәдениетті дамытып алға алып барудың да ешбір керегі жоқ болар еді. өйткені
адам баласы ғылым-білімді меңгерместен өз бетінше дүниені, оның өсіп-даму
заңдарын, оп-оңай ақ білетін болар еді. Біздің түйсіктеріміз бен
қабылдауларымыз заттардың бейнесі, көшірмесі ғана болып табылады. Біз тек
қабылдау арқылы айналамыздағы дүниедегі күрделі құбылыстарды дұрыс және
түгел біле алмаймыз. Себебі қабылдау әр кез дұрыс бола бермейді. Сондықтан
адам баласы түрлі ғылфми зерттеулер мен техниканы дамытып, оларды ілгері
қарай жылжытып, айналасындағы дүниенің құбылыстарын тереңірек білуі керек.
Адамдық қабылдау қоғамдық даму кезеңіне сәйкес, белгілі бір дәуірдің
өзгешелігіне бағынышты болады. Ол екі негізгі себептермен байланысты.
Біріншіден, адамның қабылдауы, тіпті бүкіл жан дүниесінің даму деңгейі,
қоғамдық прогрестің тиісті табысқа жетуімен орайласып жатады, яғни қоғам
дамуы мен ғылым мен техниканың өршіп алға кетуімен адамның қабылдаулары да
дамып, өзгеріп отырады. Мысалы, бұрын физика ғылымына материяның протон,
электрон деген элементтері мәлім болмай тұрған кезде, алдымен материя
молекулалардан құралады, онан соң бара-бара материяның ең ұсақ бөлшегі –
атом деген ұғым болатын. Кейінірек физиканың ілгері дамуымен материя тек
атомдардан тұрмайтындығын, онда электрон, протон деген материяның
бөлшектері бар екені анықталады. Осы сияқты дүниенің тетігін ашып, оның
күшін меңгеріп, бізге белгісіз табиғат құбылыстарын танып, дүниенің өсіп
даму заңдарын дұрыс түсінген сайын қабылдау процесімізге өсіп-дамып
отырады. Екіншіден, жоғарыда айтылғандай, адамның қабылдау процестері
заттарды қабылдайтын сезім мүшелерінің айрықша құрылысымен де байланысты.
Адамның көзі мен құлағы айырықша жетілгендіктен, заттарды көріп, олардың
дыбысын ести аламыз. Бірақ бұл айтылғандардан адамның сезім мүшелері қандай
болса, оның дүниені қабылдай алуы да, сондай ақ болады, адам тікелей әсер
еткен заттарды сезім мүшелерімен ғана қабылдап, басқа жолмен біле алмайды
деу қате түсінік болған болар еді. Адамның тәжірибесінің ұлғаюымен бірге,
олар түрлі құралдар мен аспаптар арқылы да өз қабылдауларын да кеңейтіп,
түгендетіп отырады. Мысалы, түрлі приборлар, аппараттар арқылы көзбен
көрмейтін, денемен сезбейтін заттарды көреміз, естілмейтін дыбыстарды
есітіп, тікелей дәмін татып иіскей алмайтын заттарды танып біліп отырамыз.
Кейбір зерттеулерге қарағанда, адам жай көзбен аспанға қарап, 5500
шамасындай ақ жұлдыздар көреді екен, ол телескоп арқылы 100 миллионнан
артық жұлдыздарды көре аламыз. Жай көзбен адам арақашықтығы милимердің 140-
індей сызықтарды көретін болса, микроскоп арқылы аралығының қашықтығы
милиметрдің 10 мыңнан біріндейін көретін көрінеді. Адам баласы тікелей
ультрафиолет, рентген сәулелерін және электр магнит құбылыстарын қабылдай
алмайтын болса, оларды түрлі аппараттар мен приборлар арқылы танып біледі.
Энгельс құмырсқа көзінің адам көзінен өзгеше екендігін, олардың химиялық
сәулелерді көретінін, бірақ олармен салыстырғанда адам көзге көрінбес
сәулелерді көре алмайтындығын айтады.
Егер қабылдау процесінде көру талдағышы көбірек орын алса, есту
қабылдауы болады.
Қорытып айтқанда, қоғамның, мәдениеттің, ғылымның, техниканың тарихи-
өсіп дамуымен бірге, адамның қабылдауы да дамып өзгеріп, күрделі күйге
түсіп отырады.
1.2. Қабылдаудың түрлері мен қасиеттері
Сезімдік таным процесі ретінде қабылдаудың өзіне тән ерекшеліктері
бар:
а) Қабылдаудың тұтастығы.
Бұл қасиет бойынша заттар мен нәрселердің сыртқы түріне қарай бөлшектеніп
ажыратылып тұрғанына қарамастан, оларды тұтас түрінде қабылдаймыз. Мысалы,
кесінділер бір-бірінен бөлшек тұрғанымен , оларды үшбұрыш деп білеміз.
Немесе Мариям Жагорқызының Дударбай әнінен үзінді еститін болсақ та, сол
әннің мазмұнын толық қабылдаймыз.
ә) Қабылдаудың мағыналылығы
Қабылдаған объект тұтас болады, оның мән жайы сөзбен беріледі, мазмұны
тұжырымдалады. Қабылдау мағынасының қарапайым түрі – тану. Тану жалпылап
тану немесе талғаусыз тану және даралық тану болып бөлінеді. Жалпылап
тануда нәрселердің жай-жансары терең біліне бермейді, ал даралап тануда
заттар мен құбылыстарды білу анық, толық түрде болады. Мысалы, адам көп
кейімнің ішінен өз киімін таниды, немесе көп адам ішінен өзіне таныс кісіні
ажырата алады. Сондай-ақ, сәби де бірнеше адамның ішінен өзінің ата-анасын,
жақын туыстарын тани алады.
б) Қабылдаудың таңдамалылығы.
Толып жатқан объектілердің бірін таңдап алудан көрінеді. Мұның мәнісі әрбір
нәрсенің сапасын, қасиетін қабылдау болып табылады. Қабылдаудың таңдамалылы
қабылдауда болуындағы тағы бір ерекшелік – заттың сыртқы түрін қабылдауда
хабарлаушы мәнінің болуы. Мұны контур деп атайды. Бұл – заттың кескіні
(фигурасы) мен фонын қабылдау аралығындағы ажырату ерекшелігі.
в) Қабылдаудың тұрақтылығы (константтылығы)
Сыртқы жағдайдың өзгеруіне қарамастан заттар сол күйінде, өз қалпында
қабылданады. Мысалы, телеграф бағаналары, үлкен зал ішіндегі коллонналардың
жақын тұрғаны биік, алыстағысы кіші болып көрінеді. Бірақ біз олардың
бәрінің бірдей екендігін біліп, дұрыс қабылдаймыз. тЕмір жол рельсі
ұзақтаған сайын бірігіп кететін сияқты. Мұндай жағдайда алыс пен жақын
арасы сол күйінде бір қалыпты болып қабылданады. Балалардың қабылдау
тұрақтылығы екі-төрт жас арасында қалыптасады.
Заттар мен нәрселерді қабылдаудағы тұрақтылық адамның өмір
тәжірибесіне байланысты болып отырады. әрбір зат сөзбен, өз атауларымен
аталып, сана мен ойлау процестері байланысып жатады. Қабылдауда ес процесі
де шешуші роль атқарып, бұрынғы қабылданған нәрселердің бейнесі қайта
жаңғырады. Тәжірибе мен көріп білген нәрселер өзара ұштасып, әсерлеген
бейнелер туындайды.
Бақылау мен байқау – белгілі мақсат қойып, объектіні әдейі қабылдау.
Көріп қана қою жеткіліксіз, затты білу үшін көзқарас, пікір керек. Бақылау
- әрі жүйелі, әрі мақсатты процесс, арнайы жүргізілетін әрекет. Ой жүгірту,
зейін қою – бақылаудағы негізгі әрекеттер. Ұлы физиолог ғалым И.П. Павлов
бақылауға ерекше мән беріп, лабораториясының маңдайшасына бақылау деген
сөзді үш қайтара жазып қойған.
Бақылампаздық – адамдағы ерекше бір пайдалы қасиет. Бұл бойынша
көпшілік көрмеген нәрсені, сапаны, ерекшеліктерді, бақылап, оларды ажыратып
отырады. Қазақ халқының өмір тіршілігінде бақылампаздықты дәріптейтін
мысалдар көп.
а) Ы. Алтынсариннің Үш жолаушы деген әңгімесінде түйесін жоғалтқан малын
ақсақтығын, бір көзінің соқырлығын және құйрығы шолақ екендігін айтып
берді... Мұндай бақылампаздық жолаушылардың шаруа, өмір тәжірибесі мол
адамдар екенін білдіреді. ә) Мал бағып тіршілік еткен қазақ жұрты әрбір мал
түлігінің міну құлқы мен қылығын, ауа райы мен жер жағдайына бейімделіп
тіршілік етуін жақсы білген. Осы орайда, қазақтар жоғалған малдың ізіне
түсіп, іздестіріп тауып алатын болған. Бұл ретте олар мал қай күні жоғалды,
сол күні ауа райы қандай болған еді деген мәселелерге ерекше мән берген.
Өйткені, уақ мал (қой-ешкі) желді, жаңбырлы, суық күндері ықтап кетеді де,
ал жылқы керісінше желдеп кетеді. Осындай жайттардан жақсы хабардар жандар
жоғалған түліктің қайсысын қайдан, қалай іздеу керектігін де анық білетін
болған. б) Сыр бойының жұртшылығына танымал Қыпшақбай деген қария ошақта
кешке жоғалған от пен оның сөнген шоғына қарап, ертеңгі күнгі ауа райының
қандай болатынын айтқан. Сондай ақ қыс кездері мен жаз айларындағы ауа
райын салыстырып, жаңбырлы, қарлы және құрғақшылық болатын күндерді анық
болжаған. өмірде мұндай мысалдар көп. малдың мінез құлқы да ауа райының
қандай болатындығын білдіретіндігі елге ерте заманнан ақ белгілі.
Бақылаудың физиологиялық негізі – Бұл не? деген таңдану рефлексі.
Мысалы, Австралиядағы абороген тайпасының адамдары шөл даладағы мың-сан
белгілерді қатесіз оқи алады (ізшілдік, құпия сырларды ашу, адамның ізіне
қарап салмағын, бойын білу). Сондай ақ, ұстаздар мен тәрбиешілердің,
шеберлер мен тәлімгерлердің оқыту, тәлім-тәрбие істерінде үнемі бақылау
жүргізіп, шәкірттердің психикалық дамуы мен белгілі жүйелілікпен байқап
отыруы да - өз жұмыстарында табысқа жетудің кепілі. Бақылау белгілі заттар
мен құбылыстарды жүйелі түрде қабылдау әрекеті болып саналса, бақылампаздық
– адамның жеке басына тән, танып білуге қызығу мен құмарты қасиеті болып
есептеледі. Қабылдау – түйсікке қарағанда күрделі процесс. Бұл процесте
бірнеше талдағыштар бірлесіп жұмыс атқарады. Жүйелі мақсатты бақылау – кез-
келген жұмыста табысты болудың шарты.
Материалистік ілім материя мен болмыстың өмір сүруінің екі түрлі
формасы бар деп санайды. Олар - кеңістік пен уақыт. Бұл фломалар шексіз.
Уақыт пен кеңістікті түйсіну адамның тіршілік етуіне қолайлы жағдай жасап,
дұрыс бағдар көрсетеді. Сол арқылы адам өз түсінігінен тысқары объективті
болмысты бейнелегенде оның өмір сүрген ортасы жайында қажеттрі мәліметтерді
біліп, тіршілік ету жағдайына бейімделеді.
Кеңістіктегі объектілерді қабылдау – күрделі процесс. Дүниедегі
заттардың барлығы кеңістікте орналасқан. Олардың әрқайсысының белгілі түр-
тұрпайы бар: ұзын-қысқа, енді-енсіз, биік-аласа, үлкен-кіші т.б. Олар
бізден қашықтықта орналасқан. Кеңістіктегі заттардың көлемін екі көзбен,
яғни бинокулярлық нәрселердің тереңдігі жөнінде дәл мағлұмат бере алмайды.
Бинокулярлық көруде екі көзге түсетін кескін қосылып, нәрсенің бедері айқын
сезініп, бір кескінге айналады. Осылауша көріп, қабылдауда заттар тұтасып,
олардың қашықтығы, қоршауы, шамасы, түр-түсі, рельеф-бедері әртарапты
байқалып, анық көруге мүмкіндік туады.
Қашықтық пен заттар көлемін қабылдауда көздің конвергенциясы
(жақындауы), яғни көзбен көретін затқа бір көздей болып әрекет етуі қажет.
Бұл жақын жердей нәрселерді ажыратудан байқалады. Ал алыстағы нәрселерге
қарағанда олардың екіге бөлініп кетуін дивергенция дейді. Көздің түрліше
қашықтықтағы заттарды көруге бейімделу қабілеттілігін аккомадация (көз
үйрету) деп атайды. Қашықтықтағы нәрселерді қабылдау адамның өмір
тәжірибесімен байланысты. Кеңістікті қабылдау жас кезден басталады. Бұл
ретте орман ішінде өскен бала мен кең далада өскен баланың кеңістікті
қабылдауы түрліше болып келеді.
Заттың бағытын қабылдау көздің торлы қабығындағы сәулеленумен қатар
дене қозғалысының жағдайына да байланысты. Адам заттардың бағытын тік тұрып
не отырып, көлбеу жағдайда ғана дұрыс қабылдайды. Кеңістікті дұрыс
қабылдаудың көлік жүргізушілер, ұшқыштар мен ғарышкерлер, суретшілер мен
әскери қызметкерлер, дәлдік аппараттар жасайтын мамандар үшін маңызы зор.
Уақыт та – материяның өмір сүруінің объективті шындық формасы.
Дүниедегі материя мен заттардың бәрі де кеңістік пен уақыт ішінде
қозғалыста болады. Уақытты қабылдау бірнеше компоненттерден тұрады. Уақыт
құбылыстың белгілі бір ырғағымен өтеді. Уақыт қарқыл** арқылы өлшенеді.
Қарқыл – құбылыстардың бірізді теңдігінің не баяулығының көрсеткіші.
Уақытты қабылдауда субъективтік мезеттер ерекше орын алады. өткен шақ
жылдам, қысқа мерзімде өткен сияқты. Оны дәуір, кезең, ғасыр, жылдармен
өлшенеді. Соған орай өткен оқиғалар көмескі болып қабылданады. Осы шақ та
ғасыр, жыл, ай, күн, сағатпен өлшенеді. Бұл нақтылы ізбен қабылданады.
өткен шақтың тез өтуі, келер шақтың ұзақ болып көрінуі субъективтік
жағдайларға байланысты. Уақыт қызықты болса, тез өтеді, қызықсыз болса
ұзаққа созылады.
Жекелеген психикалық процестерді дамыту бүкіл бастау мектеп шағында
жүзеге асырылады. Балалар мектепке қабылдау процестері едәуір жетіліп келсе
де (оларда көру мен есту қабілеті жоғары екені байқалады, олар түрлі
формалар мен түстерді жақсы бағдарлайды), олардың оқу ісіндегі қабылдауы
формалар мен түстерді тану және атауға келіп тіреледі. Бірінші класс
оқушылары өздері қабылдайтын заттардың қасиеттері мен сапаларына жүйелі
талдау жасай алмайды. Бұл жағдай арнайы жасалған тәжірибелерден айқын
көрінеді. Мәселен, 1-класс оқушылары қарап отырып салу үшін түрлі-түсті
құмыра алды. Балалар оны тез қарап шығып, атын айтады, содан соң оның өзіне
онша көңіл аудармай, бірден оның суретін салуға ұмтылады. Олардың салған
суреттерінде құмыралардың көлемі де, формасы да әртүрлі болып шықты, тіпті
бір-бірінен едәуір айырмашылығы де болды, өйткені балалар форманың өзіне
талдау жасаған еді. Құмыраның түсін беру мәліметтері де ұқсас болды.
Бірінші класс оқушылары бұл түсті танып, атап та берді, бірақ оның нақты
ерекшеліктері оларды қызықтырмады. Саралап қабылдаудағы кемшіліктер басқа
тәжірибелдерден да байқалды.
Баланың қабылдаған заттарын талдау және саралау мүмкіндіктері онда
заттардың жекелеген тікелей қасиеттерін аңғару мен айырудан гөрі күрделілеу
қызмет түрінің қалыптасуымен байланысты. Бақылау деп аталатын бұл қызмет
түрі мектептегі оқу процесі кезінде ерекше жедел қалыптасады. Сабақтардың
үстінде оқушы қандай да бір пәннің және құралдың қабылдау міндеттерін алып,
ал одан кейін өзі де кең түрде тұжырымдайды. Осының арқасында қабылдау
мақсатқа бағытталады. Мұғаліммен құбылыстарды көру және есту әдістерін
(олардың қасиеттерін анықтау тәртібін, қол мен көздің қимыл бағыттарын
т.б.), бекітілген қасиеттердің жазу құралдарын (сурет, схема, сөз)
балаларға үнемі көрсетіп отырады. Одан кейін бала қабылдау жұмысын дербес
жоспарлау мен бастысын көмекшілерінен ажырата, қабылдаған белгілерінің
иерархиясын бекіте, оларды ортақ шамасына қарай саралай отырып, және т.б.
бұл жұмысты түйкі ойлауға сәйкес алдын ала ойластырып іске асыра алады.
Мұндай бақылау танымдық іс-әрекеттің басқа түрлерімен (зейінмен, ойлаумен)
біріге отырып, мақсатқа бағытталған және еркін бақылау формасына ие болады.
Жеткілікті дәрежеде дамыған бақылауда жеке адамның ерекше қасиеті ретіндегі
баланың байқағыштығы туралы сөз қозғауға болады. Бастапқы оқытуда барлық
бастауыш класс оқушыларының осы маңызды қасиетін бірқатар дамытуға
болатынын зерттеулер көрсетіп отыр.
Жаңа туған баланың жекелеген қарапайым түйсінулері дамып, біртіндеп
олар қабылдауға айналады. Бұл көбінесе олардың түрлі қажеттілігіне өтуіне
байланысты. Түрлі байқауларға қарағанда, дененің сезім мен дәм айыру
түйсігі ерте кезден-ақ әрекет ете бастайды. Алты айлық бала түрлі түстерді
аңғарып, түрлі дыбыстарды айыра алады. Бала кеңістікті меңгерген сайын оның
қабылдауы да өсе береді. Ең алдымен, өз өзінің қолы жететін, қолымен ұстап
аузына алып баратын заттармен байланысты жақын жердегі кеңістікті таниды.
Біртіндеп ол өзінен алыс кеңістікті де тани бастайды. Алғашқы кезде бала
көзінің аккомодациясы мен конвергенциясы дамымағандықтан, алыстағы заттар
көздің сәуле торына дұрыс сәулеленбейді. Зерттеу мәліметіне қарағанда, екі
жастағы бала өзіне жақын және шағын көлемді кеңістікті дұрыс шамалай біліп,
ол кеңістіктегі заттардың бір қалыпты (константты) болып қабылдауын да
ажырата алатын көрінеді. Бірақ заттардың кеңістіктегі алатын орнын ажырату
кейінірек пайда болады. Бұл жастағы балалар өздеріне таныс заттарды сыртқы
пішініне қарай дұрыс ажырата алады.
Мектеп жасына дейінгі балалар өздеріне таныс заттардың формасын
ажырата білгенімен геометриялық формаларды әлі дұрыс түсінбейді екен. Уақыт
объективтік болмыс болғанымен, оны түсінбейді екен. Тікелей қолмен ұстап,
көзбен көріп, құлақпен естіп, денемен сезе алмайтын болғандықтан, оны дұрыс
қабылдау балаларға қиын соғады. Мектеп жасындағы балалар күн мен түнді және
олардың төрт маусымын (әсіресе жаз бен қысты) дұрыс ажырата алса да, күн
мезгілдерін, уақыт өлшемдерін білуде қиналады. тІптен олар бүгінді,
ертеңді, кешені де дұрыс айыра алмай, бірімен-бірін шатастырып отырады.
әсіресе ұзақ мерзімді, келер шақпен, өткен шақты түсіну қиын соғады.
Мектепте бала география, жаратылыстану, тарих пәндерін оқумен байланысты,
оның уақытты қабылдауы да дамып, түсінігі тереңдей береді.
Мектепке дейінгі бала дүниедегі заттар мен құбылыстардың шын мазмұны
мен қарым-қатынасын да толық аша алмайды. Қабылдауы дараланып
жетпегендіктен, заттардың жеке бөлшектерін, сапаларын, қасиеттерін, олардың
қарым-қатынасын, бүтіннен бөлшекті айыру, бөлшектерді бір-біріне
байланыстырып қатыстыру, оларды бүтінге дұрыс енгізу, талдау мен
топтастырып қабылданатын заттардың айрықша маңызды жақтарын айыру оңайға
түспейді. Заттардың мазмұны мен ішкі байланыстарын дұрыс аша алмағандықтан
бала көбінесе заттардың сыртқы көрінісі мен құрылысына қарай бірімен-бірін
байланыстыра қабылдайды. Бұл жағдайды, әсіресе балалардың салған
суреттерінен жақсы байқауға болады. Өсе келе оқу мен тәрбиенің нәтижесінде
баланың ақыл-ойының дамуымен байланысты олардың қабылдауы да дамып,
күрделене бастайды. Біртіндеп баланың арнайы байқауы, байқағыштық қасиеті
дамиды.
Француздың Бинэ деген оқымыстысы өзінің жүргізген тәжірибелеріне
сүйеніп, балалардың қабылдауын үш сатыға бөледі. Оның пікірінше: 7 жасқа
дейінгі балалар суреттегі заттардың тек аттарын ғана атайды, оларды
сипаттап, мамұнын айтып бере алмайды; 11 жасқа дейінгі балалар суреттегі
заттардың аттарын атаумен бірге оларды суреттеп, сипаттай алады; 15 жастан
бастап қана балалар суреттердің мазмұнын, мағынасын толық түсіндіре алады
екен. Бинэнің теориясы бойынша әр жасқа лайықты қабылдаудың айрықша сипаты
болады. Қабылдаудың түрі мен мазмұны – баланың жасын, яғни тәннің
биологиялық жетілуін белгілейді. Әдетте, әр жасқа (кезеңге) ерте бастан
белгіленген, бір қалыпты өзгермейтін психикалық әрекеттер (сонымен бірге
қабылдау) болмайды. Бала қабылдауының өзгешілігі – олардың тәрбиесіне, іс
жүзіндегі жаттығуларына байланысты, яғни оларға суреттегі заттар таныс
болса, бірден қабылдауы мүмкін және керісінше, ол суреттегі заттарды бұрын
көрмеген болса, оның атын да атай алмауы мүмкін. Яғни қабылданатын
заттардың күрделілігіне, таныстығына қарай олардың заттарын ғана атау,
сипаттау не болмаса мазмұнын ашып, мағынасын түсіндіру, мектепке
дейінгілерде және төменгі кластағы оқушыларда түрліше кездеседі.
Қабылдаудың оқу процесі үшін маңызы өте зор. Сондықтан бала
қабылдауларын тәрбиелеп, дамытып отыру тәлімгерлер үшін өте қажетті мәселе.
Қабылдау дұрыс, толық және оның нәтижесі жемісті болу үшін әр уақыт
қабылдауға мақсат, міндет қойып отырған жөн. Оқушылардың істейтін
жұмыстарын жақсылап түсіндіріп қабылданатын заттардың, я құбылыстардың
айрықша маңызды жақтарына зейін аудартып отыру өте қажет. Бастауыш
кластарда оқудың көрнекі болғаны дұрыс. Әсіресе жас балаларға қолданатын
заттардың өзін, не болмаса олардың моделдерін, суреттерін, схемаларын,
түрлі таблицалар мен диаграммаларды көрсетіп отырған жөн. Қабылданатын
заттар көрнекті, анық болуы керек. Заттарды бірімен бірін салыстырып
олардың ұқсастығы мен айырмашылығын, қарама-қарсылығын ажыратып, бөлшектеп
талдау жасап, ол бөлшектерді біріне-бірін қосып, топтастырып, индукция мен
дидукциялық ой қорытындылап отыру қажет. Қабылдау толық бөлу үшін оған
тиісті даярлық жүргізіп, толық қабылдауға жеткілікті уақыт беріліп,
балалардың жаңа қабылдауы бұрынғы қабылдаулармен байланысып отырғаны жөн.
Балалардың қабылдауы белсенді болу үшін, олар өз қабылдағанын
мұғалімге айтып беріп, түсінбеген жерлерін сұрап алғаны дұрыс. Қабылдаудың
дұрыс дамуына сыртқы сезім мүшелерінің сау болуының, олардың жақсы әрекет
етуінің маңызы зор. Қабылдау процесінде сезім мүшелері қаншама көп
қатынасса, қабылдау да соншама толық болады.
Қабылдау процесінің күрделі түсуі балаларда байқай алу қабілетінің
көрінуімен ұштасады. Байқаудың қарапайым элементі бірінші класс
оқушыларында да бар. Мәселен, қоңыздың мұртшасы, көзі, табаны, аяғы бар
деп баланың тізбектелуі - оның байқай алатындығының белгісі. Байқау –
белсенді ой-әрекетінің балада дамып келе жатқандығының көрінісі.
Қорытынды
Кез-келген балаға қараңызшы бір-біріне ұқсайтыны тіпті жоқ. Біреулері
көпшіл, жұғымды, енді біреулері, керісінше тұйық, аз сөзді, ойынды да бөлек
жүріп ойнайды. Үлкендермен қарым-қатынасы да біркелкі емес: біреулері
үлкендерге үйір, шүйіркелесіп, әңгімелескісі келіп тұрады, қайсыбірі
сақтана, күдіктене қарайды. Бұл неліктен? Үлкендерге деген мұндай қатынас
оларда қалай қалыптасқан және неліктен олай? Балаларға үлкендер қалай
көрінеді?
Баланың қалыпты дамуының негізгі шарты оның ересек адаммен қарым-
қатынас жасауы болып табылады, өйткені мінез-құлық сипаттары мен нормалары
осы қарым-қатынас арқылы қалыптасады. Сондықтан да баланың өзін қоршаған
дүниемен қарым-қатынасын зерттеу – педагогикалық тәрбие жүйесін жасауға
мүмкіндік туғызды.
Сезімталдықтың ерекше көрінісі ретінде талғамалы қабылдауды зерттеу
жұмысы. Педагогика ғылымдары академиясының жалпы және педагогикалық
психология жоғарғы оқу орындарының қызметкерлері тарапынан бірнеше жылдан
бері жүргізіліп келеді. Осындай зерттеу жұмыстарының нәтижелеріне сүйене
отырып, қазірдің өзінде балалардың есту арқылы қабылдауының талғамалы
болатыны туралы толық сеніммен айтуға болады. Оның үстіне – бастауыш мектеп
балаларының есту арқылы қабылдауында басқа дыбыстық тітіркендіргіштерден
гөрі, ересек адамның сөзіне көбірек назар аударатыны анықталып отыр.
Зерттеуші авторлардың пікірінше, мұның сыры – сөйлеудің адамға ғана тән
белгі болғандығында. Жас балалардың өздеріне жақын ересек адамдармен қарым-
қатынасы оларды қоршаған ортамен барлық қарым-қатынасына тікелей байланыста
болғандықтан, адамның сөзіне деген қарым-қатынас талғамалы болады. Сөздік
әсерге деген талғамалық, сөздік емес, физикалық әсерлерге қарағанда,
бірқыдыру ертерек байқалады, ал одан кейін мектеп жасындағы балаларда, үш
негізгі кезеңнен өте отырып, одан әрі дамиды.
Өкінішке орай, өмірде баланың бойында оны қоршаған адамдармен
тұрақты, қалыпты қатынасты қамтамасыз етерліктей сапалар үнемі бола
бермейді.
Балаларды жұғымдылыққа тәрбиелеу жөнінде қандай жағдайда болса да
мүмкін қолдана берерліктей дайын ұсыныстардың болуы да мүмкін емес. Нақты
формалар мен тәсілдер әрбір сәбидің өзіндік дара ерекшеліктерін ескере
отырып, мейлінше іріктеп-сараланған түрде жасалуға тиіс. Бірақ бұл
процестің белгілі заңдылықтарын білу, әрине қажет.
Мектеп жасындағы балаларды тәрбиелеуде жүргізілген эксперимент туралы
бұл әңгіме белгілі мөлшерде адамдармен қарым-қатынасты дамытуға қажетті
балалардың қабылдау ерекшеліктерін түсінуде педагогтарға септігін тигізеді
деген сенімдеміз.
2 тарау. БАСТАУЫШ мектеп оқушыларының оқу процесінде ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗМЕТІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖӘНЕ ДАМЫТУ
2.1 Бастауыш мектеп оқушыларының оқу процесінде байқампаздығын дамыту
Бастауыш мектеп оқушыларының адамдармен қарым-қатынастық даму процесін
қарастырғанда біз негізгі назарды ең алдымен қоршаған дүниенің күрделі
құбылыстарын, оның ішінде әсіресе қоғамның өкілі – адамды балалардың қалай
қабылдайтынына аударамыз.
Қарым-қатынас жасаудың мәні аса зор, ол ең алдымен, балалардың жалпы
психологиялық жағынан дамуының аса маңызды факторы және бұлжымас шарты
болып табылады.
Басқалармен қарым-қатынас жасау арқылы ғана жас бала ересек адамдарда
болатын қоғамдық-тарихи тәжірибені меңгере алады. Қарым-қатынас іс әрекет
ретінде басқа адамға бағытталады. Сондықтан ол міндетті түрде сол адаммен
танысуға, сол арқылы баланың өзін-өзі танып-білуіне жетектейді.
Балалардың әртүрлі әсерлерге талғамалы қатынасын зерттеудің орасан
зор теориялық мәні бар, өйткені балалардың мұқтажын, олардың өмірлік
тұрпатын, сонымен бірге өздері өмір сүріп, тәрбие алып отырған қоршаған
ортамен өзара қарым-қатынас жасау тәсілдерін түсінуге мүмкіндік береді.
Мұндай зерттеудің белгілі мөлшерде тәжірибелік те мәні ерекше, олай
дейтініміз зерттеу нәтижелері балаларды тәрбиелеу мен оқыту әдістерін
жетілдіруге жәрдемін тигізеді.
Балалардың адамдармен қарым-қатынастарының дамуында дыбыс пен көру
әсерлері маңызды роль атқарады. Олар бұл әсерлерді өзара алмасып отырады.
Көпшілік жағдайда адамдар өзімен жүзбе-жүз сөйлесіп отырған істес адамнан
тарайтын көру арқылы қабылданатын сигналдарға сезімтал келеді, сондай-ақ ол
сигналдарда бар хабарды, тұтастай алғанда, өзінің жеке басын бағалауға
пайдалануға бейім тұрады, сөздік сигналдарды көбінесе жанындағы адамның
жекелеген әрекеттерін бағалауда салыстырып отырады. Адам үшін өзінің жеке
басының бағасы аса маңызды болғандықтан, қасындағы адамның өзіне қатынасы
жөніндегі оның пайымдауы көбіне көру сигналдарының негізінде жасалады. Көру
арқылы қабылданатын әсерлер адамдар қарым-қатынасының маңызды құралдары
бола тұра, сонымен бірге оларды саралап түсіндіруде бірқатар ерекшеліктері
бар. Мимика, қол қимылдары, адам мен заттардың көріну жағдайына байланысты
өзгеріп сигналдарда болатын хабарлар балалардың ғана емес, үлкендердің де
түсінуіне оңай соқпайды.
Өкінішке орай, балалардың әртүрлі көру әсерлеріне қатысты
қабылдағыштығы мен сезімталдығы туралы мәселе аз зерттелген. Бұл жөнінде
тек жекелеген деректер ғана бар, солардың өзі де көрнекі әлеуметтік
әсерлерді қабылдаудың талғамалы болатынын көрсетеді.
Ғалымдар бала туғаннан кейінгі алғашқы апталарда-ақ адам жүзінің
схемалық суретіне айрықша көңіл аударатынын, ал үш айға толғанда адам
басының көлемдік моделіне көбірек көңіл бөлетінін анықтап отыр. Мектеп
жасына дейінгі балалар мен мектеп жасындағы балалардың заттарды олардың
толық емес бейнесі арқылы тануы, адам жүзінің дәл толық емес бейнесі арқылы
адамды тануға қарағанда, адамды айрықша бөліп қарайды. Адамнан шығатын көру
әсерлеріне мұндай ерекше мән берушілік балаларда ерте пайда болып, едәуір
ересек жаста да сақталады.
Балалардың көру арқылы қабылданатын әлеуметтік әсерлерге деген
мұндай талғамалы қатынасын қалай түсіндіруге болады? Бұл жөнінде әртүрлі
пікірлер айтылып жүр. Солардың бірі – барлық тіршілік иесіне күрделі –
неғұрлым информативті тітіркендіргіштерге айрықша мән берушілік тән деп
санайтын көзқарас.
Балалардың адамнан таралатын әсерлерге деген талғамалы қатынасын
шартты рефлекстік қатынастардың негізінде түсіндіретін көзқарас (анасының
түрін, алғашқы органикалық қажеттерін, негізінен тамаққа деген қажетін,
қанағаттандырумен ұштастыра қабылдау – көру сигналдарын балалардың өзге
әсерлердің ішінен тез ажыратуға жеткізетін ерекше көмекші күшке айналдырады
деу) батыста кең өріс алған.
Тағы бір көзқарас бойынша, балалардың өмірінде әлдеқандай бір ауыр
кезең бар, осы кезеңде балада өзіне қамқоршы ананың жүзі мен тұрқының
ерекшеліктерін есте қалдыратын процесс болады. Аталған көзқарасты
ұстанушылар бұл кезеңді сәбилік кезеңге жатқызады (бала өмірінің алғашқы
жарты жылы немесе 7-8 айы)
Алайда, эксперименттік зерттеулер жоғарыда келтірілген көзқарастардың
бірден-бірін қуаттамайды. Бұл зерттеулер балалардың танымдық
белсенділіктері олардың үлкендермен қарым-қатынасының дамуына байланысты
екенін, ал сәбидің бір ғана тамақ пен жылуға деген іш тартушылығына әкеліп
соқпайтынын сенімді түрде дәлелдеп отыр. Мұндай іш тарту көбіне-көп ересек
адамның сәбидің қарым-қатынасқа деген қажетін қаншалық қанағаттандыруына
байланысты, демек балалық кездің қандай да бір қысқа кезеңіне ғана қатысты
емес. Біз жүргізген эксперименттік жұмыстардың нәтижесі де осыны көрсетеді.
Біз онда бастауыш мектептің 2 сынып оқушыларының көру сигналдарына
деген талғамалы қарым-қатынасының даму сипаттарын айқындауды мақсат еттік.
Қарым-қатынас процесімен тығыз байланысты және оның өту барысы үшін
маңызды әсерлерді қабылдау, қарым-қатынасқа жанасымы жоқ әсерлерге
қарағанда тез де дәл жүзеге асады. Бірақ бұл жөнінде әңгімелеспес бұрын,
алдын-ала кейбір ескертулер жасаған жөн. Бұл арада талғамалы қатынас
термині арқылы біздің нені түсінетініміздің басын ашып алуымыз керек.
Қабылдау объектісі болатын әсерлер біткеннің адам үшін мәні бірдей емес:
адам неғұрлым өмірде маңыздырақ деген тітіркендіргіштерді теө бөліп алып,
соған айрықша зейін қояды. Талғамалы қатынас термині міне осы құбылысты
білдіреді.
Жеке адамның құбылыстардың белгілі бір тобына категориясына қатысы
туралы айтқан кезде біз төмендегі екі түрлі жайтты есте ұстаймыз:
а) белгілі бір сигналдарға деген талғамалы қабылдағыштық: бұл – көптеген
әсерлердің ішінен белгілі бір әсерді мән бере бөліп алудан көрінеді (бір
уақытта болатын немесе одан көп әсерлердің ішінен бала ең алдымен адам
тарапынан болатын әсерге көңіл аударады)
ә) белгілі бір сигналдарға деген талғамалы сезімталдық: бұл – белгілі бір
сигналды күшіне, сапалық ерекшеліктеріне т.б. қарай ажыратудың мейілінше
нәзіктігінен көрінеді (шығу төркіні басқа әсерлерге қарағанда, адамнан
шығатын әсерлердің жұбын тез жіктейді)
Бастапқы кезеңде сәбидің өзін қоршаған дүниемен қатынасы ересек жақын
адамдары арқылы болады. Сондықтан балалар үшін адам орталық объектіге
айналады, бұл шығу - төркіні ересек адам болып табылатын әсерлерге деген
олардың талғамалы қатынасынан көрінеді. Алайда адам жүзі балаға жай ғана
жиі кездесіп қоймайды, ол басқа заттардан гөрі баланың белсенді қабылдайтын
іс-әрекетінің объектісі де болады, өйткені жақын адам оны қоршаған
адамдармен қарым-қатынас жасау үшін ең ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz