«Бастауыш сынып математика сабағында логикалық есептерді қолдану арқылы оқушылардың ойлауын дамыту жолдары мен әдістері»
Бастауыш сынып математика сабағында логикалы қ есептерді қолдану
арқылы оқушылардың ойлауын дамыту жолдары мен әдістері атты
диплом жұмысына жазған
Кіріспе
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсүіітан Назарбаевты ң Қаза қстан
Халқынг жолдауында XXI ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа
тірелері анық. Біздің болашақтъщ жоғары технологиялық жэне ғылыми қамтымды
өндірістері үшін кадрлар қорын жасақтауымыз қажет. Осы заманғы білім ,беру
жүйесінсіз әрі алысты барйап, кең ауқымда ойлай білетін осы заман ғы
басқарушыларсыз біз инновациялық экономика қүра алмаймыз - делінген.
Ал мектеп бағдарламасы анықтайтын математикалық білімні ң, іскерлік пен
машықтың барлық жүйесін оқушылардың терең және саналы меңгеруін
қамтамасыз ету; математикалық тілді меңгеруге үйрету; оқушылардың нэрселер
мен қүбылыстардың арасындағы қатынастарды өздігінен орнату іскерліктерін
шыңдау; стандарт емее есептерді шығаруға , проблемалық ахуалдар ға
бағдарлануды үйрету; оқушылардың нақтылы шындықты математикалық
әдістермен меңгеруіне көмектесу көмектесу екенін ескерер болса қ, онда
оқушыларды ойлауға үйрету маңызды мэселе.
Қазақстан Республикасы білім стандартында анықтал ғандай математиканы о қыту
төмендегідей мақсаттармен анықталады:
1. Ақиқатты танудың математикалық әдістері туралы оқушыларға ма ғл үмат беру.
2. Логикалық ойлау қабілетін жэне кеңістікті елестете білуге қажетті элементтерді
қүрастыра білу.
3. жалпылау, синтездеу, сүрыптау, салыстыру сияқты ойлана білуіне қабілеттілігін
қалыптастыру.
4. Мектептегі математика курсының негізгі мазмүны бойынша математикалы қ білім
мен іскерлігінің белгілі бір жүйесін оқушыларға жеткізе білу.
5. Өмірде күнделікті кездесетін оңай есептерді шешу үшін және бас қа да пэндерде
қолдану мақсатында қажетті математикалық біліктілік пен
дағдыларды окушыларда қалыптастыру
'I
Оқушьілардың шығармашылық іс-әрекеті мен ізденімпаздық дағдьшарын
қалыптастыру, ж^ іелі қорытьнды жасай білу, дәлелді пікір аі ту іскерлігін арттыру,
жалпылай алу, дедуктивті ойлау, лоцикалық икемділіктер-салыстыру, талдау,
жинақтау, жүйеге келтіру математика пәнін оқытудың өн бойында ж үзеге асыру ға
болатындай мүмкіндіктер өте көп.
Жүмыстың мақсаты бастауыш сынып математика саба ғында логикалы қ есептерді
шығару арқылы оқушыларды ойлауға үйрету.
Жүмыстың болжамы - баст^уыш сынып математика саба ғында логикалы қ
есептерді шығару арқылы оқушылардың ойлауы дамытылатьш болса, онда оларды ң
математикадан білім деңгейі жоғарылайды, өйткені пәнге деген ынтасы оянып,
қызығушылығы нэтижелі қальгатасады.
Зерттеу объектісі - бастауыш сынып оқушыларына математиканы о қыту процесі.
Зерттеу пәні - бастауыш сынып математика сабағында логикалы қ есептерді
қолдану арқылы оқушылардың ойлауын дамыту жолдары мен әдістері.
Зерттеу жүмысының мақсатына және болжамына сәйкес зерттеудің т өмендегідей
міндеттері анықталды:
1. Зерттеу тақырыбына байланысты эдебиеттермен танысып, олар ға эдістемелік
түрғыдан шолу жасау;
2. Бастауыш сынып математика сабағында логикалық есептерді шы ғару ар қылы
оқушылардың ойлауын дамыту мүмкіндіктерін анықтау;
3. Бастауыш сынып математика сабағында логикалық есептерді шы ғару ар қылы
оқушьшардың ойлауын дамытудың эдістемесін жэне оның тиімділігін тексеру;
Жүмыстың практикалық қүндылығы - логикалық есептер мен жатты ғуларыны ң
кейбір мүғалімдер мен эдіскерлердің іс-тэжірибеде қолданылуында жэне орта
мсктептердің бастауыш сыныптарында пайдалану ға болатынды ғында.
I. Бастауыш мектеп оқушыларының жас ерекшеліктері. ..
Бастауыш мектеп окушыларі 'ны^физиологиялың, психологияльщ
ерекшеліктері
Бастауыш мектеп өскелең ұрпаққа білім берудің бастамасы. Қазіргі қоғам
талаптарының өзгеруіне байланысты, еліміздің көркейіп-өркендеуіне, ел талаптілектерінің бетбұрыстэрына байланысты жаңа ұрпақтың психологиясы да
өзгеріске ұшырап, оны неғұрлым өмір талабьгаа қарай өрістету міндеттері
қойылды. Балак нсихологиясын жан-жақты зерттеп, оны тере ң білу, оны ң даралы қ
ерекшеліктерімен үнемі санасып отыру мектеп пен мүғалімдерге жауапты да
қүрметті міндеттер жүктейді.
Бастауыш мектеп оқушысыньщ психологиясы тек жас ерекшелігіне ғана
байланысты емес, сонымен қатар түрған, өскен ортасына ( қала, ауыл) балаба қшада
болу болмауына, түрмыстық жағдайына, табиги ортаға , элеуметтік орта ға т.б.
жағдайларға байланысты.
Бастауыш мектеп кезеңіне 7-10 жас аралығындағы балалар жатады. Мектепке
барарда бала дене жағынан алға қарай едэуір өріс алып, бүлшықеттері мен
шеміршекте^' -^"е сүйектері недәуір нығайып қалады. Қол барма ғының ны ғаюы
(сүйектенуі) 9-10 қалыптасады да, табаны 10-11 жаста сүйектеніп бітеді. Бала 10-11
жасқа толғанша жазуға тез болдырып, қиналады. Сондықтан, бастауыш мектеп
жасындағыларды жазба жүмысымен көп айналыстыру ға, эсіресе бірде ңені к өшіріп
жазуға көп уақытын жіберуге болмайды. 8-9 жастың аралы ғында бала жылына
2,5кг-дай қосады. Биіктігі жылына 5см өседі. Бүл кезде эсіресе кеудесі к өтеріліп,
жүрегі мен тыныс органдары едэуір қалыптасып қалады. Қан айналыс т үтіктері
диаметрінің көлемі ересектерден 2 есе артық. Осының нэтижесінде бас миына
түтіктер арқылы қан көп қүйылады да, көп жүмыс істесе де шаршамайтын болады.
Бас миының салмагы (7 жастан 11 жасқа дейін) ІОООгр-нан 1400гр- ға дейін өседі.
*
Физиологиялық түрғыдан алып қарағанда, ми клеткаларындағы қозу мен тежелудің өзара
мөлшерлері (оң жэне теріс индукцияларының өзара
көлемі, иррадиация мен шоғьфлану заңдылыктары) күрделі болып қызмет
а^қарады. . ,
Бастауыш мектеп жасы немесе Кіші жастың (7-11 жас) өзінше жас кезе ңіне
бөлінуі оқудың, (әсіресе орта оқу яектебінің) көп елдерде жаппай оқу үстем алып
дамып келуінен. Осы жас кезеңін өзінше бөліп альт қараудың себебі, б үларда өтетін
оку материалдары ұқсас келуінен. Бүл жастагылардың оқу әрекетіні ң үқсасты ғы,
көтпілігіне тән үқсас психикалық қасиеттер тудырады.
Бастауыш мектеп оқушыларының оқуға недэуір мүмкіншілігі бар. Себебі, олардьщ
интелектісі қарапайым ой операциясы дэрежесі кездеседі дейтін. Ж.Пиаженні ң
пікірі дұрыс болғанымен, қазірде бұрын аңғарып көрмеген қабілеті бар екені
анықталып отыр. Осыған сүйеніп психолог В.В.Давыдов қазіргі күнде беріліп
жүрген оқу тапсырмалары оқушылар үшін жеікілікси деиді. илар мумкшшілігін
толық тауыса алмайды. Сондықтан бүлардың оқуға мүмкіншілігін толық пайдалану
үшін тапсырманы онан эрі қиындату қажет дейді.
Кіші оқушылар көпке дейін тапсырманы қалай орындаудың тәсілін жа қсы білмейді.
Мысалы, бүлар берліген тапсырманы жаттап алғысы келеді.
Бүл жас ой қызметіне ерекше ынтамен ұмтылып тұратын кезе ң; ал ғырлығы,
шапшаңдығы, сезімталдығы басым кезең. Ештеңені жасырып, іркіп қалмайды,
ішіне сақтап тұра алмайды, нені болса да ашық, еркін айтады, ма қтауды с үйгіш.
Дегенмен қайшылығы мол: бала бойындағы қасиеттердің шығармашылық үшін
тиімді-тиімсіз жақтары үнемі қатар келіп, бірін-бірі жоққа шығарып отырады.
Мысалы;
- бастауыш сынып оқушылары небір дүниені қиялында қиыстыра
алғанмен, олардың қиялы түрақтап бір образды, сюжетті үстап түра
алмайды, алдын-ала ой, ңдея, мақсат тумайды. Ой-қиял түрақсыз
болғандықтан, оны элдебір тапсырма міндет төңірегінде түрақтандыру
н
өте қиын. (мұғалімнің міндеті: баланың қиялын, ойын белгілі мақсатқа бағы~тай
білу. Сонда ғана керемет образдар тууь; мүмкін).
■І
- бастауыш сынып оқущылары шығармашылыққа өте белсенділік көрсеткенмен,
оны тек ойын ретінде "қабылдайды. Сондықтан әдеби жаттыгу, тапсырмалар ойын
үлгісінде берілуі керек және олардың қиялы • нақты заттарды көріп, қол ға ұстапГ
ойынга қосу арқылы дамитынын ескерту;
- бастауыш сьшып оқушылары ^бастаған ісін аягына дейін жеткізуге шыдамсыз.
Сондықтан мұғалім міндеті, үзік-созық фантазия элементтерін емес, к өлемі шагын,
мазмүны жеңіл болса да, түтас композициялық туынды әкелуге жетектеу.
- бастауыш сынып окушыларында өзіндік сын мүлдем жоқтың қасы. Олар
үлкендердің ой-пікіріне қатты сүйенеді. Бүл қүбылыстың екі жагы бар.
1. Бала жазган шығармаларынан шүқшиып кінәрат іздей алатын болса, онда 7-10
жастағы бала бірде-бір туындыны өмірге экелмес еді.
2. Өзіндік сынның әлсіздігі баланың болмашыға мәз болуына әкеп соғады. Өле ңге
үқсаған нэрсенің бэрін өлең жаздым деп қанағаттануы мүмкін;
- бүл жаста оқушылар орта буынға қарағанда сөзді қүбылтып қолданудан гөрі сурет
салуға қүмар келеді;
- бастауыш сынып оқушылары өздері шығарган ертегі не өлеңді емес, өздерін жеке
басын мақтағанды тэуір көреді;
- бүл жастағы балалар сюжеттік-рольдік ойындарға қүмар (мысалы, ; шофер болу)
болады.
Егер бүл жастағылардың негізгі эрекеті бүрын ойын болып келсе, оқуға
келгеннен кейін оқу қызметі шешуші роль атқарады.Осыған орай
баланың психикалық дамуы ірі өзгерістергр ұшырайды. Өзгерістерге
ұшырауының себебі, ойынға қараганда оқу талабының бала үшін
қиындығында.
Дегенмен, эуелгі уақытта мектептегі жаңа жагдайга бала әлі бейімделе
алмағандықтан, оқу үстінде мына сияқты қиыншылықтар кездеседі:
Біріншіден, бала мекіептің жағдайына бейімделе алмай (мысалы, белгілі уа қытта
түрып, мезгілінде жатуға, сабақтаіГ қалмауға, сабақ үстінде үнсіз тыныш отыру ға
үйрене алмағандықтан) қиналады. Осының нэтижесінде тез болдырып шаршауы да
ықтимал. Екіншіден мұғалІмнің өзіне тэн мінезіне және құрбыларымен қалай
қарым-қатынас жасауға үйрене алмағандықтан бала қиналады, сыныпты ң м үғалімі
қанша жақсы болғанымен, бала оған бата алмай, бірдеңені с үрау үшін сескенеді.
Бірақ көп үзамай бала үйреніп жатырқауын тоқтатады. Сонымен қатар бала о қу ға
кіргеніне мэз больт, әке-шешелеріне еркелеп, кейде бір үлкен міндет ат қарып
жатқан сияқты больт, өзіне ерекше көңіл бөлуді талап етеді. Осы кезде экешешелері оны көп еркелетпесе, осының өзі қиыншылықтардан бас тартпау ға,
қиьшшылықтарды жеңуге пайдасын тигізеді. Үшіншіден, 1-сьтыпта о қушылар ға
қойылатьт талаптар тым жеңіл келеді. Тапсырмалардың же ңіл болуы баланы
қиыншылықпен күресуге жетелемейді, дегенмен бала оқиды. О қығысы келуі
мектептегі жағдайдың оған қызық көрінуінен. Мектепке келу қызық больт
көрінгенімен, оқуға арналған баланың қажеттілігін жөнді дамыта алмайды.
Осының нәтижесінде мектептің жағдайына қызығу балада бірте-бірте с өнеді де,
оқуға немқүрайлы қарайтын болады. Немқүрайлықпен күресу үшін баланы ң о қу ға
ықыласын тудырып, тапсырмаларды бірте-бірте қиындату қажет. Әдетте, о қу
материалы жеңіл келсе, әлі жете алмағандықтан үлгерем деуден к үдер үзіп, одан
бас тартатын болады. Осы екі жағдайдың екеуі де қолайсыз, сондықтан
тапсырманың қиындығы оқушы үшін қолайлы дэрежеде қүрылуы тиіс. Егер
қолайлы етіп ықшамдау қиын келсе, тапсырманың жеңіл болғанынан гөрі қиынырақ келуі элде қайда үтымды. Себебі азды-көпті қиындьіғы бар тапсырмалар
баланың қиналуына, ақыл-ойының алға қарай өрістеуіне, жа ғдай ту ғызады.
Осы үш түрлі қиыншылықтардың кездесетінін 1-сыныптың бас кезінен бастап
еске алу Қажет. Ал алдағы (2-3) сыныптарға келсек, мүндағы окушылардың жагдайы
бірінші чсыныпта қалай оқығанына байланысты. Әдетте, баланьщ б әлендей
объектіге қызығуы мен онын ықыласының барлығын ажъірату керек. Қы?ығу деп бір объектінің бір жағ л сырттай біреуге ұнайтыны айтады. Қызп ғу көбіне аз
уақытта кездеседі де, кейін сөніп квтуі ыктимал. Ал ықылас балада іштей
ұмытылып іске берілуінен пайда болады. Сондықтан, осы мэселеге 1-сыныптан
мән беру қажет. Жалпы алганда 2-3 *сыныптағы балалардың к өпшілігі ойда ғыдай
оқып кетеді. Мұның себебі, біріншіден, кіші оқушының ниеті таза, ішіндегісі
тілінің ұшында больш тұрады. Екіншіден, бұлар үшін мұгалім үлкен абырой және
бедел. Сондықтан оның сөзін мүдіртпей орындайтын болады.
Оқуға тоюды болдырмаудың ең сенімді әдісі балалрдың сабақтарда жеткілікті
дәрежеде күрделі оку-танымдық тапсырмалар алуында, тиісті ұғымдарды игеруді
талап ететін проблемалық ситуациялармен ұшырасуында жатыр. Б ұл шамамен
былайша болады. Математика курсында сандар ұғымының маңызы зор. Ол
балаларга 1-сыныпта беріледі. Олармен танысу тэсілі мынадай. Балалар ға бірнеше
затты көлемі немесе саны жағынан салыстыру тапсырмасы беріледі, біра қ есепті ң
шартында мұны тура және тікелей орындауға болмайды. Қалай істеу керек? Бірінші
сынып оқушылары бұған ұқсас есептерді шығарудың жалпы тэсілін іздеуге мэжб үр
болады. Бірқатар азды-көпті сэтті эрекеттер жасап көрген со ң, балалар м ұғалімні ң
көмегімен мұндай жағдайларда өлшеу, есептеу және сан қажет екендігін
анықтайды. Осылардың көмегімен шамаларды жанама түрде салыстыруды
орындауға болады. Сонан кейін балалар өлшеуді жэне санауды үйренеді, сандар
ұгымының мазмұнын түсінеді. Сондай арнаулы анықтаулар (тиісті ұгымдар
қаншалықты қажет жэне олардың шығу тегі қандай), тэжірибе көрсетіп
отырғандай, өмірлік міндеттерді шешудің өзіндік математикалық эдістеріне, осы
оқу пэні сабақтарына балалардың танымдық ынтасын қалыптастыру ға к өмектеседі.
Балалар алдына шешілу жолдары мен құралдарын белсенді анықтауды талап ететін
тапсырмалар жүйесін беру бірінші сынып окушыларын эуел
бастан-ақ ақыл-ой ізденісі саласына жетелейді, олардьщ алдына жан-жа қты
пікірлер мен тұжырымдар негізінде іс-әре едтің табылған*әдістеріннегіздеу
қажеттігін ашады. Осындай бедсенді ойлау іс-әрекетінің арқасында балалар қажетті
білім мен іскерлікті саналы түрде меңГЬреді. Бүл жүмыс балаларды қызықтырады
және мүгалім тарапынан дүрыс басшылық жасалса, олардың іпамасы толық жетеді.
Сондықтан оқытудың алғашқы айларьшда балалардан қайсыбір мәліметтерді
олардьщ қажеттілігі мен қолданылу жағдайларьш тиісті дәрежеде түсінбей тұрып
жай есте ұстауды талап етру ерекше қауіпті. Әрине, бірінші сьгаып о қушылары к өп
нәрсені берік есте сақтай да алады. Оқудың тікелей ж әне сырттай тиімділігіне
мұнда қол жетеді, бірақ маңызды сәті - оқу материалдарына балалрдың танымдық
ынтасын қалыптастырудың бастамасы - назардан тыс қалады. М ұндай ынтаны ң
болмауы алдағы бүкіл оку ісіне зиянын тигізеді.
Сонымен, бала мектеп өміріне алғаш ене бастағанда онда мэнді психологиялы қ
қайта өзгеріс болады. Ол жаңа режимнің бірқатар маңызды эдеттерін бойына
сіңіреді, мұғаліммен жэне жолдастарымен сенімді қарым-қатынас орнатады. О қу
материалының мазмұнына ынтаның пайда болуы негізінде оны ң о қу ға деген жа қсы
көзқарасы қалыптасады. Бұл ынталардың одан эрі дамуы жэне т өменгі сынып
оқушыларының оқуға деген көзқарасының жайы олардың оқу эрекетінің қалыптасу
процесіне байланысты. Сондықтан педагогикалық психология үшін осы іс-эрекетті
қүру жэне оның жекелеген бөліктерінің ерекшеліктері туралы мэселе ерекше
маңызды болып табылады.
Бастауыш сынып оқушылары психологиясының дамуы басты жа ғдайда олар үшін
жетекші оқу іс-әрекетінің негізінде өтеді. Оқу ісіне араласа отырып, балалар
біртіндеп оның талаптарына бағынады, ал бүл талаптарды орындау мектеп жасына
дейінгі балаларды жоқ жаңа қасиеттердің пайда болуын
жорамалдайды.Бастауыш^сынып оқушыларының жаңа қасиеттері оқу кызметінің
қалыптасу шамасына қарай туып, дамиды.
Егер балалар бәрі бірдей мұгалімді тындаса және оның айтқандарын істесе гана
сыныпта жалпылама сабақтарды ұйі [мдастьіру мүмкін болады.Сондықтан әрбір
окушы осындай сабақтардың талаптарына сәйкес өз зейінін бас қаруды үйренеді.
Бала көгершіндер тынымсыз құрқылдап жатқан терезеге қарағысы келеді, біра қ
есепті шығарудьщ жаңа эдісін түсіндіруді тыңдау қажет жай гана тыңдау емес,
ертеңгі бақылау жұмысын дұрыс орындау үшін бұл әдістің барлық егжей-тегжейін
жақсы есте сақтау керек. Осындай қажеттігі әрдайым ілесу, берілген үлгі
негізінде өз мінез-құлқьш басқару балалардың психикалық процестердің ерекше
қасиеті ретіндегі еркіндікті дамытуға көмектеседі. Ол іс-әрекет ма қсатын саналы
түрде қойып, оларга жетудің қиындықтары мен бөгеттерін женудің құралдарын
алдын-ала ойластыра іздеп таба білуден көрінеді.
Әр түрлі пэндерден қандай да бір тапсырманы орындауда әдетте балалар оларды
шешудің ең жақсы жолдарын іздеп табады, іс-эрекеттер варианттарын та ңцап алады
да салыстырады, оларды іске асырудың реттілігі мен құралдарын жоспарлайды.
Бала өз іс-эрекеттерінің қадамдарын неғұрлым көбірек жорамалдай алатын болса
жэне олардың әр алуан варианттарын неғүрлым мүқият салыстыра алатын болса, ол
есептің нақты шығарылуын соғұрлым ойдағыдай бақылайтын болады.
Оқу іс-эрекетінің маңызды талаптарының бірі - балалар өздерінің айтқандары мен
іс-эрекеттерінің әділдігін кең көлемде негіздеуде. Мұндай негіздеудің көптеген
тәсілдерін мұғалім көрсетіп береді. Пайымдау үлгілерін ажырата білу қажеттігі мен
ол үлгілерді жасауға өздігінен іс-эрекет жасау бастауыш сынып оқушыларыны ң
өзінің ойы мен іс-эрекетін бейне бір сырттан қарап, ба ғалау іскерлігін
қалыптастыруды көздейді. Бұл іскерлік рефлекция негізінде ма ңызды қасиет
ретінде жатады, ол өз пайымдаулары мен қылықтарын олардың түпкі ойлауы жэне
іс-әрекет шарттарына сәйкес келуі түрғысынан ақылды да эділежі талдауға мүмкіндік
береді.
Еркіндік іс-эрекеттердің ішкі жоспары жэне рефлекция - бастауыш мектеп маңындағы
баланың негізгі жаңа қүрылымдары. Солардың аркасында
бастауыш сынып оқушысыньщ психикасы орта мектепте ода ң әрі о қыту үшін
... ' . .
ерекше мкшдіктерімен және талаптарымен қосг алғанда жас өспірім
кезеңіне қалыпты өту үшін қажетті даму деңгейіне жетеді. Кейбір бастауыш сынып
оқушыларының орта мектепке даяр болмауы көбінесе жеке адамның психикалы қ
процестер мен оқу іс-әрекетінің өзінің деңгейін анықтайтын осы жалпы қасиеттері
мен қабілеттерінің қалыптасуымен бійланысты.
€■
% 1.2. Ойлау туралы жалпы ұгым жэне ойлау саласындагы дара
айырмашыльщтар.
Сыртқы дүниен; толық тануга түйсік, қабылдау, елестер жеткіліксіз болады. Біз
тікелей біле алмайтын заттар "мен қүбылыстарды тек ойлау ар қылы ғана білеміз.
Ойлау дегенімз сыртқы дүние заттары мен қүбылыстарьшың айланысқатынастарының миымызда жалпылай және жанама түрде с өз ар қылы бейнеленуі.
. Ойлау қабылдау елестермен тығыз байланысты. Т үйсік пен қабылдау танымны ң
бірінші баспалдагы болғандықтан, олардан тыс ешбір ойлау болмайды. Ойлау сезім
мүшелері арқылы альшған мәліметтерді өндейді. Ойлау сезімдік ма ғл үматтарды ң
негізінде ғана мүмкін болатын нэрсе. Елестерде жалпыла ғыш элементтер мол
болғанмен, оның таным мүмкіндігі ойлаудан әлдеқайда төмен. Ойлауды ң қамтитын
шеңбері өте кең.
Адамның ойы эрқашанда сөз арқылы білдіріледі. Біреу екінші біреуге пікірін
білдіргенде өзін естісін деп дауыстап сөйлейді. Ой толық сөз күйінде білдірілгенде
ғана айқындалып, дэйектелініп, дэлелдене түседі. Ойлау мен с өйлеу бірдей нэрсе
деп, бүлардың арасына теңдік белгісін қою дұрыс емес. Ой сыртқы дүниені
бейнелеудің ең жоғары формасы, сөз ойды басқа адамдарға жеткізетін қүрал.
Бала тілі шықпай түрған кезде де ойлай алады. Нэресте айналасында ғы д үниені
бірінші сигнал жүйесінің қызметі арқылы таньш біледі. Ойлаудың бұл түрі оның
танымын онша кеңіте алмайды. Баланың тілі шы ғып, сөз арқылы үлкендермен
қарым-қатынасқа түскенде ғана оның ойлау шеңбері кеңе-йетін болады.
Сөйлеумен тығыз байланысты жүріп отыратын ойлау процесі тек адам баласының
психикасына ғана тэн процесс болып табылады. Кейбір психологтардың (Л.Леви-Брюль
т5.) айтатынындай, мэдени дамудан артта Калған халықтардың ойлауы төмен, логикасы
шорқак дейтін теориялар Шлыми жағынан дэйексіз болып есептелінеді.
ойлауының
Адам
волюциялық даму жолы өте ұзақ. Ойлаудың ішкі мазмұны қоғам дамуымен ірге
өзгеріп отырады. Қоғам іл^ері дамыл, оның ғыльімы мен техникасы • ескен сайын
жаңа ұгымдар пайда болып қалыптасады, бұрынгылары ескіріп ? қатардан шыгады.
Мысалы, атом бөлінбейді детен ұғым болса, қазіргі гылым - атом ядроларын сансыз
бөліктерге бөліп отыр.
Адам сыртқы дүние құбылыстарының сырын көбірек білген сайын оның ойлауы да
жетіле түседі, қазір ойлаудың практикалық әрекетпен
байланысқан сан-салалы түрлері пайда болды. Адам өз ойлауыны ң
•
ақиқаттығын, яғни шындығы мен құдіреттілігін, өмірге жарасымдылыгьш практика
жүзінде дәлелдеуге тиіс. Ойлау зандылыктары мен ережелері сансыз қайталауды ң
жэне тэжірибеде тексерілудің нәтижесінде адам санасында бекіп, зор шынды ққа
айналды.
Ойлау адамның сыртқы дүниемен қарым-қатынас жасау процесінде туындап
отырады. Адам ойлауының мазмұнын билейтін - объективтік шындық. Адам ға
алдына мақсат қойып, оны шешуге ұмтылдыратын оның қажеттері.
Ойлау - өзіндік қарама қарсы қайшылықтарға толы процесс. Б ұл оның дамуыны ң
жэне іске асуының қозғаушы күштері болып табылады. Ойлаудың пайда болуында
жаңа, белгісіз нэрселерге зер салып, қызығудың да маңызы зор. Әлде де белгісіз,
түсініксіз нэрсені білуге деген ынтызарлық, түрлі сұрақтарға жауап іздеп, ойэрекетімен шүғылдануга адамды итермелейді. Ойлау - сұраққа жауап қайтарудан,
мэселені шепгуден, оның мэн-мағынасына түсіне білуден жа қсы бай қалады. Затты
не құбылысты тұспалдап айтатын жұмбақтардан, айтыс өнерінен ой процесіні ң
небір көріністерін байқауға болады.
Адам эркез өзінің алдына мақсат, міндет қоя білуі қажет. Бұларды бас қа адам да
қоюы мүмкін, өмір тэжірибесі мен білімі жеткілікті кісі алда тұрған міндетті тез
аңғарады да, мәселе қоя біледі, ой процесінің бағытын айқындайды. Бүдан соң
мэселені шешу, ягни ойдың негізгі кезеңі басталады. Бұл адам психологиясына
ерекше эсер ететін өзекті, аса мэнді кезең болып
-птеледі. Ойдың кейде шындықтан ауытқитын кездері де болады. Б ұл а, імды
шындықтағы құбылыстар жөнінде қс ге көзқарасқа, теріс пікірлерге -д алып келёді.
Қоғамдық тәжірибенің адам танымыңьщ тарихи дамуыньщ барысында ғана б ұлар
е
біртіндеп, түзетіліп отьірады. Түйсік пен қабылдауға іраганда ойлауда қателесуге
мүмкіндік бар, әйтсе де, ойлау зЫлыстарының мәнін екі жактан (теория мен
тэжірибе) бірдей ірастырылып, тереңірек біліп отьфатьгадыктан, қабылдау мен
елестерге хараганда әлдеқайда жоғары тұрады^ Сөйтіп, ойлау сырт қы д үниені мида
бейнелеудің ең жогары формасы.
Ойлау аса күрделі психикалық процесс. Оны зерттеумен бірнеше ғылым
айналысады. Бұлардың ішінде логика мен психологияньщ орны ерекше. Осы екі
ғылымның ойды зерттеудегі эдіс-тэсілдерінде де өзіндік айырмашылықтар бар.
Мысалы, психология түрлі жас мөлшеріндегі адам ойының пайда болу, даму,
қалыптасу жолын, яғни жеке адамның ойлау ерекшеліктерін, за ңдылықтарын
қарастырса, логика-бүкіл адамзатқа ортақ ой әрекетінің заңдары мен формаларын
айқындайды, адам ойының нақты нәтижесі болып табылатын ұғым, пікір, д әлел, ой
формаларының табиғатьга зерттейді. Кей жағдайда бұл екеуі бірін-бірі
толықтырып, ой мэдениетінің арта түсуіне көп пайдасын тигізеді.
Ойлаудың физиологиялық негіздері И.П.Павловтың бірінші жэне екінші сигнал
жүйесіндегі іліміне байланысты түсіндіріледі. Ойлау ми қабығының күрделі
формадағы анализдік-синтездік қызметінің нэтижесі, мүнда екінші сигнал
жүйесінің уақытша жүйке байланыстары жетекші роль атқарады.
Ой тэсілдері.
Ойлау эрқашан анализ жэне синтез процестерінен басталады. Ойлау -түйсік пен
қабылдаудағы анализ бен синтездің жаңа мазмүнға ие болған түрі. Анализ дегеніміз ой
арқылы түрлі заттар мен күбылыстардың мэнді жақтарын жеке бөліктерге бөлу.
Синтезде ой арқылы заттың құбылыстың барлық элементтері біріктіріледі. Анализ бен
синтез - бірімен-бірі тығыз
йланысты, бірінсіз-бірі болмайтын құбылыс. Бұл ёкеуі - бірінен-бірі ажырамай ын
ой процесінің негізгі компоненттер нің бірі. Кез келген с ұра қка жауап табу, қандай
болмасын бір мЗселені шеше алу, анализ бен синтездің түрлі қиысуларын қажет
етедІТ Мысалы, мылтьпсты жеке - бөліктерге ажыратса қ, б ұл - анализ (талдау)
болады да, кейіннен осы Чбеліктерді -белгілі тәртіппен құрастырса қ синтез'
(топтастыру) болады. Балаларда оқу, жазу, есептеу, т.о. да ғдьшардың қалыптасу
жолы да осы ідеализ, синтез операцияларының принциптеріне негізделген. Адам
ойлауына , анализ бен синтездің дәрежесі түрлі жағдайларға байланысты (жас,
білім, тәжірибе т.б.) эр қилы көрініп отырады. Мысалы, бөбектің қағазды екіге
бөлуі де, Эйнштейннің салыстырмалы теориясы да анализге жатады. Біра қ бірінен
екіншісінің айырмашылығы жер мен көктей. Бөбектің қағазды екіге б өлінуінде
анализ практикалық амал ретінде көрінсе, Эйнштейнні ң салыстырмалы
теориясында анализ теориялық ой тэсілі ретінде көрінеді.
Анаклиз бен синтездің негізінде салыстыру деп аталатьга ой операциясы пайда
болады. Салыстыруда заттардың ұқсастық, айырмашылық қасиеттері аны қталады.
Бұл операция салыстыратын заттардың бір түрлі белгілерін к өрсетумен қатар, бас қа
белгілеріндегі айырмашылықгарын да айырып көрсетеді. Мысалы, заттарды оны ң
түсіне, түріне, құрылысына, атқаратын қызметіне қарай салыстыру ға болады.
Ойлау операциясының күрделі түрі - абстракциямен жалпьшау.
Ой тәсілдері
талдау
жинақтау
топтастыру
жүиелеу
абстракцияла
жалпылау
салыстыру
нақтылау
Шындықтағы заттар мен кұбылыстарды жалпылау арқылы оның елеулі қасиеттерін
басқа қасиеттерінен ойша бөліп алуды абстракция дейді. Мысалы, квадрат,
трапеция, параллелограмм деген сөздерді төртбұрыш деген сөзбен белгілесек,
соңғысы абстракция болады.
Абстракцияға қарама-қарсы процесті нақтылау деп атайды. На қтылау
-абстракциялық ұғымды соган сэйкес келетін жеке ұғымдармен т үсіндіру, я ғни
жеке заттар мен нэрселер туралы ой. Мысалы, жылқы деген жалпы ұғымды құлын,
тай, құнан, дөнен, айғыр, бие деп білетін болса қ, мүнда ғы жыл қыны ң жеке т үрлері
нақтылауға мысал бола алады. Нақтылау абстракцияға қарағанда, ұғымды к өрнекі
етіп түсіндіруге мүмкіндік береді.
Жалпылау - дегеніміз бір текті заттардың, құбылыстардың орта қ қасиеттерін оймен
біріктіру. Жалпылау үшін заттардың ерекше маңызды белгілерін таба білуі керек.
Мысалы, алма, алмүрт, шабдалы, өрік т.б. ұқсас белгілері жиналып келіп, жеміс
деген жалпы ұғымды береді. Жалпылау тэсілі бізге сыртқы дүние заттарының мәнді
белгілерін ажырата алуға жәрдем береді, өйткені ең қарапайым қорытынды жасалуы,
ұғымдардың (пікірлердің, қорытындылардың) бастапқы және ең қарапайым пайда болуы 9
іенің барған сайын неғұрлым терең объективтік баиланысын адамньщ ІІануы деген
сөз. Ойлау формалары
Ойлау ой операцияларымен қоса ой формаларьгаан да т ұрады. Ойдьщ і қы формасы
болып ұғым есептеледі. ¥ғым дегеніміз заттар мен )ыльістар туралы ой. Үғьгмда
заттардың жалпы^және негізгі қасиеттері іеленеді. (Мысалы, м ұғалім, о қущы,
мектеп т.б. эр текті ұғымдар). Гғымдар арқылы адам танымының ұза қ процесіні ң
нәтижесі қорытылады. іамның ұғымдары қозғалмайды емес, қайта мәңгі қозғалып
тұрады, бірі іісіне құйыльт отырады, мұнысыз олар нағыз өмірді көрсетпейтін
Іболады.
¥ғымдар дара жэне жалпы болып бөлінеді. Мысалы, Шымкент қаласы,
Ғ.Мұратбаев дара ұғым болса, кітап, адам, жұлдыз т.б. жалпы ұғым
болады. Бала мектепке келгесін ғылыми ұғымдарды меңгере •бастайды, оны ң білім,
дағдыларының түсуі ғылыми ұғымдардың негізін ***меңгере білуге қолайлы
жағдай туғызады. Әрбір ұғымда белгілі мазмұн болғандықтан, ол ұғымды бірден
меңгеру оңай емес. Бұл үшін ойлау тәсілін меңгере білу қажет. Баланың логикасын
дамыту, үғымдарын өсіру -науқандық жұмыс емес. Ол эрбір сабақ үстінде
мектептегі барлық тэлім-тәрбие процесінің барысында ұдайы ж үргізілетін
жұмыс. Мұнда ..; оқушылардың жас ерекшелігі деқатты ескеріледі. Мысалы,
математика сабағында бөлінгіш, бөлгіш сияқгы ұғымдарды бірінен-бірі
олардың өзіндік белгілеріне қарай ажыратқызса, бала ұғымының қалыптасуы
ойдағыдай жүріп отырады. Кез келген ұғым - жалпылай алудың нэтижесі.
Бастауыш сынып оқушылары құбылыстардың сырттай ұқсастықтарына к өбірек
мэн беретіндіктен, жалпылау көбінесе олардың сыртқы белгілеріне жасалады.
Мысалы, оқушыларға күн, өсімдік, жаігуар ұғымдарын түсіндіргенде, күн
жарқырайды^ немесе жылытады, өсімдік өседі, шөпті мал жейді, сиыр үй
жануары, ол сүт береді, күс үшады, сайрайды т.б. деп келеді де аталған
нәрселердің тек сыртқы белгілерін
гіріп, оның ішкі мәніне бармайды. Бала өзі көрмеген нәрселерді зкалпылау ға
келгенде қиналады. Мь сальцтөменгі сыньіп оқушылары китті ннесе балық деп
санайды. өйгкені киттің суда жүзетіндігі, суда іетіндігі, сырт қы түрі балы ққа үқсас
екендТгі рас. Мүгалім киттің ауамен
г
&л алатынын, балаларын сүтпен қоректендіретінін айтьш т үсіндіргенде де
х.
іа оны балықтың бір түріне жатадңдеп ойлайды.
Төртінші сыныптағылардың жалпылауларымен заттың ішкі мәнін, ^ның негізгі
ерекшелігін, байланыстарын бейнелей алушьшықты бай қауга ;лады. Мысалы, олар
су, ауа, металл т.б. денелердің қысьгм үлгаюшылық кілді жалпы белгілеріне қарап,
бүларды өлі табигат үғымына, ал өсімдіктерді өсіп отыр ғанды ғына байланысты
тірі табиғат үғымына жатқызады.
Үғымда заттардың өзіндік қасиеттері ғана көрінбейді, олардың бір-бірімен
байланыстары мен қарым-қатынастары (себеп-салдарлық, ке ңістік пен уа қыт,
функционалдық) бейнеленіп отырады. Мысалы, жоғары-т өмен, жа қын-алыс, к өп-аз
секілді жеке, нақтылы заттардың өзара байланысын оқушылар қиналмай үғады.
Бірінші, екінші сынып окушыларына заттың кеңістікке қалайша орналасатынды ғы
жайлы үғымдарды меңгеру қиынырақ соғады. Өйткені бүл окушылар ке ңістікті ң
негізгі өлшемі-үзындық екенін бірден ажыратпайды. Мысалы, метр үғымын
көбінесе бұл сызғыш деп заттың түрімен шатастырады. Бала ға т үрлі өлшемдер
туралы үғымдарды (метр, километр) меңгертуді тәжірибемен (балалардың өздеріне
өлшетіп үйрету) үштастырып отырган абзал. Мысалы, бала үзынды-қыс қалы
заттардың түрлі бөліктерін көзімен көріп, қолымен үстап, бүлардың белгілі түрқы
бар екенін аңғарады. Үшінші, төртінші сынып оқушыларының ке ңістік жөніндегі
үғымдары жоспар, масштаб, шартты белгілер сияқты үғымдармен толы ға т үседі.
Шындықтағы заттардың қарвпайым байланысы пікірлерден көрінеді. Пікір - бүл бір зат
туралы макүлдау не оны бекерге шығаруда көрінетін ойлаудың формасы. Мысалы,
Астана - Қазақстан' Республикасының
орталығы десек, бұл шындыққа сай ақиқат пікір болады да, ал Атом -тгтың
бөлінбейтін жэне өзгермейтін бөлшеі десек, бұл жалған гіікір больт табылады.
Пікір де ұғым сйяқты тек тілдік "материал негізінде, тілдік терминдер мен
сөйлемдердің негізінде гана туып, өмір сүре алады. Пікірлердің түрлері көп. Оны
логика ғылымы жан-жақты қарастырады.
Төменгі сынып оқушыларын дұрыс пікір айта білуге тәрбиелеу зор педагогикалық
мәні бар іс. Сөйлеудің грамматикалық формаларын меңгеру балалардың пікір
қабілетін өсіре түседі. Бірінші сьшьттагылардьщ пікірлері кесімді болып келеді.
Өйткені ол құбылысты жан-жагынан қарастырмайды. Мысалы, Асан б үгін неге
сабаққа келмей қалды? деп кезекшіден сұрайтьш болса, ауырып қалды деп
бірден жауап береді. Ал екінші сынып оқушылары жорамалды пікірлер айту ға
талаптанады. Мысалы, сабаққа келмеген Асан ж өнінде олар: м үмкін ол ауырып
қалған шыгар, сабағын оқымады ма екен, кім білсін деп түрлі жорамалдар
жасайды. Бірақ олар өз пікірлерін дәлелдеп жатуды мақсат етпейді. Өйткені
мұнадай қабілет тек үшінші, төртінші сынып оқушыларында ғана қалыптаса
бастайды. Бұған оқушыларда білім көлемінің өсуі жэне оның жүйелене т үсуі үлкен
себеп болады. Осы жастағы балалар өз пікірлерін жап-жақсы дэлелдей алады, т үрлі
нэрсенің себебін тауып қана қоймай, оған тиісті жауапты өзінше бере алатын
болады. Математика сабағында мәселе есептерді шығару, грамматикада
сөйлемдердің күрделі түрлерін меңгеру - олардың пікірлерін дамытады.
Ойлаудың күрделі формаларының бірі - ой қорытындылары. Ой қорытындылары
дегеніміз бірнеше пікірлерден жаңа бір пікір шығару тәсілі. Қорытынды шығару
үшін оны белгілі тәртіпке бір-бірімен байланыстыруымыз қажет. Қатар т үрган
кездейсоқ пікірлерден қорытынды шықпайды. Мысалы, Барлық дельфиндер жануар, Барлық металдар электр өткізеді деген екі пікірдің арасында ешбір
логикалық байланыс жоқ. Сондықтан бүл екеуінен үшінші лкаңа бір пікірдің тууы
мүмкін емес. Ой қорытындыларының үш түрі болады. Біріншісі дедукциялық, екінші
индукциялык, ал үшіншісі аналогиялык ой қорытындысы деп аталады.
Дедукция - дегеніміз жалпыдан жекеге қарай жүретін рй қорытындысы. Мыс шы,
біз тірі организмдер оттегі жоқ жер, е тіршілік ете алмайды, ал балық тірі
организмнің бірі *десек, олай болса, балық оттегі жоқ жерде тіршілік ете алмайды
деген қорытындыға келеміз.
Индукция - жекеден жалпыға қарай жасалатын ой қорытьшдысы. Инд}*кцияда
жеке жағдайлардан жалпы ереже, ^фактілерден қорытындьшар жасалады.
Аналогия дегеніміз - ұқсастық бойынша ой қорытьгадьшарын жасау.
Оқушыларда ұғымдар мен пікірлердің біртіндеп қалыптасуы, соған сәйкес ой
қорытындыларының дамуына мүмкіндік туғызады. Өйткені ойлаудың формалары
бір-бірімен байланыса дамып отырады.
Түсіну - ойлаудың негізгі белгісі.
Адамның ойлау эрекетінде шьгадықтағы заттар мен қүбылыстардың негізгі
қасиеттеріне, ерекше белгілеріне, мэніне т үсіне білуді ң ма ңызы зор. Т үсіну ар қылы
ғана біз айналамыздағы заттардың себеп-салдарлы байланыстарын, бір-біріне
тэуелділігінің шығу тегі мен даму жолын ажыратамыз. Түсінудің басы шындықтағы заттар мен қүбылыстарға танысудан, көріп білуден басталады.
Өйткені қандай нэрсені болмасын үғыну үшін, үғынуды, зерттеуді эмпириялы қ
жолмен бастау қажет.
Түсіну сөз арқылы берілетіндіктен түрліше формаларда түжырымдалады. (т үсіну
қысқаша, жалпы, кең, детальды т.б. болып келуі мүмкін). Түсінудің бүлай т үрліше
болып келуі адамның алдына қойған мақсатына, жеке психологиялық
ерекшеліктеріне, ана тілінің ішкі заңдылықтарын білуіне, сол адамны ң сөзі мен
ісіне байланысты болады. Бір нәрсёге дүрыс түсінгендіктің көрінісі - сол
материалды өз сөзімен түрлендіріп айтып, іс жүзінде орындап көрсету болып
табылады.
Түсіну екіге бөлінеді: оның бірінші түрі - тікелей түсіну. Тікелей түсіну жанама түрде ой
операцияларын керек етпейтін, қабылдау үқсас процесс. Мысалы, бізге жақсы таныс
сөздер, сөйлемдер, белгілі қүбылыстар адамдардың қылықтары т.б.
11Түсінудің
екінші түрі - жанама түсіну. Жанама түсіну бірнеше аральгқ
басқыштардан түратын, ой операцияларын керек ететіь к өмескі нэрсені ай қын етіп
бейнелеуде бірнеше ой түйіндерін талап ететін процесс. Жанама т үсіну де с үра қ
қоюдан басталатындығын? сүрақ пен жауап табудың арасында аралы қ т үйіндер бар
екендігін, осы аралық түйіндерді табу жаңа мәселені шешудің кілті екендігін атап
өтуіміз қажет.Тіпті қарапайым есептің өзінде де осы жолды көруге болады.
Мысалы, Ахметте үш алмұрт, Хасенде екі алмүрт бар. Екі балада барлығы қанша
алмүрт бар? деген мәселе есепті шешуде де белгілі шыгару амалынсыз (я ғни б ұл
екі санды бір-біріне қоспайынша) оның жауабы шықпайды. Бұл жерде қосу аральгқ
амалдың қызметін атқарып отыр.
Ойлау дегеніміздің өзі мэселені шешу, оның мәнісін түсіне білу деген с өз. Мысалы,
Сырдария Арал теңізіне құяды деген сөйлемде ой тууға негіз боларлықтай себеп
жоқ. Өйткені бұл бұрыннан бізге белгілі нәрсені білдіретін хабарлы с өйлем гана.
Ойлау қашан да белгілі қажетке байланысты адамға қазірше белгісіз жайтты
іздестіруден туындайды. Проблемалық ситуация (жағдай) адам ойлауыны ң т үрткі
қазығы. Бізге әзірше белгісіз, ойланып-толғануды қажет ететін құбылысты ң бірі
проблемалық жағдайға салды.
Адам сұрақ қою арқылы алдындағы кедергіні сезеді, оны біртіндеп жояды, сөйтіп
өзінің әртүрлі тану қызығуларына жауап алады. Сүрақ қою, оны дэл тұжырымдау,
мэселені ойда ұстай білу сұрақты талдай білу ж әне жина қтау, шы ғару тэсілі мен
амалдың орталық түйінін табу, жорамалдар жасай білу т.б. Ойлау процесіне
мэселелерді шепгу үшін аса қажетті жағдайлар болып табылады.
Төменгі сынып оқушыларында тануға негізделген тікелей түсінулер бай қалады.
Бүл тікелей түсінулер заттарды тікелей қабылдаудан ту ған т үсінулер. Егер зат
баланың өткең^тэжірибесінде болмаган болса, оны бірден түсіну қиын ға соғады.
Түсіну үшін оны алдымен жан-жағынан жақсылап қабылдап алу қажет. Жанама
түсіну - жаңа затты, құбылысты белгілі үғымғаясанастыра барып түсіну деген с өз.
Баланың сыртқы дүниенің сан қилы сырларын түсіне алуы жанама түсінулер*
арқылы ғана' жүзеге а ^ады. Бір нәрсенің мэніне түсіну үшін жай тану жеткіліксІз,
оган қоса, оның себебін, яғни неліктен осылай болып түрганын білу керек. Мектеп
жағдайында кейбір оқушылардың оқыған эңгімесін, математикалық ережелерді
дұрыс түсіне алмайтын фактілері жиі кездеседі. Мұғалімдер, көбінесе, баланьпт әр
жаңа материалды не себептен түеінбей қалатынын, кезінде талдау жасап
отырмайды. Бала ойлауы үнемі кедерцгісіз жүріп отыратьш процесс емес, ол кейде
құбылыстарды толық бейнелей алмайды, тіпті қателіктер де жібереді, бірде
білмегенін екіншіде біледі. Міне, осы жайларды мұгалім ас қан байсалдылы қпен
ескеріп отыруы тиіс.Сондықтан жаңа сабақты бірден түсіне алмай қал ған
оқушыларды үгымы төмен кінэлаудың өзі педагогикалық тұрғыдан дұрыс
болмайды.
Төменгі сынып оқушыларының ойлауы негізінде нақтылы келетіндіктен, олар к өп
нэрселерді өз қалпьгада түсінуге бой ұрады. Мысалы, бір зерттеуден үшінші
сыныптағылардың аллегориялық үгымдардың мэнін жете түсінбейтіндігі
анықталған. Олар: білімді деген ұғьгмды тек оқитын адам; д үние ұғымын
байлық, ақша; жақсылық ұғымын жақсы нәрсе; ер ұғымын аттың ері
деп олардың заттық, бейнелік жақтарына көбірек көңіл аударады да, осы
ұғымдардың мэнін салыстыру, теңестіру арқьшы түсіндіріп бере алмайды.
Балалардың құбылыстарды түсіне алуында олардың сөз байлығын, сөздік қорының
өсіп отыруын қадағалау зор маңыз алады. Мұғалімнің жаңа сабақты түсіндірудегі
эдістемелік шеберлігінің (әр ұғымды өз мэнінде толық түсіндіру, сөйлемдердің
қысқа, ықшам болып келуі, екі ұшты сөйлемеу т.б) жоғары болуы бала түсінігіні ң
жақсы дамуына қатысы бар басты факторлардың бірі
Ойлау саласындагы дара ййырмашылъщтар.
Адам ойлауына тэн жалпы заңдылықтар болғанмен, жеке адамның ойлау эрекеті даралық
ерекшеліктерге толы. Әрбір адам бірінен-бірі ойының
кендігі немесе тарлығы, орамдылығы, ұшқьгрлығьі, 1 дербестілігі, оньщ логикалық
жүйелігі, сыншылдығы т.б. сапаларымен ажыратылады.
Ойының кеңдігі бар адам еркін ойлайды, мәселені ескі әдетпен, үйреншікті жолмен
шешпейді. Ой-парасатьГ кең адам мәселені түрліше эдістермен шешеді, б ұрын
сыналып қате деп табылған әдіске жоламайды. Ой-өрісіні ң ке ңдігіне қарама- қарсы
қасиет ойдың тарлығы. Мүндай адам мәселені шешуге шорқа қ, ой ға шабан, ол
баста ойына келген бір эдісті шырқ айналдырады да жүреді. Тіпті оны ң жарамсыз
әдіс екенін байқаса да, басқаша пікірмен келуге батылы жетпейді. Мүндай адам ой
эрекетін өз қажетіне жарата білмейтін, енжар адам. Халық ерте замандарды ң
өзінде-ақ ақыл-ойдың кендігін ерекше қастерлеген. Мысалы, Ой ойласа ң тек ойла,
тең ойласаң кең ойла деген мақалда қандай мэселені болмасын т үтас, барлы қ
жағынан қамти ойлау керектігі, ойлаудың кең, тиянақты болуы оның белгілі
логикалық талаптарға сэйкес күралуына қарай болатынды ғы айтыл ған.
Ойлаудын ушкыулыгы. Кейбір адамдар мэселенің барлық жақтарын көре біледі,
оны тез шеше алады, ойы аса сергек жэне белсенді келеді. М үндай адамдар
орынсыз асып-саспайды, жағдаймен санасады, осындай қасиетті ойды ң
үшқырлығы дейді. Бүған қарама-қарсы қасиет-ойдың асығыстық түрі. Мүндай
адам ой жүмысымен онша басын ауыртпай ауырдың үстімен, же ңілді ң астымен
жүреді. Бүл адамдар енжар ойлылыққа эдеттенген, дайын т үжырым ға жармас қыш,
жеңіл ойлауға, мэселені үстіртін шепгуге бейім келеді.
Басқалардан көмек күтпей, мэселені өз бетімен шешу - адамны ң жа қсы
қасиеттерінің бірі. Мүндай адам алдынжағы мәселені шепгуде бас қа біреуді ң эдісін
қайталамайды, оны қалай да өзі шешуге тырысады. Б үл на ғыз шы ғармашылы қ
ойдың иесі. Кейбіреулер бүған қарама-қарсы өз бетімен еште ңе айта алмай,
көбінесе басқа кісіге сүйеніп, ойсыз өмір кешеді. Абай осындай адамны ң
психологиясын т^амаша көрсеткен:
Басында ми жоқ, Көп айтса көнді,
Өзінде ой жоқ Жүрт айтса болды
* Күлкілшілкерден наданның. Әдеті надан адамньгң.
Жеке адамның білім көлемі, өмір тәжірибесі, рның айналасындагылар, ж үйке жүйес
нің типтік ерекшеліктері,денсаулық жағдайы, жас ерекшеліктері т.б. осьі секілді
ақьіл-ойдың дара ерекшеліктерінің қалыптасуына себеп болатын факторларды ң бір
тобы.
Ойлау мэдениетиЖаңа туған балада ешқанадай ойлау болмайды. Ойлау баланын
сыртқы ортамен белсенді қарым-қатынас жасауының нәтижесінде, оны ң өмір
тәжірибесімен қосақталып дамып отырады. Мысалы, бір жасар бала апасыны ң
саусағындағы жараға жағылған иод ерітіндісіне көз салады.
Тілдің шығуы бала ойлауының дамуында елеулі кезең болып табылады. Мектепке
түскенге дейінгі бала ойлауы дамудың үзақ жолынан өтеді. Ойлау бүл кезе ңде
нақтылы - бейнелі болып, әрекетпен элде де тығыз байланысып жатады.
Балалардың ойлауын дамытуда мектептегі оку-тәрбие процесі шешуші роль
атқарады. Бастауыш мектеп жағдайында бала ойлауы қалайша дамып отырады?.
Бала ойлауын дамыту үшін мүғалім тиісті жүмыстар жүргізіп отыруы тиіс.
Осындай ойлау тэрбиесіне қатысты шаралардың кейбірі мыналар:
1. Балаларды белгілі ережелер (грамматикалық, математикалы қ) ж өнінде
өзбеттерінше қорытынды жасай алуға үйрету үшін мүғалім саба қта м үмкіндігінше
эвристикалық әдісті пайдаланып отыруы қажет. Оқу материалдарын балаларды ң
ойлау қабілеті жетерліктей жас өзгешеліктерін ескере отырып үйымдастырса ғана,
оның ойлау қабілетінің дамуына мүмкіндіктер туады.
2. Балалардың сөйлеу қабілетін дамытып отыру олардың ойлауын дамыту ға үлкен
эсерін тигізеді.
3. Ойлау қабылдаулар мен елестердің негізінде жасалады. Сондықтан оқушының сабақты
мүмкіндігінше жақсы қабылдай алуына, елестердің тиянақты қалыптасуына мүғалім
айрықша камқорлық жасамаса болмайды.
4. Мұгалім балаларды үнемі ойланып оқуға бағыттауы тиіс. Бұған о қу процесін
жүйелі ұйымдастыру, :абақта байіа логикасын' дамытып алаты ғ: м үмкіндіктерді
мол пайдалану арқылы жетуге болады. ч
5. Оқушылардың өз беттерінше жасаған ой операциясьгаың д ұрыс-б ұрыстьг ғын
тексерткізу, олардың бір мэселенің өзін түрлі жолдармен шешуге үнемі бағыттап
отыру (тапқыштық пен зеректік) ойлауды қажет ететін мысалдар құрастырту,
есептер шығару, шыгармалар жаздыру бала ойлауьга тәрбиелеуді ң тиімді
жолдарьқ*
6. Ойлауды тәрбиелеу бала психологиясын жан-жақты дамытумен ты ғыз ұштасып
жатады. Бұл оның білуге құмарлығын, тану қызығуларын көз қарасымен сенімін
тәрбиелеумен қоса жүргізілуі тиіс. Мысалы, қораш сөз, солғын сезім ойдың айқын
болуына бөгет жасайды, ал ақылға қоньгмды жақсы сөз жанға жылы тиіп, адамды
небір тамаша сезімдерге жетелейді, қысқасы ой тэрбиесі адамны ң психологиясын
жан-жақты етіп тэрбиелеумен үштасып жатады деген пікірді жа қсы дэлелдейді.
Оқушының ойлауына бағыт бағдар беруді ең алғаш білім мазмұнына енгізген
Мағжан Жұмабаев болатын. М.Жұмабаев өзінің Педагогикадеген е ңбегінде
ойлаудың жан түрмысы үшін керектігі жэне оны өркендетудің тиістілігін атап өтеді:
Ойлау адам өмірінде аса қьгмбат орын алады. Ойлау болмаса, адам бас қа жануар
сықылды, заттарды, көріністерді кұр жадында, есіне ғана алып, жат бір к өрініс
ұшыраса, оны шеше алмайтын, оган түсіне алмайтын бір жан иесі ғана болар еді.
Келешекте не болатынын, тұрмысы қалай өзгеретінін білмейтін бір са ңылаусыз
соқыр болар еді. Адам ойлау арқасында ғана заңцардың, көріністердің
араларындағы байламды белгілеп, оларды бар себептерді табады. Келешекте оларга
не болатыньга ойлап шығарады. Келешекті болжай алады. Қыс қасы ойлай білетін
адам - шын мағынасында адам.
Ойлау түрлерінің ерекшеліктері адам есеп шығарғанда ерекше байқалады.
В.А.Крутецкий оқушының математикальгқ қабілетін зерттегенде оларды ң к өпшілігі
белгілі бір есептер ш&сының құрылу принципін ұзақ уақыт ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
арқылы оқушылардың ойлауын дамыту жолдары мен әдістері атты
диплом жұмысына жазған
Кіріспе
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсүіітан Назарбаевты ң Қаза қстан
Халқынг жолдауында XXI ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа
тірелері анық. Біздің болашақтъщ жоғары технологиялық жэне ғылыми қамтымды
өндірістері үшін кадрлар қорын жасақтауымыз қажет. Осы заманғы білім ,беру
жүйесінсіз әрі алысты барйап, кең ауқымда ойлай білетін осы заман ғы
басқарушыларсыз біз инновациялық экономика қүра алмаймыз - делінген.
Ал мектеп бағдарламасы анықтайтын математикалық білімні ң, іскерлік пен
машықтың барлық жүйесін оқушылардың терең және саналы меңгеруін
қамтамасыз ету; математикалық тілді меңгеруге үйрету; оқушылардың нэрселер
мен қүбылыстардың арасындағы қатынастарды өздігінен орнату іскерліктерін
шыңдау; стандарт емее есептерді шығаруға , проблемалық ахуалдар ға
бағдарлануды үйрету; оқушылардың нақтылы шындықты математикалық
әдістермен меңгеруіне көмектесу көмектесу екенін ескерер болса қ, онда
оқушыларды ойлауға үйрету маңызды мэселе.
Қазақстан Республикасы білім стандартында анықтал ғандай математиканы о қыту
төмендегідей мақсаттармен анықталады:
1. Ақиқатты танудың математикалық әдістері туралы оқушыларға ма ғл үмат беру.
2. Логикалық ойлау қабілетін жэне кеңістікті елестете білуге қажетті элементтерді
қүрастыра білу.
3. жалпылау, синтездеу, сүрыптау, салыстыру сияқты ойлана білуіне қабілеттілігін
қалыптастыру.
4. Мектептегі математика курсының негізгі мазмүны бойынша математикалы қ білім
мен іскерлігінің белгілі бір жүйесін оқушыларға жеткізе білу.
5. Өмірде күнделікті кездесетін оңай есептерді шешу үшін және бас қа да пэндерде
қолдану мақсатында қажетті математикалық біліктілік пен
дағдыларды окушыларда қалыптастыру
'I
Оқушьілардың шығармашылық іс-әрекеті мен ізденімпаздық дағдьшарын
қалыптастыру, ж^ іелі қорытьнды жасай білу, дәлелді пікір аі ту іскерлігін арттыру,
жалпылай алу, дедуктивті ойлау, лоцикалық икемділіктер-салыстыру, талдау,
жинақтау, жүйеге келтіру математика пәнін оқытудың өн бойында ж үзеге асыру ға
болатындай мүмкіндіктер өте көп.
Жүмыстың мақсаты бастауыш сынып математика саба ғында логикалы қ есептерді
шығару арқылы оқушыларды ойлауға үйрету.
Жүмыстың болжамы - баст^уыш сынып математика саба ғында логикалы қ
есептерді шығару арқылы оқушылардың ойлауы дамытылатьш болса, онда оларды ң
математикадан білім деңгейі жоғарылайды, өйткені пәнге деген ынтасы оянып,
қызығушылығы нэтижелі қальгатасады.
Зерттеу объектісі - бастауыш сынып оқушыларына математиканы о қыту процесі.
Зерттеу пәні - бастауыш сынып математика сабағында логикалы қ есептерді
қолдану арқылы оқушылардың ойлауын дамыту жолдары мен әдістері.
Зерттеу жүмысының мақсатына және болжамына сәйкес зерттеудің т өмендегідей
міндеттері анықталды:
1. Зерттеу тақырыбына байланысты эдебиеттермен танысып, олар ға эдістемелік
түрғыдан шолу жасау;
2. Бастауыш сынып математика сабағында логикалық есептерді шы ғару ар қылы
оқушылардың ойлауын дамыту мүмкіндіктерін анықтау;
3. Бастауыш сынып математика сабағында логикалық есептерді шы ғару ар қылы
оқушьшардың ойлауын дамытудың эдістемесін жэне оның тиімділігін тексеру;
Жүмыстың практикалық қүндылығы - логикалық есептер мен жатты ғуларыны ң
кейбір мүғалімдер мен эдіскерлердің іс-тэжірибеде қолданылуында жэне орта
мсктептердің бастауыш сыныптарында пайдалану ға болатынды ғында.
I. Бастауыш мектеп оқушыларының жас ерекшеліктері. ..
Бастауыш мектеп окушыларі 'ны^физиологиялың, психологияльщ
ерекшеліктері
Бастауыш мектеп өскелең ұрпаққа білім берудің бастамасы. Қазіргі қоғам
талаптарының өзгеруіне байланысты, еліміздің көркейіп-өркендеуіне, ел талаптілектерінің бетбұрыстэрына байланысты жаңа ұрпақтың психологиясы да
өзгеріске ұшырап, оны неғұрлым өмір талабьгаа қарай өрістету міндеттері
қойылды. Балак нсихологиясын жан-жақты зерттеп, оны тере ң білу, оны ң даралы қ
ерекшеліктерімен үнемі санасып отыру мектеп пен мүғалімдерге жауапты да
қүрметті міндеттер жүктейді.
Бастауыш мектеп оқушысыньщ психологиясы тек жас ерекшелігіне ғана
байланысты емес, сонымен қатар түрған, өскен ортасына ( қала, ауыл) балаба қшада
болу болмауына, түрмыстық жағдайына, табиги ортаға , элеуметтік орта ға т.б.
жағдайларға байланысты.
Бастауыш мектеп кезеңіне 7-10 жас аралығындағы балалар жатады. Мектепке
барарда бала дене жағынан алға қарай едэуір өріс алып, бүлшықеттері мен
шеміршекте^' -^"е сүйектері недәуір нығайып қалады. Қол барма ғының ны ғаюы
(сүйектенуі) 9-10 қалыптасады да, табаны 10-11 жаста сүйектеніп бітеді. Бала 10-11
жасқа толғанша жазуға тез болдырып, қиналады. Сондықтан, бастауыш мектеп
жасындағыларды жазба жүмысымен көп айналыстыру ға, эсіресе бірде ңені к өшіріп
жазуға көп уақытын жіберуге болмайды. 8-9 жастың аралы ғында бала жылына
2,5кг-дай қосады. Биіктігі жылына 5см өседі. Бүл кезде эсіресе кеудесі к өтеріліп,
жүрегі мен тыныс органдары едэуір қалыптасып қалады. Қан айналыс т үтіктері
диаметрінің көлемі ересектерден 2 есе артық. Осының нэтижесінде бас миына
түтіктер арқылы қан көп қүйылады да, көп жүмыс істесе де шаршамайтын болады.
Бас миының салмагы (7 жастан 11 жасқа дейін) ІОООгр-нан 1400гр- ға дейін өседі.
*
Физиологиялық түрғыдан алып қарағанда, ми клеткаларындағы қозу мен тежелудің өзара
мөлшерлері (оң жэне теріс индукцияларының өзара
көлемі, иррадиация мен шоғьфлану заңдылыктары) күрделі болып қызмет
а^қарады. . ,
Бастауыш мектеп жасы немесе Кіші жастың (7-11 жас) өзінше жас кезе ңіне
бөлінуі оқудың, (әсіресе орта оқу яектебінің) көп елдерде жаппай оқу үстем алып
дамып келуінен. Осы жас кезеңін өзінше бөліп альт қараудың себебі, б үларда өтетін
оку материалдары ұқсас келуінен. Бүл жастагылардың оқу әрекетіні ң үқсасты ғы,
көтпілігіне тән үқсас психикалық қасиеттер тудырады.
Бастауыш мектеп оқушыларының оқуға недэуір мүмкіншілігі бар. Себебі, олардьщ
интелектісі қарапайым ой операциясы дэрежесі кездеседі дейтін. Ж.Пиаженні ң
пікірі дұрыс болғанымен, қазірде бұрын аңғарып көрмеген қабілеті бар екені
анықталып отыр. Осыған сүйеніп психолог В.В.Давыдов қазіргі күнде беріліп
жүрген оқу тапсырмалары оқушылар үшін жеікілікси деиді. илар мумкшшілігін
толық тауыса алмайды. Сондықтан бүлардың оқуға мүмкіншілігін толық пайдалану
үшін тапсырманы онан эрі қиындату қажет дейді.
Кіші оқушылар көпке дейін тапсырманы қалай орындаудың тәсілін жа қсы білмейді.
Мысалы, бүлар берліген тапсырманы жаттап алғысы келеді.
Бүл жас ой қызметіне ерекше ынтамен ұмтылып тұратын кезе ң; ал ғырлығы,
шапшаңдығы, сезімталдығы басым кезең. Ештеңені жасырып, іркіп қалмайды,
ішіне сақтап тұра алмайды, нені болса да ашық, еркін айтады, ма қтауды с үйгіш.
Дегенмен қайшылығы мол: бала бойындағы қасиеттердің шығармашылық үшін
тиімді-тиімсіз жақтары үнемі қатар келіп, бірін-бірі жоққа шығарып отырады.
Мысалы;
- бастауыш сынып оқушылары небір дүниені қиялында қиыстыра
алғанмен, олардың қиялы түрақтап бір образды, сюжетті үстап түра
алмайды, алдын-ала ой, ңдея, мақсат тумайды. Ой-қиял түрақсыз
болғандықтан, оны элдебір тапсырма міндет төңірегінде түрақтандыру
н
өте қиын. (мұғалімнің міндеті: баланың қиялын, ойын белгілі мақсатқа бағы~тай
білу. Сонда ғана керемет образдар тууь; мүмкін).
■І
- бастауыш сынып оқущылары шығармашылыққа өте белсенділік көрсеткенмен,
оны тек ойын ретінде "қабылдайды. Сондықтан әдеби жаттыгу, тапсырмалар ойын
үлгісінде берілуі керек және олардың қиялы • нақты заттарды көріп, қол ға ұстапГ
ойынга қосу арқылы дамитынын ескерту;
- бастауыш сьшып оқушылары ^бастаған ісін аягына дейін жеткізуге шыдамсыз.
Сондықтан мұғалім міндеті, үзік-созық фантазия элементтерін емес, к өлемі шагын,
мазмүны жеңіл болса да, түтас композициялық туынды әкелуге жетектеу.
- бастауыш сынып окушыларында өзіндік сын мүлдем жоқтың қасы. Олар
үлкендердің ой-пікіріне қатты сүйенеді. Бүл қүбылыстың екі жагы бар.
1. Бала жазган шығармаларынан шүқшиып кінәрат іздей алатын болса, онда 7-10
жастағы бала бірде-бір туындыны өмірге экелмес еді.
2. Өзіндік сынның әлсіздігі баланың болмашыға мәз болуына әкеп соғады. Өле ңге
үқсаған нэрсенің бэрін өлең жаздым деп қанағаттануы мүмкін;
- бүл жаста оқушылар орта буынға қарағанда сөзді қүбылтып қолданудан гөрі сурет
салуға қүмар келеді;
- бастауыш сынып оқушылары өздері шығарган ертегі не өлеңді емес, өздерін жеке
басын мақтағанды тэуір көреді;
- бүл жастағы балалар сюжеттік-рольдік ойындарға қүмар (мысалы, ; шофер болу)
болады.
Егер бүл жастағылардың негізгі эрекеті бүрын ойын болып келсе, оқуға
келгеннен кейін оқу қызметі шешуші роль атқарады.Осыған орай
баланың психикалық дамуы ірі өзгерістергр ұшырайды. Өзгерістерге
ұшырауының себебі, ойынға қараганда оқу талабының бала үшін
қиындығында.
Дегенмен, эуелгі уақытта мектептегі жаңа жагдайга бала әлі бейімделе
алмағандықтан, оқу үстінде мына сияқты қиыншылықтар кездеседі:
Біріншіден, бала мекіептің жағдайына бейімделе алмай (мысалы, белгілі уа қытта
түрып, мезгілінде жатуға, сабақтаіГ қалмауға, сабақ үстінде үнсіз тыныш отыру ға
үйрене алмағандықтан) қиналады. Осының нэтижесінде тез болдырып шаршауы да
ықтимал. Екіншіден мұғалІмнің өзіне тэн мінезіне және құрбыларымен қалай
қарым-қатынас жасауға үйрене алмағандықтан бала қиналады, сыныпты ң м үғалімі
қанша жақсы болғанымен, бала оған бата алмай, бірдеңені с үрау үшін сескенеді.
Бірақ көп үзамай бала үйреніп жатырқауын тоқтатады. Сонымен қатар бала о қу ға
кіргеніне мэз больт, әке-шешелеріне еркелеп, кейде бір үлкен міндет ат қарып
жатқан сияқты больт, өзіне ерекше көңіл бөлуді талап етеді. Осы кезде экешешелері оны көп еркелетпесе, осының өзі қиыншылықтардан бас тартпау ға,
қиьшшылықтарды жеңуге пайдасын тигізеді. Үшіншіден, 1-сьтыпта о қушылар ға
қойылатьт талаптар тым жеңіл келеді. Тапсырмалардың же ңіл болуы баланы
қиыншылықпен күресуге жетелемейді, дегенмен бала оқиды. О қығысы келуі
мектептегі жағдайдың оған қызық көрінуінен. Мектепке келу қызық больт
көрінгенімен, оқуға арналған баланың қажеттілігін жөнді дамыта алмайды.
Осының нәтижесінде мектептің жағдайына қызығу балада бірте-бірте с өнеді де,
оқуға немқүрайлы қарайтын болады. Немқүрайлықпен күресу үшін баланы ң о қу ға
ықыласын тудырып, тапсырмаларды бірте-бірте қиындату қажет. Әдетте, о қу
материалы жеңіл келсе, әлі жете алмағандықтан үлгерем деуден к үдер үзіп, одан
бас тартатын болады. Осы екі жағдайдың екеуі де қолайсыз, сондықтан
тапсырманың қиындығы оқушы үшін қолайлы дэрежеде қүрылуы тиіс. Егер
қолайлы етіп ықшамдау қиын келсе, тапсырманың жеңіл болғанынан гөрі қиынырақ келуі элде қайда үтымды. Себебі азды-көпті қиындьіғы бар тапсырмалар
баланың қиналуына, ақыл-ойының алға қарай өрістеуіне, жа ғдай ту ғызады.
Осы үш түрлі қиыншылықтардың кездесетінін 1-сыныптың бас кезінен бастап
еске алу Қажет. Ал алдағы (2-3) сыныптарға келсек, мүндағы окушылардың жагдайы
бірінші чсыныпта қалай оқығанына байланысты. Әдетте, баланьщ б әлендей
объектіге қызығуы мен онын ықыласының барлығын ажъірату керек. Қы?ығу деп бір объектінің бір жағ л сырттай біреуге ұнайтыны айтады. Қызп ғу көбіне аз
уақытта кездеседі де, кейін сөніп квтуі ыктимал. Ал ықылас балада іштей
ұмытылып іске берілуінен пайда болады. Сондықтан, осы мэселеге 1-сыныптан
мән беру қажет. Жалпы алганда 2-3 *сыныптағы балалардың к өпшілігі ойда ғыдай
оқып кетеді. Мұның себебі, біріншіден, кіші оқушының ниеті таза, ішіндегісі
тілінің ұшында больш тұрады. Екіншіден, бұлар үшін мұгалім үлкен абырой және
бедел. Сондықтан оның сөзін мүдіртпей орындайтын болады.
Оқуға тоюды болдырмаудың ең сенімді әдісі балалрдың сабақтарда жеткілікті
дәрежеде күрделі оку-танымдық тапсырмалар алуында, тиісті ұғымдарды игеруді
талап ететін проблемалық ситуациялармен ұшырасуында жатыр. Б ұл шамамен
былайша болады. Математика курсында сандар ұғымының маңызы зор. Ол
балаларга 1-сыныпта беріледі. Олармен танысу тэсілі мынадай. Балалар ға бірнеше
затты көлемі немесе саны жағынан салыстыру тапсырмасы беріледі, біра қ есепті ң
шартында мұны тура және тікелей орындауға болмайды. Қалай істеу керек? Бірінші
сынып оқушылары бұған ұқсас есептерді шығарудың жалпы тэсілін іздеуге мэжб үр
болады. Бірқатар азды-көпті сэтті эрекеттер жасап көрген со ң, балалар м ұғалімні ң
көмегімен мұндай жағдайларда өлшеу, есептеу және сан қажет екендігін
анықтайды. Осылардың көмегімен шамаларды жанама түрде салыстыруды
орындауға болады. Сонан кейін балалар өлшеуді жэне санауды үйренеді, сандар
ұгымының мазмұнын түсінеді. Сондай арнаулы анықтаулар (тиісті ұгымдар
қаншалықты қажет жэне олардың шығу тегі қандай), тэжірибе көрсетіп
отырғандай, өмірлік міндеттерді шешудің өзіндік математикалық эдістеріне, осы
оқу пэні сабақтарына балалардың танымдық ынтасын қалыптастыру ға к өмектеседі.
Балалар алдына шешілу жолдары мен құралдарын белсенді анықтауды талап ететін
тапсырмалар жүйесін беру бірінші сынып окушыларын эуел
бастан-ақ ақыл-ой ізденісі саласына жетелейді, олардьщ алдына жан-жа қты
пікірлер мен тұжырымдар негізінде іс-әре едтің табылған*әдістеріннегіздеу
қажеттігін ашады. Осындай бедсенді ойлау іс-әрекетінің арқасында балалар қажетті
білім мен іскерлікті саналы түрде меңГЬреді. Бүл жүмыс балаларды қызықтырады
және мүгалім тарапынан дүрыс басшылық жасалса, олардың іпамасы толық жетеді.
Сондықтан оқытудың алғашқы айларьшда балалардан қайсыбір мәліметтерді
олардьщ қажеттілігі мен қолданылу жағдайларьш тиісті дәрежеде түсінбей тұрып
жай есте ұстауды талап етру ерекше қауіпті. Әрине, бірінші сьгаып о қушылары к өп
нәрсені берік есте сақтай да алады. Оқудың тікелей ж әне сырттай тиімділігіне
мұнда қол жетеді, бірақ маңызды сәті - оқу материалдарына балалрдың танымдық
ынтасын қалыптастырудың бастамасы - назардан тыс қалады. М ұндай ынтаны ң
болмауы алдағы бүкіл оку ісіне зиянын тигізеді.
Сонымен, бала мектеп өміріне алғаш ене бастағанда онда мэнді психологиялы қ
қайта өзгеріс болады. Ол жаңа режимнің бірқатар маңызды эдеттерін бойына
сіңіреді, мұғаліммен жэне жолдастарымен сенімді қарым-қатынас орнатады. О қу
материалының мазмұнына ынтаның пайда болуы негізінде оны ң о қу ға деген жа қсы
көзқарасы қалыптасады. Бұл ынталардың одан эрі дамуы жэне т өменгі сынып
оқушыларының оқуға деген көзқарасының жайы олардың оқу эрекетінің қалыптасу
процесіне байланысты. Сондықтан педагогикалық психология үшін осы іс-эрекетті
қүру жэне оның жекелеген бөліктерінің ерекшеліктері туралы мэселе ерекше
маңызды болып табылады.
Бастауыш сынып оқушылары психологиясының дамуы басты жа ғдайда олар үшін
жетекші оқу іс-әрекетінің негізінде өтеді. Оқу ісіне араласа отырып, балалар
біртіндеп оның талаптарына бағынады, ал бүл талаптарды орындау мектеп жасына
дейінгі балаларды жоқ жаңа қасиеттердің пайда болуын
жорамалдайды.Бастауыш^сынып оқушыларының жаңа қасиеттері оқу кызметінің
қалыптасу шамасына қарай туып, дамиды.
Егер балалар бәрі бірдей мұгалімді тындаса және оның айтқандарын істесе гана
сыныпта жалпылама сабақтарды ұйі [мдастьіру мүмкін болады.Сондықтан әрбір
окушы осындай сабақтардың талаптарына сәйкес өз зейінін бас қаруды үйренеді.
Бала көгершіндер тынымсыз құрқылдап жатқан терезеге қарағысы келеді, біра қ
есепті шығарудьщ жаңа эдісін түсіндіруді тыңдау қажет жай гана тыңдау емес,
ертеңгі бақылау жұмысын дұрыс орындау үшін бұл әдістің барлық егжей-тегжейін
жақсы есте сақтау керек. Осындай қажеттігі әрдайым ілесу, берілген үлгі
негізінде өз мінез-құлқьш басқару балалардың психикалық процестердің ерекше
қасиеті ретіндегі еркіндікті дамытуға көмектеседі. Ол іс-әрекет ма қсатын саналы
түрде қойып, оларга жетудің қиындықтары мен бөгеттерін женудің құралдарын
алдын-ала ойластыра іздеп таба білуден көрінеді.
Әр түрлі пэндерден қандай да бір тапсырманы орындауда әдетте балалар оларды
шешудің ең жақсы жолдарын іздеп табады, іс-эрекеттер варианттарын та ңцап алады
да салыстырады, оларды іске асырудың реттілігі мен құралдарын жоспарлайды.
Бала өз іс-эрекеттерінің қадамдарын неғұрлым көбірек жорамалдай алатын болса
жэне олардың әр алуан варианттарын неғүрлым мүқият салыстыра алатын болса, ол
есептің нақты шығарылуын соғұрлым ойдағыдай бақылайтын болады.
Оқу іс-эрекетінің маңызды талаптарының бірі - балалар өздерінің айтқандары мен
іс-эрекеттерінің әділдігін кең көлемде негіздеуде. Мұндай негіздеудің көптеген
тәсілдерін мұғалім көрсетіп береді. Пайымдау үлгілерін ажырата білу қажеттігі мен
ол үлгілерді жасауға өздігінен іс-эрекет жасау бастауыш сынып оқушыларыны ң
өзінің ойы мен іс-эрекетін бейне бір сырттан қарап, ба ғалау іскерлігін
қалыптастыруды көздейді. Бұл іскерлік рефлекция негізінде ма ңызды қасиет
ретінде жатады, ол өз пайымдаулары мен қылықтарын олардың түпкі ойлауы жэне
іс-әрекет шарттарына сәйкес келуі түрғысынан ақылды да эділежі талдауға мүмкіндік
береді.
Еркіндік іс-эрекеттердің ішкі жоспары жэне рефлекция - бастауыш мектеп маңындағы
баланың негізгі жаңа қүрылымдары. Солардың аркасында
бастауыш сынып оқушысыньщ психикасы орта мектепте ода ң әрі о қыту үшін
... ' . .
ерекше мкшдіктерімен және талаптарымен қосг алғанда жас өспірім
кезеңіне қалыпты өту үшін қажетті даму деңгейіне жетеді. Кейбір бастауыш сынып
оқушыларының орта мектепке даяр болмауы көбінесе жеке адамның психикалы қ
процестер мен оқу іс-әрекетінің өзінің деңгейін анықтайтын осы жалпы қасиеттері
мен қабілеттерінің қалыптасуымен бійланысты.
€■
% 1.2. Ойлау туралы жалпы ұгым жэне ойлау саласындагы дара
айырмашыльщтар.
Сыртқы дүниен; толық тануга түйсік, қабылдау, елестер жеткіліксіз болады. Біз
тікелей біле алмайтын заттар "мен қүбылыстарды тек ойлау ар қылы ғана білеміз.
Ойлау дегенімз сыртқы дүние заттары мен қүбылыстарьшың айланысқатынастарының миымызда жалпылай және жанама түрде с өз ар қылы бейнеленуі.
. Ойлау қабылдау елестермен тығыз байланысты. Т үйсік пен қабылдау танымны ң
бірінші баспалдагы болғандықтан, олардан тыс ешбір ойлау болмайды. Ойлау сезім
мүшелері арқылы альшған мәліметтерді өндейді. Ойлау сезімдік ма ғл үматтарды ң
негізінде ғана мүмкін болатын нэрсе. Елестерде жалпыла ғыш элементтер мол
болғанмен, оның таным мүмкіндігі ойлаудан әлдеқайда төмен. Ойлауды ң қамтитын
шеңбері өте кең.
Адамның ойы эрқашанда сөз арқылы білдіріледі. Біреу екінші біреуге пікірін
білдіргенде өзін естісін деп дауыстап сөйлейді. Ой толық сөз күйінде білдірілгенде
ғана айқындалып, дэйектелініп, дэлелдене түседі. Ойлау мен с өйлеу бірдей нэрсе
деп, бүлардың арасына теңдік белгісін қою дұрыс емес. Ой сыртқы дүниені
бейнелеудің ең жоғары формасы, сөз ойды басқа адамдарға жеткізетін қүрал.
Бала тілі шықпай түрған кезде де ойлай алады. Нэресте айналасында ғы д үниені
бірінші сигнал жүйесінің қызметі арқылы таньш біледі. Ойлаудың бұл түрі оның
танымын онша кеңіте алмайды. Баланың тілі шы ғып, сөз арқылы үлкендермен
қарым-қатынасқа түскенде ғана оның ойлау шеңбері кеңе-йетін болады.
Сөйлеумен тығыз байланысты жүріп отыратын ойлау процесі тек адам баласының
психикасына ғана тэн процесс болып табылады. Кейбір психологтардың (Л.Леви-Брюль
т5.) айтатынындай, мэдени дамудан артта Калған халықтардың ойлауы төмен, логикасы
шорқак дейтін теориялар Шлыми жағынан дэйексіз болып есептелінеді.
ойлауының
Адам
волюциялық даму жолы өте ұзақ. Ойлаудың ішкі мазмұны қоғам дамуымен ірге
өзгеріп отырады. Қоғам іл^ері дамыл, оның ғыльімы мен техникасы • ескен сайын
жаңа ұгымдар пайда болып қалыптасады, бұрынгылары ескіріп ? қатардан шыгады.
Мысалы, атом бөлінбейді детен ұғым болса, қазіргі гылым - атом ядроларын сансыз
бөліктерге бөліп отыр.
Адам сыртқы дүние құбылыстарының сырын көбірек білген сайын оның ойлауы да
жетіле түседі, қазір ойлаудың практикалық әрекетпен
байланысқан сан-салалы түрлері пайда болды. Адам өз ойлауыны ң
•
ақиқаттығын, яғни шындығы мен құдіреттілігін, өмірге жарасымдылыгьш практика
жүзінде дәлелдеуге тиіс. Ойлау зандылыктары мен ережелері сансыз қайталауды ң
жэне тэжірибеде тексерілудің нәтижесінде адам санасында бекіп, зор шынды ққа
айналды.
Ойлау адамның сыртқы дүниемен қарым-қатынас жасау процесінде туындап
отырады. Адам ойлауының мазмұнын билейтін - объективтік шындық. Адам ға
алдына мақсат қойып, оны шешуге ұмтылдыратын оның қажеттері.
Ойлау - өзіндік қарама қарсы қайшылықтарға толы процесс. Б ұл оның дамуыны ң
жэне іске асуының қозғаушы күштері болып табылады. Ойлаудың пайда болуында
жаңа, белгісіз нэрселерге зер салып, қызығудың да маңызы зор. Әлде де белгісіз,
түсініксіз нэрсені білуге деген ынтызарлық, түрлі сұрақтарға жауап іздеп, ойэрекетімен шүғылдануга адамды итермелейді. Ойлау - сұраққа жауап қайтарудан,
мэселені шепгуден, оның мэн-мағынасына түсіне білуден жа қсы бай қалады. Затты
не құбылысты тұспалдап айтатын жұмбақтардан, айтыс өнерінен ой процесіні ң
небір көріністерін байқауға болады.
Адам эркез өзінің алдына мақсат, міндет қоя білуі қажет. Бұларды бас қа адам да
қоюы мүмкін, өмір тэжірибесі мен білімі жеткілікті кісі алда тұрған міндетті тез
аңғарады да, мәселе қоя біледі, ой процесінің бағытын айқындайды. Бүдан соң
мэселені шешу, ягни ойдың негізгі кезеңі басталады. Бұл адам психологиясына
ерекше эсер ететін өзекті, аса мэнді кезең болып
-птеледі. Ойдың кейде шындықтан ауытқитын кездері де болады. Б ұл а, імды
шындықтағы құбылыстар жөнінде қс ге көзқарасқа, теріс пікірлерге -д алып келёді.
Қоғамдық тәжірибенің адам танымыңьщ тарихи дамуыньщ барысында ғана б ұлар
е
біртіндеп, түзетіліп отьірады. Түйсік пен қабылдауға іраганда ойлауда қателесуге
мүмкіндік бар, әйтсе де, ойлау зЫлыстарының мәнін екі жактан (теория мен
тэжірибе) бірдей ірастырылып, тереңірек біліп отьфатьгадыктан, қабылдау мен
елестерге хараганда әлдеқайда жоғары тұрады^ Сөйтіп, ойлау сырт қы д үниені мида
бейнелеудің ең жогары формасы.
Ойлау аса күрделі психикалық процесс. Оны зерттеумен бірнеше ғылым
айналысады. Бұлардың ішінде логика мен психологияньщ орны ерекше. Осы екі
ғылымның ойды зерттеудегі эдіс-тэсілдерінде де өзіндік айырмашылықтар бар.
Мысалы, психология түрлі жас мөлшеріндегі адам ойының пайда болу, даму,
қалыптасу жолын, яғни жеке адамның ойлау ерекшеліктерін, за ңдылықтарын
қарастырса, логика-бүкіл адамзатқа ортақ ой әрекетінің заңдары мен формаларын
айқындайды, адам ойының нақты нәтижесі болып табылатын ұғым, пікір, д әлел, ой
формаларының табиғатьга зерттейді. Кей жағдайда бұл екеуі бірін-бірі
толықтырып, ой мэдениетінің арта түсуіне көп пайдасын тигізеді.
Ойлаудың физиологиялық негіздері И.П.Павловтың бірінші жэне екінші сигнал
жүйесіндегі іліміне байланысты түсіндіріледі. Ойлау ми қабығының күрделі
формадағы анализдік-синтездік қызметінің нэтижесі, мүнда екінші сигнал
жүйесінің уақытша жүйке байланыстары жетекші роль атқарады.
Ой тэсілдері.
Ойлау эрқашан анализ жэне синтез процестерінен басталады. Ойлау -түйсік пен
қабылдаудағы анализ бен синтездің жаңа мазмүнға ие болған түрі. Анализ дегеніміз ой
арқылы түрлі заттар мен күбылыстардың мэнді жақтарын жеке бөліктерге бөлу.
Синтезде ой арқылы заттың құбылыстың барлық элементтері біріктіріледі. Анализ бен
синтез - бірімен-бірі тығыз
йланысты, бірінсіз-бірі болмайтын құбылыс. Бұл ёкеуі - бірінен-бірі ажырамай ын
ой процесінің негізгі компоненттер нің бірі. Кез келген с ұра қка жауап табу, қандай
болмасын бір мЗселені шеше алу, анализ бен синтездің түрлі қиысуларын қажет
етедІТ Мысалы, мылтьпсты жеке - бөліктерге ажыратса қ, б ұл - анализ (талдау)
болады да, кейіннен осы Чбеліктерді -белгілі тәртіппен құрастырса қ синтез'
(топтастыру) болады. Балаларда оқу, жазу, есептеу, т.о. да ғдьшардың қалыптасу
жолы да осы ідеализ, синтез операцияларының принциптеріне негізделген. Адам
ойлауына , анализ бен синтездің дәрежесі түрлі жағдайларға байланысты (жас,
білім, тәжірибе т.б.) эр қилы көрініп отырады. Мысалы, бөбектің қағазды екіге
бөлуі де, Эйнштейннің салыстырмалы теориясы да анализге жатады. Біра қ бірінен
екіншісінің айырмашылығы жер мен көктей. Бөбектің қағазды екіге б өлінуінде
анализ практикалық амал ретінде көрінсе, Эйнштейнні ң салыстырмалы
теориясында анализ теориялық ой тэсілі ретінде көрінеді.
Анаклиз бен синтездің негізінде салыстыру деп аталатьга ой операциясы пайда
болады. Салыстыруда заттардың ұқсастық, айырмашылық қасиеттері аны қталады.
Бұл операция салыстыратын заттардың бір түрлі белгілерін к өрсетумен қатар, бас қа
белгілеріндегі айырмашылықгарын да айырып көрсетеді. Мысалы, заттарды оны ң
түсіне, түріне, құрылысына, атқаратын қызметіне қарай салыстыру ға болады.
Ойлау операциясының күрделі түрі - абстракциямен жалпьшау.
Ой тәсілдері
талдау
жинақтау
топтастыру
жүиелеу
абстракцияла
жалпылау
салыстыру
нақтылау
Шындықтағы заттар мен кұбылыстарды жалпылау арқылы оның елеулі қасиеттерін
басқа қасиеттерінен ойша бөліп алуды абстракция дейді. Мысалы, квадрат,
трапеция, параллелограмм деген сөздерді төртбұрыш деген сөзбен белгілесек,
соңғысы абстракция болады.
Абстракцияға қарама-қарсы процесті нақтылау деп атайды. На қтылау
-абстракциялық ұғымды соган сэйкес келетін жеке ұғымдармен т үсіндіру, я ғни
жеке заттар мен нэрселер туралы ой. Мысалы, жылқы деген жалпы ұғымды құлын,
тай, құнан, дөнен, айғыр, бие деп білетін болса қ, мүнда ғы жыл қыны ң жеке т үрлері
нақтылауға мысал бола алады. Нақтылау абстракцияға қарағанда, ұғымды к өрнекі
етіп түсіндіруге мүмкіндік береді.
Жалпылау - дегеніміз бір текті заттардың, құбылыстардың орта қ қасиеттерін оймен
біріктіру. Жалпылау үшін заттардың ерекше маңызды белгілерін таба білуі керек.
Мысалы, алма, алмүрт, шабдалы, өрік т.б. ұқсас белгілері жиналып келіп, жеміс
деген жалпы ұғымды береді. Жалпылау тэсілі бізге сыртқы дүние заттарының мәнді
белгілерін ажырата алуға жәрдем береді, өйткені ең қарапайым қорытынды жасалуы,
ұғымдардың (пікірлердің, қорытындылардың) бастапқы және ең қарапайым пайда болуы 9
іенің барған сайын неғұрлым терең объективтік баиланысын адамньщ ІІануы деген
сөз. Ойлау формалары
Ойлау ой операцияларымен қоса ой формаларьгаан да т ұрады. Ойдьщ і қы формасы
болып ұғым есептеледі. ¥ғым дегеніміз заттар мен )ыльістар туралы ой. Үғьгмда
заттардың жалпы^және негізгі қасиеттері іеленеді. (Мысалы, м ұғалім, о қущы,
мектеп т.б. эр текті ұғымдар). Гғымдар арқылы адам танымының ұза қ процесіні ң
нәтижесі қорытылады. іамның ұғымдары қозғалмайды емес, қайта мәңгі қозғалып
тұрады, бірі іісіне құйыльт отырады, мұнысыз олар нағыз өмірді көрсетпейтін
Іболады.
¥ғымдар дара жэне жалпы болып бөлінеді. Мысалы, Шымкент қаласы,
Ғ.Мұратбаев дара ұғым болса, кітап, адам, жұлдыз т.б. жалпы ұғым
болады. Бала мектепке келгесін ғылыми ұғымдарды меңгере •бастайды, оны ң білім,
дағдыларының түсуі ғылыми ұғымдардың негізін ***меңгере білуге қолайлы
жағдай туғызады. Әрбір ұғымда белгілі мазмұн болғандықтан, ол ұғымды бірден
меңгеру оңай емес. Бұл үшін ойлау тәсілін меңгере білу қажет. Баланың логикасын
дамыту, үғымдарын өсіру -науқандық жұмыс емес. Ол эрбір сабақ үстінде
мектептегі барлық тэлім-тәрбие процесінің барысында ұдайы ж үргізілетін
жұмыс. Мұнда ..; оқушылардың жас ерекшелігі деқатты ескеріледі. Мысалы,
математика сабағында бөлінгіш, бөлгіш сияқгы ұғымдарды бірінен-бірі
олардың өзіндік белгілеріне қарай ажыратқызса, бала ұғымының қалыптасуы
ойдағыдай жүріп отырады. Кез келген ұғым - жалпылай алудың нэтижесі.
Бастауыш сынып оқушылары құбылыстардың сырттай ұқсастықтарына к өбірек
мэн беретіндіктен, жалпылау көбінесе олардың сыртқы белгілеріне жасалады.
Мысалы, оқушыларға күн, өсімдік, жаігуар ұғымдарын түсіндіргенде, күн
жарқырайды^ немесе жылытады, өсімдік өседі, шөпті мал жейді, сиыр үй
жануары, ол сүт береді, күс үшады, сайрайды т.б. деп келеді де аталған
нәрселердің тек сыртқы белгілерін
гіріп, оның ішкі мәніне бармайды. Бала өзі көрмеген нәрселерді зкалпылау ға
келгенде қиналады. Мь сальцтөменгі сыньіп оқушылары китті ннесе балық деп
санайды. өйгкені киттің суда жүзетіндігі, суда іетіндігі, сырт қы түрі балы ққа үқсас
екендТгі рас. Мүгалім киттің ауамен
г
&л алатынын, балаларын сүтпен қоректендіретінін айтьш т үсіндіргенде де
х.
іа оны балықтың бір түріне жатадңдеп ойлайды.
Төртінші сыныптағылардың жалпылауларымен заттың ішкі мәнін, ^ның негізгі
ерекшелігін, байланыстарын бейнелей алушьшықты бай қауга ;лады. Мысалы, олар
су, ауа, металл т.б. денелердің қысьгм үлгаюшылық кілді жалпы белгілеріне қарап,
бүларды өлі табигат үғымына, ал өсімдіктерді өсіп отыр ғанды ғына байланысты
тірі табиғат үғымына жатқызады.
Үғымда заттардың өзіндік қасиеттері ғана көрінбейді, олардың бір-бірімен
байланыстары мен қарым-қатынастары (себеп-салдарлық, ке ңістік пен уа қыт,
функционалдық) бейнеленіп отырады. Мысалы, жоғары-т өмен, жа қын-алыс, к өп-аз
секілді жеке, нақтылы заттардың өзара байланысын оқушылар қиналмай үғады.
Бірінші, екінші сынып окушыларына заттың кеңістікке қалайша орналасатынды ғы
жайлы үғымдарды меңгеру қиынырақ соғады. Өйткені бүл окушылар ке ңістікті ң
негізгі өлшемі-үзындық екенін бірден ажыратпайды. Мысалы, метр үғымын
көбінесе бұл сызғыш деп заттың түрімен шатастырады. Бала ға т үрлі өлшемдер
туралы үғымдарды (метр, километр) меңгертуді тәжірибемен (балалардың өздеріне
өлшетіп үйрету) үштастырып отырган абзал. Мысалы, бала үзынды-қыс қалы
заттардың түрлі бөліктерін көзімен көріп, қолымен үстап, бүлардың белгілі түрқы
бар екенін аңғарады. Үшінші, төртінші сынып оқушыларының ке ңістік жөніндегі
үғымдары жоспар, масштаб, шартты белгілер сияқты үғымдармен толы ға т үседі.
Шындықтағы заттардың қарвпайым байланысы пікірлерден көрінеді. Пікір - бүл бір зат
туралы макүлдау не оны бекерге шығаруда көрінетін ойлаудың формасы. Мысалы,
Астана - Қазақстан' Республикасының
орталығы десек, бұл шындыққа сай ақиқат пікір болады да, ал Атом -тгтың
бөлінбейтін жэне өзгермейтін бөлшеі десек, бұл жалған гіікір больт табылады.
Пікір де ұғым сйяқты тек тілдік "материал негізінде, тілдік терминдер мен
сөйлемдердің негізінде гана туып, өмір сүре алады. Пікірлердің түрлері көп. Оны
логика ғылымы жан-жақты қарастырады.
Төменгі сынып оқушыларын дұрыс пікір айта білуге тәрбиелеу зор педагогикалық
мәні бар іс. Сөйлеудің грамматикалық формаларын меңгеру балалардың пікір
қабілетін өсіре түседі. Бірінші сьшьттагылардьщ пікірлері кесімді болып келеді.
Өйткені ол құбылысты жан-жагынан қарастырмайды. Мысалы, Асан б үгін неге
сабаққа келмей қалды? деп кезекшіден сұрайтьш болса, ауырып қалды деп
бірден жауап береді. Ал екінші сынып оқушылары жорамалды пікірлер айту ға
талаптанады. Мысалы, сабаққа келмеген Асан ж өнінде олар: м үмкін ол ауырып
қалған шыгар, сабағын оқымады ма екен, кім білсін деп түрлі жорамалдар
жасайды. Бірақ олар өз пікірлерін дәлелдеп жатуды мақсат етпейді. Өйткені
мұнадай қабілет тек үшінші, төртінші сынып оқушыларында ғана қалыптаса
бастайды. Бұған оқушыларда білім көлемінің өсуі жэне оның жүйелене т үсуі үлкен
себеп болады. Осы жастағы балалар өз пікірлерін жап-жақсы дэлелдей алады, т үрлі
нэрсенің себебін тауып қана қоймай, оған тиісті жауапты өзінше бере алатын
болады. Математика сабағында мәселе есептерді шығару, грамматикада
сөйлемдердің күрделі түрлерін меңгеру - олардың пікірлерін дамытады.
Ойлаудың күрделі формаларының бірі - ой қорытындылары. Ой қорытындылары
дегеніміз бірнеше пікірлерден жаңа бір пікір шығару тәсілі. Қорытынды шығару
үшін оны белгілі тәртіпке бір-бірімен байланыстыруымыз қажет. Қатар т үрган
кездейсоқ пікірлерден қорытынды шықпайды. Мысалы, Барлық дельфиндер жануар, Барлық металдар электр өткізеді деген екі пікірдің арасында ешбір
логикалық байланыс жоқ. Сондықтан бүл екеуінен үшінші лкаңа бір пікірдің тууы
мүмкін емес. Ой қорытындыларының үш түрі болады. Біріншісі дедукциялық, екінші
индукциялык, ал үшіншісі аналогиялык ой қорытындысы деп аталады.
Дедукция - дегеніміз жалпыдан жекеге қарай жүретін рй қорытындысы. Мыс шы,
біз тірі организмдер оттегі жоқ жер, е тіршілік ете алмайды, ал балық тірі
организмнің бірі *десек, олай болса, балық оттегі жоқ жерде тіршілік ете алмайды
деген қорытындыға келеміз.
Индукция - жекеден жалпыға қарай жасалатын ой қорытьшдысы. Инд}*кцияда
жеке жағдайлардан жалпы ереже, ^фактілерден қорытындьшар жасалады.
Аналогия дегеніміз - ұқсастық бойынша ой қорытьгадьшарын жасау.
Оқушыларда ұғымдар мен пікірлердің біртіндеп қалыптасуы, соған сәйкес ой
қорытындыларының дамуына мүмкіндік туғызады. Өйткені ойлаудың формалары
бір-бірімен байланыса дамып отырады.
Түсіну - ойлаудың негізгі белгісі.
Адамның ойлау эрекетінде шьгадықтағы заттар мен қүбылыстардың негізгі
қасиеттеріне, ерекше белгілеріне, мэніне т үсіне білуді ң ма ңызы зор. Т үсіну ар қылы
ғана біз айналамыздағы заттардың себеп-салдарлы байланыстарын, бір-біріне
тэуелділігінің шығу тегі мен даму жолын ажыратамыз. Түсінудің басы шындықтағы заттар мен қүбылыстарға танысудан, көріп білуден басталады.
Өйткені қандай нэрсені болмасын үғыну үшін, үғынуды, зерттеуді эмпириялы қ
жолмен бастау қажет.
Түсіну сөз арқылы берілетіндіктен түрліше формаларда түжырымдалады. (т үсіну
қысқаша, жалпы, кең, детальды т.б. болып келуі мүмкін). Түсінудің бүлай т үрліше
болып келуі адамның алдына қойған мақсатына, жеке психологиялық
ерекшеліктеріне, ана тілінің ішкі заңдылықтарын білуіне, сол адамны ң сөзі мен
ісіне байланысты болады. Бір нәрсёге дүрыс түсінгендіктің көрінісі - сол
материалды өз сөзімен түрлендіріп айтып, іс жүзінде орындап көрсету болып
табылады.
Түсіну екіге бөлінеді: оның бірінші түрі - тікелей түсіну. Тікелей түсіну жанама түрде ой
операцияларын керек етпейтін, қабылдау үқсас процесс. Мысалы, бізге жақсы таныс
сөздер, сөйлемдер, белгілі қүбылыстар адамдардың қылықтары т.б.
11Түсінудің
екінші түрі - жанама түсіну. Жанама түсіну бірнеше аральгқ
басқыштардан түратын, ой операцияларын керек ететіь к өмескі нэрсені ай қын етіп
бейнелеуде бірнеше ой түйіндерін талап ететін процесс. Жанама т үсіну де с үра қ
қоюдан басталатындығын? сүрақ пен жауап табудың арасында аралы қ т үйіндер бар
екендігін, осы аралық түйіндерді табу жаңа мәселені шешудің кілті екендігін атап
өтуіміз қажет.Тіпті қарапайым есептің өзінде де осы жолды көруге болады.
Мысалы, Ахметте үш алмұрт, Хасенде екі алмүрт бар. Екі балада барлығы қанша
алмүрт бар? деген мәселе есепті шешуде де белгілі шыгару амалынсыз (я ғни б ұл
екі санды бір-біріне қоспайынша) оның жауабы шықпайды. Бұл жерде қосу аральгқ
амалдың қызметін атқарып отыр.
Ойлау дегеніміздің өзі мэселені шешу, оның мәнісін түсіне білу деген с өз. Мысалы,
Сырдария Арал теңізіне құяды деген сөйлемде ой тууға негіз боларлықтай себеп
жоқ. Өйткені бұл бұрыннан бізге белгілі нәрсені білдіретін хабарлы с өйлем гана.
Ойлау қашан да белгілі қажетке байланысты адамға қазірше белгісіз жайтты
іздестіруден туындайды. Проблемалық ситуация (жағдай) адам ойлауыны ң т үрткі
қазығы. Бізге әзірше белгісіз, ойланып-толғануды қажет ететін құбылысты ң бірі
проблемалық жағдайға салды.
Адам сұрақ қою арқылы алдындағы кедергіні сезеді, оны біртіндеп жояды, сөйтіп
өзінің әртүрлі тану қызығуларына жауап алады. Сүрақ қою, оны дэл тұжырымдау,
мэселені ойда ұстай білу сұрақты талдай білу ж әне жина қтау, шы ғару тэсілі мен
амалдың орталық түйінін табу, жорамалдар жасай білу т.б. Ойлау процесіне
мэселелерді шепгу үшін аса қажетті жағдайлар болып табылады.
Төменгі сынып оқушыларында тануға негізделген тікелей түсінулер бай қалады.
Бүл тікелей түсінулер заттарды тікелей қабылдаудан ту ған т үсінулер. Егер зат
баланың өткең^тэжірибесінде болмаган болса, оны бірден түсіну қиын ға соғады.
Түсіну үшін оны алдымен жан-жағынан жақсылап қабылдап алу қажет. Жанама
түсіну - жаңа затты, құбылысты белгілі үғымғаясанастыра барып түсіну деген с өз.
Баланың сыртқы дүниенің сан қилы сырларын түсіне алуы жанама түсінулер*
арқылы ғана' жүзеге а ^ады. Бір нәрсенің мэніне түсіну үшін жай тану жеткіліксІз,
оган қоса, оның себебін, яғни неліктен осылай болып түрганын білу керек. Мектеп
жағдайында кейбір оқушылардың оқыған эңгімесін, математикалық ережелерді
дұрыс түсіне алмайтын фактілері жиі кездеседі. Мұғалімдер, көбінесе, баланьпт әр
жаңа материалды не себептен түеінбей қалатынын, кезінде талдау жасап
отырмайды. Бала ойлауы үнемі кедерцгісіз жүріп отыратьш процесс емес, ол кейде
құбылыстарды толық бейнелей алмайды, тіпті қателіктер де жібереді, бірде
білмегенін екіншіде біледі. Міне, осы жайларды мұгалім ас қан байсалдылы қпен
ескеріп отыруы тиіс.Сондықтан жаңа сабақты бірден түсіне алмай қал ған
оқушыларды үгымы төмен кінэлаудың өзі педагогикалық тұрғыдан дұрыс
болмайды.
Төменгі сынып оқушыларының ойлауы негізінде нақтылы келетіндіктен, олар к өп
нэрселерді өз қалпьгада түсінуге бой ұрады. Мысалы, бір зерттеуден үшінші
сыныптағылардың аллегориялық үгымдардың мэнін жете түсінбейтіндігі
анықталған. Олар: білімді деген ұғьгмды тек оқитын адам; д үние ұғымын
байлық, ақша; жақсылық ұғымын жақсы нәрсе; ер ұғымын аттың ері
деп олардың заттық, бейнелік жақтарына көбірек көңіл аударады да, осы
ұғымдардың мэнін салыстыру, теңестіру арқьшы түсіндіріп бере алмайды.
Балалардың құбылыстарды түсіне алуында олардың сөз байлығын, сөздік қорының
өсіп отыруын қадағалау зор маңыз алады. Мұғалімнің жаңа сабақты түсіндірудегі
эдістемелік шеберлігінің (әр ұғымды өз мэнінде толық түсіндіру, сөйлемдердің
қысқа, ықшам болып келуі, екі ұшты сөйлемеу т.б) жоғары болуы бала түсінігіні ң
жақсы дамуына қатысы бар басты факторлардың бірі
Ойлау саласындагы дара ййырмашылъщтар.
Адам ойлауына тэн жалпы заңдылықтар болғанмен, жеке адамның ойлау эрекеті даралық
ерекшеліктерге толы. Әрбір адам бірінен-бірі ойының
кендігі немесе тарлығы, орамдылығы, ұшқьгрлығьі, 1 дербестілігі, оньщ логикалық
жүйелігі, сыншылдығы т.б. сапаларымен ажыратылады.
Ойының кеңдігі бар адам еркін ойлайды, мәселені ескі әдетпен, үйреншікті жолмен
шешпейді. Ой-парасатьГ кең адам мәселені түрліше эдістермен шешеді, б ұрын
сыналып қате деп табылған әдіске жоламайды. Ой-өрісіні ң ке ңдігіне қарама- қарсы
қасиет ойдың тарлығы. Мүндай адам мәселені шешуге шорқа қ, ой ға шабан, ол
баста ойына келген бір эдісті шырқ айналдырады да жүреді. Тіпті оны ң жарамсыз
әдіс екенін байқаса да, басқаша пікірмен келуге батылы жетпейді. Мүндай адам ой
эрекетін өз қажетіне жарата білмейтін, енжар адам. Халық ерте замандарды ң
өзінде-ақ ақыл-ойдың кендігін ерекше қастерлеген. Мысалы, Ой ойласа ң тек ойла,
тең ойласаң кең ойла деген мақалда қандай мэселені болмасын т үтас, барлы қ
жағынан қамти ойлау керектігі, ойлаудың кең, тиянақты болуы оның белгілі
логикалық талаптарға сэйкес күралуына қарай болатынды ғы айтыл ған.
Ойлаудын ушкыулыгы. Кейбір адамдар мэселенің барлық жақтарын көре біледі,
оны тез шеше алады, ойы аса сергек жэне белсенді келеді. М үндай адамдар
орынсыз асып-саспайды, жағдаймен санасады, осындай қасиетті ойды ң
үшқырлығы дейді. Бүған қарама-қарсы қасиет-ойдың асығыстық түрі. Мүндай
адам ой жүмысымен онша басын ауыртпай ауырдың үстімен, же ңілді ң астымен
жүреді. Бүл адамдар енжар ойлылыққа эдеттенген, дайын т үжырым ға жармас қыш,
жеңіл ойлауға, мэселені үстіртін шепгуге бейім келеді.
Басқалардан көмек күтпей, мэселені өз бетімен шешу - адамны ң жа қсы
қасиеттерінің бірі. Мүндай адам алдынжағы мәселені шепгуде бас қа біреуді ң эдісін
қайталамайды, оны қалай да өзі шешуге тырысады. Б үл на ғыз шы ғармашылы қ
ойдың иесі. Кейбіреулер бүған қарама-қарсы өз бетімен еште ңе айта алмай,
көбінесе басқа кісіге сүйеніп, ойсыз өмір кешеді. Абай осындай адамны ң
психологиясын т^амаша көрсеткен:
Басында ми жоқ, Көп айтса көнді,
Өзінде ой жоқ Жүрт айтса болды
* Күлкілшілкерден наданның. Әдеті надан адамньгң.
Жеке адамның білім көлемі, өмір тәжірибесі, рның айналасындагылар, ж үйке жүйес
нің типтік ерекшеліктері,денсаулық жағдайы, жас ерекшеліктері т.б. осьі секілді
ақьіл-ойдың дара ерекшеліктерінің қалыптасуына себеп болатын факторларды ң бір
тобы.
Ойлау мэдениетиЖаңа туған балада ешқанадай ойлау болмайды. Ойлау баланын
сыртқы ортамен белсенді қарым-қатынас жасауының нәтижесінде, оны ң өмір
тәжірибесімен қосақталып дамып отырады. Мысалы, бір жасар бала апасыны ң
саусағындағы жараға жағылған иод ерітіндісіне көз салады.
Тілдің шығуы бала ойлауының дамуында елеулі кезең болып табылады. Мектепке
түскенге дейінгі бала ойлауы дамудың үзақ жолынан өтеді. Ойлау бүл кезе ңде
нақтылы - бейнелі болып, әрекетпен элде де тығыз байланысып жатады.
Балалардың ойлауын дамытуда мектептегі оку-тәрбие процесі шешуші роль
атқарады. Бастауыш мектеп жағдайында бала ойлауы қалайша дамып отырады?.
Бала ойлауын дамыту үшін мүғалім тиісті жүмыстар жүргізіп отыруы тиіс.
Осындай ойлау тэрбиесіне қатысты шаралардың кейбірі мыналар:
1. Балаларды белгілі ережелер (грамматикалық, математикалы қ) ж өнінде
өзбеттерінше қорытынды жасай алуға үйрету үшін мүғалім саба қта м үмкіндігінше
эвристикалық әдісті пайдаланып отыруы қажет. Оқу материалдарын балаларды ң
ойлау қабілеті жетерліктей жас өзгешеліктерін ескере отырып үйымдастырса ғана,
оның ойлау қабілетінің дамуына мүмкіндіктер туады.
2. Балалардың сөйлеу қабілетін дамытып отыру олардың ойлауын дамыту ға үлкен
эсерін тигізеді.
3. Ойлау қабылдаулар мен елестердің негізінде жасалады. Сондықтан оқушының сабақты
мүмкіндігінше жақсы қабылдай алуына, елестердің тиянақты қалыптасуына мүғалім
айрықша камқорлық жасамаса болмайды.
4. Мұгалім балаларды үнемі ойланып оқуға бағыттауы тиіс. Бұған о қу процесін
жүйелі ұйымдастыру, :абақта байіа логикасын' дамытып алаты ғ: м үмкіндіктерді
мол пайдалану арқылы жетуге болады. ч
5. Оқушылардың өз беттерінше жасаған ой операциясьгаың д ұрыс-б ұрыстьг ғын
тексерткізу, олардың бір мэселенің өзін түрлі жолдармен шешуге үнемі бағыттап
отыру (тапқыштық пен зеректік) ойлауды қажет ететін мысалдар құрастырту,
есептер шығару, шыгармалар жаздыру бала ойлауьга тәрбиелеуді ң тиімді
жолдарьқ*
6. Ойлауды тәрбиелеу бала психологиясын жан-жақты дамытумен ты ғыз ұштасып
жатады. Бұл оның білуге құмарлығын, тану қызығуларын көз қарасымен сенімін
тәрбиелеумен қоса жүргізілуі тиіс. Мысалы, қораш сөз, солғын сезім ойдың айқын
болуына бөгет жасайды, ал ақылға қоньгмды жақсы сөз жанға жылы тиіп, адамды
небір тамаша сезімдерге жетелейді, қысқасы ой тэрбиесі адамны ң психологиясын
жан-жақты етіп тэрбиелеумен үштасып жатады деген пікірді жа қсы дэлелдейді.
Оқушының ойлауына бағыт бағдар беруді ең алғаш білім мазмұнына енгізген
Мағжан Жұмабаев болатын. М.Жұмабаев өзінің Педагогикадеген е ңбегінде
ойлаудың жан түрмысы үшін керектігі жэне оны өркендетудің тиістілігін атап өтеді:
Ойлау адам өмірінде аса қьгмбат орын алады. Ойлау болмаса, адам бас қа жануар
сықылды, заттарды, көріністерді кұр жадында, есіне ғана алып, жат бір к өрініс
ұшыраса, оны шеше алмайтын, оган түсіне алмайтын бір жан иесі ғана болар еді.
Келешекте не болатынын, тұрмысы қалай өзгеретінін білмейтін бір са ңылаусыз
соқыр болар еді. Адам ойлау арқасында ғана заңцардың, көріністердің
араларындағы байламды белгілеп, оларды бар себептерді табады. Келешекте оларга
не болатыньга ойлап шығарады. Келешекті болжай алады. Қыс қасы ойлай білетін
адам - шын мағынасында адам.
Ойлау түрлерінің ерекшеліктері адам есеп шығарғанда ерекше байқалады.
В.А.Крутецкий оқушының математикальгқ қабілетін зерттегенде оларды ң к өпшілігі
белгілі бір есептер ш&сының құрылу принципін ұзақ уақыт ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz