Бастауыш мектептің дамуында М.Дулатовтың педагогикалық көзқарастары мен ғылыми ізденістерінің алатын орны
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Белгілер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
І Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6.7
1Бастауыш мектептің дамуында М.Дулатовтың педагогикалық көзқарастары мен ғылыми ізденістерінің алатын орны.
1.1 М. Дулатовтың ағартушылық мұрасының маңызы және қазіргі таңдағы өзектілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8.26
1.2 М. Дулатовтың тіл білімі мен балалардың математикалық сауатын ашудағы ғылыми ізденістерінің құндылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27.35
2М.Дулатовтың педагогикалық және шығармашылық мұрасын бастауыш сыныптың оқыту үдерісінде қолданудың әдістемесі.
2.1М.Дулатовтың қара есептерін математиканы оқыту әдістемесінде пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36.44
2.2 Әдебиеттік оқудағы М. Дулатов шығармалары арқылы бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеу әдіс . тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45.63
ІІІ Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
ІV Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65.67
Белгілер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
І Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6.7
1Бастауыш мектептің дамуында М.Дулатовтың педагогикалық көзқарастары мен ғылыми ізденістерінің алатын орны.
1.1 М. Дулатовтың ағартушылық мұрасының маңызы және қазіргі таңдағы өзектілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8.26
1.2 М. Дулатовтың тіл білімі мен балалардың математикалық сауатын ашудағы ғылыми ізденістерінің құндылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27.35
2М.Дулатовтың педагогикалық және шығармашылық мұрасын бастауыш сыныптың оқыту үдерісінде қолданудың әдістемесі.
2.1М.Дулатовтың қара есептерін математиканы оқыту әдістемесінде пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36.44
2.2 Әдебиеттік оқудағы М. Дулатов шығармалары арқылы бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеу әдіс . тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45.63
ІІІ Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
ІV Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65.67
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Қазақстан Республикасының ХХІ ғасырдағы басты даму жолын белгілеп, Елбасының «Қазақстан – 2030» стратегиялық жоспарында халықтың рухани жаңаруына ерекше мән берілген. Сондықтан, «Жан-жақты жетілген, дүниесі бай, белгілі дәрежеде ғылыми білім жүйесін игерген және оны бағалай, талдай алатын, өзге халықтардың тарихын, тілін, мәдениетін меңгерген, өздігінен денсаулығын нығайтуға, адамгершілік қасиеттерін дамытуға ынтызар, өмірдің әрқилы кезеңдерінде дербес еңбек етуге даяр ұрпақты тәрбиелеу – ең басты өзекті мәселе»,- деп көрсеткен [1].
Болашақтың бүгінгіден нұрлы болуына ықпал етіп, адамзат қоғамын алға апаратын күш тек білімде ғана. Қай елдің болмасын өсіп - өркендеуі, өркениетті дүниеде өзіндік орын алуы оның ұлттық білім жүйесінің деңгейіне, даму бағытына байланысты.
Жер бетін мекен еткен адамзаттың бір бұтағы –бір халықтың қандай дара қасиетке ие болып, қандай бет-бейнемен көрінуі – сол халықтың мектебінің бет-бейнесіне, өзіндік ерекшеліктеріне тікелей байланысты.
Осыны білген «Алаш қайраткерлері» ХХ ғасырдың басында халқының сол кездегі тағдырына ой жіберіп, сауаттандырып, өркениетті ел қатарына қосуға күш салды, қараңғылық пен надандықтан құтыла алмай отырған халқына ең алдымен, білім мен мәдениет керек екендігін анық ұғып, халқын мәдениеті жоғары елдер санатына қосуды арман қылып, елдің тұрмысын, мәдениетін, білімін көтеруді өздеріне мақсат қылып қойған. Солардың бірі де бірегейі –М.Дулатов.
Ал, Міржақып Дулатовтың ағарту саласында жазған еңбектері арнайы зерттеуді қажет етеді. Оның ағарту саласында жазған еңбектері жеке тұлғаны қалыптастыру процесінде пайдаланудың бүгінде айрықша қызмет атқаратынын ескере келіп, М.Дулатов шығармаларына назар аударуға тура келеді. М.Дулатовтың ұлттық идеологияға негізделген педагогикалық мұрасы бүгінгі жас ұрпақтың бойына жағымды қасиеттерді қалыптастыруда ең тиімді құрал болатыны сөзсіз.
Оның бүкіл өмір жолындағы басты идеясы – қазақ халқының ұлттық санасын ояту, тұрмыс-жағдайын жақсарту, ол үшін халықты жаппай сауаттандыру, оқу-ағарту жұмыстарын дұрыс жолға қою. Бастауыш сынып оқушыларына ұлттық тәлім-тәрбие беретін шығармалар жазумен қатар, оқу құралдарын да жазып мұра етіп қалдырды. Осыдан Міржақып Дулатовтың педагогикалық және шығармашылық мұрасын пайдалану жолдарын қарастырудың объективтік қажеттігі туындайды.
Зерттеу жұмысының мақсаты: М.Дулатовтың ағартушылық мұрасына теориялық және әдістемелік тұрғыда сипаттама бере отырып, оның еңбектерінің тәрбиелік мәнін, маңыздылығын айқындау.
Зерттеу жұмысының міндеті: М.Дулатовтың ағартушылық қызметіне талдау жасай отырып, оған жоғарыдағы мақсатты айқындау үшін төмендегідей міндеттерді шешуді көздедік:
а) М.Дулатовтың педагогикалық көзқарастары мен ғылыми ізденістерінің бастауыш мектептің дамуына қосқан үлесін зерттеу.
б) М.Дулатов еңбектерін бастауыш сыныптардың оқыту үдерісінде қолданудың жолдарын, әдістемелік мүмкіндіктерін негіздеу.
Зерттеу жұмысының объектісі: бастауыш сыныптардың оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: «Әдебиеттік оқу» оқулығындағы М.Дулатов еңбектерінің тәрбиелік мәні.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Болашақтың бүгінгіден нұрлы болуына ықпал етіп, адамзат қоғамын алға апаратын күш тек білімде ғана. Қай елдің болмасын өсіп - өркендеуі, өркениетті дүниеде өзіндік орын алуы оның ұлттық білім жүйесінің деңгейіне, даму бағытына байланысты.
Жер бетін мекен еткен адамзаттың бір бұтағы –бір халықтың қандай дара қасиетке ие болып, қандай бет-бейнемен көрінуі – сол халықтың мектебінің бет-бейнесіне, өзіндік ерекшеліктеріне тікелей байланысты.
Осыны білген «Алаш қайраткерлері» ХХ ғасырдың басында халқының сол кездегі тағдырына ой жіберіп, сауаттандырып, өркениетті ел қатарына қосуға күш салды, қараңғылық пен надандықтан құтыла алмай отырған халқына ең алдымен, білім мен мәдениет керек екендігін анық ұғып, халқын мәдениеті жоғары елдер санатына қосуды арман қылып, елдің тұрмысын, мәдениетін, білімін көтеруді өздеріне мақсат қылып қойған. Солардың бірі де бірегейі –М.Дулатов.
Ал, Міржақып Дулатовтың ағарту саласында жазған еңбектері арнайы зерттеуді қажет етеді. Оның ағарту саласында жазған еңбектері жеке тұлғаны қалыптастыру процесінде пайдаланудың бүгінде айрықша қызмет атқаратынын ескере келіп, М.Дулатов шығармаларына назар аударуға тура келеді. М.Дулатовтың ұлттық идеологияға негізделген педагогикалық мұрасы бүгінгі жас ұрпақтың бойына жағымды қасиеттерді қалыптастыруда ең тиімді құрал болатыны сөзсіз.
Оның бүкіл өмір жолындағы басты идеясы – қазақ халқының ұлттық санасын ояту, тұрмыс-жағдайын жақсарту, ол үшін халықты жаппай сауаттандыру, оқу-ағарту жұмыстарын дұрыс жолға қою. Бастауыш сынып оқушыларына ұлттық тәлім-тәрбие беретін шығармалар жазумен қатар, оқу құралдарын да жазып мұра етіп қалдырды. Осыдан Міржақып Дулатовтың педагогикалық және шығармашылық мұрасын пайдалану жолдарын қарастырудың объективтік қажеттігі туындайды.
Зерттеу жұмысының мақсаты: М.Дулатовтың ағартушылық мұрасына теориялық және әдістемелік тұрғыда сипаттама бере отырып, оның еңбектерінің тәрбиелік мәнін, маңыздылығын айқындау.
Зерттеу жұмысының міндеті: М.Дулатовтың ағартушылық қызметіне талдау жасай отырып, оған жоғарыдағы мақсатты айқындау үшін төмендегідей міндеттерді шешуді көздедік:
а) М.Дулатовтың педагогикалық көзқарастары мен ғылыми ізденістерінің бастауыш мектептің дамуына қосқан үлесін зерттеу.
б) М.Дулатов еңбектерін бастауыш сыныптардың оқыту үдерісінде қолданудың жолдарын, әдістемелік мүмкіндіктерін негіздеу.
Зерттеу жұмысының объектісі: бастауыш сыныптардың оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: «Әдебиеттік оқу» оқулығындағы М.Дулатов еңбектерінің тәрбиелік мәні.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.Назарбаев Н.Ә «Қазақстан – 2030» Алматы, Білім, 1997,-256 .б.
3. Әбсеметов М. «М.Дулатов (Өмірі мен шығармашылығы»). Алматы, 1995,-61 .б.
4. Бөлеев Қ., Мұратова А.Б., «Қазақ ағартушы-педагогтарының шығармашылықтарындағы халықтық идея». Оқу құралы. Алматы, Нұрлы әлем, 2009,-48-50 б.б б.
2.Ысмағұлов Ж. «М.Дулатұлының бес томдық шығармалар жинағы.
5. Қирабаев С. «Алашорда және ұлтшылдық әдебиет. Ұлт тәуелсіздігі және әдебиет», Алматы, Ғылым, 2001,-26 .б.
6. Томихико У. «Мировоззрение казахских интеллигентов в начале ХХ века. О книге Мир-Якуба Дулатова «Проснись, казах!» Токио, 1997.
7. Әбдиманұлы Ө. «ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті» Оқулық. Алматы, 2012,-207.б.
8. Ісмақова А. «Алаш әдебиеттануы» Алматы, «Мектеп», 2009, -272-273б.б
9. Дулатбеков Н. «Алаш ардақтылары»: Санкт – Петербург іздері. Алматы, «Таймас» баспа үйі, 2013,-219.б.
10.Дулатов М. Бес томдық шығармалар жинағы. Үшінші том:көсемсөз, әдеби-сын және зерттеу мақалалары, қазақ тілінде басылған кітаптар көрсеткіштері. // Құраст: Г.Дулатова. С.Иманбаева. Алматы, «Мектеп баспасы» ЖАҚ, 2003, -206-202 б.б.
11. Дулатов М. «Таңдамалы шығармалар жинағы» Алматы, 1989, -48-50.б.
12. Бәкір Қ.Ә. Алаш қозғалысы саяси топ басшыларының әлеуметтік көзқарастары: Жоғары оқу орындарына арналған оқу құралы. –Астана: «Сарыарқа» БҮ, 2008, -66-68 б.б.
13.Қозыбаев М. «Тарих зердесі» 1-том Алматы, 1998, -50-59 б.б.
14. Негимов С. Жасын. Егемен Қазақстан -8 қыркүйек. 2010,-5 .б.
15. Елім деп соққан ұлы жүрек: Халқымыздың көрнекті қоғам қайраткері, ағартушы, публицист М.Дулатұлына арналады. //Құраст: В.Қ.Күзембаева. –А., Орталық ғылыми кітапхана, 2002, -275 .б.
16. Ысқақұлы Д. Қазақ әдеби сынының тарихы. Алматы, «Қазығұрт» баспасы, 2011,-52-53.б.б.
17.Қамзабекұлы Д. «Алаш және әдебиет». –Астана: «Фолиант», 2002,-39-40.б.б.
18. Дулатов М.шығармалары: Өлеңдер, қара сөздер, көсемсөз. Қаз. ССР Ғылым акад., Әуезов атын. Әдебиет және өнер инст-ты. // Құраст.М.Әбсеметов, Г.Дулатова. Алғы сөзін жазған Ж.Ысмағұлов. –А., Жазушы, 1991, -85-86б.б.
19. 20-30 жылдардағы қазақ әдебиеті. 1-кітап. Алматы, Ғылым, 1997,-207-208 .б.б.
20. «Алаштың ардағы». Тілдерді дамыту басқармасы. «Руханият орталығы». –Астана, 2008ж. -35-36 б.б.
21. М.Дулатов шығармалары. //Құраст: М. Әбсеметов., Г. Дулатова. Алматы, «Жазушы» баспасы, 1991,-332-333 б.б.
22. «Алаш ақиықтары». Мақалалар, деректі құжаттар, аудармалар. //Құраст: Т. Құдакелдіұлы Жұртбай. Алматы, «Алаш». 2006, -207 б.б.
23.Алаш. Алашорда. Энциклопедия. //Құраст: Ғ. Әнес. С. Смағұлова. Алматы, «Арыс» баспасы, 2009, -143-144.б.б.
24. Қамзабекұлы Д. «Алаштың рухани тұғыры». –Астана : «Ел-шежіре», 2008, -207.б.
25. Дулатұлы М. «Қирағат кітабы». Орынбор. 1923, -13-17.б.б.
26. Имашева Г. М. Дулатұлының «Есеп құралы» оқулығының тәрбиелік мәні: Пәнаралық байланыс. //Қазақ тілі мен әдебиеті. Алматы, 2006, -№8-57-64.б.б.
27.Дулатов М. Бес томдық шығармалар жинағы. Төртінші том: Ағартушылық бағыттағы еңбектері мен оқу құралдары. // Құраст: Г.Дулатова. С.Иманбаева. Алматы, «Мектеп баспасы» ЖАҚ, 2003, -13-18 б.б., 25.б., 30.б., 319-330 .б.б.
28. Математика: Жалпы білімберетін мектептің 1-сыныбына арналған оқулық\ Т.Қ.Оспанов., Ш.Х.Құрманалина., Ж.Т.Қайыңбаев., К.Ә.Ерешева., М.В.Маркина. – 4басылымы. Алматы, Атамұра, 2013, - 11-72.б.б
29. Математика: Жалпы білімберетін мектептің 2-сыныбына арналған оқулық\ Т.Қ.Оспанов., Ш.Х.Құрманалина., Ж.Т.Қайыңбаев., К.Ә.Ерешева., М.В.Маркина. – 4басылымы. Алматы, Атамұра, 2013, - 11-72.б.б.
30. Математика: Жалпы білімберетін мектептің 3-сыныбына арналған оқулық\ Т.Қ.Оспанов., Ш.Х.Құрманалина., Ж.Т.Қайыңбаев., К.Ә.Ерешева., М.В.Маркина. – 4басылымы. Алматы, Атамұра, 2013, - 11-72.б.б.
31. Математика: Жалпы білімберетін мектептің 4-сыныбына арналған оқулық\ Т.Қ.Оспанов., Ш.Х.Құрманалина., Ж.Т.Қайыңбаев., К.Ә.Ерешева., М.В.Маркина. – 4басылымы. Алматы, Атамұра, 2013, - 11-72.б.б.
32. Қосанов Б.М. «Қазақстандағы әдістемелік-математикалық ой-пікірдің қалыптасу тарихы: Оқу құралы. –А., Ы.Алтынсарин атындағы қазақтың білім академиясының Республикалық баспа кабинеті, 199, -63-73 б.б.
33. «Математика» пәнінен оқу бағдарламасы Қазақстан Республикасының Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы №1080 қаулысымен бекітілген Орта білім берудің (бастауыш, негізгі орта, жалпы орта білім беру) мемлекеттік жалпыға міндетті стандартына сәйкес әзірленген.
34. «Әдебиеттік оқу» пәнінен оқу бағдарламасы. Қ.Р. Үкіметінің 2012жылғы 23 тамыздағы №1080 қаулысымен бекітілген орта білім берудің
(бастауыш, негізгі, орта білім беру) мемлекеттік жалпыға міндетті стандартына сәйкес әзірленген.
35.Қабатай Б. Рахметова С.Р. «Әдебиеттік оқу». Жалпы білім бертін мектептің 2-сыныбына арналған оқулық. 4- басылымы, өңделген. Алматы, «Атамұра» баспасы, 2013, -89.б.
36. Қабатай Б. Рахметова С.Р. «Әдебиеттік оқу». Жалпы білім беретін мектептің 3- сыныбына арналған оқулық. 4- басылымы, өңделген. Алматы, «Атамұра» баспасы, 2013, -128-203.б.б.
37. Қабатай Б. Рахметова С.Р. Әдебиеттік оқу. Жалпы білім беретін мектептің 4- сыныбына арналған оқулық. 4- басылымы, өңделген. Алматы, «Атамұра» баспасы, 2013,-238-239.б.б.
38. Қазақстан Республикасының мәдениет, Ақпарат және қоғамдық келісім министрлігі. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі педагогика – психология. Алматы, «Мектеп» 2002, -36.б.
39. Әбиев Ж.Ә., Бабаев С.Б., Құдиярова А.М. «Дарын» әлеуметтік –гуманитарлық институты, Алматы, 2004, -162-163б.б.
40. Каракулов К.Ж. Педагогика. Оқулық. Жоғарғы оқу орындарының студенттеріне арналған. –Шымкент, «Нұрлы бейне», 2008, -191.б.
41.Бабаев С.Б., Оңалбек Ж.К., Жалпы педагогика: Оқулық. Алматы, «Заң әдебиеті» 2005, -98-101.б.б.
3. Әбсеметов М. «М.Дулатов (Өмірі мен шығармашылығы»). Алматы, 1995,-61 .б.
4. Бөлеев Қ., Мұратова А.Б., «Қазақ ағартушы-педагогтарының шығармашылықтарындағы халықтық идея». Оқу құралы. Алматы, Нұрлы әлем, 2009,-48-50 б.б б.
2.Ысмағұлов Ж. «М.Дулатұлының бес томдық шығармалар жинағы.
5. Қирабаев С. «Алашорда және ұлтшылдық әдебиет. Ұлт тәуелсіздігі және әдебиет», Алматы, Ғылым, 2001,-26 .б.
6. Томихико У. «Мировоззрение казахских интеллигентов в начале ХХ века. О книге Мир-Якуба Дулатова «Проснись, казах!» Токио, 1997.
7. Әбдиманұлы Ө. «ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті» Оқулық. Алматы, 2012,-207.б.
8. Ісмақова А. «Алаш әдебиеттануы» Алматы, «Мектеп», 2009, -272-273б.б
9. Дулатбеков Н. «Алаш ардақтылары»: Санкт – Петербург іздері. Алматы, «Таймас» баспа үйі, 2013,-219.б.
10.Дулатов М. Бес томдық шығармалар жинағы. Үшінші том:көсемсөз, әдеби-сын және зерттеу мақалалары, қазақ тілінде басылған кітаптар көрсеткіштері. // Құраст: Г.Дулатова. С.Иманбаева. Алматы, «Мектеп баспасы» ЖАҚ, 2003, -206-202 б.б.
11. Дулатов М. «Таңдамалы шығармалар жинағы» Алматы, 1989, -48-50.б.
12. Бәкір Қ.Ә. Алаш қозғалысы саяси топ басшыларының әлеуметтік көзқарастары: Жоғары оқу орындарына арналған оқу құралы. –Астана: «Сарыарқа» БҮ, 2008, -66-68 б.б.
13.Қозыбаев М. «Тарих зердесі» 1-том Алматы, 1998, -50-59 б.б.
14. Негимов С. Жасын. Егемен Қазақстан -8 қыркүйек. 2010,-5 .б.
15. Елім деп соққан ұлы жүрек: Халқымыздың көрнекті қоғам қайраткері, ағартушы, публицист М.Дулатұлына арналады. //Құраст: В.Қ.Күзембаева. –А., Орталық ғылыми кітапхана, 2002, -275 .б.
16. Ысқақұлы Д. Қазақ әдеби сынының тарихы. Алматы, «Қазығұрт» баспасы, 2011,-52-53.б.б.
17.Қамзабекұлы Д. «Алаш және әдебиет». –Астана: «Фолиант», 2002,-39-40.б.б.
18. Дулатов М.шығармалары: Өлеңдер, қара сөздер, көсемсөз. Қаз. ССР Ғылым акад., Әуезов атын. Әдебиет және өнер инст-ты. // Құраст.М.Әбсеметов, Г.Дулатова. Алғы сөзін жазған Ж.Ысмағұлов. –А., Жазушы, 1991, -85-86б.б.
19. 20-30 жылдардағы қазақ әдебиеті. 1-кітап. Алматы, Ғылым, 1997,-207-208 .б.б.
20. «Алаштың ардағы». Тілдерді дамыту басқармасы. «Руханият орталығы». –Астана, 2008ж. -35-36 б.б.
21. М.Дулатов шығармалары. //Құраст: М. Әбсеметов., Г. Дулатова. Алматы, «Жазушы» баспасы, 1991,-332-333 б.б.
22. «Алаш ақиықтары». Мақалалар, деректі құжаттар, аудармалар. //Құраст: Т. Құдакелдіұлы Жұртбай. Алматы, «Алаш». 2006, -207 б.б.
23.Алаш. Алашорда. Энциклопедия. //Құраст: Ғ. Әнес. С. Смағұлова. Алматы, «Арыс» баспасы, 2009, -143-144.б.б.
24. Қамзабекұлы Д. «Алаштың рухани тұғыры». –Астана : «Ел-шежіре», 2008, -207.б.
25. Дулатұлы М. «Қирағат кітабы». Орынбор. 1923, -13-17.б.б.
26. Имашева Г. М. Дулатұлының «Есеп құралы» оқулығының тәрбиелік мәні: Пәнаралық байланыс. //Қазақ тілі мен әдебиеті. Алматы, 2006, -№8-57-64.б.б.
27.Дулатов М. Бес томдық шығармалар жинағы. Төртінші том: Ағартушылық бағыттағы еңбектері мен оқу құралдары. // Құраст: Г.Дулатова. С.Иманбаева. Алматы, «Мектеп баспасы» ЖАҚ, 2003, -13-18 б.б., 25.б., 30.б., 319-330 .б.б.
28. Математика: Жалпы білімберетін мектептің 1-сыныбына арналған оқулық\ Т.Қ.Оспанов., Ш.Х.Құрманалина., Ж.Т.Қайыңбаев., К.Ә.Ерешева., М.В.Маркина. – 4басылымы. Алматы, Атамұра, 2013, - 11-72.б.б
29. Математика: Жалпы білімберетін мектептің 2-сыныбына арналған оқулық\ Т.Қ.Оспанов., Ш.Х.Құрманалина., Ж.Т.Қайыңбаев., К.Ә.Ерешева., М.В.Маркина. – 4басылымы. Алматы, Атамұра, 2013, - 11-72.б.б.
30. Математика: Жалпы білімберетін мектептің 3-сыныбына арналған оқулық\ Т.Қ.Оспанов., Ш.Х.Құрманалина., Ж.Т.Қайыңбаев., К.Ә.Ерешева., М.В.Маркина. – 4басылымы. Алматы, Атамұра, 2013, - 11-72.б.б.
31. Математика: Жалпы білімберетін мектептің 4-сыныбына арналған оқулық\ Т.Қ.Оспанов., Ш.Х.Құрманалина., Ж.Т.Қайыңбаев., К.Ә.Ерешева., М.В.Маркина. – 4басылымы. Алматы, Атамұра, 2013, - 11-72.б.б.
32. Қосанов Б.М. «Қазақстандағы әдістемелік-математикалық ой-пікірдің қалыптасу тарихы: Оқу құралы. –А., Ы.Алтынсарин атындағы қазақтың білім академиясының Республикалық баспа кабинеті, 199, -63-73 б.б.
33. «Математика» пәнінен оқу бағдарламасы Қазақстан Республикасының Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы №1080 қаулысымен бекітілген Орта білім берудің (бастауыш, негізгі орта, жалпы орта білім беру) мемлекеттік жалпыға міндетті стандартына сәйкес әзірленген.
34. «Әдебиеттік оқу» пәнінен оқу бағдарламасы. Қ.Р. Үкіметінің 2012жылғы 23 тамыздағы №1080 қаулысымен бекітілген орта білім берудің
(бастауыш, негізгі, орта білім беру) мемлекеттік жалпыға міндетті стандартына сәйкес әзірленген.
35.Қабатай Б. Рахметова С.Р. «Әдебиеттік оқу». Жалпы білім бертін мектептің 2-сыныбына арналған оқулық. 4- басылымы, өңделген. Алматы, «Атамұра» баспасы, 2013, -89.б.
36. Қабатай Б. Рахметова С.Р. «Әдебиеттік оқу». Жалпы білім беретін мектептің 3- сыныбына арналған оқулық. 4- басылымы, өңделген. Алматы, «Атамұра» баспасы, 2013, -128-203.б.б.
37. Қабатай Б. Рахметова С.Р. Әдебиеттік оқу. Жалпы білім беретін мектептің 4- сыныбына арналған оқулық. 4- басылымы, өңделген. Алматы, «Атамұра» баспасы, 2013,-238-239.б.б.
38. Қазақстан Республикасының мәдениет, Ақпарат және қоғамдық келісім министрлігі. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі педагогика – психология. Алматы, «Мектеп» 2002, -36.б.
39. Әбиев Ж.Ә., Бабаев С.Б., Құдиярова А.М. «Дарын» әлеуметтік –гуманитарлық институты, Алматы, 2004, -162-163б.б.
40. Каракулов К.Ж. Педагогика. Оқулық. Жоғарғы оқу орындарының студенттеріне арналған. –Шымкент, «Нұрлы бейне», 2008, -191.б.
41.Бабаев С.Б., Оңалбек Ж.К., Жалпы педагогика: Оқулық. Алматы, «Заң әдебиеті» 2005, -98-101.б.б.
Мазмұны
Нормативтік
сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .3
Белгілер мен
қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..4
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
І
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6-7
1Бастауыш мектептің дамуында М.Дулатовтың педагогикалық көзқарастары мен
ғылыми ізденістерінің алатын орны.
1.1 М. Дулатовтың ағартушылық мұрасының маңызы және қазіргі таңдағы
өзектілігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8-26
1.2 М. Дулатовтың тіл білімі мен балалардың математикалық сауатын ашудағы
ғылыми ізденістерінің
құндылығы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..27-35
2М.Дулатовтың педагогикалық және шығармашылық мұрасын бастауыш сыныптың
оқыту үдерісінде қолданудың әдістемесі.
2.1М.Дулатовтың қара есептерін математиканы оқыту әдістемесінде
пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36-44
2.2 Әдебиеттік оқудағы М. Дулатов шығармалары арқылы бастауыш сынып
оқушыларын тәрбиелеу әдіс – тәсілдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45-63
ІІІ
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .64
ІV Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 65- 67
Нормативтік сілтемелер:
1. Назарбаев Н.Ә Қазақстан – 2030 Алматы, Білім, 1997,-256.
2. Математика пәнінен оқу бағдарламасы Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы №1080 қаулысымен бекітілген Орта білім
берудің (бастауыш, негізгі орта, жалпы орта білім беру) мемлекеттік жалпыға
міндетті стандартына сәйкес әзірленген.
3. Әдебиеттік оқу пәнінен оқу бағдарламасы. Қ.Р. Үкіметінің
2012жылғы 23 тамыздағы №1080 қаулысымен бекітілген орта білім берудің
(бастауыш, негізгі, орта білім беру) мемлекеттік жалпыға міндетті
стандартына сәйкес әзірленген.
Белгілеулер мен қысқартулар
1. СТО – сын тұрғысынан ойлау.
Анықтамалар
1. Әдіс – гректің metodos деген сөзінен шыққан. Метод деген ұғым белгілі
ақиқатқа, шындыққа, мақсатқа жетудің жолдары деген мағынаны білдіреді.
2. Тәсіл – белгілі жолмен тәртіпке салынған іс-әрекет.
3. Оқыту әдістері – оқытудың мақсат- міндеттеріне сай оның мазмұнын
оқушыларға меңгертуде мұғалім мен оқушылардың қолданатын амал -тәсілдері
мен құралдарының жиынтығы
4. Түсіндіру – оқу материалын мұғалімнің логикалық тұрғыдан дәйекті де
сындарлы баяндауы.
5. Әңгіме – мұғалімнің сабақ барысында оқушылармен араласуының неғұрлым
қолайлы тәсілі болып табылады.
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Қазақстан Республикасының ХХІ ғасырдағы
басты даму жолын белгілеп, Елбасының Қазақстан – 2030 стратегиялық
жоспарында халықтың рухани жаңаруына ерекше мән берілген. Сондықтан, Жан-
жақты жетілген, дүниесі бай, белгілі дәрежеде ғылыми білім жүйесін игерген
және оны бағалай, талдай алатын, өзге халықтардың тарихын, тілін,
мәдениетін меңгерген, өздігінен денсаулығын нығайтуға, адамгершілік
қасиеттерін дамытуға ынтызар, өмірдің әрқилы кезеңдерінде дербес еңбек
етуге даяр ұрпақты тәрбиелеу – ең басты өзекті мәселе,- деп көрсеткен [1].
Болашақтың бүгінгіден нұрлы болуына ықпал етіп, адамзат қоғамын алға
апаратын күш тек білімде ғана. Қай елдің болмасын өсіп - өркендеуі,
өркениетті дүниеде өзіндік орын алуы оның ұлттық білім жүйесінің деңгейіне,
даму бағытына байланысты.
Жер бетін мекен еткен адамзаттың бір бұтағы –бір халықтың қандай дара
қасиетке ие болып, қандай бет-бейнемен көрінуі – сол халықтың мектебінің
бет-бейнесіне, өзіндік ерекшеліктеріне тікелей байланысты.
Осыны білген Алаш қайраткерлері ХХ ғасырдың басында халқының сол
кездегі тағдырына ой жіберіп, сауаттандырып, өркениетті ел қатарына қосуға
күш салды, қараңғылық пен надандықтан құтыла алмай отырған халқына ең
алдымен, білім мен мәдениет керек екендігін анық ұғып, халқын мәдениеті
жоғары елдер санатына қосуды арман қылып, елдің тұрмысын, мәдениетін,
білімін көтеруді өздеріне мақсат қылып қойған. Солардың бірі де бірегейі
–М.Дулатов.
Ал, Міржақып Дулатовтың ағарту саласында жазған еңбектері арнайы
зерттеуді қажет етеді. Оның ағарту саласында жазған еңбектері жеке тұлғаны
қалыптастыру процесінде пайдаланудың бүгінде айрықша қызмет атқаратынын
ескере келіп, М.Дулатов шығармаларына назар аударуға тура келеді.
М.Дулатовтың ұлттық идеологияға негізделген педагогикалық мұрасы бүгінгі
жас ұрпақтың бойына жағымды қасиеттерді қалыптастыруда ең тиімді құрал
болатыны сөзсіз.
Оның бүкіл өмір жолындағы басты идеясы – қазақ халқының ұлттық санасын
ояту, тұрмыс-жағдайын жақсарту, ол үшін халықты жаппай сауаттандыру, оқу-
ағарту жұмыстарын дұрыс жолға қою. Бастауыш сынып оқушыларына ұлттық тәлім-
тәрбие беретін шығармалар жазумен қатар, оқу құралдарын да жазып мұра етіп
қалдырды. Осыдан Міржақып Дулатовтың педагогикалық және шығармашылық
мұрасын пайдалану жолдарын қарастырудың объективтік қажеттігі туындайды.
Зерттеу жұмысының мақсаты: М.Дулатовтың ағартушылық мұрасына
теориялық және әдістемелік тұрғыда сипаттама бере отырып, оның еңбектерінің
тәрбиелік мәнін, маңыздылығын айқындау.
Зерттеу жұмысының міндеті: М.Дулатовтың ағартушылық қызметіне талдау
жасай отырып, оған жоғарыдағы мақсатты айқындау үшін төмендегідей
міндеттерді шешуді көздедік:
а) М.Дулатовтың педагогикалық көзқарастары мен ғылыми ізденістерінің
бастауыш мектептің дамуына қосқан үлесін зерттеу.
б) М.Дулатов еңбектерін бастауыш сыныптардың оқыту үдерісінде
қолданудың жолдарын, әдістемелік мүмкіндіктерін негіздеу.
Зерттеу жұмысының объектісі: бастауыш сыныптардың оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: Әдебиеттік оқу оқулығындағы М.Дулатов еңбектерінің
тәрбиелік мәні.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Бастауыш мектептің дамуында М.Дулатовтың педагогикалық көзқарастары мен
ғылыми ізденістерінің алатын орны.
М.Дулатовтың ағартушылық мұрасының маңызы және қазіргі таңдағы өзектілігі
Еліміздің егемендік алып, ұлттық тарихымызды шынайы зерттеуге жол
ашылуы ақтаңдақтарымыздың тарихын зерттеп, оның нәтижесін бүгінгі ұрпақ
тәрбиесіне пайдалануға мүмкіндік берді. Әсіресе, ХХ ғасырдың басында
саясаттың салдарынан зерттелінбей келген ұлттық тәлімдік мұраларды
зерттеуге жол ашылды.
ХХ ғасырдың басындағы педагогикалық ой-пікірлердің дамуы ұлттық
мәдениеттің негізін қалаған М.Дулатовтың ағартушылық идеяларынан саяси-
қоғамдық көзқарастарынан, қайраткерлік іс-әрекеттерінен өрбитінін
байқаймыз. Бар ғұмырын халық мүддесіне сарп еткен М.Дулатовтың артына
қалдырған мәдени - ағартушылық еңбектері баға жетпес құнды мұра. Ал, осы
мұраларды зерттегендердің бірі – Ж.Ысмағұлов болды. Ж.Ысмағұловтың
көрсетуінше, Негізгі ақындық кредосы, азаматтық платформасы, баяндалған
поэзиялық монологтар, нақыл- насихат, ақыл-парасат пайымдары, бір
ырғақтан, бір екпіннен, бір леппен шұбыртпалы, бір ұйқаста бәйіт үлгісімен
жазылған. Сондай-ақ Ж.Ысмағұлов М.Дулатовтың бес томдық шығармалар жинағы
жайлы ойлар атты мақала жазып, бес томдық шығармаларын талдап көрсеткен.
Бірінші том – көркем шығармалары: өлеңдері, романы, пьесасы және бір сыпыра
әңгімелері. Екінші, үшінші томдар – көсемсөз, әдеби сын және зерттеу
мақалалары. Төртінші том – ағартушылық бағыттағы еңбектері мен оқу
құралдары. Бесінші томға – аудармалары мен өмірбаяндары және басқа да
деректі нұсқалар енгізілгендігін атап көрсетіп, мынадай баға берген:
М.Дулатовтың бес томдық шығармалары халқымыздын рухани қазынасына
қосылған кесек үлес деп, еліміздің мәдени өміріндегі маңызды оқиға деп
бағалаған жөн [2].
Ал, М.Әбсеметов М.Дулатов (өмірі мен шығармашылығы) деген
еңбегінде М.Дулатов туралы: М.Дулатов (1885-1935 жж) ақын, жазушы,
журналист, ағартушы - педагог, қоғам қайраткері деген сипаттама берген [3].
Қ.Бөлеев Міржақып Дулатовтың халықтық идея туралы ой -
пікірлерін зерттеген. Бұл жөнінде Қ.Бөлеев былай деген: М.Дулатовтың
поэтикалық шығармашылығы да халықтық идеяны насихаттауға тікелей
бағытталған. Онда халықты ұлттық келісімге шақыру, ағарту ісіне және
білімге ұмтылдыру мәселелері кеңінен айтылады. Жазушының мұндай ой -
пікірлері Оян қазақ! Насихат гумумия Таршылық халіміз хақында аз
мінәжат, Алаштың азаматына, Алаш ұранды қазаққа, Үшінші июнь законы
һәм қазақ, Жер мәселесі атты шығармаларына арқау болған. Мысалы,
Оян,қазақ! атты өлеңінде Ғылым үйрен, ашылсын көзің жастар, тәрбиеле
өзіңді - өзің жастар деген жолдары арқылы халықты оқу - білімге ұмтылуға
дағдылайды [4].
С.Қирабаев Алашорда және ұлтшылдық әдебиет Ұлт тәуелсіздігі
және әдебиет атты еңбегінде: М.Дулатов – публицист - энциклопедист. Ол
қазақ тілінде үш бөлімнен тұратын Есеп құралын, ана тілінде қазақтардың
тарихын жазған. Міржақып тек публицист - энциклопедист қана емес, ұлан
ғайыр ілім негіздерін меңгерген ғалым энциклопедист те болған - деп өз
ойын білдірген[5].
М.Дулатов туралы жарияланған еңбектермен зерттеу материалдарына
шолу жасай келе, оның саяси және қоғам қайраткері, ағартушы ретінде әлемге
аты әйгілі болғаны байқалады. Оған дәлел Жапон ғалымы Томихико Уямоның ХХ
ғасырдың басындағы қазақ интеллегенттерінің көзқарасы. М.Дулатовтың Оян,
қазақ кітабы туралы атты диссертациясы Жапон халқының патриоттық рухын
оятуда негізгі тәрбие құралы ретінде ұсынылып отырғанын көруге болады.
Томихико Уямоның Оян, қазақ! кітабы туралы М.Дулатов Оян,қазақ
кітабында патшаны аллегориялық формада сынады. Жерінен айырылған
қазақтардың аянышты хәлі М.Дулатовты мұңға батырды сонда да ол ұлтаралық
наразылықты қоздырған емес, керісінше қоныс аударып келгендердің
қарашекпенділердің еңбексүйгіштігін жоғары бағалады. Ол қазақтардың
қазіргі өркениеттен Россия арқылы жететініне сенді - деп, М.Дулатовтың
болашақты алыстан көретін данышпандығы мен интернационалдық көзқарасын ашып
көрсетті [6].
ХХ ғасырдың басы қазақ қоғамына жан бітірген, белсенді қимылға
бастаған заман болды. Бұл патшалық Ресейдің отаршылдықты күшейтіп, қазақ
даласына тізесін одан әрі батырып, озбырлығы өрши түскен кез еді. Патша
пәрмені күшейтіліп, айдың күні аманда әр жерлерде құрылған дала соттарының
шешімдерімен туған халқына жан-тәнімен берілген кінәсіз, асыл азаматтар сәл
қарсылық көрсетсе болды Сібірге айдалып, абақтыға жабылып, атылды.
Жергілікті әкімшілік тарапынан жасалатын әлеуметтік әділетсіздік күнделікті
дағдыға айналды. Олар қазақтарды ұрып-соғып, мал-мүлкін тартып алып, ойына
не келсе соны істеп, жер аударылған мұжықтар үшін ешнәрседен тайынбады.
Сауаты кем бұқара ел ішінен шыққан белсенділердің зорлық-зомбылығынан
қажыды.
Осындай жағдайды күн сайын көзбен көріп, жете ұғынған Міржақып Дулатов
өз кезінің өзекті әлеуметтік мәселелері туралы тамаша тұжырымдар жасады.
Ол: Енді шенеуніктер біздің дінімізге, атадан мұра болып келе жатқан әдет-
ғұрпымызға, біздің молдаларға ғана тиісті неке мәселесіне де араласа
бастады, діни кітаптарды тұтқынға алды - деп жазды. Патшалық Ресейдің
отарлау саясатының қасіретін тартқан қазақ халқын ояту үшін, 1909 жылы Уфа
қаласындағы Шарқ баспасынан Оян, қазақ! атты өлеңдер жинағы М.Дулатов
шығармаларының алғашқысы болып табылады. Осы алғашқы жинағының өзінен-ақ
автордың мақсаты мен беталысы айқын аңғарылады. Кітапқа эпиграф ретінде
берілген төрт жол өлеңге қаншалықты мән-мағына сыйып кеткен десеңізші!...
Төрт жолды өлең сол тұстағы қазақ халқын құрсап алған қасіретті түгел көз
алдыңызға келтіреді.
Көзіңді аш, оян, қазақ, көтер басты,
Өткізбей қараңғыда бекер жасты.
Жер кетті, дін нашарлап, хал - һарам боп,
Қазағым, енді жату жарамас-ты.
Осы төрт жолдан ақынның бүкіл тыныс-тіршілігінің болмысы
танылғандай. Елін өлеңмен оятуға ұмтылған ақын негізгі түйінді мәселелерді
нақты айқындап, назар салар тұсты дәл меңзейді. Сондықтан бұл төрт жолды
өлең бүкіл жинақтың өн-бойына өзек болды. М.Дулатов төрт-ақ жолға сол
кездегі қазақтың ащы шындығын тұтас сыйғызған. М.Дулатов Оян,қазақты!
жазғандағы мақсатын былайша түсіндіреді: Әркім өз қолында барынша жомарт
болғаны секілді, мен де өз мағлұматымша бишара халқымызға пайда келтірмек
мақсатыммен осы кітапты жаздым,- дейді [7]. Бұл кітап татар, башкұрт
окығандарының да назарын аударды. Акынның Оян! сөзі – оның биік идеялық
мақсаты, басты рухани нысанасы.
Акын қазақты оятамын деп маса болып шаққан А. Байтұрсынұлына қосылып,
ұйықтаған жұрттың зердесіне ой салады. Осы жинағында кара сөзбен жазған
Сөз басында: Осыдан 15 жыл бұрынғымен салыстырғанда нашарлап кеттік,
енді аз ғана жылда неміз қалады, - деп кынжылады. Қой, бүйтпелік, әр
халықтың күші – өнер болса, ол өнерге біз – қазақтар да ортақ болсақ
керек. Сол үшін мұсылманша ғылымдар оқып, дінімізді танып, надандардың
көзін, көңілін ашып, мұнымен әрекеттік пайдамызды табайық! Екінші
дүниемізде қажетті ақымызды алып, жерімізді, малымызды сақтау үшін, орысша
оқып, өнерлі болайық, - деп жазады.
Жинақтағы Қазақ халкының бұрынғы һәм бүгінгі хәлі деген алғашқы
өлеңде ол қазақ халқының әлеуметтік ахуалына талдау жасайды. Қазақ неліктен
жеке ел болудан қалды деген сұраққа жауап іздейді. Ақын алдымен халық
тағдырын ойлау, оның мүддесіне кызмет ету – әрбір саналы азаматтың басты
парызы екеніне назар аударады. Оның:
Міржақып, неге отырсың қалам тартпай,
Бәйге алмас болғанымен жүйрік шаппай.
Шамаңды қадари – хал көрсетсеңші,
Байғұс - ау оянсаңшы қарап жатпай , - деуі – тек өз атына ғана
айтылған сөз емес, жиырмасыншы ғасырдың көзі ашық жастарына арналған сөз.
Одан әрі ақын туған халқының өз алдына ел болып, өзін-өзі билеген, төрт
түлігі маңыраған, көшпелі өмірін есіне алады. Бірақ ол өткеннің бәрі жаксы
еді деп жоқтамайды. Қайта өткен заманның көлеңкелі жақтарын сыншыл көзбен,
сарапшыл оймен таразыға салып, бүгінгі мүшкіл хәліміздің бір себебін сол
кездегі бейқамдық пен берекесіздіктен іздейді.
Халқын өнер-білімді игеруге, надандық-мешеуліктен кұтылып, мәдениетті
өресі биік ел болуға шакырады. Бұл жарқын идея оның көптеген өлендерінің
арқауы болды. Оған дәлел ретінде Насихат гумумия атты өлеңін атауымызға
болады.
Насихат гумумия (гумумия - жалпы) атты ұзақ өлеңі 17 бөліктен
тұрады. Жеке өлеңдерде айтылып отыратын өсиеттері, насихат ойлары бұнда бір
жерге тоғысып жинақталған. Өлеңнің соңғы бөлігінде өзінің аты-жөні, руы,
шыққан жері, 25 жасында жазғаны айтылады. Өлеңде насихат басым. Өнер
іздемей, бекер сандалған жастарды, өзара бақ, байлық таластырған қайырсыз
байларды, қызыл көрсе, құзғындай шүйілген молдалар мен билерді сынайды.
Насихат ойларын - дейді, бұндай сөзді елін сүйген адал перзенттер ғана
айта алады, деген өз тұжырымын айтқан.
Оян, қазақ! жинағы - осындай реалистік сипатымен күрес рухына,
кайрат пен жігерге толы, ұлттық намыс пен сана-сезімді оятуымен,
ағартушылық-демократтық сипатымен кұнды туынды.
Ал, Азамат атты жинағы – көлем жағынан алғанда, Оян,
қазақтан да шағындау. Бірақ, мұндағы шығармалар автордың ақындық өнерге
бұрынғыдан едәуір төселе түскенін аңғартады. Бірінші жинақтың тақырыбындағы
ұранды үндеу ондағы барлық шығармаларға тән болатын. Ақынның оқушыға айтар
сөзі көбінесе ашық үгіт, нақыл – насихат, діттеген ойын тәптіштеп ұғындыру
түрінде жеткізілетін де, негізінен баяндау әдісіне құрылатын. Автор негізгі
салмақты ойын мазмұн жағына аударуға тырысатын, сондықтан онда ажарлы бояу,
бейнелі сурет, айшықты өрнек дегенге онша мән бермейтін. Әрине, бұл алғашқы
еңбектің көркемдік қасиеті кемшін еді деген сөз емес. Ақын онда да қазақтың
қара өлең өнерін жақсылап меңгерген, сөз саптауы жатық, айтайын деген ойы
айқын, өлең ұйқастары толымды, ішкі құрылымы ырғақты, тыңдаушы мен оқушы
зердесіне бірден ұялап қалатын ұтымды орам, ұшқыр тіркестері мол болып
келетін.
Ал, мына жинақта сол қасиеттердің үстіне бұрынғы баяндау сарыны енді,
ақынның көңіл-күйін білдіретін сыршыл сезімге, терең тебіреніске, ойшыл
санаға қарай көбірек ойысып, шынайы поэзиялық өріске бет алғаны байқалады.
Таза бұлақ, Шағым, Мұң, Арманым, Сырым, Қажыған көңіл, Қиял,
Таң сияқты өлең тақырыптарының өзі-ақ нәзік лирикаға сұранып тұрғандай.
Бұл тақырыптардың көркемдік шешімі де көңілге қонымды, ақындық мәдениеттің
едәуір жоғарылай түскенін дәлелдейді.
Бірақ, ақын – өзінің өмірлік мұратына әрдайым адал, ішкі ожданына
берік. Қай өлеңінде болсын ол жай ғана жеке бастың мүддесін күйттеп,
өзімшіл түйсік жетегіне ілесіп кете бермейді. Бұрынғысынша азаматтық ар
үні, әлеуметтік әуен басым жатады. Солардың қалың ортасында, халық
тарапының әр тараптан келіп тоғысқан тораптарында ел мүддесінің жоқшысы,
қайтпай қайсар, мұқалмас қажыр иесі күрескердің бейнесі тұрады.
Бұл Оян, қазақтағы бұйығы халықты белсенді іске, саналы қаракетке,
елдікке, бірлікке, өнер - білімге шақырған жүрек әмірінің жаршысы ғана
емес, сол саналы азаттық қозғалысының белгілі бір кезеңін бастан кешіріп,
оның азап-бейнетінің дәмін татқан, ұлы шайқастың қазанында бір қайнап
шыққан тәжірибелі күрескердің бейнесі. Оның халыққа арнап ендігі айтар
сөзінде өз басынан кешірген оқиғалардың шындығы бар, сол шындықты санамен
ұғып, жүрекпен сезінген ақын жанының ыстық шарпуы бар.
Сондықтан, ол әлі де керенаулық пен бейқамдықтың шылауынан шыға алмай,
ескі сүрлеуді шиырлап жүрген халқына:
Мен не болсам, болайын саған садақа,
Сүйікті жұртым, қақпанға түсіп алданба - деп ескертуі де,
Жұрттығыңды жоғалтпай әлден, басың қос,
Озу қиын көмбе жерге барғанда, - деп бұрынғы айтқандарын тағы
пысықтап, шегелей түсуге де әбден хақылы болып көрінеді.
Осы тұста ақын елге көсемдік қылар ақсақалдардың, олардың соңынан
еретін жастардың, адасқан елді дұрыс жолға бағдарлайтын оқығандардың, мал-
дәулетімен ортақ іске жәрдемін тигізетін байлардың жұрт санасын ағартып, ақ
батасымен елді жебейтін молдекеңдердің бас-басына тағы да сөз арнап, оларды
бір арнадан тоғысуға шақырса, біз одан бұрын ел бірлігін көксеген азамат
ақынның енді сол халқын ұлттық тұтастық дәрежесінде көруді аңсаған патриот
күрескерге айналған бейнесін көреміз.
Мақсат биіктеп, міндет күрделене түскен сайын, қай қиындыққа да
қасқиып қарсы шыққан күрескердің тәуекелшілділігіне де түбегейлі өзгеріс
кіреді. Ол – енді бұрынғыдай ет қызуымен өз ұранына өзі еліккен көзсіз ер
емес, ел тағдыры тығырыққа қамала түскен сайын құрбандық құнының арта
беретінін ақыл-санамен ұғынған және ұғынған сайын еліне деген
сүйіспеншілігі мен перзенттік махаббаты арта беретін нағыз қаһарман
тұлғасында қара көрсетеді.
Дулатов ақындығының алтын жалауындай, туған елі үшін өмірін өкінішсіз
құрбан етуге сәт сайын дайын тұрған жаңағыдай жан кешті адамның аузынан
жалындап шығып, ел аузында жатталып қалған Шағым атты өлеңіндегі:
Қалғанша жарты қаңқам мен сенікі,
Пайдалан шаруаңа жараса, Алаш! - деп келетін халық алдындағы, ар ал -
дындағы ант сөзінің айнымас ақиқаттығы Сырым атты өлеңде:
Көздеген оқ, сермеген қылыш болса да,
Тәуекел жеп қасқайып көзді жұмармын, - деген шешім арқылы жаңа бір
күшпен беки түседі. Ақынның өз сертіне сенімді екеніне күмәнданбайсың
өйткені, ол халқының бақыты үшін күресіп өтуді жай бір көлденеңнен тап
болған кездейсоқ шаруа деп қарамай, құдірет күшінің өз маңдайына жоғарыдан
жазып жіберген үлесі деп қабылдайды.
Кім үшін тусам, сол үшін өлу - борышым,
Міндет қылып қосқаның маған құдайың.
Өз тағдырын осындай биіктен түсінген ақын, жоғарыда келтірілгендей,
Мұң атты өлеңінде жұртына:
Мен не болсам, болайын саған садақа,-деп таусыла айтса, Арманым
деген шығармасында:
Аяусыз жаным, мен бір құрбан лағың,
Болса алуға қаным себеп мұратың,
Болайын сүйінші, жұлдызы жанып бақыттың,
Сен көркейді деп естісе құлағым, - деп тарыққан көңілдің
түкпіріндегі асыл аңсарын одан бетер ақтара түседі.
Азаматқа енгізілген бірқатар шығармаларында автор алғашқы жинақтағы
ағартушылық идеясын ілгері қарай жалғастырады. Бұлардан да арада өткен аз
жылдың өзгерістеріне байланысты ақынның халықты оқуға, өнер-білімге шақыруы
– бұрынғыдай ұран түрінде болмай, бүгінгі күннің зәру қажеттеріне қарай,
нақты міндет түрінде қабылданады. Мәселен: Газет-журнал деген өлеңде
дүниеде болып жатқан оқиғалардан хабардар болып, көңіл көзіңді ашық ұстау
үшін, елге тарайтын баспасөз органдарын жаздырып алу қажеттігі айтылады.
Айқап журналының шыға бастауына және оның екі жылдығына арналған
өлеңдерде, сондай-ақ, Жастарға атты арнауда да, халықтың санасына саңылау
енгізіп, оған дұрыс жолды нұсқап отыру – оқыған азаматтардың ең бірінші
борышы етіп көрсетіледі.
Я,Алла атты философиялық ойға құрылған ұзақ шығарманы осы борышты
ақынның өзі қалай атқаратындығына айқын мысал деп қарауға болар еді. Онда
табиғаттың неше түрлі құбылыстары мен дүниеде күн сайын кездесетін не қилы
оқиғалардың сыр-сипаты мен себеп-салдары түсіндіріледі. Адам баласының
тіршілік қарекеті тізіліп келіп, солардың ішінде өз халқының өнер-білімнен
бос қалып келе жатқанын қынжыла айтуды ақын бұл тұста да есінен шығармайды.
Жинақтың ең басында тұрған Таза бұлақ атты өлеңнің жөн-жосығы
өзгелерден бөлектеу сияқты. Ақын мұнда өзінің рухани ұстаздарының бірі
Ыбырай Алтынсариннің осы атты ғибрат әңгімесін өлең етіп қайталайды. Ішінде
айтылатын ой түйіні өзгертілмейді. Соған қарағанда, өлең авторы өмірге
көзқарастары, айналысатын кәсіптері әр алуан, ақыл-ой дамуының әр сатысында
тұрған адамдардың табиғат құбылыстарын, жалпы өмірлік мақсатты қалай
түсінетіндігі олардың тіршілікте ұстанған мақсаттарына байланысты екенін
көрсету болған тәрізді. Ішкі мағынасына үңіле қарасақ, автор солардың
бәрінен халыққа қызмет етуді артық көретіні байқалады.
Жұт деген өлеңінде Доңыз жылғы (1911 жыл болу керек) апатттың
негізінде көшпелі елдің тіршілігіндегі бейқамдық пен шаруаға қырсыздықтың
ауыр зардаптары сыналады. Ақын ғасырлар бойы қалыптасқан тіршілік салтының
теріс жақтарын нақты мысал арқылы дәлелдеп, табиғатқа тәуелді болмаудың
нақты жолдарын ұсынады.
Өзінің әлеуметтік мұратына, саяси мақсатына, туған халқының бақытты
болашағына соншалықты құлай берілген азамат ақын дарынындағы жоғарыдағы екі
жинақты талдау үстінде көзіміз жеткені дарынды асқақ екпінмен, күрескер
өмірінің әр түрлі кезеңін бейнелейтін күйініш, өкініш сарындарымен бірге
оқушының жүрек пернесін дір еткізетін нәзік сезімге толы жұмсақ лиризм де
табылады.
Ал, 1907 жылы Серке газетінде шыққан, отаршылдық саясаттың
озбырлығын айқын көрсететін Біздің мақсатымыз атты тұңғыш мақаласындағы:
Қазағым менің, елім менің! Ең алдымен қазақ халқы – Россияға тәуелді
халық. Оның ешқандай правосының жоқтығы ыза мен кек тудырады - деген
алғашқы сөздерінің өзі-ақ М.Дулатовтың өз халқының азаттығы жолындағы
күресінің басты мұраты іспеттес.
М.Дулатов 1911 жылы жазған Жер мәселесі деген мақаласында қазақ
үшін аса маңызды нәрсе – елді отырықшылыққа үндейді. Автор: Ішкі Россиядан
бұлттай ұшып келе жатқан мұжық алдағыға көз салуды үйреніс қылмаған қазақ
халқын да ойға қалдырды. Бұрынғыдай көшіп жүру керек пе, он бес
десятинадан ер басына жер кестіріп, қала болу керек пе? - деп сұрақ қоя
тұрып, бұл мәселенің оңай емес екенін айтады [8]. М.Дулатов қауіпті дертке
ғалым тәуіптің қаншалықты қажет екенін айта отырып, бұл мәселенің түйінін
шешуге де сонша білім керектігін айтып, отырықшылық сол кездегі керектің
бірі һәм біріншісі болғандықтан, газет оқушыларының назарына қала болу
керек пе немесе көшіп жүру керек пе деген екі түрлі жобаны ұсынады. Сонан
соң өнер-білім заманында оқудан мақұрым қалмауға, надан халық білімді
халықтың қасында өзінің дінін, құқығын сақтай алмайтындықтан, қала болып,
саудамен айналысуға, оқу оқып, өнер тауып, алдыңғы қатарлы елдердің ісін
істеп, солардың қатарындағы халықтардың бірі болуға үндейді.
Отаршылдық саясатының айқын көріністерінің бірі – 1891жылғы 25-
наурызда патша үкіметі қабылданған Дала заңы еді. Оның 17-бабына сәйкес,
дала уәлаятының генерал - губернаторына үкіметке сенімсіз (саяси) һәм мал
ұрлаушы деген жаламен қазақтар біреуінің үстінен біреуі арыз берсе болды,
оның ақ-қарасы тексерілмей, жала жабылған адамдарды бес жылға жер
аударуға ерік берілген болатын. 1913 жылғы жазылған Жер аудару деген
мақаласында М.Дулатов осы бапқа байланысты қазақ өлкелерінде әртүрлі
заңсыздықтардың, озбырлықтардың соңғы жылдары өте күшейіп тұрғандығын
жазады. Бұл баптың ел ішінде әртүрлі партияларға бөлінушілікке, өсек -
өтіріктің кең етек алуына ықпал етіп, халық арасында іріткі салып
отырғанына қынжылады. Шынында да, мақала да айтылғандай, сотқар адам
бұзықтыққа салынып, лайықты жазасын тартып жатса, оған ешкім ара түспейді.
Әңгіме адамның ақ-қарасын жете тексермеуде болып отыр. Қара болса кінәсін
мойнына қойып, нақақ болса, ақталуы үшін дәлел көрсетуге мүмкіндік
бермегендіктен, қазақтар ақ болсын, қара болсын өзінің абақтыға жабылып
қалғанын бір-ақ біледі. Көбі не үшін екенін де білмейді. Автор мұндай
әлеуметтік әділетсіздікке толып жатқан мысалдар келтіре отырып, жергілікті
әкімшілік органдарының заңсыз әрекеттерін ашына әшкерелейді.
Отар елдердің халқын орыс халқымен тең көрмеудің нақты дәлелі –
Ресейдің Мемлекеттік Думасының бірінші және екінші шақырылымдарынан кейін
өз өкілдігінен айырылып қалған қазақ тағдыры еді. 1907 жылғы 3- маусымда II
Дума қуылып, енді келер Думаларды сайлауға байланысты 3 июнь законы шықты
да бүкіл қазақ халқы депутатсыз қалды. Қазақ халқы - надан. Думада
депутаттық олардың қолы емес деумен өткен 7 жыл бойы Мемлекеттік Думада
қазаққа қатысты мәселелер басқа депутаттар арқылы көтеріліп отырған.
Алайда, олардың сөздерінің нәтижесі шамалы болды. Мысалы, 1910 жылы
Мемлекеттік Думада бюджет талқыланған кезде депутат Дзовинский қазаққа
заңнан тысқары зорлық қылу тоқталмағандығын айтқанда, Үкімет: Бес - алты
қазақты қыстауынан көшіріп, елу - алпыс мұжыққа жер берсек, қазақ, қазақ
деп құлақтың мазасын аласыңдар, осы Дума қазақтың Думасы ма, жоқ орыс
Думасы ма?- деген екен.
Қазақ халқының әлеуметтік саяси өмірі үшін аса маңызды осы мәселелерге
М.Дулатов Государственная Дума һәм қазақ деген мақаласында бүкіл қазақ
надан, депутаттық қолы емес деген әділетсіздікке төзіп отырған
қандастарының әрекетсіздігіне қынжылып: Күннің көзі жалқауға да, іскерге
де, байға да, пақырға да бірдей түскені секілді, көпке бірдей болған
жақсылықтан мақұрым қалу, оның үстіне қазақ халқы өзінің сыбағасын іздемей,
сұрамай, қатты наразылық көрсетпей жатуы да кемшілік - деп жазды. Сондай
-ақ депутаттыққа оқыған, өнерлі, білімді, топтан озған шешен білгіштерді,
халық үшін жанын пида етерлік кісілерді сайлаудың орнына, бұрынғы
болыстыққа таласқандай, халықты бұзып, ақша шашып, өздерінің партиялас,
дүниеден хабары жоқ надан болыстарын, мырзаларын сайламақшы болған
қандастарын кінәлайды.
1914 жылы жазылған Үшінші июнь законы һәм қазақ деген мақалаға
түрткі болған нәрсе – Мемлекеттік Думадағы түркі тілдес депутаттардың
Тәрақи партиясының 1907 жылғы 3 - маусымдағы заңды өзгертіп, қатардан
қалып тұрған Түркістан және қазақ облыстарынан депутат сайлау туралы ұсыныс
еді. Арнай заң шығып, қазақ жұрты депутат сайлау құқығынан айырылғаннан
бергі 7 жылда III, IV Думаларда қазақтан өкіл болмағаннан кейін, оған
қатысты сан жұмыс қолдаушысы жоқтықтан жарыққа шықпай, жабулы қазан күйінде
қалған болатын. Бұл әрекеттің ішкі себебі – жағымсыз депутаттардың санын
кеміту еді.
Сонымен бірге М.Дулатов патша үкіметінің қазақ Думада мәселелер
талқылайтындай дәрежеге жеткен жоқ деген жаласын теріске шығарып, алғашқы
екі Думаға қазақтан сайланған депутаттардың бірлі - жарымынан басқасы
оқыған, білікті, халқының тілегі мен қажетін жоғарғы органға жеткізе алатын
өткір де шешен адамдар болғанын атап көрсетеді. Ол Думада жер, дін, билік,
оқу және қазақ үшін басқа да маңызды мәселелер қаралғанда, Қазақты жек
көретін Пуришкевичтер не айтпақшы, жаны ашитын Милюковтар не демекші? -
деп жазды [9].
ХІХ ғасырдың 60 - жылдарынан бастап Ресейде селолық жерлердің өзін -
өзі басқару тәртібін енгізу мақсатымен земство құрыла бастаған-ды.Бұл
құрылымның міндеті – Ресейдің отарлық губернияларында арнайы реформа
шеңберінде халықтың, әсіресе деревня тұрғындарының шаруашылық - тұрмыс
қажетін өтеу болатын. Бұған қаржы халықтан жиналған салықтың бір бөлігінен
жұмсалатын.
Ресейде земство туралы заң шыққалы 34 губернияда халықтың өзі сайлаған
адамдарынан тұратын земство мекемелері жұмыс істей бастаған еді. Ол
халықтың тіршілігіне нағыз қажетті – жергілікті ақшаның билігі, халықтың
оқуы мен денсаулығы сияқты жұмыстар атқарады. Сондықтан бұл тақырып туралы
Алаш жетекшілерінің қалам тартпағаны кемде - кем.
М.Дулатов Земство не нәрсе деген тақырыпта 10 мақала жазып,
оларда сол кездегі қазақ даласындағы аса өткір әлеуметтік мәселелерді
көтереді. Қазақ облыстарында земствоның ашыла бастауына байланысты оның не
нәрсе екенін, оның қандай пайда келтіретінін жалпы жұртқа түсіндіру
мақсатында шыққан Земство положениесінің орысшасы қазақ тіліне аударылып
таратылған болатын. Осы мәселелерге өз көзқарасын білдіре отырып, автор
қазаққа земство қай жағынан пайдалы, неліктен қажет екенін дәлелдеп, оған
көпшіліктің көзін жеткізеді. Ол егер земство ашылып, қазақ өз ісін өзі
билеп жүргізе алса, біз бұл күйімізде қалмаймыз. Білімді, өнерлі жұрттың
қатарына кіреміз. Қазақтың басқалардан саны аз болғанымен, оқымысты болса,
қай жұртпен болса да қатар тіршілік ете алатынына сеніммен қарады,
өнерлілігі мен өткірлігі арқасында ешкімнен кем болмай жүрген елдерді
қазаққа өнеге еткен.
Земствоға арналған мақалаларында М.Дулатов өзге жұрттың адамдары қазақ
надан, жұрттығын сақтай алмайды, қазақта әдебиет жоқ, қазақта тарих жоқ,
пәлен жоқ, түген жоқ десе, біз намыстанамыз. Қанымыз қайнайды,
мойындамаймыз дей отырып, келешек үшін басқа жұрттармен қатар ұлтшылдықты,
теңдікті сақтарлық істің жоқтығына қынжылады. Ол қазақтардың біз бағынған
халықпыз, бізді қалай билесе, солай билесін дегендей жайбарақаттығына
налып, патшалыққа бағыну құл болу емес екенін атап көрсетеді. Сонымен
қатар, ол қазақтың білімді, өнерлі бола алмай отырғандығының себебін күш-
қуат, ақыл-айла жұмсаған я үкімет, я жұрттан шыққан адамның кемдігінен
іздей отырып, Жұрттың өз тізгіні өзінде болса, әлдеқашан олқы жерін
толтырып, жоғын бар қылар еді. Қазақ земствоның не нәрсе екенін білсе, өз
билігі өзінде болудың мағынасын әбден түсінсе, ескіше билеу тәртібімен
жаңаның айырмасын түсінер еді - деп, земствоға сенімін білдіреді [10].
Қазақ халқын тұйықтан шығаратын жолды М.Дулатов мәдениет,
оқу - білімнен іздеді. Ең алдымен бұл салалардағы кенже қалудың негізгі бір
себебін ол бодандықтан көрді. Өз билігі өзінде болмаған кешегі қазақ қоғамы
үшін бұл мәселелердің өткірірек болғаны рас. Сондықтан Алаштың зиялы қауымы
қазақша мектеп ашуды аса күрделі мәселелердің бірі еткені белгілі. Ол ресми
жиындарда, орталыққа жазған арыз - хаттарда үнемі көтеріліп отырды. Оның
үстіне, Ресейдің ірі қалаларында жүйелі білім алған Алаштың зиялы қауымы
тарих төріне шығып, халқына үлгі - өнеге бола бастаған-ды. Бірте-бірте
қазақтар қай оқудың болса да керек екендігін біле бастады, бірақ қолы
жетіп, керегінше оқи алмайды. Себебі қазақ арасында жеткілікті школ (орыс
мектебі-автор), мектеп, медресе жоқ еді. Қалалардағы мектептерде орын аз
болғандықтан, оған халықтың қолы жетпеді. Мектептерге халықтың оннан тоғызы
кіре алмай, қайда барарын білмей жүрді. 1897- жылғы санақ бойынша, қазақ
өлкесіндегі халықтың 8,1% сауаттылар қатарына жатқызылды, мектеп жасындағы
әрбір 10 баланың біреуі ғана мектепке барды. Сондықтан М.Дулатов ағарту
саласына ерекше көңіл бөлді. Ол оқу - білім тақырыбына арнап Оқушыларға
жәрдем, Орынсыз шығын, Оқу мезгілі, Үлгілі іс, Торғайдағы
мұсылманша оқу және Торғайдағы орысша оқу, т.б. бірнеше мақала жазған.
Бұған оның ұстаздығы да, тәжірибелі мамандығы да ықпал еткен. Ол заман
талас - тартысқа айналғанын, қара басын қайғырмай қамсыз жатқан қазақ
болмаса, ұшқан құс, жүгірген аңның бәрі тіршілік жабдығында екенін,
жағаласпай, жармаспай, ешкім қатардан орын бермейтінін айтады. Сол үшін
басқалармен тізелесуге, тартысуға, жарысуға оқу-білім керек деген ой
тастайды. Надан жұрт оқымысты-білімді жұртпен қатар тіршілік ете
алмайтындықтан қазақ баласына оқудан басқа жол қалмағанын жақсы түсінген
ол: Жалғыз сүйеніш, жалғыз үміт – оқуда. Теңдікке жетсек те жұрттығымызды
сақтасақ та, дүниеден сыбағалы орнымызды алсақ та, бір ғана оқудың
арқасында аламыз. Жақсылыққа бастайтын жарық жұлдыз – оқу. Надан жұрттың
күні қараң, келешегі тұман - деп атап көрсетеді [11].
Ал Торғайдағы мұсылманша оқу және Торғайдағы орысша оқу атты
мақалаларға осы екі түрлі оқудың қиыншылықтары мен кемшіліктері, әсіресе
мұғалім кадрлардың жетімсіздігі, орыс мектептерінде қазақ балалары үшін дін
сабағынан мұғалімдердің жоқтығы арқау болады. Бірыңғай орысша оқытып,
мұсылманша оқытпаудың қазақ балаларының тәрбиесінде үлкен олқылықтарға
апаратынын, тәрбиенің нәтижесіз болатыны атап көрсетіледі.
Ай астында ешнәрсе басқарылмай тұрмақ емес деген мақалада халыққа
басқа өнерлі елдер өнеге тұтылған. Автор: Ал, енді біздің қазақ жайына
келсек, әуелі бұл заманның өнер-білім заманы екені ойында жоқ! Құрығын
таянып, қалғып, әлі малының артында. Салған егін жоқ, құр мал айдағанына
мәз болып жүр - дей отырып, қалыптасқан осындай жағдайдан шығудың жолын
өнер-білімнен іздеуге шақырады [12]. Ол отырықшылыққа көшіп, қала, мектеп,
медресе салып, өнер - білімге бет бұрса, көштің жүре - бара түзілетініне
сенім білдіреді.
Ал, Ұрлық не себепті көбейді? деген мақалада М.Дулатов басқа елдер-
дің адамдары кәсіп етіп, байлық жасап, байлығымен халқына ғылым - білім
таратып, дүниені нұрландырып жатқанда, қазақ мырзаларының тоқты торымның
дауынан пайда іздеп жүргеніне қынжылыс білдіреді.
Міржақыл Дулатов заманның өзгергені, соған сай қазаққа керек
нәрселердің көп болып отырғаны, оның ішінде қазаққа ғылым мен өнердің
айрықша қажеттігі туралы жазады. Адамның ғылым мен өнер үшін
жаратылмағанын, ғылым мен өнердің адам үшін шыққанын, оны адамның өзі
тіршілігіне керек болған кезде өзі ойлап тапқанын айта отырып, ол:
Тіршілік – бәйге, жарыс. Дүние – бәйге үйлестіруші. Озғанға қарай бәйге
береді дейді. Автор ғылым, өнерімен асқандар білімсіз, өнерсіздерді
білімімен жығып, аяғына баспақшы екенін, сондықтан өзінде ғылым, өнер және
кәсіп жоқ жұрттың да өзге ғылымды, өнерлі, кәсіпшіл жұртқа малайлыққа
жалданғандықтан басқа қолынан келері жоқтығын ашып айтады.
Ақпан төңкерісінен кейін де қазақ қоғамында жайбарақаттық пен
әрекетсіздік жалғаса түсті. М.Дулатов қазақтың өз арасындағы ісі ілгері
баспаса, өз шаруасын өзі басқара алмаса, өнер - білімге өзі ұмтылмаса,
теңдікке жетуге өзі талпынбаса, бостандық болды деп жұрттың шулап
жүргенінен түк пайда жоқтығын сынады. Ол бостандық жемісінен жұрт қатарлы
пайдалану үшін көздің ашык, көңілдің ояу болуын, не нәрсені болса да
түсініп, оның пайда-зиянын айыру керектігін қатаң ескертеді. Қазақ өз ісін
өзі дұрыс басқара алмаса, өз алдына мемлекет боламыз дегеннің бос сөз
екенін ашып айтады. Көңілде саңылау, сана - сезімі жоқ құлды азат
қылғанмен, ол барып екінші біреуге жалданып, тағы құл болатынды дейді [27,
319-330 б].
Міржақыптың ағартушылық көзқарасына тән өзгешеліктің бірі – діни оқу
мен дүниелік ілім - білімнің арасын табиғи байланыстыра көрсету. Ол өзі
мұсылманша әжептәуір жүйелі білім алып, діни соқыр сенім дәрежесінен жоғары
көтеріліп кеткендіктен, құран, шариғат сөзіндегі адамгершілік, тәлім-
тәрбиелік мәнді дұрыс ұғына білген. Сондықтан ол ұстанымында дінге қарсы
емес, керісінше, оны қазақ қауымының рухани қажетіне жарату қамын ойлап,
сындарлы пікірлер айтады.
Мешіт, медресе хақында, Тәртіпті медресе жоқ бұл қазақта, Қазақ
халқына діни бур уағыз атты өлеңдерінде Міржақып мұсылманша оқуды қазақ
ауылындағы ағарту ісінің негізгі саласы деп қарап, ондағы дәрістің кәдімгі
мектептегіше оқу-әдістемелік негізде ұйымдастырылуын діттейді.
Біріншіден, мұсылман оқуының мәні жоққа шығарылуы себепті революцияға
дейінгі халықтың сауаттылық көрсеткіші жасанды түрде төмендетіліп,
қазақтар 1917 жылға дейін өзіндік жазу-сызу жоқ жабайы халықтар қатарына
қосылып келді. Ол өзінің Тәртіпті медресе жоқ бұл қазақта дейтін өлеңде
қыр балаларының ауыл молдасынан оқуы барып тұрған азап екені, онда сабақтың
белгілі бір күн тәртібі, оқу кестесі бойынша жүргізілмейтіні, дәріс
бағдарламасының орындалуына қарай шәкірттер оқу топтарына бөлініп, жылма-
жыл сынып ауыстырып, сыныптан-сыныпқа көшіріліп отырмайтыны сыналады.
Керек десеңіз, ауылда балалар оқитын арнаулы үй де болмай, сабақ көбінесе
төл қораларды, иіс-қоңысты, лас орындарда өткізілетіні үлкен қынжылыспен
айтылады. Себебі, ол ауыл балаларының молда алдынан қара тануын тек қана
діннің оқуы деп қарамай, дүниелік өнер-білімге, үлкен ғылымға барар жолдың
бастапқысы деп түсінеді. Сондықтан да өлеңнің соңғы қорытынды шумағы
мынадай шақырумен аяқталады:
Келер ме өздігінен бізді іздеп,
Қол созып ұмтылмаймыз мағрифатқа.
Өнерлі халықтардан өрнек алып,
Кел, енді бұл ғадетті тасталық
та.
Бұл өлең жолы арқылы М.Дулатов білімнің өздігінен келмейтінін,ол үшін
еңбектену қажет екенін айта отырып, өзге өнерлі халықтардан үлгі-өнеге алу
қажеттігін жеткізген.
Балаларға дін уағыздары мен ғылыми пәндерді қатар оқытудың кеңейтілген
бағдарламасы Қазақ халқына діни бір уағыз атты өлеңде бұдан да гөрі
нақтыланып баяндалады. Оның негізгі мазмұны мынадай: Қазақ халқы Ресейдегі
мұсылман дінінің ресми орталығына бағындырылсын. Оқу жүйесі ауылдық,
болыстық және уездік болып саты-сатыға бөлінсін. Оның басшылығына
тағайындалған лауазым иелері діни парыздармен бірге азаматтық ресми
міндеттерін қоса атқарсын. Әр болыста бір медресе ұйымдастырылып,
мұсылманша, орысша сабақ екі жүйе жүргізілсін. Бүкіл оқу үрдісі ғылыми-
педагогикалық ережелерге негіздей құрылсын. Бұл жұмысқа жүйелі қамқорлықты
үкімет орындары өз міндетіне алатын болсын.
Әрине, бұл сияқты күрделі жоспарлардың ойдағыдай жүзеге асуы оңай
емес. Ол үшін ресми әкімшілік орындарының қолдауымен қатар, жалпы халықтық,
әсіресе, бұқара көпшіліктің оқуға, ғылым-білімге деген ынта-ықыласын ояту
қажеттігін айтқан.
Міржақыптың Өнермен хисал болған нәрселер атты өлеңінде осындай
насихаттық және танымдық мол тағылым бар. Өзінің ұлы ұстазы – Ыбырай
Алтынсариннің Өнер-білім бар жұрттар атты әйгілі өлеңінің дәстүрінде
жазылған бұл шығармасында ол, өз заманындағы ғылым мен техника
жетістіктерінің ең соңғы жаңалықтарын тізбектей баяндай келіп, соның бәрі
әлгіндей оқу-ағарту ісінің жемістері екенін және олардың халық игілігіне
қызмет етіп отырғанын түсіндіреді.
Оқу-ағарту ісінің тағдырын шешетін ендігі бір маңызды шарт – осындай
ғаламдық маңызы бар игілікке мұрындық бола алатын тәжірибелі ұстаздардың
болуы, ақынның дәл өзі сияқты жалынды сөзімен де, жағымды ісімен де бұл
үрдіске сүбелі үлес қоса алатын зиялы азамттардың, әсіресе, жастардың бұдан
қалыс қалмауы. Сондықтан ақын бұл бағытта айтар сөзінің бір саласын соларға
арнайды. Өнерін халық пайдасына жұмсап жүрген оқығандарымызға және
Ақылы кәміл жігіттер, Зейнолла әпендіге жолдадым хат деп басталатын
өлеңдерде ақынның ағартушылық қызметін нақ осы тұрғыдан толымды ете түсетін
пікірлер бар [13].
Міржақып Дулатұлы сонау 1913 жылдары-ақ казақ елінде жаратылыс
ғылымының кеңінен дамуын, ел ішінде аурудан сақтанатын жолдарды білуді,
халықтың денінің сау болуын аңсады. Осы мәселеге арнап жазылған Аурудың аз
болуына не керек? деген үш мақалада автор қазақ қауымына жаратылыстану
(дүние) ғылымының қажеттілігін насихаттайды. Ол бұл ғылым көбірек дамыса,
жақсы тәртіптер орнай бастаса, сол арқылы әрбір адам жұғатын аурулардан
сақтанудың жолын білсе, қараңғы жарық болып, надандықты ғылым жеңіп, біздің
жұртқа да денсаулық, бақыт, байлық заманы бірте-бірте туар еді деп
армандайды. Ел ішіндегі сүзек ауруының зардаптарын, ауруханалардың,
докторлар мен фельдшерлердің жоқтығын айтады. Ол халықтың денсаулығы,
оларды жұқпалы аурулардан сақтандыру туралы Қазақ газетінде жазылғанымен,
халық арасында тұрмыс мәдениетінің төмендігінен еш нәтиженің болмай
отырғанына тоқталады. Сондықтан халыққа айтылған әрбір сөз осындай бос
сөз болып, қағаз бетінде қала беретін болса, біз қашан жұрт боламыз деп
налиды.
Алаш көсемдерінің басқа көсемдері сияқты М.Дулатовтың баспасөзге
ерекше көңіл бөлгені белгілі. Ол да газетті – халықтың көзі, құлағы мен
тілі дей отырып, оның маңызын арттырудың жолы халықтың қажетіне жарайтын
мәселелердің жиі көтерілуінде екенін атап көрсетеді. Осы бағытта 1911
жылдан шыға бастаған Айқап журналының алғашкы сандарындағы Қазақ
халқының бас адамдарына деген мақаласында ол жаңа журналға жер және оқу
хақында жазылып жүргендердің бірен-саран екеніне қынжыла отырып, қазақ
халқының хәлін, жайын, ақылын, мұқтажын көрсету үшін халқымыздың алдыңғы
қатарлы оқыған адамдарын осыған атсалысуға шақырады. Баспасөзі бар елдерді
үлгі ете отырып, М.Дулатов өз ойын: Бізге газет те, журнал да, кітап та,
кеңсе де қазақ жұртының тіл салтына түскен оң. Біз өз жұртымыздың тіл
салтына, заңына түссек, елге жылдам жақындасамыз, елге жанасқан сайын, ел
ағартқан іс гүлдейді - деп түйіндейді [14].
Міржақып көп жылдар бойы қазақ халқының тарихын зерттеумен айналысады.
Ол Қазақ газетінің редакциясында істей жүріп, қазақ тарихына байланысты
сериялы материалдар жариялайды. Ол қазақ оқушылары мен студенттеріне
арналған қазақ халқы тарихының оқулығын жазуды арман тұтты. 1923 жылдың 7
маусымында Тілші газетінде оның оқырмандарға үн қатқан Қазақ-кырғыз
тарихы туралы атты мақаласы жарияланады. Қазақстан республикасының: халық
ағарту комиссариатының тапсыруы бойынша,- дейді ол – орта дәрежелі
мектептерде оқытуға лайықтап қазақ-қырғыз тарихын жазып жүрмін. Сол
себептен тарихқа керекті кейбір мағлұматтарды елдегі кәріқұлақ қариялардан,
білімді азаматтардан сұрауға тура келіп отыр. Маған керегі-қазақтың,
қырғыздың анық шежіресі.... Мақала соңында ол он баптан тұратын сауалдарға
жауап беруді өтінеді. Мәселен, алтыншы бапта былай деп сұрайды: Сіздің
уезге бұрынғы қандай атақты билер, шешендер, ақындар, батырлар, төрелер
болған? Атақтары немен шыққан? Олардан қалған үлгілі сөздер бар ма? Бұрынғы
соғыстар, жұттар себепті елдің қонысы ауғанда айтылған жырлар, өлеңдер бар
ма?... Өз сөзін ол былай аяқтайды: ... Бұл хатты қазақ-қырғыз тілінде
шығып тұрған газеттер, журналдар көшіріп болуын өтінемін. Бұл хат басылған
газет, журнал, қолжазба кеш тиді енді жіберсек үлгермейді деп ойламай һәр
кім жоғарғы сұраған мағлұматтар туралы ең кешіккенде күзге дейін жетісерлік
кылып жіберсе де болады. Бірақ ең дұрысы – тез жіберген.
Тарих – халықтың өткен өмірі, іс - әрекеті мен мәдениеті. Сол себептен
білімі артық, көзі ашық жұрттар дүниедегі өз асылын, нәсілін тексеріп,
барлығын кітап етіп, жарыққа шығарды. Ал, қазақ халқының бай мұрасы
тексеріліп, тарихы қағазға түспеген болатын. Сол себептен Азия картасының
төрттен біріне ие болып отырған қанша миллион қазақ тарихының көмескі жайы
бар еді. 1913 жылғы Қазақтың тарихы деген мақаласында М. Дулатов тарих
ғылымына ерекше мән берген осы тақырыпты көтереді. Ол: Тарих – түзу жөн
үйретуші. Тарих түзушіліктің кітабы. Тарих тіршілікте жолбасшы дегеніміз
осы дейді. Арабша, түрікше, орысша тарих жазушылардың қазақ турасындағы
жазғандарында көңіл толарлықтай мәнді деректердің жоқ екенін, тіпті олардың
қазақ пен қырғызды айыра алмайтынын сынай отырып, автор қазақ пен қырғыздың
екі түрлі қауым екенін дәлелдеп, қазақ және қырғыз атауларына
түсініктеме береді. Орыстардың әсіресе билеушілерінің қазақты қазақ демей
қырғыз деп атап жүргенін, қазақтың қазақ екенін, сол себепті ендігі орысша
оқыған қазақ жастары қазақ деген атты қолдану керектігін айтады.
Міржақып Дулатов түркі тектес халықтың түбі бір екенін, бірақ олардың
қай уақытта бөлінгендігі жайлы әзір деректердің жоқ екенін айтады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Нормативтік
сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .3
Белгілер мен
қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..4
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
І
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6-7
1Бастауыш мектептің дамуында М.Дулатовтың педагогикалық көзқарастары мен
ғылыми ізденістерінің алатын орны.
1.1 М. Дулатовтың ағартушылық мұрасының маңызы және қазіргі таңдағы
өзектілігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8-26
1.2 М. Дулатовтың тіл білімі мен балалардың математикалық сауатын ашудағы
ғылыми ізденістерінің
құндылығы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..27-35
2М.Дулатовтың педагогикалық және шығармашылық мұрасын бастауыш сыныптың
оқыту үдерісінде қолданудың әдістемесі.
2.1М.Дулатовтың қара есептерін математиканы оқыту әдістемесінде
пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36-44
2.2 Әдебиеттік оқудағы М. Дулатов шығармалары арқылы бастауыш сынып
оқушыларын тәрбиелеу әдіс – тәсілдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45-63
ІІІ
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .64
ІV Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 65- 67
Нормативтік сілтемелер:
1. Назарбаев Н.Ә Қазақстан – 2030 Алматы, Білім, 1997,-256.
2. Математика пәнінен оқу бағдарламасы Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы №1080 қаулысымен бекітілген Орта білім
берудің (бастауыш, негізгі орта, жалпы орта білім беру) мемлекеттік жалпыға
міндетті стандартына сәйкес әзірленген.
3. Әдебиеттік оқу пәнінен оқу бағдарламасы. Қ.Р. Үкіметінің
2012жылғы 23 тамыздағы №1080 қаулысымен бекітілген орта білім берудің
(бастауыш, негізгі, орта білім беру) мемлекеттік жалпыға міндетті
стандартына сәйкес әзірленген.
Белгілеулер мен қысқартулар
1. СТО – сын тұрғысынан ойлау.
Анықтамалар
1. Әдіс – гректің metodos деген сөзінен шыққан. Метод деген ұғым белгілі
ақиқатқа, шындыққа, мақсатқа жетудің жолдары деген мағынаны білдіреді.
2. Тәсіл – белгілі жолмен тәртіпке салынған іс-әрекет.
3. Оқыту әдістері – оқытудың мақсат- міндеттеріне сай оның мазмұнын
оқушыларға меңгертуде мұғалім мен оқушылардың қолданатын амал -тәсілдері
мен құралдарының жиынтығы
4. Түсіндіру – оқу материалын мұғалімнің логикалық тұрғыдан дәйекті де
сындарлы баяндауы.
5. Әңгіме – мұғалімнің сабақ барысында оқушылармен араласуының неғұрлым
қолайлы тәсілі болып табылады.
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Қазақстан Республикасының ХХІ ғасырдағы
басты даму жолын белгілеп, Елбасының Қазақстан – 2030 стратегиялық
жоспарында халықтың рухани жаңаруына ерекше мән берілген. Сондықтан, Жан-
жақты жетілген, дүниесі бай, белгілі дәрежеде ғылыми білім жүйесін игерген
және оны бағалай, талдай алатын, өзге халықтардың тарихын, тілін,
мәдениетін меңгерген, өздігінен денсаулығын нығайтуға, адамгершілік
қасиеттерін дамытуға ынтызар, өмірдің әрқилы кезеңдерінде дербес еңбек
етуге даяр ұрпақты тәрбиелеу – ең басты өзекті мәселе,- деп көрсеткен [1].
Болашақтың бүгінгіден нұрлы болуына ықпал етіп, адамзат қоғамын алға
апаратын күш тек білімде ғана. Қай елдің болмасын өсіп - өркендеуі,
өркениетті дүниеде өзіндік орын алуы оның ұлттық білім жүйесінің деңгейіне,
даму бағытына байланысты.
Жер бетін мекен еткен адамзаттың бір бұтағы –бір халықтың қандай дара
қасиетке ие болып, қандай бет-бейнемен көрінуі – сол халықтың мектебінің
бет-бейнесіне, өзіндік ерекшеліктеріне тікелей байланысты.
Осыны білген Алаш қайраткерлері ХХ ғасырдың басында халқының сол
кездегі тағдырына ой жіберіп, сауаттандырып, өркениетті ел қатарына қосуға
күш салды, қараңғылық пен надандықтан құтыла алмай отырған халқына ең
алдымен, білім мен мәдениет керек екендігін анық ұғып, халқын мәдениеті
жоғары елдер санатына қосуды арман қылып, елдің тұрмысын, мәдениетін,
білімін көтеруді өздеріне мақсат қылып қойған. Солардың бірі де бірегейі
–М.Дулатов.
Ал, Міржақып Дулатовтың ағарту саласында жазған еңбектері арнайы
зерттеуді қажет етеді. Оның ағарту саласында жазған еңбектері жеке тұлғаны
қалыптастыру процесінде пайдаланудың бүгінде айрықша қызмет атқаратынын
ескере келіп, М.Дулатов шығармаларына назар аударуға тура келеді.
М.Дулатовтың ұлттық идеологияға негізделген педагогикалық мұрасы бүгінгі
жас ұрпақтың бойына жағымды қасиеттерді қалыптастыруда ең тиімді құрал
болатыны сөзсіз.
Оның бүкіл өмір жолындағы басты идеясы – қазақ халқының ұлттық санасын
ояту, тұрмыс-жағдайын жақсарту, ол үшін халықты жаппай сауаттандыру, оқу-
ағарту жұмыстарын дұрыс жолға қою. Бастауыш сынып оқушыларына ұлттық тәлім-
тәрбие беретін шығармалар жазумен қатар, оқу құралдарын да жазып мұра етіп
қалдырды. Осыдан Міржақып Дулатовтың педагогикалық және шығармашылық
мұрасын пайдалану жолдарын қарастырудың объективтік қажеттігі туындайды.
Зерттеу жұмысының мақсаты: М.Дулатовтың ағартушылық мұрасына
теориялық және әдістемелік тұрғыда сипаттама бере отырып, оның еңбектерінің
тәрбиелік мәнін, маңыздылығын айқындау.
Зерттеу жұмысының міндеті: М.Дулатовтың ағартушылық қызметіне талдау
жасай отырып, оған жоғарыдағы мақсатты айқындау үшін төмендегідей
міндеттерді шешуді көздедік:
а) М.Дулатовтың педагогикалық көзқарастары мен ғылыми ізденістерінің
бастауыш мектептің дамуына қосқан үлесін зерттеу.
б) М.Дулатов еңбектерін бастауыш сыныптардың оқыту үдерісінде
қолданудың жолдарын, әдістемелік мүмкіндіктерін негіздеу.
Зерттеу жұмысының объектісі: бастауыш сыныптардың оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: Әдебиеттік оқу оқулығындағы М.Дулатов еңбектерінің
тәрбиелік мәні.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Бастауыш мектептің дамуында М.Дулатовтың педагогикалық көзқарастары мен
ғылыми ізденістерінің алатын орны.
М.Дулатовтың ағартушылық мұрасының маңызы және қазіргі таңдағы өзектілігі
Еліміздің егемендік алып, ұлттық тарихымызды шынайы зерттеуге жол
ашылуы ақтаңдақтарымыздың тарихын зерттеп, оның нәтижесін бүгінгі ұрпақ
тәрбиесіне пайдалануға мүмкіндік берді. Әсіресе, ХХ ғасырдың басында
саясаттың салдарынан зерттелінбей келген ұлттық тәлімдік мұраларды
зерттеуге жол ашылды.
ХХ ғасырдың басындағы педагогикалық ой-пікірлердің дамуы ұлттық
мәдениеттің негізін қалаған М.Дулатовтың ағартушылық идеяларынан саяси-
қоғамдық көзқарастарынан, қайраткерлік іс-әрекеттерінен өрбитінін
байқаймыз. Бар ғұмырын халық мүддесіне сарп еткен М.Дулатовтың артына
қалдырған мәдени - ағартушылық еңбектері баға жетпес құнды мұра. Ал, осы
мұраларды зерттегендердің бірі – Ж.Ысмағұлов болды. Ж.Ысмағұловтың
көрсетуінше, Негізгі ақындық кредосы, азаматтық платформасы, баяндалған
поэзиялық монологтар, нақыл- насихат, ақыл-парасат пайымдары, бір
ырғақтан, бір екпіннен, бір леппен шұбыртпалы, бір ұйқаста бәйіт үлгісімен
жазылған. Сондай-ақ Ж.Ысмағұлов М.Дулатовтың бес томдық шығармалар жинағы
жайлы ойлар атты мақала жазып, бес томдық шығармаларын талдап көрсеткен.
Бірінші том – көркем шығармалары: өлеңдері, романы, пьесасы және бір сыпыра
әңгімелері. Екінші, үшінші томдар – көсемсөз, әдеби сын және зерттеу
мақалалары. Төртінші том – ағартушылық бағыттағы еңбектері мен оқу
құралдары. Бесінші томға – аудармалары мен өмірбаяндары және басқа да
деректі нұсқалар енгізілгендігін атап көрсетіп, мынадай баға берген:
М.Дулатовтың бес томдық шығармалары халқымыздын рухани қазынасына
қосылған кесек үлес деп, еліміздің мәдени өміріндегі маңызды оқиға деп
бағалаған жөн [2].
Ал, М.Әбсеметов М.Дулатов (өмірі мен шығармашылығы) деген
еңбегінде М.Дулатов туралы: М.Дулатов (1885-1935 жж) ақын, жазушы,
журналист, ағартушы - педагог, қоғам қайраткері деген сипаттама берген [3].
Қ.Бөлеев Міржақып Дулатовтың халықтық идея туралы ой -
пікірлерін зерттеген. Бұл жөнінде Қ.Бөлеев былай деген: М.Дулатовтың
поэтикалық шығармашылығы да халықтық идеяны насихаттауға тікелей
бағытталған. Онда халықты ұлттық келісімге шақыру, ағарту ісіне және
білімге ұмтылдыру мәселелері кеңінен айтылады. Жазушының мұндай ой -
пікірлері Оян қазақ! Насихат гумумия Таршылық халіміз хақында аз
мінәжат, Алаштың азаматына, Алаш ұранды қазаққа, Үшінші июнь законы
һәм қазақ, Жер мәселесі атты шығармаларына арқау болған. Мысалы,
Оян,қазақ! атты өлеңінде Ғылым үйрен, ашылсын көзің жастар, тәрбиеле
өзіңді - өзің жастар деген жолдары арқылы халықты оқу - білімге ұмтылуға
дағдылайды [4].
С.Қирабаев Алашорда және ұлтшылдық әдебиет Ұлт тәуелсіздігі
және әдебиет атты еңбегінде: М.Дулатов – публицист - энциклопедист. Ол
қазақ тілінде үш бөлімнен тұратын Есеп құралын, ана тілінде қазақтардың
тарихын жазған. Міржақып тек публицист - энциклопедист қана емес, ұлан
ғайыр ілім негіздерін меңгерген ғалым энциклопедист те болған - деп өз
ойын білдірген[5].
М.Дулатов туралы жарияланған еңбектермен зерттеу материалдарына
шолу жасай келе, оның саяси және қоғам қайраткері, ағартушы ретінде әлемге
аты әйгілі болғаны байқалады. Оған дәлел Жапон ғалымы Томихико Уямоның ХХ
ғасырдың басындағы қазақ интеллегенттерінің көзқарасы. М.Дулатовтың Оян,
қазақ кітабы туралы атты диссертациясы Жапон халқының патриоттық рухын
оятуда негізгі тәрбие құралы ретінде ұсынылып отырғанын көруге болады.
Томихико Уямоның Оян, қазақ! кітабы туралы М.Дулатов Оян,қазақ
кітабында патшаны аллегориялық формада сынады. Жерінен айырылған
қазақтардың аянышты хәлі М.Дулатовты мұңға батырды сонда да ол ұлтаралық
наразылықты қоздырған емес, керісінше қоныс аударып келгендердің
қарашекпенділердің еңбексүйгіштігін жоғары бағалады. Ол қазақтардың
қазіргі өркениеттен Россия арқылы жететініне сенді - деп, М.Дулатовтың
болашақты алыстан көретін данышпандығы мен интернационалдық көзқарасын ашып
көрсетті [6].
ХХ ғасырдың басы қазақ қоғамына жан бітірген, белсенді қимылға
бастаған заман болды. Бұл патшалық Ресейдің отаршылдықты күшейтіп, қазақ
даласына тізесін одан әрі батырып, озбырлығы өрши түскен кез еді. Патша
пәрмені күшейтіліп, айдың күні аманда әр жерлерде құрылған дала соттарының
шешімдерімен туған халқына жан-тәнімен берілген кінәсіз, асыл азаматтар сәл
қарсылық көрсетсе болды Сібірге айдалып, абақтыға жабылып, атылды.
Жергілікті әкімшілік тарапынан жасалатын әлеуметтік әділетсіздік күнделікті
дағдыға айналды. Олар қазақтарды ұрып-соғып, мал-мүлкін тартып алып, ойына
не келсе соны істеп, жер аударылған мұжықтар үшін ешнәрседен тайынбады.
Сауаты кем бұқара ел ішінен шыққан белсенділердің зорлық-зомбылығынан
қажыды.
Осындай жағдайды күн сайын көзбен көріп, жете ұғынған Міржақып Дулатов
өз кезінің өзекті әлеуметтік мәселелері туралы тамаша тұжырымдар жасады.
Ол: Енді шенеуніктер біздің дінімізге, атадан мұра болып келе жатқан әдет-
ғұрпымызға, біздің молдаларға ғана тиісті неке мәселесіне де араласа
бастады, діни кітаптарды тұтқынға алды - деп жазды. Патшалық Ресейдің
отарлау саясатының қасіретін тартқан қазақ халқын ояту үшін, 1909 жылы Уфа
қаласындағы Шарқ баспасынан Оян, қазақ! атты өлеңдер жинағы М.Дулатов
шығармаларының алғашқысы болып табылады. Осы алғашқы жинағының өзінен-ақ
автордың мақсаты мен беталысы айқын аңғарылады. Кітапқа эпиграф ретінде
берілген төрт жол өлеңге қаншалықты мән-мағына сыйып кеткен десеңізші!...
Төрт жолды өлең сол тұстағы қазақ халқын құрсап алған қасіретті түгел көз
алдыңызға келтіреді.
Көзіңді аш, оян, қазақ, көтер басты,
Өткізбей қараңғыда бекер жасты.
Жер кетті, дін нашарлап, хал - һарам боп,
Қазағым, енді жату жарамас-ты.
Осы төрт жолдан ақынның бүкіл тыныс-тіршілігінің болмысы
танылғандай. Елін өлеңмен оятуға ұмтылған ақын негізгі түйінді мәселелерді
нақты айқындап, назар салар тұсты дәл меңзейді. Сондықтан бұл төрт жолды
өлең бүкіл жинақтың өн-бойына өзек болды. М.Дулатов төрт-ақ жолға сол
кездегі қазақтың ащы шындығын тұтас сыйғызған. М.Дулатов Оян,қазақты!
жазғандағы мақсатын былайша түсіндіреді: Әркім өз қолында барынша жомарт
болғаны секілді, мен де өз мағлұматымша бишара халқымызға пайда келтірмек
мақсатыммен осы кітапты жаздым,- дейді [7]. Бұл кітап татар, башкұрт
окығандарының да назарын аударды. Акынның Оян! сөзі – оның биік идеялық
мақсаты, басты рухани нысанасы.
Акын қазақты оятамын деп маса болып шаққан А. Байтұрсынұлына қосылып,
ұйықтаған жұрттың зердесіне ой салады. Осы жинағында кара сөзбен жазған
Сөз басында: Осыдан 15 жыл бұрынғымен салыстырғанда нашарлап кеттік,
енді аз ғана жылда неміз қалады, - деп кынжылады. Қой, бүйтпелік, әр
халықтың күші – өнер болса, ол өнерге біз – қазақтар да ортақ болсақ
керек. Сол үшін мұсылманша ғылымдар оқып, дінімізді танып, надандардың
көзін, көңілін ашып, мұнымен әрекеттік пайдамызды табайық! Екінші
дүниемізде қажетті ақымызды алып, жерімізді, малымызды сақтау үшін, орысша
оқып, өнерлі болайық, - деп жазады.
Жинақтағы Қазақ халкының бұрынғы һәм бүгінгі хәлі деген алғашқы
өлеңде ол қазақ халқының әлеуметтік ахуалына талдау жасайды. Қазақ неліктен
жеке ел болудан қалды деген сұраққа жауап іздейді. Ақын алдымен халық
тағдырын ойлау, оның мүддесіне кызмет ету – әрбір саналы азаматтың басты
парызы екеніне назар аударады. Оның:
Міржақып, неге отырсың қалам тартпай,
Бәйге алмас болғанымен жүйрік шаппай.
Шамаңды қадари – хал көрсетсеңші,
Байғұс - ау оянсаңшы қарап жатпай , - деуі – тек өз атына ғана
айтылған сөз емес, жиырмасыншы ғасырдың көзі ашық жастарына арналған сөз.
Одан әрі ақын туған халқының өз алдына ел болып, өзін-өзі билеген, төрт
түлігі маңыраған, көшпелі өмірін есіне алады. Бірақ ол өткеннің бәрі жаксы
еді деп жоқтамайды. Қайта өткен заманның көлеңкелі жақтарын сыншыл көзбен,
сарапшыл оймен таразыға салып, бүгінгі мүшкіл хәліміздің бір себебін сол
кездегі бейқамдық пен берекесіздіктен іздейді.
Халқын өнер-білімді игеруге, надандық-мешеуліктен кұтылып, мәдениетті
өресі биік ел болуға шакырады. Бұл жарқын идея оның көптеген өлендерінің
арқауы болды. Оған дәлел ретінде Насихат гумумия атты өлеңін атауымызға
болады.
Насихат гумумия (гумумия - жалпы) атты ұзақ өлеңі 17 бөліктен
тұрады. Жеке өлеңдерде айтылып отыратын өсиеттері, насихат ойлары бұнда бір
жерге тоғысып жинақталған. Өлеңнің соңғы бөлігінде өзінің аты-жөні, руы,
шыққан жері, 25 жасында жазғаны айтылады. Өлеңде насихат басым. Өнер
іздемей, бекер сандалған жастарды, өзара бақ, байлық таластырған қайырсыз
байларды, қызыл көрсе, құзғындай шүйілген молдалар мен билерді сынайды.
Насихат ойларын - дейді, бұндай сөзді елін сүйген адал перзенттер ғана
айта алады, деген өз тұжырымын айтқан.
Оян, қазақ! жинағы - осындай реалистік сипатымен күрес рухына,
кайрат пен жігерге толы, ұлттық намыс пен сана-сезімді оятуымен,
ағартушылық-демократтық сипатымен кұнды туынды.
Ал, Азамат атты жинағы – көлем жағынан алғанда, Оян,
қазақтан да шағындау. Бірақ, мұндағы шығармалар автордың ақындық өнерге
бұрынғыдан едәуір төселе түскенін аңғартады. Бірінші жинақтың тақырыбындағы
ұранды үндеу ондағы барлық шығармаларға тән болатын. Ақынның оқушыға айтар
сөзі көбінесе ашық үгіт, нақыл – насихат, діттеген ойын тәптіштеп ұғындыру
түрінде жеткізілетін де, негізінен баяндау әдісіне құрылатын. Автор негізгі
салмақты ойын мазмұн жағына аударуға тырысатын, сондықтан онда ажарлы бояу,
бейнелі сурет, айшықты өрнек дегенге онша мән бермейтін. Әрине, бұл алғашқы
еңбектің көркемдік қасиеті кемшін еді деген сөз емес. Ақын онда да қазақтың
қара өлең өнерін жақсылап меңгерген, сөз саптауы жатық, айтайын деген ойы
айқын, өлең ұйқастары толымды, ішкі құрылымы ырғақты, тыңдаушы мен оқушы
зердесіне бірден ұялап қалатын ұтымды орам, ұшқыр тіркестері мол болып
келетін.
Ал, мына жинақта сол қасиеттердің үстіне бұрынғы баяндау сарыны енді,
ақынның көңіл-күйін білдіретін сыршыл сезімге, терең тебіреніске, ойшыл
санаға қарай көбірек ойысып, шынайы поэзиялық өріске бет алғаны байқалады.
Таза бұлақ, Шағым, Мұң, Арманым, Сырым, Қажыған көңіл, Қиял,
Таң сияқты өлең тақырыптарының өзі-ақ нәзік лирикаға сұранып тұрғандай.
Бұл тақырыптардың көркемдік шешімі де көңілге қонымды, ақындық мәдениеттің
едәуір жоғарылай түскенін дәлелдейді.
Бірақ, ақын – өзінің өмірлік мұратына әрдайым адал, ішкі ожданына
берік. Қай өлеңінде болсын ол жай ғана жеке бастың мүддесін күйттеп,
өзімшіл түйсік жетегіне ілесіп кете бермейді. Бұрынғысынша азаматтық ар
үні, әлеуметтік әуен басым жатады. Солардың қалың ортасында, халық
тарапының әр тараптан келіп тоғысқан тораптарында ел мүддесінің жоқшысы,
қайтпай қайсар, мұқалмас қажыр иесі күрескердің бейнесі тұрады.
Бұл Оян, қазақтағы бұйығы халықты белсенді іске, саналы қаракетке,
елдікке, бірлікке, өнер - білімге шақырған жүрек әмірінің жаршысы ғана
емес, сол саналы азаттық қозғалысының белгілі бір кезеңін бастан кешіріп,
оның азап-бейнетінің дәмін татқан, ұлы шайқастың қазанында бір қайнап
шыққан тәжірибелі күрескердің бейнесі. Оның халыққа арнап ендігі айтар
сөзінде өз басынан кешірген оқиғалардың шындығы бар, сол шындықты санамен
ұғып, жүрекпен сезінген ақын жанының ыстық шарпуы бар.
Сондықтан, ол әлі де керенаулық пен бейқамдықтың шылауынан шыға алмай,
ескі сүрлеуді шиырлап жүрген халқына:
Мен не болсам, болайын саған садақа,
Сүйікті жұртым, қақпанға түсіп алданба - деп ескертуі де,
Жұрттығыңды жоғалтпай әлден, басың қос,
Озу қиын көмбе жерге барғанда, - деп бұрынғы айтқандарын тағы
пысықтап, шегелей түсуге де әбден хақылы болып көрінеді.
Осы тұста ақын елге көсемдік қылар ақсақалдардың, олардың соңынан
еретін жастардың, адасқан елді дұрыс жолға бағдарлайтын оқығандардың, мал-
дәулетімен ортақ іске жәрдемін тигізетін байлардың жұрт санасын ағартып, ақ
батасымен елді жебейтін молдекеңдердің бас-басына тағы да сөз арнап, оларды
бір арнадан тоғысуға шақырса, біз одан бұрын ел бірлігін көксеген азамат
ақынның енді сол халқын ұлттық тұтастық дәрежесінде көруді аңсаған патриот
күрескерге айналған бейнесін көреміз.
Мақсат биіктеп, міндет күрделене түскен сайын, қай қиындыққа да
қасқиып қарсы шыққан күрескердің тәуекелшілділігіне де түбегейлі өзгеріс
кіреді. Ол – енді бұрынғыдай ет қызуымен өз ұранына өзі еліккен көзсіз ер
емес, ел тағдыры тығырыққа қамала түскен сайын құрбандық құнының арта
беретінін ақыл-санамен ұғынған және ұғынған сайын еліне деген
сүйіспеншілігі мен перзенттік махаббаты арта беретін нағыз қаһарман
тұлғасында қара көрсетеді.
Дулатов ақындығының алтын жалауындай, туған елі үшін өмірін өкінішсіз
құрбан етуге сәт сайын дайын тұрған жаңағыдай жан кешті адамның аузынан
жалындап шығып, ел аузында жатталып қалған Шағым атты өлеңіндегі:
Қалғанша жарты қаңқам мен сенікі,
Пайдалан шаруаңа жараса, Алаш! - деп келетін халық алдындағы, ар ал -
дындағы ант сөзінің айнымас ақиқаттығы Сырым атты өлеңде:
Көздеген оқ, сермеген қылыш болса да,
Тәуекел жеп қасқайып көзді жұмармын, - деген шешім арқылы жаңа бір
күшпен беки түседі. Ақынның өз сертіне сенімді екеніне күмәнданбайсың
өйткені, ол халқының бақыты үшін күресіп өтуді жай бір көлденеңнен тап
болған кездейсоқ шаруа деп қарамай, құдірет күшінің өз маңдайына жоғарыдан
жазып жіберген үлесі деп қабылдайды.
Кім үшін тусам, сол үшін өлу - борышым,
Міндет қылып қосқаның маған құдайың.
Өз тағдырын осындай биіктен түсінген ақын, жоғарыда келтірілгендей,
Мұң атты өлеңінде жұртына:
Мен не болсам, болайын саған садақа,-деп таусыла айтса, Арманым
деген шығармасында:
Аяусыз жаным, мен бір құрбан лағың,
Болса алуға қаным себеп мұратың,
Болайын сүйінші, жұлдызы жанып бақыттың,
Сен көркейді деп естісе құлағым, - деп тарыққан көңілдің
түкпіріндегі асыл аңсарын одан бетер ақтара түседі.
Азаматқа енгізілген бірқатар шығармаларында автор алғашқы жинақтағы
ағартушылық идеясын ілгері қарай жалғастырады. Бұлардан да арада өткен аз
жылдың өзгерістеріне байланысты ақынның халықты оқуға, өнер-білімге шақыруы
– бұрынғыдай ұран түрінде болмай, бүгінгі күннің зәру қажеттеріне қарай,
нақты міндет түрінде қабылданады. Мәселен: Газет-журнал деген өлеңде
дүниеде болып жатқан оқиғалардан хабардар болып, көңіл көзіңді ашық ұстау
үшін, елге тарайтын баспасөз органдарын жаздырып алу қажеттігі айтылады.
Айқап журналының шыға бастауына және оның екі жылдығына арналған
өлеңдерде, сондай-ақ, Жастарға атты арнауда да, халықтың санасына саңылау
енгізіп, оған дұрыс жолды нұсқап отыру – оқыған азаматтардың ең бірінші
борышы етіп көрсетіледі.
Я,Алла атты философиялық ойға құрылған ұзақ шығарманы осы борышты
ақынның өзі қалай атқаратындығына айқын мысал деп қарауға болар еді. Онда
табиғаттың неше түрлі құбылыстары мен дүниеде күн сайын кездесетін не қилы
оқиғалардың сыр-сипаты мен себеп-салдары түсіндіріледі. Адам баласының
тіршілік қарекеті тізіліп келіп, солардың ішінде өз халқының өнер-білімнен
бос қалып келе жатқанын қынжыла айтуды ақын бұл тұста да есінен шығармайды.
Жинақтың ең басында тұрған Таза бұлақ атты өлеңнің жөн-жосығы
өзгелерден бөлектеу сияқты. Ақын мұнда өзінің рухани ұстаздарының бірі
Ыбырай Алтынсариннің осы атты ғибрат әңгімесін өлең етіп қайталайды. Ішінде
айтылатын ой түйіні өзгертілмейді. Соған қарағанда, өлең авторы өмірге
көзқарастары, айналысатын кәсіптері әр алуан, ақыл-ой дамуының әр сатысында
тұрған адамдардың табиғат құбылыстарын, жалпы өмірлік мақсатты қалай
түсінетіндігі олардың тіршілікте ұстанған мақсаттарына байланысты екенін
көрсету болған тәрізді. Ішкі мағынасына үңіле қарасақ, автор солардың
бәрінен халыққа қызмет етуді артық көретіні байқалады.
Жұт деген өлеңінде Доңыз жылғы (1911 жыл болу керек) апатттың
негізінде көшпелі елдің тіршілігіндегі бейқамдық пен шаруаға қырсыздықтың
ауыр зардаптары сыналады. Ақын ғасырлар бойы қалыптасқан тіршілік салтының
теріс жақтарын нақты мысал арқылы дәлелдеп, табиғатқа тәуелді болмаудың
нақты жолдарын ұсынады.
Өзінің әлеуметтік мұратына, саяси мақсатына, туған халқының бақытты
болашағына соншалықты құлай берілген азамат ақын дарынындағы жоғарыдағы екі
жинақты талдау үстінде көзіміз жеткені дарынды асқақ екпінмен, күрескер
өмірінің әр түрлі кезеңін бейнелейтін күйініш, өкініш сарындарымен бірге
оқушының жүрек пернесін дір еткізетін нәзік сезімге толы жұмсақ лиризм де
табылады.
Ал, 1907 жылы Серке газетінде шыққан, отаршылдық саясаттың
озбырлығын айқын көрсететін Біздің мақсатымыз атты тұңғыш мақаласындағы:
Қазағым менің, елім менің! Ең алдымен қазақ халқы – Россияға тәуелді
халық. Оның ешқандай правосының жоқтығы ыза мен кек тудырады - деген
алғашқы сөздерінің өзі-ақ М.Дулатовтың өз халқының азаттығы жолындағы
күресінің басты мұраты іспеттес.
М.Дулатов 1911 жылы жазған Жер мәселесі деген мақаласында қазақ
үшін аса маңызды нәрсе – елді отырықшылыққа үндейді. Автор: Ішкі Россиядан
бұлттай ұшып келе жатқан мұжық алдағыға көз салуды үйреніс қылмаған қазақ
халқын да ойға қалдырды. Бұрынғыдай көшіп жүру керек пе, он бес
десятинадан ер басына жер кестіріп, қала болу керек пе? - деп сұрақ қоя
тұрып, бұл мәселенің оңай емес екенін айтады [8]. М.Дулатов қауіпті дертке
ғалым тәуіптің қаншалықты қажет екенін айта отырып, бұл мәселенің түйінін
шешуге де сонша білім керектігін айтып, отырықшылық сол кездегі керектің
бірі һәм біріншісі болғандықтан, газет оқушыларының назарына қала болу
керек пе немесе көшіп жүру керек пе деген екі түрлі жобаны ұсынады. Сонан
соң өнер-білім заманында оқудан мақұрым қалмауға, надан халық білімді
халықтың қасында өзінің дінін, құқығын сақтай алмайтындықтан, қала болып,
саудамен айналысуға, оқу оқып, өнер тауып, алдыңғы қатарлы елдердің ісін
істеп, солардың қатарындағы халықтардың бірі болуға үндейді.
Отаршылдық саясатының айқын көріністерінің бірі – 1891жылғы 25-
наурызда патша үкіметі қабылданған Дала заңы еді. Оның 17-бабына сәйкес,
дала уәлаятының генерал - губернаторына үкіметке сенімсіз (саяси) һәм мал
ұрлаушы деген жаламен қазақтар біреуінің үстінен біреуі арыз берсе болды,
оның ақ-қарасы тексерілмей, жала жабылған адамдарды бес жылға жер
аударуға ерік берілген болатын. 1913 жылғы жазылған Жер аудару деген
мақаласында М.Дулатов осы бапқа байланысты қазақ өлкелерінде әртүрлі
заңсыздықтардың, озбырлықтардың соңғы жылдары өте күшейіп тұрғандығын
жазады. Бұл баптың ел ішінде әртүрлі партияларға бөлінушілікке, өсек -
өтіріктің кең етек алуына ықпал етіп, халық арасында іріткі салып
отырғанына қынжылады. Шынында да, мақала да айтылғандай, сотқар адам
бұзықтыққа салынып, лайықты жазасын тартып жатса, оған ешкім ара түспейді.
Әңгіме адамның ақ-қарасын жете тексермеуде болып отыр. Қара болса кінәсін
мойнына қойып, нақақ болса, ақталуы үшін дәлел көрсетуге мүмкіндік
бермегендіктен, қазақтар ақ болсын, қара болсын өзінің абақтыға жабылып
қалғанын бір-ақ біледі. Көбі не үшін екенін де білмейді. Автор мұндай
әлеуметтік әділетсіздікке толып жатқан мысалдар келтіре отырып, жергілікті
әкімшілік органдарының заңсыз әрекеттерін ашына әшкерелейді.
Отар елдердің халқын орыс халқымен тең көрмеудің нақты дәлелі –
Ресейдің Мемлекеттік Думасының бірінші және екінші шақырылымдарынан кейін
өз өкілдігінен айырылып қалған қазақ тағдыры еді. 1907 жылғы 3- маусымда II
Дума қуылып, енді келер Думаларды сайлауға байланысты 3 июнь законы шықты
да бүкіл қазақ халқы депутатсыз қалды. Қазақ халқы - надан. Думада
депутаттық олардың қолы емес деумен өткен 7 жыл бойы Мемлекеттік Думада
қазаққа қатысты мәселелер басқа депутаттар арқылы көтеріліп отырған.
Алайда, олардың сөздерінің нәтижесі шамалы болды. Мысалы, 1910 жылы
Мемлекеттік Думада бюджет талқыланған кезде депутат Дзовинский қазаққа
заңнан тысқары зорлық қылу тоқталмағандығын айтқанда, Үкімет: Бес - алты
қазақты қыстауынан көшіріп, елу - алпыс мұжыққа жер берсек, қазақ, қазақ
деп құлақтың мазасын аласыңдар, осы Дума қазақтың Думасы ма, жоқ орыс
Думасы ма?- деген екен.
Қазақ халқының әлеуметтік саяси өмірі үшін аса маңызды осы мәселелерге
М.Дулатов Государственная Дума һәм қазақ деген мақаласында бүкіл қазақ
надан, депутаттық қолы емес деген әділетсіздікке төзіп отырған
қандастарының әрекетсіздігіне қынжылып: Күннің көзі жалқауға да, іскерге
де, байға да, пақырға да бірдей түскені секілді, көпке бірдей болған
жақсылықтан мақұрым қалу, оның үстіне қазақ халқы өзінің сыбағасын іздемей,
сұрамай, қатты наразылық көрсетпей жатуы да кемшілік - деп жазды. Сондай
-ақ депутаттыққа оқыған, өнерлі, білімді, топтан озған шешен білгіштерді,
халық үшін жанын пида етерлік кісілерді сайлаудың орнына, бұрынғы
болыстыққа таласқандай, халықты бұзып, ақша шашып, өздерінің партиялас,
дүниеден хабары жоқ надан болыстарын, мырзаларын сайламақшы болған
қандастарын кінәлайды.
1914 жылы жазылған Үшінші июнь законы һәм қазақ деген мақалаға
түрткі болған нәрсе – Мемлекеттік Думадағы түркі тілдес депутаттардың
Тәрақи партиясының 1907 жылғы 3 - маусымдағы заңды өзгертіп, қатардан
қалып тұрған Түркістан және қазақ облыстарынан депутат сайлау туралы ұсыныс
еді. Арнай заң шығып, қазақ жұрты депутат сайлау құқығынан айырылғаннан
бергі 7 жылда III, IV Думаларда қазақтан өкіл болмағаннан кейін, оған
қатысты сан жұмыс қолдаушысы жоқтықтан жарыққа шықпай, жабулы қазан күйінде
қалған болатын. Бұл әрекеттің ішкі себебі – жағымсыз депутаттардың санын
кеміту еді.
Сонымен бірге М.Дулатов патша үкіметінің қазақ Думада мәселелер
талқылайтындай дәрежеге жеткен жоқ деген жаласын теріске шығарып, алғашқы
екі Думаға қазақтан сайланған депутаттардың бірлі - жарымынан басқасы
оқыған, білікті, халқының тілегі мен қажетін жоғарғы органға жеткізе алатын
өткір де шешен адамдар болғанын атап көрсетеді. Ол Думада жер, дін, билік,
оқу және қазақ үшін басқа да маңызды мәселелер қаралғанда, Қазақты жек
көретін Пуришкевичтер не айтпақшы, жаны ашитын Милюковтар не демекші? -
деп жазды [9].
ХІХ ғасырдың 60 - жылдарынан бастап Ресейде селолық жерлердің өзін -
өзі басқару тәртібін енгізу мақсатымен земство құрыла бастаған-ды.Бұл
құрылымның міндеті – Ресейдің отарлық губернияларында арнайы реформа
шеңберінде халықтың, әсіресе деревня тұрғындарының шаруашылық - тұрмыс
қажетін өтеу болатын. Бұған қаржы халықтан жиналған салықтың бір бөлігінен
жұмсалатын.
Ресейде земство туралы заң шыққалы 34 губернияда халықтың өзі сайлаған
адамдарынан тұратын земство мекемелері жұмыс істей бастаған еді. Ол
халықтың тіршілігіне нағыз қажетті – жергілікті ақшаның билігі, халықтың
оқуы мен денсаулығы сияқты жұмыстар атқарады. Сондықтан бұл тақырып туралы
Алаш жетекшілерінің қалам тартпағаны кемде - кем.
М.Дулатов Земство не нәрсе деген тақырыпта 10 мақала жазып,
оларда сол кездегі қазақ даласындағы аса өткір әлеуметтік мәселелерді
көтереді. Қазақ облыстарында земствоның ашыла бастауына байланысты оның не
нәрсе екенін, оның қандай пайда келтіретінін жалпы жұртқа түсіндіру
мақсатында шыққан Земство положениесінің орысшасы қазақ тіліне аударылып
таратылған болатын. Осы мәселелерге өз көзқарасын білдіре отырып, автор
қазаққа земство қай жағынан пайдалы, неліктен қажет екенін дәлелдеп, оған
көпшіліктің көзін жеткізеді. Ол егер земство ашылып, қазақ өз ісін өзі
билеп жүргізе алса, біз бұл күйімізде қалмаймыз. Білімді, өнерлі жұрттың
қатарына кіреміз. Қазақтың басқалардан саны аз болғанымен, оқымысты болса,
қай жұртпен болса да қатар тіршілік ете алатынына сеніммен қарады,
өнерлілігі мен өткірлігі арқасында ешкімнен кем болмай жүрген елдерді
қазаққа өнеге еткен.
Земствоға арналған мақалаларында М.Дулатов өзге жұрттың адамдары қазақ
надан, жұрттығын сақтай алмайды, қазақта әдебиет жоқ, қазақта тарих жоқ,
пәлен жоқ, түген жоқ десе, біз намыстанамыз. Қанымыз қайнайды,
мойындамаймыз дей отырып, келешек үшін басқа жұрттармен қатар ұлтшылдықты,
теңдікті сақтарлық істің жоқтығына қынжылады. Ол қазақтардың біз бағынған
халықпыз, бізді қалай билесе, солай билесін дегендей жайбарақаттығына
налып, патшалыққа бағыну құл болу емес екенін атап көрсетеді. Сонымен
қатар, ол қазақтың білімді, өнерлі бола алмай отырғандығының себебін күш-
қуат, ақыл-айла жұмсаған я үкімет, я жұрттан шыққан адамның кемдігінен
іздей отырып, Жұрттың өз тізгіні өзінде болса, әлдеқашан олқы жерін
толтырып, жоғын бар қылар еді. Қазақ земствоның не нәрсе екенін білсе, өз
билігі өзінде болудың мағынасын әбден түсінсе, ескіше билеу тәртібімен
жаңаның айырмасын түсінер еді - деп, земствоға сенімін білдіреді [10].
Қазақ халқын тұйықтан шығаратын жолды М.Дулатов мәдениет,
оқу - білімнен іздеді. Ең алдымен бұл салалардағы кенже қалудың негізгі бір
себебін ол бодандықтан көрді. Өз билігі өзінде болмаған кешегі қазақ қоғамы
үшін бұл мәселелердің өткірірек болғаны рас. Сондықтан Алаштың зиялы қауымы
қазақша мектеп ашуды аса күрделі мәселелердің бірі еткені белгілі. Ол ресми
жиындарда, орталыққа жазған арыз - хаттарда үнемі көтеріліп отырды. Оның
үстіне, Ресейдің ірі қалаларында жүйелі білім алған Алаштың зиялы қауымы
тарих төріне шығып, халқына үлгі - өнеге бола бастаған-ды. Бірте-бірте
қазақтар қай оқудың болса да керек екендігін біле бастады, бірақ қолы
жетіп, керегінше оқи алмайды. Себебі қазақ арасында жеткілікті школ (орыс
мектебі-автор), мектеп, медресе жоқ еді. Қалалардағы мектептерде орын аз
болғандықтан, оған халықтың қолы жетпеді. Мектептерге халықтың оннан тоғызы
кіре алмай, қайда барарын білмей жүрді. 1897- жылғы санақ бойынша, қазақ
өлкесіндегі халықтың 8,1% сауаттылар қатарына жатқызылды, мектеп жасындағы
әрбір 10 баланың біреуі ғана мектепке барды. Сондықтан М.Дулатов ағарту
саласына ерекше көңіл бөлді. Ол оқу - білім тақырыбына арнап Оқушыларға
жәрдем, Орынсыз шығын, Оқу мезгілі, Үлгілі іс, Торғайдағы
мұсылманша оқу және Торғайдағы орысша оқу, т.б. бірнеше мақала жазған.
Бұған оның ұстаздығы да, тәжірибелі мамандығы да ықпал еткен. Ол заман
талас - тартысқа айналғанын, қара басын қайғырмай қамсыз жатқан қазақ
болмаса, ұшқан құс, жүгірген аңның бәрі тіршілік жабдығында екенін,
жағаласпай, жармаспай, ешкім қатардан орын бермейтінін айтады. Сол үшін
басқалармен тізелесуге, тартысуға, жарысуға оқу-білім керек деген ой
тастайды. Надан жұрт оқымысты-білімді жұртпен қатар тіршілік ете
алмайтындықтан қазақ баласына оқудан басқа жол қалмағанын жақсы түсінген
ол: Жалғыз сүйеніш, жалғыз үміт – оқуда. Теңдікке жетсек те жұрттығымызды
сақтасақ та, дүниеден сыбағалы орнымызды алсақ та, бір ғана оқудың
арқасында аламыз. Жақсылыққа бастайтын жарық жұлдыз – оқу. Надан жұрттың
күні қараң, келешегі тұман - деп атап көрсетеді [11].
Ал Торғайдағы мұсылманша оқу және Торғайдағы орысша оқу атты
мақалаларға осы екі түрлі оқудың қиыншылықтары мен кемшіліктері, әсіресе
мұғалім кадрлардың жетімсіздігі, орыс мектептерінде қазақ балалары үшін дін
сабағынан мұғалімдердің жоқтығы арқау болады. Бірыңғай орысша оқытып,
мұсылманша оқытпаудың қазақ балаларының тәрбиесінде үлкен олқылықтарға
апаратынын, тәрбиенің нәтижесіз болатыны атап көрсетіледі.
Ай астында ешнәрсе басқарылмай тұрмақ емес деген мақалада халыққа
басқа өнерлі елдер өнеге тұтылған. Автор: Ал, енді біздің қазақ жайына
келсек, әуелі бұл заманның өнер-білім заманы екені ойында жоқ! Құрығын
таянып, қалғып, әлі малының артында. Салған егін жоқ, құр мал айдағанына
мәз болып жүр - дей отырып, қалыптасқан осындай жағдайдан шығудың жолын
өнер-білімнен іздеуге шақырады [12]. Ол отырықшылыққа көшіп, қала, мектеп,
медресе салып, өнер - білімге бет бұрса, көштің жүре - бара түзілетініне
сенім білдіреді.
Ал, Ұрлық не себепті көбейді? деген мақалада М.Дулатов басқа елдер-
дің адамдары кәсіп етіп, байлық жасап, байлығымен халқына ғылым - білім
таратып, дүниені нұрландырып жатқанда, қазақ мырзаларының тоқты торымның
дауынан пайда іздеп жүргеніне қынжылыс білдіреді.
Міржақыл Дулатов заманның өзгергені, соған сай қазаққа керек
нәрселердің көп болып отырғаны, оның ішінде қазаққа ғылым мен өнердің
айрықша қажеттігі туралы жазады. Адамның ғылым мен өнер үшін
жаратылмағанын, ғылым мен өнердің адам үшін шыққанын, оны адамның өзі
тіршілігіне керек болған кезде өзі ойлап тапқанын айта отырып, ол:
Тіршілік – бәйге, жарыс. Дүние – бәйге үйлестіруші. Озғанға қарай бәйге
береді дейді. Автор ғылым, өнерімен асқандар білімсіз, өнерсіздерді
білімімен жығып, аяғына баспақшы екенін, сондықтан өзінде ғылым, өнер және
кәсіп жоқ жұрттың да өзге ғылымды, өнерлі, кәсіпшіл жұртқа малайлыққа
жалданғандықтан басқа қолынан келері жоқтығын ашып айтады.
Ақпан төңкерісінен кейін де қазақ қоғамында жайбарақаттық пен
әрекетсіздік жалғаса түсті. М.Дулатов қазақтың өз арасындағы ісі ілгері
баспаса, өз шаруасын өзі басқара алмаса, өнер - білімге өзі ұмтылмаса,
теңдікке жетуге өзі талпынбаса, бостандық болды деп жұрттың шулап
жүргенінен түк пайда жоқтығын сынады. Ол бостандық жемісінен жұрт қатарлы
пайдалану үшін көздің ашык, көңілдің ояу болуын, не нәрсені болса да
түсініп, оның пайда-зиянын айыру керектігін қатаң ескертеді. Қазақ өз ісін
өзі дұрыс басқара алмаса, өз алдына мемлекет боламыз дегеннің бос сөз
екенін ашып айтады. Көңілде саңылау, сана - сезімі жоқ құлды азат
қылғанмен, ол барып екінші біреуге жалданып, тағы құл болатынды дейді [27,
319-330 б].
Міржақыптың ағартушылық көзқарасына тән өзгешеліктің бірі – діни оқу
мен дүниелік ілім - білімнің арасын табиғи байланыстыра көрсету. Ол өзі
мұсылманша әжептәуір жүйелі білім алып, діни соқыр сенім дәрежесінен жоғары
көтеріліп кеткендіктен, құран, шариғат сөзіндегі адамгершілік, тәлім-
тәрбиелік мәнді дұрыс ұғына білген. Сондықтан ол ұстанымында дінге қарсы
емес, керісінше, оны қазақ қауымының рухани қажетіне жарату қамын ойлап,
сындарлы пікірлер айтады.
Мешіт, медресе хақында, Тәртіпті медресе жоқ бұл қазақта, Қазақ
халқына діни бур уағыз атты өлеңдерінде Міржақып мұсылманша оқуды қазақ
ауылындағы ағарту ісінің негізгі саласы деп қарап, ондағы дәрістің кәдімгі
мектептегіше оқу-әдістемелік негізде ұйымдастырылуын діттейді.
Біріншіден, мұсылман оқуының мәні жоққа шығарылуы себепті революцияға
дейінгі халықтың сауаттылық көрсеткіші жасанды түрде төмендетіліп,
қазақтар 1917 жылға дейін өзіндік жазу-сызу жоқ жабайы халықтар қатарына
қосылып келді. Ол өзінің Тәртіпті медресе жоқ бұл қазақта дейтін өлеңде
қыр балаларының ауыл молдасынан оқуы барып тұрған азап екені, онда сабақтың
белгілі бір күн тәртібі, оқу кестесі бойынша жүргізілмейтіні, дәріс
бағдарламасының орындалуына қарай шәкірттер оқу топтарына бөлініп, жылма-
жыл сынып ауыстырып, сыныптан-сыныпқа көшіріліп отырмайтыны сыналады.
Керек десеңіз, ауылда балалар оқитын арнаулы үй де болмай, сабақ көбінесе
төл қораларды, иіс-қоңысты, лас орындарда өткізілетіні үлкен қынжылыспен
айтылады. Себебі, ол ауыл балаларының молда алдынан қара тануын тек қана
діннің оқуы деп қарамай, дүниелік өнер-білімге, үлкен ғылымға барар жолдың
бастапқысы деп түсінеді. Сондықтан да өлеңнің соңғы қорытынды шумағы
мынадай шақырумен аяқталады:
Келер ме өздігінен бізді іздеп,
Қол созып ұмтылмаймыз мағрифатқа.
Өнерлі халықтардан өрнек алып,
Кел, енді бұл ғадетті тасталық
та.
Бұл өлең жолы арқылы М.Дулатов білімнің өздігінен келмейтінін,ол үшін
еңбектену қажет екенін айта отырып, өзге өнерлі халықтардан үлгі-өнеге алу
қажеттігін жеткізген.
Балаларға дін уағыздары мен ғылыми пәндерді қатар оқытудың кеңейтілген
бағдарламасы Қазақ халқына діни бір уағыз атты өлеңде бұдан да гөрі
нақтыланып баяндалады. Оның негізгі мазмұны мынадай: Қазақ халқы Ресейдегі
мұсылман дінінің ресми орталығына бағындырылсын. Оқу жүйесі ауылдық,
болыстық және уездік болып саты-сатыға бөлінсін. Оның басшылығына
тағайындалған лауазым иелері діни парыздармен бірге азаматтық ресми
міндеттерін қоса атқарсын. Әр болыста бір медресе ұйымдастырылып,
мұсылманша, орысша сабақ екі жүйе жүргізілсін. Бүкіл оқу үрдісі ғылыми-
педагогикалық ережелерге негіздей құрылсын. Бұл жұмысқа жүйелі қамқорлықты
үкімет орындары өз міндетіне алатын болсын.
Әрине, бұл сияқты күрделі жоспарлардың ойдағыдай жүзеге асуы оңай
емес. Ол үшін ресми әкімшілік орындарының қолдауымен қатар, жалпы халықтық,
әсіресе, бұқара көпшіліктің оқуға, ғылым-білімге деген ынта-ықыласын ояту
қажеттігін айтқан.
Міржақыптың Өнермен хисал болған нәрселер атты өлеңінде осындай
насихаттық және танымдық мол тағылым бар. Өзінің ұлы ұстазы – Ыбырай
Алтынсариннің Өнер-білім бар жұрттар атты әйгілі өлеңінің дәстүрінде
жазылған бұл шығармасында ол, өз заманындағы ғылым мен техника
жетістіктерінің ең соңғы жаңалықтарын тізбектей баяндай келіп, соның бәрі
әлгіндей оқу-ағарту ісінің жемістері екенін және олардың халық игілігіне
қызмет етіп отырғанын түсіндіреді.
Оқу-ағарту ісінің тағдырын шешетін ендігі бір маңызды шарт – осындай
ғаламдық маңызы бар игілікке мұрындық бола алатын тәжірибелі ұстаздардың
болуы, ақынның дәл өзі сияқты жалынды сөзімен де, жағымды ісімен де бұл
үрдіске сүбелі үлес қоса алатын зиялы азамттардың, әсіресе, жастардың бұдан
қалыс қалмауы. Сондықтан ақын бұл бағытта айтар сөзінің бір саласын соларға
арнайды. Өнерін халық пайдасына жұмсап жүрген оқығандарымызға және
Ақылы кәміл жігіттер, Зейнолла әпендіге жолдадым хат деп басталатын
өлеңдерде ақынның ағартушылық қызметін нақ осы тұрғыдан толымды ете түсетін
пікірлер бар [13].
Міржақып Дулатұлы сонау 1913 жылдары-ақ казақ елінде жаратылыс
ғылымының кеңінен дамуын, ел ішінде аурудан сақтанатын жолдарды білуді,
халықтың денінің сау болуын аңсады. Осы мәселеге арнап жазылған Аурудың аз
болуына не керек? деген үш мақалада автор қазақ қауымына жаратылыстану
(дүние) ғылымының қажеттілігін насихаттайды. Ол бұл ғылым көбірек дамыса,
жақсы тәртіптер орнай бастаса, сол арқылы әрбір адам жұғатын аурулардан
сақтанудың жолын білсе, қараңғы жарық болып, надандықты ғылым жеңіп, біздің
жұртқа да денсаулық, бақыт, байлық заманы бірте-бірте туар еді деп
армандайды. Ел ішіндегі сүзек ауруының зардаптарын, ауруханалардың,
докторлар мен фельдшерлердің жоқтығын айтады. Ол халықтың денсаулығы,
оларды жұқпалы аурулардан сақтандыру туралы Қазақ газетінде жазылғанымен,
халық арасында тұрмыс мәдениетінің төмендігінен еш нәтиженің болмай
отырғанына тоқталады. Сондықтан халыққа айтылған әрбір сөз осындай бос
сөз болып, қағаз бетінде қала беретін болса, біз қашан жұрт боламыз деп
налиды.
Алаш көсемдерінің басқа көсемдері сияқты М.Дулатовтың баспасөзге
ерекше көңіл бөлгені белгілі. Ол да газетті – халықтың көзі, құлағы мен
тілі дей отырып, оның маңызын арттырудың жолы халықтың қажетіне жарайтын
мәселелердің жиі көтерілуінде екенін атап көрсетеді. Осы бағытта 1911
жылдан шыға бастаған Айқап журналының алғашкы сандарындағы Қазақ
халқының бас адамдарына деген мақаласында ол жаңа журналға жер және оқу
хақында жазылып жүргендердің бірен-саран екеніне қынжыла отырып, қазақ
халқының хәлін, жайын, ақылын, мұқтажын көрсету үшін халқымыздың алдыңғы
қатарлы оқыған адамдарын осыған атсалысуға шақырады. Баспасөзі бар елдерді
үлгі ете отырып, М.Дулатов өз ойын: Бізге газет те, журнал да, кітап та,
кеңсе де қазақ жұртының тіл салтына түскен оң. Біз өз жұртымыздың тіл
салтына, заңына түссек, елге жылдам жақындасамыз, елге жанасқан сайын, ел
ағартқан іс гүлдейді - деп түйіндейді [14].
Міржақып көп жылдар бойы қазақ халқының тарихын зерттеумен айналысады.
Ол Қазақ газетінің редакциясында істей жүріп, қазақ тарихына байланысты
сериялы материалдар жариялайды. Ол қазақ оқушылары мен студенттеріне
арналған қазақ халқы тарихының оқулығын жазуды арман тұтты. 1923 жылдың 7
маусымында Тілші газетінде оның оқырмандарға үн қатқан Қазақ-кырғыз
тарихы туралы атты мақаласы жарияланады. Қазақстан республикасының: халық
ағарту комиссариатының тапсыруы бойынша,- дейді ол – орта дәрежелі
мектептерде оқытуға лайықтап қазақ-қырғыз тарихын жазып жүрмін. Сол
себептен тарихқа керекті кейбір мағлұматтарды елдегі кәріқұлақ қариялардан,
білімді азаматтардан сұрауға тура келіп отыр. Маған керегі-қазақтың,
қырғыздың анық шежіресі.... Мақала соңында ол он баптан тұратын сауалдарға
жауап беруді өтінеді. Мәселен, алтыншы бапта былай деп сұрайды: Сіздің
уезге бұрынғы қандай атақты билер, шешендер, ақындар, батырлар, төрелер
болған? Атақтары немен шыққан? Олардан қалған үлгілі сөздер бар ма? Бұрынғы
соғыстар, жұттар себепті елдің қонысы ауғанда айтылған жырлар, өлеңдер бар
ма?... Өз сөзін ол былай аяқтайды: ... Бұл хатты қазақ-қырғыз тілінде
шығып тұрған газеттер, журналдар көшіріп болуын өтінемін. Бұл хат басылған
газет, журнал, қолжазба кеш тиді енді жіберсек үлгермейді деп ойламай һәр
кім жоғарғы сұраған мағлұматтар туралы ең кешіккенде күзге дейін жетісерлік
кылып жіберсе де болады. Бірақ ең дұрысы – тез жіберген.
Тарих – халықтың өткен өмірі, іс - әрекеті мен мәдениеті. Сол себептен
білімі артық, көзі ашық жұрттар дүниедегі өз асылын, нәсілін тексеріп,
барлығын кітап етіп, жарыққа шығарды. Ал, қазақ халқының бай мұрасы
тексеріліп, тарихы қағазға түспеген болатын. Сол себептен Азия картасының
төрттен біріне ие болып отырған қанша миллион қазақ тарихының көмескі жайы
бар еді. 1913 жылғы Қазақтың тарихы деген мақаласында М. Дулатов тарих
ғылымына ерекше мән берген осы тақырыпты көтереді. Ол: Тарих – түзу жөн
үйретуші. Тарих түзушіліктің кітабы. Тарих тіршілікте жолбасшы дегеніміз
осы дейді. Арабша, түрікше, орысша тарих жазушылардың қазақ турасындағы
жазғандарында көңіл толарлықтай мәнді деректердің жоқ екенін, тіпті олардың
қазақ пен қырғызды айыра алмайтынын сынай отырып, автор қазақ пен қырғыздың
екі түрлі қауым екенін дәлелдеп, қазақ және қырғыз атауларына
түсініктеме береді. Орыстардың әсіресе билеушілерінің қазақты қазақ демей
қырғыз деп атап жүргенін, қазақтың қазақ екенін, сол себепті ендігі орысша
оқыған қазақ жастары қазақ деген атты қолдану керектігін айтады.
Міржақып Дулатов түркі тектес халықтың түбі бір екенін, бірақ олардың
қай уақытта бөлінгендігі жайлы әзір деректердің жоқ екенін айтады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz