Қазіргі ауыл мектептеріндегі педагог-психолог қызметі ерекшеліктерінің мазмұны мен әдістемесі
КІРІСПЕ
I АУЫЛ СОЦИУМЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ.ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПРОБЛЕМАЛАРЫ ЖӘНЕ АУЫЛ МЕКТЕПТЕРІНДЕГІ БІЛІМ БЕРУ ҮРДІСІНІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Қазақстан Республикасының білім беру жүйесіндегі ауыл мектептерiне қатысты нормативтік құжаттарға аналитикалық шолу
1.2 Мектеп пен ауыл социумының өзара қарым.қатынасындағы әлеуметтік.психологиялық және әлеуметтік.педагогикалық мәселелер
II АУЫЛ МЕКТЕБІНДЕГІ ПЕДАГОГ.ПСИХОЛОГ ҚЫЗМЕТІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҒЫЛЫМИ.ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
2.1. Білім берудегі педагог.психолог қызметтінің теориялық негіздемелері
2.2 Жас ерекшелігіне байланысты мектеп педагог.психологының ауыл мектептеріндегі балалармен жүргізетін жұмыстары
2.3 Тәжірибелік.педагогикалық эксперименттің нәтижесі мен ғылыми.әдістемелік ұсыныстар
ҚОРЫТЫНДЫ
I АУЫЛ СОЦИУМЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ.ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПРОБЛЕМАЛАРЫ ЖӘНЕ АУЫЛ МЕКТЕПТЕРІНДЕГІ БІЛІМ БЕРУ ҮРДІСІНІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Қазақстан Республикасының білім беру жүйесіндегі ауыл мектептерiне қатысты нормативтік құжаттарға аналитикалық шолу
1.2 Мектеп пен ауыл социумының өзара қарым.қатынасындағы әлеуметтік.психологиялық және әлеуметтік.педагогикалық мәселелер
II АУЫЛ МЕКТЕБІНДЕГІ ПЕДАГОГ.ПСИХОЛОГ ҚЫЗМЕТІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҒЫЛЫМИ.ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
2.1. Білім берудегі педагог.психолог қызметтінің теориялық негіздемелері
2.2 Жас ерекшелігіне байланысты мектеп педагог.психологының ауыл мектептеріндегі балалармен жүргізетін жұмыстары
2.3 Тәжірибелік.педагогикалық эксперименттің нәтижесі мен ғылыми.әдістемелік ұсыныстар
ҚОРЫТЫНДЫ
Қазіргі нарық жағдайындағы ауыл мектебіне, оның ішінде шағын жинақталған мектептерге, мемлекет тарапынан ерекше қамқорлық қажет. Бүгінгі күні ауылдық жерлерде қалыптасқан жағдай ешқандай сын көтермейді. Оңтайландыру желеуімен ауылдық жерлердегі мектептердің, оның ішінде шалғайдағы елді мекендерде орналасқан шағын жинақталған қазақ мектептерінің жабылуы ешкімді де бейтарап қалдыруы тиіс емес[1].
Адам бойындағы ұлттық мінез-құлық қасиеттерін, өз халқының рухани дүниесін қалыптастырып, ұлтымыздың зиялыларын даярлайтын, рухани дүние негізін құрайтын, рухани дүние негізін қалайтын ауыл мектебі болады.
Жалпы білім беретін ауыл мектептерінің қала мектептерімен салыстырғанда айырмашылықтары бар екендігі сөзсіз. Атап айтсақ, олар ауыл мектептерінің көбіне тән шағын жинақталған сипаты, ауыл мектептерінің ірі мәдени, ғылыми орталықтардан алшақтығы, шалғай елді мекендерде орналасуы, ауылдық жерлерде мектепке дейінгі, мектептен тыс тәрбие мекемелерінің жеткіліксіз болуы, мектепке қарасатын шағын аудандардың аумақтық жағынан шашыраңқылығы және т.б.
2008 жылы Республикадағы 779 мектептің 4-сыныптарында 33811 оқушыдан ашық 15 тапсырма бойынша тест тапсырмалары алынды. Орташа балл ретінде Республика бойынша 11,44 балл көрсетілді. Бұдан ауыл мектептерінде оқушылардың білім сапасын жетілдіру көкейтесті мәселенің бірі болып отырғанын байқадық. Республика бойынша қалалық жалпы білім беретін орта мектептің саны – 2141, 6016 - ауыл мектептері[2].
Адам бойындағы ұлттық мінез-құлық қасиеттерін, өз халқының рухани дүниесін қалыптастырып, ұлтымыздың зиялыларын даярлайтын, рухани дүние негізін құрайтын, рухани дүние негізін қалайтын ауыл мектебі болады.
Жалпы білім беретін ауыл мектептерінің қала мектептерімен салыстырғанда айырмашылықтары бар екендігі сөзсіз. Атап айтсақ, олар ауыл мектептерінің көбіне тән шағын жинақталған сипаты, ауыл мектептерінің ірі мәдени, ғылыми орталықтардан алшақтығы, шалғай елді мекендерде орналасуы, ауылдық жерлерде мектепке дейінгі, мектептен тыс тәрбие мекемелерінің жеткіліксіз болуы, мектепке қарасатын шағын аудандардың аумақтық жағынан шашыраңқылығы және т.б.
2008 жылы Республикадағы 779 мектептің 4-сыныптарында 33811 оқушыдан ашық 15 тапсырма бойынша тест тапсырмалары алынды. Орташа балл ретінде Республика бойынша 11,44 балл көрсетілді. Бұдан ауыл мектептерінде оқушылардың білім сапасын жетілдіру көкейтесті мәселенің бірі болып отырғанын байқадық. Республика бойынша қалалық жалпы білім беретін орта мектептің саны – 2141, 6016 - ауыл мектептері[2].
1. Қазақстан Республикасының Президентi Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы Астана, 2012 ж.
2. Абдиев К.С. Казахстан в цифрах.Агентсво по статистике РК.Алматы,2005.
3. Ауыл мектебi 2005-2010 жылдарға арналған бағдарлама (Қазақстан Республикасы Президентi мен үкiметiнiң актiлер жинағы, Астана 2004ж 11қазан, 20бет
4. Қазақстан Республикасы шағын жинақталған мектептердi дамыту тұжырымдамасы. Алматы, 2003 (жоба).
5. “Қазақстан Республикасында бiлiм берудi дамытудың 2005- 2010 жылдарға арналған Мемлекетттiк бағдарламасы. Астана, 2004.
6. Бержанов Қ.А. Тәрбие мен оқытудың бірлігі.- Алматы., 1973
7. Жарықбаев Қ.Б. Психология., Алматы., 1993
8. Ильясова А.К. Мектептегі инновациялық процестер: мәселелер, болашағы, ізденістер. – Алматы, 1995ж.
9. Қалиев С. Оқушылардың тұлғалық қасиеттерін дамытудың педагогикалық негіздері.- Алматы., 2001
10. Құнантаева Қ. Мектептегі инновациялық процестер: мәселелер, болашағы, ізденістер. – Алматы, 1995ж.
11. Тәжібаев Т. Психология.- Алматы., 2003
12. Ұзақбаева С.А. Тамыры терең тәрбие. Алматы., 1995
13. Қожахметова К.Ж. Казахская этнопедагогика: методология, теория, практика.- Алматы., 1998
14. Мұқанов М.М. Жас ерекшелік және педагогикалық психолгги.- Алматы., 2003
15. Намазбаева Ж.И. Жеке адам дегеніміз кім?,- Алматы.,1991
16. Джакупов С.М. Управление познавательной деятельностью студентов в процессе обучения.- Алматы., 2002
17. Бондаревская Е.В., Пивненко П.П. Ценностно-смысловые орентации и стратегические направления развития сельской школы //Педагогика 2000, №5, С.52-64.
18. Гурянова М. П. Российская сельская школа как социокультурный феномен // Педагогика 1999, №7. С. 58-61.
19. Стерлин Л.Ф., Зайцев Е.С. Трудовое воспитание в селькой школе М., 1990, С. 84.
20. Сластенин В.А. Профессиональная подготовка учителя в системе высшего педагогического образования.- М., 1984
21. Адилгазинов Г.З. Теоретические основы совершенствования подготовки учителя к управлению педагогическим процессом в малокомплектной школе. Дисс., докт. пед наук Алматы, 2002, С.337.
22. Әбдіжәмитұлы Б. Теория и практика профессионально-технического образования., Алматы., 1996
23. Жұмабаев М. Педагогика.- Алматы., 1998
24. Аймауытов Ж. Психология.- Алматы., 2000
25. Нұрғалиева Г.Қ. Электронды оқулықтар-ізгілендіру құралы., А., 2002
26. Көшербаева А.Н. жалпы білім беретін қазақ мектебіндегі оқу-тәрбие үрдісінің дамуы. Алматы, 2003
27. Шалғымбаева Қ.Қ Өркениетті білім беру жүйесіндегі педагогикалық-
психологиялық қызмет // Мектептегі психология, 2006, №2, 6-бет
28. Иманбекова Б.И. Мектептегі инновациялық процестер: мәселелер, болашағы, ізденістер. – Алматы, 1995ж.
29. Төлеубекова Р. Адамгершілік тәрбиесінің негіздері. – Алматы, 1995ж.
30. Хмель Н.Д. Работа по формированию разносторонных интересов старших школьников., Алматы, 1996
31. Хан. Н.Н. Кон И.С. Психология старшеклассника. А: 1980.-31-33б.
32. Илясова А.И. Өркениетті білім беру жүйесіндегі педагогикалық-
психологиялық қызмет // Мектептегі психология, 2006, №2, 6-бет
33. Керімов Л.К. Жалпы педагогика.- Алматы: Ғылым, 2007. – 255 б.
34. Сабырова Т.С. Оқушылардың оқу белсенділігін арттырудың жолдары.- Алматы., 2003
35. Жанпейсова М.М. Модульдік оқыту технологиясы оқушыны дамыту құралы ретінде.- Алматы., 2002
36. Молдабекова М.С. Фундаментализация университетского образования в подготовке будущего учителя. Дисс...докт.пед.наук.- Алматы, 2000. - 288 с.
37. Кудайкулов М.А. Дидактические проблемы формирования основ профессионально-методических умений будущего учителя.- К., 1977
38. Нұрлыбекова А.Б. Формирование исследовательской культуры выпусника университета как педагогическая проблема //Формирование личности учителя Межвузовский сборник научных трудов. - М.:Прометей, 1994, - С. 85-91.
39. Гумилев Л.Н. Этногенез и биосфера Земли. – М.: ДИ.: ДИК, 1994. – 637с.
40. Шұғаева Г.Қ. «Қазақстанда ауылдық шағын жинақталған мектептердің дамуы» атты диссертациялық жұмыс.- Алматы., 2002
41. Үтебаева А.Т. «Ауыл мектебі оқушыларын рухани-адамгершілікке тәрбиелеудің педагогикалық шарттары» атты диссертациялық зерттеу.- Алматы., 2003
42. Қазақстан Республикасының Президентi Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы Астана, 1- наурыз, 2006 ж
43. Нұсқабаев О. Мектеп- жас ұрпақты әлеуметтендiру институты Алматы, Қазақстан 1997.
44. Ертаев М.Ә. Еңбек және еңбекке жаңаша қатынастардың әлеуметтiк мәнi. Түркiстан,2000
45. Наторп П. Социальная педагогика. СП б. 1911.
46. Шамшидинова К.Н. Малокомплектная школа:проблемы, поиски, решения. Издательства ВКГУ,2002.
47. Баенова Д.Б. Ауыл мектебіндегі гендерлік әлеуметтендіру мәселелері «ХХІ ғасырдағы қазақ мектебі: даму болашағы» республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдары (28-29 наурыз, 2006 жыл) 2-том. Алматы, 2006.
48. Сайлаубекова С. Ауыл баласының білімі неге төмен? // Егемен Қазақстан. 2004 жыл 12-қазан №254.
49. Беркімбаева Ш.К. жалпы білім беретін қазақ мектебіндегі оқу-тәрбие үрдісінің дамуы. Алматы, 2003
50. Слободчиков В.И., Исаев Е.И. Основы психологической антропологии. Психология развития человека. Развитие субъективной реальности в онтогенезе: Учебное пособие для ВУЗ-ов.-М.: Школьная Пресса, 2000.-416.-291-292б.
51. . Личко А.Е. Психопатии и акцентуации характера у подростков.-М.: 1988.-26-29с.
52. Шмель. В. Основы психодиагностики. М:, 1996.-79-100 с.
53. Ауыл мектебi 2005-2010 жылдарға арналған бағдарлама (Қазақстан Республикасы Президентi мен үкiметiнiң актiлер жинағы. Астана, 2004.
54. Статистические данные о государственных и негосударственных учреждениях на 2005/2006 г.г.Министерства образования и науки РК. А,2005.
55. Основные тенденции развития образования в мире и пути модернизации системы образования Казахстана Астана,2005.
56. Мудрик А.В. Введение в социальную педагогику - М. Институт практической психологии, 1997.
57. Нұсқабаев О. Мектеп- жас ұрпақты әлеуметтендiру институты Алматы, Қазақстан 1997.
58. Байсерке Мектептегі инновациялық процестер: мәселелер, болашағы, ізденістер. – Алматы, 1995ж.
59.Семенов В.Д. Социальная педагогика: История и современность. Екатеринбург, 1995.
60. Ертаев М.Ә. Еңбек және еңбекке жаңаша қатынастардың әлеуметтiк мәнi. Түркiстан,2000
61. Бочарова В.Г. Педагогика социальной работы.- М., 1994.
62. Сақтағанова Т.С. Өркениетті білім беру жүйесіндегі педагогикалық-
психологиялық қызмет // Мектептегі психология, 2006, №2, 6-бет
63. Цукерман М. Психология саморазвития.М:, 1998.-166-169б.
64. Радионова Н.Ф. Взаимодействие педагогов и старших школьников.- Л., 1989
65. Дүйсембекова.Ш.Д. Мұғалімнің жеке тұлғасы және оның кәсіби мәдениеті. – Семей, 2005.
66. Божович Л.И. Избранные психологические труды.- М., 1995.
67. Выготский Л.С. Проблемы общей психологии.- М., 1982. Т2
68. Запорожец А.В. Психические развитие ребенка.-М., 1986
69. Леонтьев А.Н. Избр.психол.произведения.-М.,1983
70. Петровский А.В. Проблема развития личности с позиции социальной психологии// Вопросы психологии. 1984.№4
71. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии.-М.,1989
72. Эльконин Д.Б. Избранные психологические труды.- М., 1989
2. Абдиев К.С. Казахстан в цифрах.Агентсво по статистике РК.Алматы,2005.
3. Ауыл мектебi 2005-2010 жылдарға арналған бағдарлама (Қазақстан Республикасы Президентi мен үкiметiнiң актiлер жинағы, Астана 2004ж 11қазан, 20бет
4. Қазақстан Республикасы шағын жинақталған мектептердi дамыту тұжырымдамасы. Алматы, 2003 (жоба).
5. “Қазақстан Республикасында бiлiм берудi дамытудың 2005- 2010 жылдарға арналған Мемлекетттiк бағдарламасы. Астана, 2004.
6. Бержанов Қ.А. Тәрбие мен оқытудың бірлігі.- Алматы., 1973
7. Жарықбаев Қ.Б. Психология., Алматы., 1993
8. Ильясова А.К. Мектептегі инновациялық процестер: мәселелер, болашағы, ізденістер. – Алматы, 1995ж.
9. Қалиев С. Оқушылардың тұлғалық қасиеттерін дамытудың педагогикалық негіздері.- Алматы., 2001
10. Құнантаева Қ. Мектептегі инновациялық процестер: мәселелер, болашағы, ізденістер. – Алматы, 1995ж.
11. Тәжібаев Т. Психология.- Алматы., 2003
12. Ұзақбаева С.А. Тамыры терең тәрбие. Алматы., 1995
13. Қожахметова К.Ж. Казахская этнопедагогика: методология, теория, практика.- Алматы., 1998
14. Мұқанов М.М. Жас ерекшелік және педагогикалық психолгги.- Алматы., 2003
15. Намазбаева Ж.И. Жеке адам дегеніміз кім?,- Алматы.,1991
16. Джакупов С.М. Управление познавательной деятельностью студентов в процессе обучения.- Алматы., 2002
17. Бондаревская Е.В., Пивненко П.П. Ценностно-смысловые орентации и стратегические направления развития сельской школы //Педагогика 2000, №5, С.52-64.
18. Гурянова М. П. Российская сельская школа как социокультурный феномен // Педагогика 1999, №7. С. 58-61.
19. Стерлин Л.Ф., Зайцев Е.С. Трудовое воспитание в селькой школе М., 1990, С. 84.
20. Сластенин В.А. Профессиональная подготовка учителя в системе высшего педагогического образования.- М., 1984
21. Адилгазинов Г.З. Теоретические основы совершенствования подготовки учителя к управлению педагогическим процессом в малокомплектной школе. Дисс., докт. пед наук Алматы, 2002, С.337.
22. Әбдіжәмитұлы Б. Теория и практика профессионально-технического образования., Алматы., 1996
23. Жұмабаев М. Педагогика.- Алматы., 1998
24. Аймауытов Ж. Психология.- Алматы., 2000
25. Нұрғалиева Г.Қ. Электронды оқулықтар-ізгілендіру құралы., А., 2002
26. Көшербаева А.Н. жалпы білім беретін қазақ мектебіндегі оқу-тәрбие үрдісінің дамуы. Алматы, 2003
27. Шалғымбаева Қ.Қ Өркениетті білім беру жүйесіндегі педагогикалық-
психологиялық қызмет // Мектептегі психология, 2006, №2, 6-бет
28. Иманбекова Б.И. Мектептегі инновациялық процестер: мәселелер, болашағы, ізденістер. – Алматы, 1995ж.
29. Төлеубекова Р. Адамгершілік тәрбиесінің негіздері. – Алматы, 1995ж.
30. Хмель Н.Д. Работа по формированию разносторонных интересов старших школьников., Алматы, 1996
31. Хан. Н.Н. Кон И.С. Психология старшеклассника. А: 1980.-31-33б.
32. Илясова А.И. Өркениетті білім беру жүйесіндегі педагогикалық-
психологиялық қызмет // Мектептегі психология, 2006, №2, 6-бет
33. Керімов Л.К. Жалпы педагогика.- Алматы: Ғылым, 2007. – 255 б.
34. Сабырова Т.С. Оқушылардың оқу белсенділігін арттырудың жолдары.- Алматы., 2003
35. Жанпейсова М.М. Модульдік оқыту технологиясы оқушыны дамыту құралы ретінде.- Алматы., 2002
36. Молдабекова М.С. Фундаментализация университетского образования в подготовке будущего учителя. Дисс...докт.пед.наук.- Алматы, 2000. - 288 с.
37. Кудайкулов М.А. Дидактические проблемы формирования основ профессионально-методических умений будущего учителя.- К., 1977
38. Нұрлыбекова А.Б. Формирование исследовательской культуры выпусника университета как педагогическая проблема //Формирование личности учителя Межвузовский сборник научных трудов. - М.:Прометей, 1994, - С. 85-91.
39. Гумилев Л.Н. Этногенез и биосфера Земли. – М.: ДИ.: ДИК, 1994. – 637с.
40. Шұғаева Г.Қ. «Қазақстанда ауылдық шағын жинақталған мектептердің дамуы» атты диссертациялық жұмыс.- Алматы., 2002
41. Үтебаева А.Т. «Ауыл мектебі оқушыларын рухани-адамгершілікке тәрбиелеудің педагогикалық шарттары» атты диссертациялық зерттеу.- Алматы., 2003
42. Қазақстан Республикасының Президентi Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы Астана, 1- наурыз, 2006 ж
43. Нұсқабаев О. Мектеп- жас ұрпақты әлеуметтендiру институты Алматы, Қазақстан 1997.
44. Ертаев М.Ә. Еңбек және еңбекке жаңаша қатынастардың әлеуметтiк мәнi. Түркiстан,2000
45. Наторп П. Социальная педагогика. СП б. 1911.
46. Шамшидинова К.Н. Малокомплектная школа:проблемы, поиски, решения. Издательства ВКГУ,2002.
47. Баенова Д.Б. Ауыл мектебіндегі гендерлік әлеуметтендіру мәселелері «ХХІ ғасырдағы қазақ мектебі: даму болашағы» республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдары (28-29 наурыз, 2006 жыл) 2-том. Алматы, 2006.
48. Сайлаубекова С. Ауыл баласының білімі неге төмен? // Егемен Қазақстан. 2004 жыл 12-қазан №254.
49. Беркімбаева Ш.К. жалпы білім беретін қазақ мектебіндегі оқу-тәрбие үрдісінің дамуы. Алматы, 2003
50. Слободчиков В.И., Исаев Е.И. Основы психологической антропологии. Психология развития человека. Развитие субъективной реальности в онтогенезе: Учебное пособие для ВУЗ-ов.-М.: Школьная Пресса, 2000.-416.-291-292б.
51. . Личко А.Е. Психопатии и акцентуации характера у подростков.-М.: 1988.-26-29с.
52. Шмель. В. Основы психодиагностики. М:, 1996.-79-100 с.
53. Ауыл мектебi 2005-2010 жылдарға арналған бағдарлама (Қазақстан Республикасы Президентi мен үкiметiнiң актiлер жинағы. Астана, 2004.
54. Статистические данные о государственных и негосударственных учреждениях на 2005/2006 г.г.Министерства образования и науки РК. А,2005.
55. Основные тенденции развития образования в мире и пути модернизации системы образования Казахстана Астана,2005.
56. Мудрик А.В. Введение в социальную педагогику - М. Институт практической психологии, 1997.
57. Нұсқабаев О. Мектеп- жас ұрпақты әлеуметтендiру институты Алматы, Қазақстан 1997.
58. Байсерке Мектептегі инновациялық процестер: мәселелер, болашағы, ізденістер. – Алматы, 1995ж.
59.Семенов В.Д. Социальная педагогика: История и современность. Екатеринбург, 1995.
60. Ертаев М.Ә. Еңбек және еңбекке жаңаша қатынастардың әлеуметтiк мәнi. Түркiстан,2000
61. Бочарова В.Г. Педагогика социальной работы.- М., 1994.
62. Сақтағанова Т.С. Өркениетті білім беру жүйесіндегі педагогикалық-
психологиялық қызмет // Мектептегі психология, 2006, №2, 6-бет
63. Цукерман М. Психология саморазвития.М:, 1998.-166-169б.
64. Радионова Н.Ф. Взаимодействие педагогов и старших школьников.- Л., 1989
65. Дүйсембекова.Ш.Д. Мұғалімнің жеке тұлғасы және оның кәсіби мәдениеті. – Семей, 2005.
66. Божович Л.И. Избранные психологические труды.- М., 1995.
67. Выготский Л.С. Проблемы общей психологии.- М., 1982. Т2
68. Запорожец А.В. Психические развитие ребенка.-М., 1986
69. Леонтьев А.Н. Избр.психол.произведения.-М.,1983
70. Петровский А.В. Проблема развития личности с позиции социальной психологии// Вопросы психологии. 1984.№4
71. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии.-М.,1989
72. Эльконин Д.Б. Избранные психологические труды.- М., 1989
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі нарық жағдайындағы ауыл
мектебіне, оның ішінде шағын жинақталған мектептерге, мемлекет тарапынан
ерекше қамқорлық қажет. Бүгінгі күні ауылдық жерлерде қалыптасқан жағдай
ешқандай сын көтермейді. Оңтайландыру желеуімен ауылдық жерлердегі
мектептердің, оның ішінде шалғайдағы елді мекендерде орналасқан шағын
жинақталған қазақ мектептерінің жабылуы ешкімді де бейтарап қалдыруы тиіс
емес[1].
Адам бойындағы ұлттық мінез-құлық қасиеттерін, өз халқының рухани
дүниесін қалыптастырып, ұлтымыздың зиялыларын даярлайтын, рухани дүние
негізін құрайтын, рухани дүние негізін қалайтын ауыл мектебі болады.
Жалпы білім беретін ауыл мектептерінің қала мектептерімен
салыстырғанда айырмашылықтары бар екендігі сөзсіз. Атап айтсақ, олар ауыл
мектептерінің көбіне тән шағын жинақталған сипаты, ауыл мектептерінің ірі
мәдени, ғылыми орталықтардан алшақтығы, шалғай елді мекендерде орналасуы,
ауылдық жерлерде мектепке дейінгі, мектептен тыс тәрбие мекемелерінің
жеткіліксіз болуы, мектепке қарасатын шағын аудандардың аумақтық жағынан
шашыраңқылығы және т.б.
2008 жылы Республикадағы 779 мектептің 4-сыныптарында 33811 оқушыдан
ашық 15 тапсырма бойынша тест тапсырмалары алынды. Орташа балл ретінде
Республика бойынша 11,44 балл көрсетілді. Бұдан ауыл мектептерінде
оқушылардың білім сапасын жетілдіру көкейтесті мәселенің бірі болып
отырғанын байқадық. Республика бойынша қалалық жалпы білім беретін орта
мектептің саны – 2141, 6016 - ауыл мектептері[2].
Кез келген мемлекетттiң өркениеттiлiгi онда өмiр сүретiн халықтың
бiлiм деңгейiмен бағаланады. Ал өркениеттiлiктiң негiзi мектепте қаланып,
мектепте қанат жаяды. Елбасы Н.Ә. Назарбаев Үкiметтiң кеңейтiлген
отырысында сөйлеген сөзiнде: “Мектеп туралы мәселенiң көтерiлiп жатқаны өте
дұрыс. Мектеп әлеуметтiк мәселелердiң iшiндегi ең өзектiсi”[3],- деген
пiкiрі айта келе әсiресе ауыл мектебiн өркендетуге, ауыл мектебiнiң
жағдайын жақсартуға баса көңiл бөлу қажет екенiне баса мән бердi. Сол
себепті де қазiргi нарықтық экономика жағдайындағы ауыл социумының бiлiм
беру ісін ұлттық құндылықтар мен әлемдiк педагогика жетiстiктерiн ұштастыру
аясында дамытудың ғылыми-әдiснамалық негiздерiн жасау мақсатында жүйелi
жұмыстар жүргiзудiң қажеттiгi заман талабынан туындап отыр.
Ауылдағы бiлiм мекемелерін реформалап, оны нарықтық экономика
жағдайында нормативтiк құқықтық, ғылыми-әдiстемелiк негiзде ұйымдастыру,
басқару, қаржылық-материалдық жағынан қамтамасыз ету, ауыл мектептерiнің
құрылымдық жүйесiн жетілдіруді қоғамдық өмiр мен әлеуметтiк құбылыстардың
ерекшелiктерiн ескере отырып, дамыту да өзекті мәселелер қатарынан орын
алып отыр[4].
Қазіргі өркениетті заманда жан-жақты, рухани, үйлесімді, жоғары
мәдениетті адамды қалыптастыруға психология ғылымы ерекше үлес қосып отыр.
Оның ішінде ауылдық мектептік педагогикалық-психологиялық қызмет оқу-тәрбие
үрдісіне ғылыми және практикалық психологияға аса мұқтаж[5]. Осыған
байланысты елімізде күнделікті дамып келе жатқан ауылдық мектептік
педагогикалық-психологиялық қызметтің ұйымдастырылуының ғылыми
негіздемелері практикалық тәсілдеріне қатысты көптеген сұрақтар туындап
отыр.
Мұндағы зерттеуіміздің мақсаты, ауылды қайта көркейтіп, дамыту және
жастарды өркениеттілікке ұмтылдырып, білімді де тәрбиелі, ұлтын, туып өскен
жерін қадірлеп, жаңалыққа талпынысын қанағаттандыру. Ұлттық рух пайда
болмай, балада ұлтына деген ерекше сезім пайда болмайды -деп әл-Фараби
рухани-адамгершілікті тәрбиелеген жеткіншек ғана өз ұлтын сүйетін,
мейірімді, қайырымды азамат болатынын түсіндіреді. Осыған байланысты жалпы
адамзаттық қадір-қасиетінің мән-маңызын түсінетін, жаны да, тәні де таза
білімді, рухани-адамгершілік сапа-қасиеттері бар, ұрпақ тәрбиелеу міндетін
шешудегі ең алдыңғы мәселе ауыл мектептеріндегі педагогикалық-психологиялық
қызметін дамыту болып отырғаны анық. Яғни, білім, білік, дағды алуын
қаматамасыз етуге олардың шығармашылық қабілеттерінің дамуы үшін жағдай
жасау қажеттілігі артуда. Қазақстандағы халық ағарту ісі және педагогикалық
–психологиялық ой-пікірдің даму тарихына арналған қазақстандық ғалымдардың
ғылыми еңбектері мен диссертациялық жұмыстарының қарастырып отырған
тақырыпты ғылыми тұжырымдауда мәні ерекше (Қ.Б. Бержанов[6],
Қ.Б. Жарықбаев[7], А.Н. Ильясова[8], С. Қалиев[9], Қ.Құнантаева[10],
Т.Т. Тәжібаев[11], С.А. Ұзақбаева[12], К.Ж.Қожахметова[13],
М.М. Мұқанов[14], Ж.И. Намазбаева[15], С.П. Джакупов[16]).
Ауыл мектептерінің жұмысы мен олардың дамуын тарихи аспектіде
қарастырған еңбектерде біршама (Е.В.Бондаревская[17]). Бұл зерттеу
жұмыстарында ауыл мектептерінің даму тарихына жалпы сипаттама берілген. Ал
ТМД елдерінде ауыл мектептері мәселелерімен М.П.Гурянова[18],
Л.Ф.Стерлин[19], В.А. Сластенин[20] және т.б. ғалымдар айналысқан.
Республикада ауыл мектептерін Г.З. Әділғазинов[21], К.
Әбдімәжитұлы[22] және т.б. зерттеген.
Педагогика ғылымында оқушыларды адамгершілік құндылықтарға тәрбиелеу
мәселелері көптеген ғылыми зерттеулерге арқау болған. Қазіргі кезде
қоғамдағы ізгілікке, руханилыққа бет-бұрыс оқу-тәрбие жұмысының рухани-
адамгершілік тәрбие негізінде ұйымдастырып, оқушыларды рухани-
адамгершілікке тәрбиелеу қажеттілігін айқындап отыр. Атап айтқанда, рухани-
адамгершілік құндылықтардың мәні, маңызы туралы ұлы ойшыл ғұламалар, қоғам
қайраткерлері мен ағартушы М.Жұмабаев[23], Ж.
Аймауытов[24] және т.б. қарастыра, құндылықты бағдарлау негіздері және
отбасы тәрбиесіндегі ізгілік мәселелерін Г.К. Нұрғалиева[25], зерттеген -
ал адам сүйгіштік, имандылық қасиеттерге баулу
А.Н. Көшербаева[26], Қ.Қ. Шалғымбаева[27], Б.И. Иманбекова[28] т.б.
еңбектері арқау болған. Философиялық тұрғыдан рухани-адамгершілік
құндылықтарды халықтық педагогика арқылы қалыптастыруға
Р. Төлеубекованың[29] ғылыми еңбегі арналған. Тұтас педагогикалық
процесте болашақ ұстаздардың педагогикалық қарым-қатынастарын тәрбиелеуді
Н.Д. Хмель[30], Н.Н. Хан[31], тарихи-педагогикалық пен әлеуметтік
мәселелерді А.Н. Ильясова[32], қиын қайта балаларды тәрбиелеуді Л.К.
Керімов[33], оқушыларды азаматтыққа тәрбиелеуді Т.С. Сабыров[34],
К.К.Жампеисова[35], М.С. Молдабекова[36], М.А.
Құдайқұлов[37], А.Б. Нұрлыбекова[38] т.б. ғалымдардың еңбектерінде көрініс
тапқан.
ХХ ғасыр соңынан бастап білім беру жүйесі білім берудің гуманистік
парадигмасына сәйкес дамиды. Онда маңызды құндылығы болып адамның тұлғасы
қарастырылады, яғни оның барлық потенциалды мүмкіншілігін дамыту болып
табылады. Қазақстандық зерттеушілердің еңбектерінде білім беру сферасында
тұлғаның этномәдениеттік қызығушылықтарын іске асыру туралы Л.Гумилев[39]
қарастырған. Келесі қазақстандық ғалымдардың еңбектерінің үлкен маңыздылығы
бар, оларда, нақты айтқанда, қазақ халқының педагогикалық-психологиялық
ойларының пайда болуы мен дамуы туралы сөз етіледі.
Қоғамдағы саяси және идеологиялық өзгерістер еліміздегі психология
ғылымы дамуына да күрт өзгерістер алып келді. Ғылыми білімнің
детерминациясындағы мәнді факторларды ашып көрсететін экстерналдық тұрғыға
сүйене отыра, әлеуметтік-саяси фактордың отандық психология ғылымы
дамуындағы қозғаушы күш рөлін атқаратынына көзіміз жетті. Бұрындары
еліміздегі жоғары білікті психолог кадрларды даярлау республикадан тыс
жерлерде жүзеге асса, енді тікелей Қазақстанның өзінде мамандар әзірлеуге
мүмкіндік ашылды.
Қазақстандағы ауыл мектептері дамуы туралы зерттеулерді Г.Қ.Шұғаева
өзінің Қазақстанда ауылдық шағын жинақталған мектептердің дамуы [40] атты
диссертациялық жұмысында қарастырған. Ауыл мектебі - рухани байлығымыздың
бастауы және ошағы. Өйткені жас ұрпағымыз өз тілін, ділін құрметтеп және
өткен рухани байлығымыздың нәрімен осында сусындатып, келешекте ұлтымыздың
тәлім-тәрбиесін дамытып, жалғастыратын, ұлт тілегін орындайтын болашақ ел
иелері, ауылдан шығатынына сенімдіміз. Ауыл мектебі – оқушыға білім
беретін орын ғана емес, ауылдың бүкіл мәдени өміріне қан жүгіртетін, рухани
қсуіне ықпал ететін ордасы және бұл ауыл аумағында орналасқан жалпы білім
беру, ұйымдар түрлерінің жиынтығы, олардың территориялық орналасуы,
әлеуметтік ортасы, ұлттық құрылымы әр түрлі, оқушылардың білім және еңбек
дайындығының ерекше міндетін орындауға және балалардың білім талаптарын
қанағаттандыруға тырысады- деп ауыл мектебінің оқу-тәрбие үрдісінің
қалалық ортадан ерекше менталитет артықшылығы, халықтық тұрмысы мен
өндірісі қызметтің шартталған ортасында өтетінін түсіндіреді.
Осы анықтамаларды басшылыққа ала отырып, өз тарапынан А.Т.Үтебаева
Ауыл мектебі оқушыларын рухани-адамгершілікке тәрбиелеудің педагогикалық
шарттары [41] атты диссертациялық зерттеу жұмысында ауыл мектебіне
анықтама береді.
Ауыл мектебі дегеніміз - жас ұрпақтың ой-өрісін жан-жақты дамытып,
оларға қазіргі заман талабына сай білім беру және халықтық педагогиканың
негізінде мол мұраларын пайдалана отырып, рухани-адамгершілікке тәрбиелеу
орталығы.
Мемлекетіміздің білім беру жүйесін тұлғаға бағытталған парадигмаға
ауыстыру сатысында, психологиялық-педагогикалық қолдау көрсету үлкен
мақсаттарды көздейді, яғни қалыптасып келе жатқан баланың өсуін, оның
ерекшелігін зерттеуде психологиялық қолдау көрсетудің кәсіби, жаңа, әдіс-
тәсілдерін құруды талап етеді.
Психологиялық-педагогикалық қызмет көрсету саласымен бірге мектептерде
кәсіби әрекеті баланы оқыту, тәрбиелеуге бағытталған педагог-психолог
мамандарды әзірлеу мәселесі туындап отыр.
Білім берудегі психологиялық-педагогикалық қызмет, мемлекетіміздің
білім беру жүйесінің маңызды бөлігі. Бұл бағыттың соншалық өзекті болуының
себебі неде? Оқу-тәрбие тәжірибесіндегі байқалатын өзгерістер, оқушы бала
табиғатындағы тылсым сырын терең білу қажеттілігін туындатып отыр. Оқу-
тәрбие үрдісі жаңаша өзгерістерді талап етеді. Психология ғылымының
дамуының өзі психологиялық зерттеулердің жаңа ғылыми практикалық бағытының
қажет екендігіне келіп отыр. Солай етіп білім берудегі психологиялық-
педагогикалық қызмет, ғылым мен практиканың сабақтастығы негізінде
туындаған сала. Психологиялық-педагогикалық қызмет баланың дамуы туралы
ғылыммен сол дамудың өмірдегі іске асу мүмкіндіктерін бір бірінен
алшақтатпай, тұтастай қарап, біріктірді. Ғылым мен тәжірибенің ара қатынасы
қалайда бір бірімен байланысқан бір біріне тәуелді психологиялық құбылыстар
мен педагогикалық жағдайлар.
Жоғарыда педагог және психолог ғалымдардың еңбектерімен таныса келе,
біз ауыл мектебіндегі педагог-психолог қызметінің ерекшеліктері өз
дәрежесінде зерттелінмегенін айқындадық. Сондықтан, ауыл мектеп
қабырғасында педагог-психолог қызметін қалыптастыру қажеттілігі мен бұл
мәселенің теориялық тұрғыда зерттеліп және ғылыми -әдістемелік жағынан
қажетті деңгейде қамтамасыз етілмегендігі және аталмыш мәселенің қоғам
талабына сай қарастырылмауы арасында қарама-қайшылық орын алып отырғандығы
байқалады. Осы қарама-қайшылықтарды шешуге байланысты қоғам талаптарына
сай ауыл мектептерінде педагог-психолог қызметінің тиімді жолдары мен
шарттарын қайта қарастыру мен белгілеу біздің зерттеу проблемамызды
айқындауға және ғылыми зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Қазіргі ауыл
мектебіндегі педагог-психолог қызметінің ерекшеліктерг-психолог қызметінің
ерекшіі және оны жетілдіру жолдары деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: Қазіргі ауыл мектептеріндегі педагог-психолог
қызметі ерекшеліктерінің мазмұны мен әдістемесін теориялық тұрғыда негіздеу
және педагогикалық-психологиялық эксперименттер арқылы жұмыстың
тиімділігін көрсету.
Зерттеу объектісі: ауыл мектептеріндегі педагог-психолог қызметінің
жүйесі.
Зерттеу пәні: оқушылармен педагог-психологтың атқаратын қызметінің
міндеті.
Зерттеудің болжамы: Егер ауыл мектептеріндегі педагог-психолог
қызметінің ғылыми мазмұны теориялық тұрғыда негізделсе, онда педагог-
психолог мамандар қоғам талабына сай қызмет атқарып, оқушылардың бойына
ізгі қасиеттер сіңіріп, оның жеке тұлға болып қалыптасуына ықпал етіп,
девиантты мінез-құлық пен эмоционалды қарым-қатынастың реттелуіне мүмкіндік
туғызады.
Зерттеудің міндеттері:
- Қазіргі ауыл мектептердегі барлық сынып оқушыларына
педагогикалық-психологиялық жеке көмек беру;
- педагогикалық, психологиялық ғылыми еңбектерді негізге ала
отырып, оқушылардың жас және дербес ерекшеліктеріне қарай, жан-
жақты, тұлғалық, жеке даралық қасиеттерінің қалыптасуына ықпал
ету;
- мектеп әкімшілігімен сынып жетекшілерінің және ата-аналардың
сұраныстары бойынша педагогикалық-психологиялық қызмет,
психологиялық сақтандыру, диагностикалық түзету,
психокоррекциялық жаттығулар, кеңес беру жұмыстарын жүргізу.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негізі: Жеке тұлғаны
қалыптастырудағы іс-әрекеттің маңызы туралы диалектикалық қағидалар,
этнопедагогикалық және мәдениеттанымдық тұрғыдан келу, қоғам, табиғат пен
ой-пікірдің даму заңдылықтары философия, психология, тарих, әлеуметтану,
филология және педагогика ғылымдарының ілімдері.
Зерттеудің теориялық мәні және ғылыми жаңалығы: Ауыл мектептеріне
педагог-психолог мамандардың қажеттілігі ғылыми тұрғыдан дәлелденіп,
атқаратын қызметінің моделі дайындалып, тәжірибелік эксперименттер
жүргізілді.
Зерттеудің практикалық мәні:
• Ауыл мектебіндегі педагог-психолог қызметі процесіне пайдалануға
әдістемелік ұсыныстар жасалды;
• Жұмыстың нәтижелелерін орта мектептердің, лицей мен гимназиялардың
және педагогикалық колледждердің психологиялық-педагогикалық
процесінде пайдалануға болады.
Зерттеу жұмыстарының әдістері: салыстырмалы талдаулар, жинақтау,
зерттеу, аналитикалық шолу, ғылыми дәйектеу, ғылыми тұжырымдау, әдіснамалық
негіздеу.
Зерттеудің эксперименттік базасы: Казығұрт ауданы Қ.Сатапаев,
Т.Рысқұлов, О.Жандасов атындағы қазақ орта мектебінің педагог-психолог
мамандары.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
I АУЫЛ СОЦИУМЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПРОБЛЕМАЛАРЫ ЖӘНЕ АУЫЛ
МЕКТЕПТЕРІНДЕГІ БІЛІМ БЕРУ ҮРДІСІНІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Қазақстан Республикасының білім беру жүйесіндегі ауыл мектептерiне
қатысты нормативтік құжаттарға аналитикалық шолу
Қазiргi кезде әлемдiк қауымдастық Қазақстан Республикасын нарықтық
экономика елi ретiнде танып отыр. Тәуелсiздiк алған қысқа тарихи кезең
iшiнде елiмiз өркениетпен ықпалдаса, жаңа прогресшiл технологияларды
пайдалана отырып, экономика саласында үлкен бетбұрыс жасады. Осыған орай
қоғам өмiрiнiң негiзiн құрайтын және экономикалық қуаты мен ұлттық
қауiпсiздiгiнiң аса маңызды факторы болып табылатын бiлiм беру жүйесiнiң,
соның ішінде ауыл мектептерінің қызметін арттыру мәселесі алға шығып отыр.
Қазіргі жаһандану жағдайында бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына енуге
талпынып отырған біздің мемлекетіміздің басты мақсаты да қала мен ауыл
арасындағы байланысты нығайтып, олардағы білім мекемелерінде тұрақты хал-
ахуал орнату болып табылады. Ауылдық мектеп оқушыларының бiлiм жетiстiгiн
өркениеттi елдердiң бiлiм деңгейiне көтеру, нәтижеге бағдарлап оқыту,
ұлттық құндылықтарды оқушылар бойында қалыптастыру, бiлiм берудi
iзгiлендiру, оқушылардың жас ерекшелiктерiн ескеру, іргелі бiлiм беру,
оқушылардың құзырлылығын арттыру т.б. басым бағыттар оқыту үрдісінің
негізін құрайды. Елбасының Қазақстан халқына Жолдауында төртінші
басымдықтың білім беруге арналғаны да осының айғағы болса, зерттеу
жұмысының нарықтық экономика жағдайындағы ауыл социумының даму деңгейін
анықтауды мақсат етуі де қоғамдық талаптардан туындап отырған қажеттілік
екендігі сөзсіз[42].
Ғылыми-зерттеу жұмысында ауылдың әлеуметтiк педагогикасының негiзгi
ғылыми обьектiсi ретінде социум, ауыл социумы, ауыл мектебі деген
ұғымдарға бірқатар ғылыми еңбектерге шолу жасау арқылы төмендегідей
анықтамалар берілді:
Социум –(латын тiлiнде Socium - жалпы, бiрлестiкте) адамдардың
бiрiгiп, мәдени қоғамдастықта өмiр сүруiне қажеттi үлкен тұрақты
әлеуметтiк қоғамдастық.
Әлеуметтiк орта - адамдардың нақтылы бiрлiкте, белгiлi уақытта,
өзiнiң қандай да болмасын мақсатқа жетуге бағытталған, бiрiккен iс-
әрекетiне жағдай туғызатын факторлардың жиынтығы.
Ауыл әлеуметі (ауыл социумы) - халықтың мәдени-тарихи өмірін дамытуға
бағытталған, мектептегі оқу үрдісіне тікелей қатысы бар мемлекеттік
деңгейдегі әлеуметтендіру жүйесінің құрамдас бөлігі ретіндегі
инфрақұрылым[43].
Социумның қоғамдағы қызметі мекендік орналасу жағдайларына байланысты
әлеуметтiк-тарихи, әлеуметтiк- экономикалық, мәдени бағытта қарастырылады.
Социумның әлеуметтiк аумағы жеке адамдардың өзара қатынасы және оларды
қоршаған ортаның құбылыстары мен процестерi арасындығы бiрiгiп еңбек ету
нәтижесiнде ауыл өмiрiнiң тұрмыстық және шаруашылық негiздері қалыптасатын
байланыстарды қамтиды. Ал әлеуметтiк саясат әлеуметтiк мүдделер мен
қажеттiлiктердi қанағаттандыруға, салауатты өмiр салтын орнатуға қажетті
саяси шешiмдер мен iс- әрекеттер жиынтығын құрай отырып, қоғамның тұрақты
дамуын қамтамасыз етеді.
Ауыл социумын барынша сипаттайтын ерекшелiктер қатарына жерге,
табиғатқа айрықша қатынас, ауыл әлеуметiнiң ашықтығы, адамдардың бiр-
бiрiмен қарым- қатынасының сенiмдiлiгi, әрбiр отбасына деген қамқорлық және
т.б. жатқызуға болады.
Еліміздің кең байтақ дархан даласын алып жатқан халық саны аз, ірі
мәдени орталықтан алыс, өмір салты қарапайым, еңбек түрі көбінесе жер өңдеу
және мал өсірумен байланысты елді мекендер ауыл деп аталады. Ауыл өмірі
оның ірі қалалардан алыс не жақын орналасуына байланысты әр түрлі болады.
Қазіргі статистикалық деректерге қарағанда қазақ ұлтының 60 пайызы, жалпы
Қазақстан халқының 45 пайызы ауылды жер тұрғындары болып табылады. Кейінгі
кездегі ауыл халқының қалаға көшіп-қонуы салдарынан мұнда кәмелетке жеткен,
еңбектену мүмкіндігі жоғары жастардың саны азайған. Жас отбасылардың қалаға
көптеп көшуі себепті ауылдағы балалардың да саны азайып, бала- бақшалар
жабылып қалуда. Бұл өз кезегінде ондағы мектептердің әр түрлі болуына
ықпал етіп, шағын мектеп, аралас мектеп, бастауыш мектеп, 8-9 жылдық мектеп
т.б.білім беру мекемелерін ұйымдастыру қажеттігін туындатып отыр.
Әрбір адамның қабілеттілігінде іс-әрекеттің тарихи шоғырланған жеке
даралық тәжірибе көрінеді. Ұрпақтан- ұрпаққа беріліп отырған білімдер –
адамдарға жаңа міндеттер қойып оны шешуде негіз бола алады. Білім мен
міндеттің қол жеткізген жетістіктер деңгейі – адамға, оның қабілеттілігіне
жаңа талаптар қояды. Бұрынғы тарихи кезеңде ғүлама ғалымның қол
жеткізген табыстарына қазіргі кезде оқушылар оңай қол жеткізе алады.
Мәдениеті білімді мегеру инднвидтің іс-әрекетпен айналысу барысында өтеді.
Адам іс-әрекет барысында, біріншіден материалдар қасиетін, адамдарды,
психикалық сапаларды таниды, сондай-ақ өзіндік күштер мен мүмкіншіліктерін
біле алады. Екіншіден, өзінің күштері мен мүмкіншіліктерін іс-әрекет
талаптарына сәйкес теңестіредi, бейімдейді. Үшіншіден, өзіне етіспейтін
қасиеттерді қалыптастырады. Міне, сондықтан да іс-әрекетті қабілеттіліктің
даму мен қалыптасуының алғы шарты және факторыретінде қарастырамыз.
Оқу іс-әрекеті – баланың тек өзінің барлық күштерін қолдану
мүмкіншілігін ғана қамтамасыз етіп қоймайды, сондай-ақ оны жан-жақты етіп
қалыптастырады. Қабілеттіліктің даму мен қалыптасуына оқу мен тәрбие ерекше
орын алады. Қабілеттілік іс-әрекет барысында стихиялы қалыптаса береді,
дегенмен одан өте көп уақыт пен өте көп күш талап етіледі.оқыту мен
тәрбиелеу қабілеттііктің даму процесін жылдамдатады, іс-әрекет
механизміндегі қажет емес жақтарын оқыту алып тастайды. Оқу барысына жеке
адам білімнің екі түрін меңгереді: табиғи және қоғамдық болмыс
жағдайларында теориялық және практикалық міндеттерді шешудің тәсілдері
туралы білімдер. Адамзатта жинақталған болмыс заңдылықтары туралы ілім
және танымның тарихи тәжірбиесі адамның іс- әрекетке дайындығы мен
қабілеттіліктің дамуын қамтамасыз етеді. Қабілеттің қалыптасуы үшін ең
алкен рольді тапсырмаларды шешудің рационалды тәсілін мегеру керек. Мұндай
тәсілдер болашақта жалпыланып, қабілеттің бір бөлігі бола бастайды.
Үйрету мен үйренудің сәйкестігі – жеке адамның дамуына едәуір жағымды
әсер етеді. Бұл екеуінің арасында алшақтық байқалған жағдайда, меңгерілген
білім, дағды және ептілік көлемдерінің ұлғаюы, балалардың ақыл-ой күшінің,
қабілетінің өсуі, әсіресе білімді тәжірибеде қолдану мен жалпылау едәуір
тежеледі, баяулайды.
Оқыту әдістемесінде ең негізгі көңіл оқу ептілігін қалыптастыруға
қойылады. Оқушыларға жүйелі тұрғыда сабақта мұғалім ролінде болуға
мүмкіншілік туғызып отырады. Шығармашылық сипаттағы әртүрлі жарыстық
тапсырмалар, рольдік тренингтер, топтық дискуссия кеңінен қолданылады. Бұл
сынып біржақты құрамда болғандықтан (тек дарындылар) оқу процесі көптеген
жағдайларда сыныпіші дифференциация негізінде құрылады. Бұл оқу жұмысын
топтық формада қүруды пайдалануға, дарынды балалар үшін жеке даралық жоспар
бойынша өз бетінше жұмыс істеу мүмкіншіліктерін қамтамасыз етеді. Бұл
сыныпта өз бетінше көркем және ғылыми- көпшілік әдебиеттер оқуға көп көңіл
бөлінеді.
Қазiргi ауыл мектептерi - ұлт мектебiнiң негiзiн қалаушы, Қазақстан
Республикасының ұлттық бiлiм саясатын жүзеге асыратын мекеме қызметін
атқарады[44].
Ауыл мектебi - қазiргi кезеңдегi ауыл дамуының негiзi болып табылатын
оқушылар мен ауыл тұрғындарының мүдделерi мен қажеттiлiктерiн есепке
алатын, ауыл тұрғындарының рухани- адамгершiлiк құндылықтарын, дәстүрiн,
әдеп- ғұрпын, тұрмыстарын және олардың азаматтық құқықтарын сақтап,
дамытатын бiлiм беру мекемесі болып табылады.
Ауыл мектебi жеке тұлға мен бiлiм беру мекемесiнiң, отбасының,
ортаның, билiк орындарының арасында байланыс орнатып, оқушылардың
құқықтарының жүзеге асуына, олардың өмiрi мен денсаулығын қорғауды
қамтамасыз етуге, жалпыға бiлiм берудiң орындалуына, салауатты өмiр салтын
насихаттауға көмектесiп, балалардың шығармашылық қабілеттерін дамытуға
жағдай жасайды. Ауыл мектебі дамуының стратегиялық бағыттары тiршiлiк
әрекетiнiң мәдени-бiлiм беру дәстүрлерiне, тарихи тәжiрибелерге, ауыл
мектебiн қазiргi бiлiм беру жүйесiндегі базалық құбылыс ретiнде тануға және
оқушылардың жеке тұлғалық дамуын қамтамасыз ететiн, ашық мәдени
педагогикалық дамушы ортаға негiзделуi қажет.
Ауыл мектептеріндегі бiлiм беру қызметiн ұйымдастырудың ең өзектi жағы
бiлiм сапасын жоғары деңгейге көтеру, оны дамытудың тиiмдi тәсiлдерiн
анықтау, мектепке практикалық көмек көрсету, маман кадрлармен жабдықтау,
оқу-әдiстемелiк қызметтi жетiлдiру арқылы оқу- тәрбие жұмысындағы
кемшiлiктердi анықтау, оларды болдырмаудың жолдарын iздестiрiп, түйiндi
мәселелердi сараптау болып табылады.Ауыл мектебiнiң тәрбиелiк мүмкiндiгi
зор, олар халық менталитттерiнде: туған жерге, елге деген сүйiспеншiлiк,
табиғатты ерекше қастерлеу, қорғау, аялау, үлкен-кiшiнi сыйлау,
меймандостық, көңiлдiң ашықтығы, адами қатынастар, отбасы мүшелерi мен
ағайын-туыстарға қайырымдылық, өнердi қастерлеу, ар- ұятты ұстау, т.б.
қасиеттерден көрiнедi.
Ауыл мектебiнiң даму моделiнде жас ұрпақты қазақстандық патриотизмге
тәрбиелеу, көпұлтты мемлекетiмiзде халықтар арасындағы өзара түсiнiстiк пен
ынтымақтастықты нығайтуда мектептегi елжандылық тәрбиесiнiң дәрежесi өте
маңызды орын алады. Ауыл мектептерiндегi оқу- тәрбиенi нарықтық экономика
жағдайына бейiмдеу мақсатында әлемдiк өркениеттiң озық үлгiлерiн ұлттық
тәрбие беру процесiнде пайдалану, ата-ананың рөлiн күшейту, оқу- тәрбие
iсiне жаңа технологияларды енгiзу негiзгi өзектi мәселелер қатарына жатады.
Алайда ауыл мектебiнiң нарықтық экономика жағдайындағы нақтылы жобасы әлі
де жасалмаған.
Ауыл мектептерi- елдi мекендегi бiлiм ошағы ғана емес, сонымен қатар
әлеуметтік-педагогикалық жұмысты ұйымдастыратын орталық міндетін де
атқарады[45]. Қазiр көпшiлiк ауылдарда мәдениет үйлерi, кiтапхана, радио,
телеарналар жоқ ешкiм жоққа шығара алмайды. Бар болса да бiр ғана телеарна
бар. Мiне сондықтан ауыл мектептерiнiң екенiн оқу- тәрбие жоспарында
ауылдың әлеуметтiк өмiрi де қөрiнiс табуы заңды құбылыс.
Ауыл мектептерiнiң оқу- материалдық базасының нығаюы көбiнесе
мектептiң басшысына байланысты. Көптеген мектептер жеке тұлғалар
кәсiпкерлердiң демеушiлiк көмегi мен жергiлiктi өкiметтiң материалдық
жағынан қолдауының арқасында қиындықтан шығып келедi. Бюджеттен тек
жалақыға ғана тиiстi қаржы бөлiнедi. Ауыл мектебінің өзіндік қиындықтары
мен ерекшеліктерін саралай келе нарықтық экономика жағдайындағы ауыл
мектептерiн дамытудағы атқарылар шаралар қатарына мыналарды жатқызуға
болады:
1.Ауылдың әлеуметтiк жағдайын көтеруде халықтың шаруашылық- тұрмыс
жағдайын жақсарту, мектеп пен жоғары оқу орындарын бiтiрушiлерге жағдай
жасау, мәдениеттi адам құқығын және жер иесi мәртебесiн көтеру;
2.Мәдени орта құрушы тұрғындардың салауатты өмiр салтын ұстануға,
демалысын ұтымды ұйымдастыруға мүмкiндiк беру;
3.Жеке тұлғалардың адамгершiлiк қадiр- қасиеттерiнiң қалыптасуына,
өзiн-өзi шығармашылықпен айналысуға, өмiрде өз орнын табуға, әрқайсысының
бiлiм алуына ұйытқы болу және олардың азаматтық құқықтарын өмірлік
жағдаяттарда орынды пайдалана алуын қамтамасыз ету;
4. Педагогикалық-психологиялық тұрғыдан оқушылардың ұлттық сана-
сезiмдерiн тәрбиелеу, әлемдiк деңгейге бағдарланған өркениеттi жалпы орта
бiлiм беру[46].
Бұл шаралардың атқарылуы ауылдағы үздіксіз білім беру үрдісінің бала-
бақшадан бастап, жаңадан енгелі отырған бағдарлы мектепке дейінгі аралықта
өкімет тарапынан қолдау тауып отырғанда ғана іске асады. Ал ауыл
мектептеріндегі үздіксіз білім беру үрдісін жетілдіру үшін бірінші кезекте
мектептің төмендігідей даму бағыттарын айқындап алу қажет:
-ауыл мектебiнiң ғылыми-теориялық, әдiстемелiк негiзiн әлемдiк бiлiм
деңгейіне жақындату;
-этнопедагогика, этнопсихология, әлеуметтік педагогика және
психология жетiстiктерiн білім беру сатыларында ұштастыра отырып, ұлттық
бiлiм саясатын жүзеге асыру;
-ана тiлі, ұлттық дiл, мәдениет пен тарихты өркениет жетiстiгiмен
қатар өрбiту;
-ұрпақтың тәрбиесi мен дамуын қаржылық, денсаулық сақтауды дамыту
тұрғысында қамтамасыз ету тәрізді даму бағыттары айқындалды.
Осы бағыттар негізінде ауыл мектебінің төмендігідей психологиялық-
педагогикалық қызметін жүзеге асыру қарастырылады:
-ауылдық елді мекендердегі білім мекемелерінде оқушыларға жалпы
білім беру мен қатар оларға әлеуметтік тәрбие, психологиялық білім беруді
де жүзеге асыру;
-ауыл мектебіндегі оқушылардың денсаулығын сақтау мен нығайтуды дұрыс
жолға қоюды қадағалау;
-ауыл социумының әлеуметтік жағдайы мен мектеп арасындағы өзара
ынтымақтастықты қалыптастыру;
-оқушыларға және олардың ата-аналарына әлеуметтік- психологиялық және
әлеуметтік-педагогикалық көмек көрсету;
-оқушыларды ауыл шаруашылық жұмыстарына бейімдеуге бағдар жасау;
-оқушылардың таңдаған мамандықтарына сай өмірден өз орындарын табулары
үшін оларға педагогикалық және әлеуметтік тұрғыда дұрыс бағыт беруді
ұйымдастыру[47].
Ауыл мектептеріндегі психологиялық-педагогикалық жұмыстарды
ұйымдастырудың төмендегідей сипаттары:
Ауылдағы тұрмыс-тiршiлiктің ірі орталықтардан айырмашылығы; ауыл
экологиясы мен табиғат арасындағы тұтастық; отбасын сақтау, отбасын құру,
ұрпақ жалғастығы; ауыл мәдениетiнің жеке тұлға қалыптастырудағы орны; ауыл
мектебiндегі оқу- тәрбие жұмыстарының сапасы; ауыл мектептеріндегі оқыту
үрдісін әлемдік деңгейге жақындату; ауыл мектебiнiң басшысы, мұғалiмдер мен
тәрбиешiлердiң кәсіби біліктілігі т.б. ауылдық мекендердегі оқыту үрдісінің
өзіндік ерекшеліктерін көрсетеді. Бұл ерекшеліктер ауыл мектебінің
құрылымдық сипатына әсер етеді, сол себепті де ауыл мектептерiнiң 40
пайыздан астамы шағын жинақталған мектептер болып табылады. Ауылдық жерде
2148 шағын кешендi мектеп жұмыс iстейдi[48]. Ауыл мектебінің білім беру
жүйесіндегі орны, атқаратын қызметі жөнінде ауыл мектебi проблемаларына
жақын келетiн кейбiр факторларды қазақстандық ғалымдар ғылыми-зерттеу
жұмыстарында арқау еткен.
Ш.К. Беркiмбаева қазақ мектебiндегi оқу-тәрбие үрдiсiнiң дамуы (1980-
2000ж.) [49] мәселесімен айналысқан.
Ауыл мектептерi әрбiр адам, отбасы, ауыл қоғамдастықтары өмiрiнде
маңызды роль атқарады. Көршілес Ресей елінің ғалымдарының айтуы бойынша,
оның дәстүрлi әлеуметтiк беделi мынадай факторлармен анықталады:
экономикалық ( ауыл мектебi - ауыл шаруашылық өндiрiс үшiн кадрларды
ұсынушы); әлеуметтiк (мамандықтардың кәсiби даярлығы бар адамдармен жұмыс
жасау қауымдастығы); мәдениеттiлiк (ауыл интеллигенциясы мен ауылдың мәдени
күштерiнiң назарын бiр нәрсеге аудару); өнегелiгi (ауыл өмiрiнiң рухани
ошағы)[50].
“Бұл ауыл аумағында орналасқан жалпы бiлiм беру ұйымдар түрлерiнiң
жиынтығы, олардың территориялық орналасуы, әлеуметтiк ортасы, ұлттық
құрылымы әр түрлi, оқушылардың бiлiм және еңбек дайындығының ерекше
мiндетiн орындауға және балалардың бiлiм алу талаптарын қанағаттандыруға
тырысады” [51].
Ал, “Ауыл мектебi- ауылда болып жатқан барлық әлеуметтiк-экономикалық
үрдiстердiң белсендi аймағы” болып табылады. Ол ауыл- шаруашылық
өндiрiстерiнiң кадрларын дайындап, өз оқушыларын еңбекке баулып, туған
жердегi жұмысқа сүйiспеншiлiгiн тәрбиелейдi”-деп тұжырым жасаған [52].
Ауыл мектебiнiң жұмыс жасау жағдайы еңбек ресурстары мен мемлекеттiк
аграрлық секторын қамтамасыз етуден құралады. Ауыл мектебi жұмысының
ерекшелiктерi - шағындылық, үлкен мәдени және ғылыми- әдiстемелiк
орталықтардан қашықтығы, елдi мекендердiң аумақтық әр түрлiлiгi, ауыл
шаруашылық, еңбек пен өндiрiстің ерекшелiктерi сияқты бiрқатар объективтi
факторлармен анықталады.
Сөйтіп жоғарыда келтірілген ой-пікірлер негізінде ауыл мектебiне
мынадай анықтама беруге болады: Ауыл мектебі - елдi мекендегi бiлiм беру
жүйесiнiң орталығы, ауылдағы әлеуметтiк- экономикалық-мәдени үрдiстердiң
ошағы, оны жандандырып тұратын қозғаушы күш. Сондықтан ол, республикалық
деңгейдегі білім беру және әлеуметтендіру жүйесінің құрамдас бөлігі болып
саналады.
Ғылыми-зерттеу жұмысында ауыл мектептерінің әлеуметтік- педагогикалық
және психологиялық мәселелерін айқындау тұрғысынан білім беру саласындағы
бірқатар нормативтік ресми құжаттарға аналитикалық шолу жасалды.
“Қазақстан Республикасында бiлiм берудi дамытудың 2005- 2010 жылдарға
арналған Мемлекеттiк бағдарламасында’’(ҚР Президентiнiң 11.10.2004ж. №1459
Жарлығымен бекiтiлген) ауылдық жерде шағын жинақталған мектептердің
балаларына арналған бейіндік мектеп- интернаттар ашу және салу қажеттілігі
айтылып, осы мектептерге көңіл бөлінген. Мектептің тұрғын жерден алыс
орналасуына байланысты 37 мың бала тасымалданатындығы да ауыл мектебінің
жұмысын ұйымдастырудағы қиындықтардың бірі деп есептеуге болады.
“Бiлiм туралы “ Заңда атап көрсетiлгендей “Ауылда бiлiм берудiң
негiзгi мақсаты –мектеп оқушыларына ұлттық және жалпы адамзаттық
құндылықтар, ғылым мен практика негiзiнде жеке адамды қалыптастыруға,
дамытуға және кәсiби шыңдауға бағытталған бiлiм алу үшiн қажеттi
жағдайлар жасауы қажеттiгi атап көрсетiлген (7 маусым 1999ж. 8 бап, 1-10
пункттер).
“Ауыл мектебi” бағдарламасында (2003-2005 жылдарға арналған Қазақстан
Республикасы Өкiметiнiң №128 4.02.2003 жылғы қаулысымен бекiткен)
ауылдағы бiлiм жүйесiн модернизациялау,жаңа құқықтық, ғылыми- методикалық,
ұйымдастыру- басқару, қаржылық –материалдық қамтамасыз ету, ауыл мектебiн
өмiрдiң әлеуметтiк құбылыстарының ерекшелiктерiн ескере отырып, бiлiм
жүйесiнiң құрылымдық бөлiгi ретiнде дамыту қажеттiгi көрсетiлген[53].
“Бiлiм” мемлекеттiк бағдарламасында (ҚР Президентiнiң жарлығы №448,
30.09.2000ж. Астана) ауыл мектептерiндегi бiлiм берудi ұйымдастыру мақсаты-
оқыту мен тәрбиелеу, мектеп оқушыларын оқыту сапасын арттыру, ауылдық және
шағын жинақталған мектептердiң қызметтерiн жетiлдiру үшiн жағдай жасау
керек екендiгi айық көрсетiлген.
Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына арналған Жолдауында Ауыл
дегенiмiз - сайып келгенде халықтың тұрмыс салты, мәдениетiмiздiң,
дәстүрiмiздiң, әдет-ғұрпымыз бен рухани тiршiлiгiмiздiң қайнары. Осынау
саяси-моральдық және әлеуметтiк фактордың өзi-ақ бiзден ауылға барынша
байсалды қарауымызды талап етедi. Мен бiлiм беру iстiң жағдайын түбегейлi
өзгертудегi стратегиялық мiндет,- санаймын деген тұжырым жасалған.
Сол сияқты бұл Жолдауда Бiз қазақ халқының сан ғасырлық дәстүрiн,
тiлi мен мәдениетiн сақтап, түлете беремiз. Сонымен қатар ұлтаралық және
мәдениетаралық келiсiмдi, бiртұтас Қазақстан халқының iлгерi дамуын
қамтамасыз етемiз,- деп атап көрсетiлген.
Ғылыми-зерттеу жұмысында ауыл мектептерiнiң қазiргi құрылымдық жүйесi
жалпы бiлiм беретiн ауыл мектептерi мен шағын жинақталған мектептерді
құрайтыны зерделенді. Сонымен бiрге Қазақстан Республикасында нарықтық
экономика жағдайындағы ауыл мектептерiндегi үздiксiз бiлiм беру үрдiсiнiң
құрылымы мемлекеттiк және мемлекеттiк емес бiлiм мекемелерi болып
бөлiнуiмен ерекшеленетіндігі дәйектелді. Сөйтіп ауылдағы жалпы бiлiм
беретiн орта мектеп - оқушыларға орта (толық) жалпы бiлiм беретiн, қоғамдық-
практикалық iс-әрекетке және орта және жоғары кәсiптiк бiлiм мекемелерiне
дайындайтын жалпы бiлiм беретiн бастауыш, негiзгi және жалпы орта бiлiм
беретiн орта мектептiң оқу бағдарламаларын жүзеге асыруды да қамтамасыз
ететiн оқу мекемесi болып саналады.
Жалпы орта бiлiм беретiн орта мектеп үздiксiз бiлiм берудiң негiзгi
саласы болып табылады.Күндiзгi жалпы бiлiм беретiн орта мектеп құрылымы
бiрнеше типтерге бөлiнедi:бастауыш, негiзгi, орта, пәндердi тереңдетiп
оқытатын мектептер, дамуында жетiстiктерi шектеулi балаларға арналған
мектептер, гимназиялар, лицейлер, жеке мектептер.
Кесте 1 Жалпы бiлiм беретiн орта мектептер саны жөнiнде статистикалық
мәлiметтер
Мектептер 2008ж 2012 ж 2008-2012 2008-2012
дiң құрылымы ж.ж барлық ж.ж ауыл
мектеп саны мектеп
терi саны
Барлығы
Оқу- бiлiм- тәрбие Қоғамдық құбылыстар
Кәсіби бiлiктiлiк Еңбек, шаруа түрлерi
Ғылымды, техниканы, өнердi меңгеруi Күнделiктi тұрмыстық жағдай, отбасы,
Ұлттық тәлмдiк салт- дәстүр қоршаған орта, аула, көше, топ
Мiнез-құлық пен тәртiптiлiк Мәдени және эстетикалық құндылықтар
нормалары
Инабаттылықты меңгеру
Жас өспiрiмнiң толыққанды
жетiлген, қоғамдық өмiрге
лайықты, өмiр сүре алатын
бiлiмдi, қабiлеттi азамат
ретiнде қалыптастыруы
Кестеде көрсетiлген факторлар өзара жүйелi орайласқанда жас ұрпақты
өркениеттi қоғам талаптарына сай қалыптастыруға мүмкiндiк туады.Әрбiр жеке
тұлға әлемдiк және ұлттық мәдениеттен сусындауы керек. Әрбiр мәдениеттiң
де ұлттық құнардың уызына қанып, дүниежүзiлiк құндылықтардан нәр алуы аса
маңызды.
Қазiргi нарықтық экономика жағдайындағы ауыл социумының бiлiм беру
жүйесiн ұлттық құндылықтарын әлемдiк педагогика жетiстiктерiн ұштастыру
аясында дамытудың ғылыми-әдiснамалық негiздерiн жасау мақсатында жүйелi
жұмыстар жүргiзудiң қажеттiгi заман талабынан туындауда[61]. Ауылдағы
бiлiм жүйесiн модернизациялау, нарықтық экономика жағдайында нормативтiк
құқықтық,ғылыми-әдiстемелiк негiзде ұйымдастыру, басқару, қаржылық-
материалдық жағынан қамтамасыз ету, ауыл мектептерiн бiлiм жүйесiнiң
құрылымдық жүйесi ретiнде және қоғамдық өмiрдiң әлеуметтiк құбылыстарының
ерекшелiктерiн ескере отырып, дамыту мәселелерi әлi де ғылыми-зерттеу
жұмыстарын жүргiзудi қажет етеді. Қазақстан Республикасы Білім туралы
заңында жас ұрпаққа жан-жақты білім мен тәрбие берудің мемлекеттік
саясатының негізгі ұстанымдарын айқындап береді. Олар мыналар: Қазақстан
Республикасының барлық адамзатының білім алуға тең құқұлығы, әрбір
адамзаттың интелектуалдық дамуы, психо-физиологиялық және жеке басының
ерекшеліктері, халық үшін білімнің барлық деңгейіне кең жол ашылуы. Атап
айтқанда:
- жеке тұлғаның білімділікке және дарындылыққа ынталандыру;
- білім басқыштарының сабақтастығын қамтамассыз ететін білім беру
процесінің үздіксіздігі;
- білім беру мекемелерінің ұйымдастырылуы-құқұқтық және қызмет
бағытының әр түрлілігі;
- білім берудің ізгілікті және дамытушылық сипаты;
- білім берудің құқұқықтық және экологиялық бағыттануы;
- білімнің зиялылық сипаты;
- оқыту мен тәрбиенің тығыз байланысы;
- білімнің, ғылымның және өндірістің өзара кірігуі;
- білім жүйесін ақпараттандыру[62].
Білімді басқарудың демократиялық, мемлекеттік-қоғамдық сипаты және
білім беру мекемелерінің дербестігін кеңейту.
Яғни Білім заңында әрбір азаматтың білім алуға құқұқтығын негізге ала
отырып, оқыту, тәрбиелеу, дамыту, қалыптастыру үрдісін жан-жақты қамтиды
және оқыту мен қатар тәрбие жұмыстары арқылы бойға дарыту мәселелері
қарастырылған.
Осы орайда жаңа ғасырдағы оқыту технологиясының өркендеу, жаңашыл
білім алу жолдары мен білім жүйесінің сабақтастығы т.б. мәселелер жөніндегі
педагогикалық ой-пікірлер, оның ішінде біз зерттеу нысанымызға алып отырған
жоғары оқу орны мен жалпы орта білім беретін мектептердегі оқыту үрдісі мен
тәрбие жұмыстарының сабақтастығының озық идеясын бүгінгі білім заңына
сәйкестендіре отырып пайдалану көзделді.
Қазіргі жағдайда мамандарды кәсіби даярлаудың белгілі бір деңгейдегі
сапасы мен бағыты еңбек нарығында оның бәсекеге түсу қабілетінің негізгі
шарты болып табылады. Маман өзінің мамандық сипаттамасымен қажеттілік
құндылық ретінде өзінің кәсіпшіл қызметін ұсынушы нарықтық қарым-қатынастар
оъектісінің ролін атқарады.
Осымен байланысты кәсіби даярлық процесінде жоспарлау, білім алу,
өзінің жоғары жеке қабілеті мен танымдық қызығушылығының қалыптасуына мен
қатар ақпараттық мәдениеті қалыптастыру мүмкіндігі бар студент еңбек
нарығында елеулі орын алуы заңдылық болып табылады. Осыған орай, маманды
даярлау сапасы тек қана даму көрсеткіші және оқу орны мен оның түлектерінің
негізгі табысы болып табылады.
Қазақстандағы жалпы әлеуметтік, саяси экономикалық, тәрбиелік және
білімдік, мәдениеттік деңгейлеріміздің жаңа сатыға көтеріліп, жаңаша реңге
ие болады. Жеке тұлғаны оқыту, білім беру, дамыту жүйесін жақсартуды талап
етеді. Сол себепті еліміздің болашағын дамытатын, жетілдіретін болашақ
мамандардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру ерекшеліктеріне назар
аударуымыз қажет. Болашақ маман тұлғасының қандай да ғылымды меңгеруі оның
дүниетанымдық, қызығушылық, шығармашылық ерекшеліктеріне байланысты болмақ.
Қазіргі жағдайда қоғамда болып жатқан өзгерістерді терең тану, оның рухани
дамуының дәрежесін айқындау, халқымыздың дәстүрлі мұраларынан сусындай
отырып, өзі өмір сүріп жатқан қоғамның даму үрдісіне елеулі үлес қоса
алады. Болашақ маман жеке тұлға болып қалыптасуы үшін - қоғамдық сананың,
адамның тұрмыс тіршілігінің барлық түрлерінен хабардар болуы керек.
Адамзаттың пайда болу тарихын түсіндіруге әртүрлі көзқарастардың бар
екені мәлім. Сенім мен дүниетаным қатарласа жүрсе ғана адам санасының
сапасы арта түседі. Өйткені, бұл екеуі құстың қос қанатындай адамның ең
асыл қасиеттері болып табылады. Сенім терең, тиянақты ойланып айтылған
идеялардың жиынтығы. Сенім жеке даманың өмірлік позициясының беріктігін
анықтайды, мінез құлқын сипаттайды[63].
Қазіргі кезеңде жеке тұлға мен қоршаған орта арасындағы қарама
қайшылықтар мен өзара қарым-қатынастар заманы. Тұлғаның отбасылық,
азаматтық құқықтық әлеуметтенуі белсенді түрде іске асырылып отырылған
кезең.
XXІ ғасырдың басындағы ғылыми революциялық жалықтардың ашылуы, оның
соңынан ғылыми техникалық прогресс әлемдік алаңға жаңа мәселелері алып
келді. Ақпарат пен білімнің жетілдірілуі техникалық дамуына және өндірістің
әр түрлі технологиясын іске асыруға мүмкіндік туғызды. Техника, технология,
өндірістің дамуы мен оларды адамзаттың қарқынды қолдануы экологиялық
аппатқа әкелудің шегінде тұр. Адамзаттың негізгі тапсырмасы болып өзінің
сапасын жетілдіру “адамның қажеттіліктерін қанағаттандыруда” басты мақсат
адамның өзінің барлық мүмкіндіктерін жүзеге асыру. Жалпы дамуды түсінудегі
негізгі екпін адамның өз қажетін өтеуге бағытталады және оған қалай жете
алады, ол арқылы қандай нәтижеге жетеді деген сұрақтарды қанағаттандырады.
Тек қана даму арқылы адам сапасы мен адамдық қабілетіліктің өзгеруіне қол
жеткізе аламыз. Яғни, даму барысында адамгершілік қасиеттермен адам бойында
жеткілікті деңгейде қалыптастырылады.
Жеке адам еңбексіз дамымайды. Еңбек арқылы адамның дене бітімі,
адамгершілік, эстетикалық және ақыл-ой деңгейі дамып, жетіледі. Кәсіби
еңбектің әлеуметтік мәні және құндылығы арта түседі. Кәсіби еңбек
процесінде өзінің және бүкіл қоғам мүшелерінің қажеттілігін қанағаттандыру
үшін адам материалдық және рухани құндылықты жасайды. Жеке адам өз күшінің
шамасын және қабілетін, творчествалық қабілетін анықтайды. Неғұрлым адам өз
еңбегінің қоғамдық маңызын терең түсінсе, соғұрлым оның жұмысы нәтижелі, өз
басының және отбасының бағыты толыса түседі.
Болашақ маманның еңбекке тәрбиелеудің жалпы міндеттері:
1. психологиялық және практикалық тұрғыда даярлау;
2. ұжымдық еңбек дағдыларын қалыптастыру;
3. еңбек мәдениеті дағдыларын дарыту;
4. ынтасын және қабілетін дамыту;
5. өз бетімен өз еркін пайдаланып отыруға дағдыландыру.
Бұл процесс екі фактордың ықпалымен жүзеге асырылады: объективтік
фактор қоғамның материалдық-техникалық базасын және жаңа қоғамдық
қатынастарды жасау. Болашақ маманның еңбек мәдениетінің көрсеткіші: жұмысты
сапалы және тиімді істеу, уақытты ұтымды пайдалану, еңбек құралдарына,
түрлі материалдарға құндылықпен қарау, өзінің инициативасын көрсете білу,
дербестік, алдағы жұмысының кезеңдерін белгілей білу, еңбек процесін талдау
және іс құжаттарын сауатты жасай білуі. Болашақ маман тәрбиесінің мақсат,
міндеттерінің бірі халық шаруашылығында электрониканы, радиотехниканы,
компьютерлерді, автоматтарды, роботтарды т.б. қолдану барлық мамандардан
жоғары техникалық сауттылықты талап етеді. Сондықтан мектепте оқыту және
тәрбие жұмысының барысында оқушылардың ынтасын ғылыми-техникалық білімді
игеруге дамыту және тәрбиелеу қажет. Болашақ маман тұлғасының кәсіби
қалыптасуындағы бағыттар – бұл әр түрлі мамандықтар және сол мамандықтардың
адамға қоятын талаптары жөнінде білім мен қаруландыру. Кәсіптік білім
берудің негізіг принципі оны өмірмен байланыстыру, былайша айтқанда, халық
шаруашылығы оның салалары, мамандықтар туралы түсінігін еңбектен ұштастыру.
Болашақ маман тұлғасын қалыптасытруда олардың бейімділігін, қабілетін
психофизиологиялық қасиеттерін еске алу қажет. Мамандықты саналы таңдауда
екі факторды еске алу:
А) білім деңгейі;
Б)адамның жеке қасиеттері, қабілетін, мүмкіншілігін дамыту
бейімділігінің арнайы қабілеттерінің динамикасына көңіл аудару. Мамандығын
анақтауда жан-жақты зерттеу, оған кеңес беру арқылы көмек көрсету. Бұл
бүкіл оқу-тәрбие жұмысының барысында үнемі бағыт-бағдар беріп отыруды қажет
етеді. Болашақ маман тұлғасының кәсіби қалыптасуында кәсіптік іріктеудің
мақсаты – мамандыққа жарамдылығын немесе жарамсыздығын анықтау. Ол үшін
жеке адамның еркешеліктерін, мамандыққа қоятын талаптарды да жете білген
жөн. Осығын байланысты күні бұрын профессиограмма жасалады. Профессиограмма
– бұл белгілі бір мамандықтың ерекшеліктерін жеткілікті бейнелеу (жазу),
мұндай мәліметтер жеке адамның белгілі мамандыққа жарамдығын, психолог,
физиолог және медиктердің көмегімен анықталады. Мысалы, мұғалім мамандығына
жеке адамның жарамдылығын анықтау үшін оның басқа қабілеттерімен бірге
көру, есту мүшелерін және сөйлеу, психологиялық жағдайы, тіл табыса білуі,
есепке алу басты талаптардың бірі болып саналады [64].
Қазақстандағы жалпы әлеуметтік, саяси экономикалық, тәрбиелік және
білімдік, мәдениеттік деңгейлеріміздің жаңа сатыға көтеріліп, жаңаша реңге
ие болуы, жеке тұлғаны оқыту, білім беру, дамыту жүйесін жақсартуды талап
етеді. Сол себебті еліміздің болашағын дамытатын, жетілдіретін болашақ
мамандардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру ерекшеліктеріне назар
аударуымыз қажет. Болашақ маман тұлғасының қандай да ғылымды меңгеруі оның
дүниетанымдық, қызығушылық, шығармашылық ерекшеліктеріне байланысты болмақ.
Қазіргі жағдайда қоғамда болып жатқан өзгерістерді терең тану, оның рухани
дамуының дәрежесін айқындау, халықымыздың дәстүрлі мұраларынан сусындай
отырып, оның даму қасиеттерін бойына сіңіре отырып өзі өмір сүріп жатқан
қоғамның даму үрдісіне елеулі үлес қоса алады. Болашақ маман жеке тұлға
болып қалыптасуы үшін - ол қоғамдық сананың, адамның тұрмыс тіршілігінің
барлық түрлерінен хабарлар болуы керек.
Қазіргі жағдайда мамандарды кәсіби даярлаудың белгілі бір деңгейіндегі
сапасы мен бағыты еңбек нарығында оның бәсекеге түсу қаблетінің негізгі
шарты болып табылады. Кәсіби даярлық процесінде жоспарлау, білім алу,өзінің
жоғары жеке қабілеті мен қажеттігіне жауап беру мүмкіндігі бар студент
еңбек нарығында елеулі орын алуы заңдылық болып табылады. Осыған орай,
маманды даярлау сапасы тек қана даму көрсеткіші және оқу орынын тәмәмдау
факторы ретінде шешуші ролге ие болып қана қоймай, негізгі өмірлік табысы
болып табылады [65].
Өмірге көзқарасы, дүниетанымы кең болуы керек. Дүниетаным - ғылыми,
көркемдік, құқықтық, саяси, діни болуы мүмкін. Дүниетаным - адамның
табиғат, қоғамдық өмір туралы білімдерінің жүйесі. Адамның алдына қойған
мақсатының айқын болуы, дүниетанымның өмірмен байланыстылығынан және берік
сенімінен туады. Дүниетаным жеке адамның табиғи және әлеуметтік
құбылыстарын түсіндіру туралы пайымдауы, ой тұжырымы. Адамзаттың пайда болу
тарихын түсіндіруде әртүрлі көзқарастардың бар екені мәлім. Мысалы:
материалистер мұндай мәселені ғылыми дүниетаным тұрғысынан дәлелдесе, ал
діни ілімінің өкілдері тәңірдің қалауымен деп қарастырады.
Сенім мен дүниетаным қатарласып жүрсе ғана адам санасы нұрлана түседі.
Өйткені бұл екеуі құстың қос қанатындай адамның ең асыл қасиеттері болып
табылады. Сенім терең, тиянақты ойланып айтылған идеялардың жиынтығы. Сенім
жеке адамның өмірлік позициясының беріктігін анықтайды, мінез құлқын
сипаттайды. Әр түрлі идея адам сенімінің негізі, шындықты терең тану, оның
соңынан еріп отыру.
Адамзаттың сан ғасырлық тарихында адамгершілік пен имандылықтың ұлы
қозғаушы күші – сенім. Сенімнің тұрақтылығы мен нақтылығы болашақ маман
дүниетанымының қалыптасуына негіз болады. Дүниетанымның қалыптасуы ұзақ
және күрделі процесс. Оның барысында жеке көзқарастар және сенім жүйесі
дамиды, қалыптасады және жеке адамның әрекет жасауына басшылық етеді.
Дүниетаным процесіне әр түрлі факторлар, әлеуметтік, оқыту мен тәрбие,
ақпарат құралдары тағы басқалары жатады. Осы тұрғыда дүниетанымды нақтырақ
анықтау үшін, оның негізгі құрылымдарына тоқталып өтейік:
• ағартушылық - ғылыми дүниетаным адам үшін қоғам мен табиғат әлемін
анықтайды да ағартылушылық сананы қалыптастырады. Ол философиялық
принциптер методологиясы мен таным тәсілдерімен қаруландырылады.
• тәрбиелілік - қабылданған көзқарастар мен сенімдер нәтижесі адамнан
шындыққа негізделген моралдық-ерік бастамаларымен эстетикалық
қатынастарды талап етеді.
• дамытушы – дүниені қабылдау мазмұнын меңгеру арқылы ішкі рухани қозғалыс
әсері ойлауды белсенді әрекет етуге итермелейді. Ғылыми дүниетаным
негізінде ойлаудың дамуына түрткі болатын және шығармашылыққа
ынталандыратын диалектикалық тәсілдердің принциптері жатыр.
• ұйымдастырушылық - адамдардың тәжірибелік іс-әрекеті барысында қолайлы
позиция болып табылады.
• болжамдық - ғылыми дүниетаным ғылыми теориямен тәжірибенің меңгеру
тенденциясын айқындай отырып, бүгінгі мен болашақты құру идеясын алға
жылжытады.
• тәрбиелік мақсат – баланың тұлғалық құрылымыныңтұрақтылығы мен сенімді
орталық ұйымының қалыптасуын қадағалайды да, табиғатқа, қоғамға және
ойлауға деген қатынастың негізінде мінез-құлық пен ерік-сезімдердің
санадағы бірлігін айқындайды.
Осы барлық міндеттердің шешімі өнегелі, мәдени, экономикалық және
экологиялық тәрбиелер нәтижесінде сараланады. Жоғарыда аталған мақсаттар
мен міндеттердің орындалуы, болашақ мамандардың дүниетаным аймағының
кеңейуін қадағалайды да оның нәтижесі үлкен маңызға ие. Дүниеге көзқарас
дүниетанымның құрамдас бөлігі болып табылады. Дүниеге көзқарастың өзі
адамның дүниедегі орны жайындағы түсініктердің жиынтығы. Жеке адам болып
қалыптасу үшін оның міндетті түрде туған жері, өскен ортасы, тұрақты
мемлекеті, ата-анасы, бауыр-туыстары, дос-жарандары, білім алу жолындағы
ғылыми орталары т.б. болуы шарт. Осы аталғандардың нәтижесінде адамның
дүниеге көзқарасы, дүниетанымы дамыйды. Қортындылай келе дүниетаным жалпы
жеке адамның, оның ішіндегі арнайы дайындалатын болашақ мамандардың
қалыптасуында үлкен рөлге ие бола отырып, олардың ары қарай нағыз кәсіпті,
білікті маман болуына көмектеседі.
Дүниетанымы жоғары, дүниеге көзқарасы кең адам әр уақыттада өзінің
мамандығына адал, біліктілік, кәсіби деңгейі жоғары, ойы ұшқыр, қиялы
жүйрік болары анық.
Гуманизм мен гуманитарлық білімнен саяси, экономикалық, экологиялық,
құқықтық, өнегелік, көркемдік-эстетикалық, физикалық мәдениет және т.б.
негізгі тәрбиелерді бойына сіңірген мәдени тұлғаны дамыту, кең мәдени
тәсілдерден туындайды.
Тұлға мәселесі психологияда көбіне орталық мәселе болып табылады.
Қазіргі уақытта тұлғаның психологиялық мәнін түсінудегі ізденістер
аяқталған жоқ. Дәл осы тұлғаның және іс-әрекеттің құрылымы ең бірінші
негізгі ғылыми зерттеу әрекетінің мәдени шеңберін анықтайды.
Кәсіби білім беретін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі нарық жағдайындағы ауыл
мектебіне, оның ішінде шағын жинақталған мектептерге, мемлекет тарапынан
ерекше қамқорлық қажет. Бүгінгі күні ауылдық жерлерде қалыптасқан жағдай
ешқандай сын көтермейді. Оңтайландыру желеуімен ауылдық жерлердегі
мектептердің, оның ішінде шалғайдағы елді мекендерде орналасқан шағын
жинақталған қазақ мектептерінің жабылуы ешкімді де бейтарап қалдыруы тиіс
емес[1].
Адам бойындағы ұлттық мінез-құлық қасиеттерін, өз халқының рухани
дүниесін қалыптастырып, ұлтымыздың зиялыларын даярлайтын, рухани дүние
негізін құрайтын, рухани дүние негізін қалайтын ауыл мектебі болады.
Жалпы білім беретін ауыл мектептерінің қала мектептерімен
салыстырғанда айырмашылықтары бар екендігі сөзсіз. Атап айтсақ, олар ауыл
мектептерінің көбіне тән шағын жинақталған сипаты, ауыл мектептерінің ірі
мәдени, ғылыми орталықтардан алшақтығы, шалғай елді мекендерде орналасуы,
ауылдық жерлерде мектепке дейінгі, мектептен тыс тәрбие мекемелерінің
жеткіліксіз болуы, мектепке қарасатын шағын аудандардың аумақтық жағынан
шашыраңқылығы және т.б.
2008 жылы Республикадағы 779 мектептің 4-сыныптарында 33811 оқушыдан
ашық 15 тапсырма бойынша тест тапсырмалары алынды. Орташа балл ретінде
Республика бойынша 11,44 балл көрсетілді. Бұдан ауыл мектептерінде
оқушылардың білім сапасын жетілдіру көкейтесті мәселенің бірі болып
отырғанын байқадық. Республика бойынша қалалық жалпы білім беретін орта
мектептің саны – 2141, 6016 - ауыл мектептері[2].
Кез келген мемлекетттiң өркениеттiлiгi онда өмiр сүретiн халықтың
бiлiм деңгейiмен бағаланады. Ал өркениеттiлiктiң негiзi мектепте қаланып,
мектепте қанат жаяды. Елбасы Н.Ә. Назарбаев Үкiметтiң кеңейтiлген
отырысында сөйлеген сөзiнде: “Мектеп туралы мәселенiң көтерiлiп жатқаны өте
дұрыс. Мектеп әлеуметтiк мәселелердiң iшiндегi ең өзектiсi”[3],- деген
пiкiрі айта келе әсiресе ауыл мектебiн өркендетуге, ауыл мектебiнiң
жағдайын жақсартуға баса көңiл бөлу қажет екенiне баса мән бердi. Сол
себепті де қазiргi нарықтық экономика жағдайындағы ауыл социумының бiлiм
беру ісін ұлттық құндылықтар мен әлемдiк педагогика жетiстiктерiн ұштастыру
аясында дамытудың ғылыми-әдiснамалық негiздерiн жасау мақсатында жүйелi
жұмыстар жүргiзудiң қажеттiгi заман талабынан туындап отыр.
Ауылдағы бiлiм мекемелерін реформалап, оны нарықтық экономика
жағдайында нормативтiк құқықтық, ғылыми-әдiстемелiк негiзде ұйымдастыру,
басқару, қаржылық-материалдық жағынан қамтамасыз ету, ауыл мектептерiнің
құрылымдық жүйесiн жетілдіруді қоғамдық өмiр мен әлеуметтiк құбылыстардың
ерекшелiктерiн ескере отырып, дамыту да өзекті мәселелер қатарынан орын
алып отыр[4].
Қазіргі өркениетті заманда жан-жақты, рухани, үйлесімді, жоғары
мәдениетті адамды қалыптастыруға психология ғылымы ерекше үлес қосып отыр.
Оның ішінде ауылдық мектептік педагогикалық-психологиялық қызмет оқу-тәрбие
үрдісіне ғылыми және практикалық психологияға аса мұқтаж[5]. Осыған
байланысты елімізде күнделікті дамып келе жатқан ауылдық мектептік
педагогикалық-психологиялық қызметтің ұйымдастырылуының ғылыми
негіздемелері практикалық тәсілдеріне қатысты көптеген сұрақтар туындап
отыр.
Мұндағы зерттеуіміздің мақсаты, ауылды қайта көркейтіп, дамыту және
жастарды өркениеттілікке ұмтылдырып, білімді де тәрбиелі, ұлтын, туып өскен
жерін қадірлеп, жаңалыққа талпынысын қанағаттандыру. Ұлттық рух пайда
болмай, балада ұлтына деген ерекше сезім пайда болмайды -деп әл-Фараби
рухани-адамгершілікті тәрбиелеген жеткіншек ғана өз ұлтын сүйетін,
мейірімді, қайырымды азамат болатынын түсіндіреді. Осыған байланысты жалпы
адамзаттық қадір-қасиетінің мән-маңызын түсінетін, жаны да, тәні де таза
білімді, рухани-адамгершілік сапа-қасиеттері бар, ұрпақ тәрбиелеу міндетін
шешудегі ең алдыңғы мәселе ауыл мектептеріндегі педагогикалық-психологиялық
қызметін дамыту болып отырғаны анық. Яғни, білім, білік, дағды алуын
қаматамасыз етуге олардың шығармашылық қабілеттерінің дамуы үшін жағдай
жасау қажеттілігі артуда. Қазақстандағы халық ағарту ісі және педагогикалық
–психологиялық ой-пікірдің даму тарихына арналған қазақстандық ғалымдардың
ғылыми еңбектері мен диссертациялық жұмыстарының қарастырып отырған
тақырыпты ғылыми тұжырымдауда мәні ерекше (Қ.Б. Бержанов[6],
Қ.Б. Жарықбаев[7], А.Н. Ильясова[8], С. Қалиев[9], Қ.Құнантаева[10],
Т.Т. Тәжібаев[11], С.А. Ұзақбаева[12], К.Ж.Қожахметова[13],
М.М. Мұқанов[14], Ж.И. Намазбаева[15], С.П. Джакупов[16]).
Ауыл мектептерінің жұмысы мен олардың дамуын тарихи аспектіде
қарастырған еңбектерде біршама (Е.В.Бондаревская[17]). Бұл зерттеу
жұмыстарында ауыл мектептерінің даму тарихына жалпы сипаттама берілген. Ал
ТМД елдерінде ауыл мектептері мәселелерімен М.П.Гурянова[18],
Л.Ф.Стерлин[19], В.А. Сластенин[20] және т.б. ғалымдар айналысқан.
Республикада ауыл мектептерін Г.З. Әділғазинов[21], К.
Әбдімәжитұлы[22] және т.б. зерттеген.
Педагогика ғылымында оқушыларды адамгершілік құндылықтарға тәрбиелеу
мәселелері көптеген ғылыми зерттеулерге арқау болған. Қазіргі кезде
қоғамдағы ізгілікке, руханилыққа бет-бұрыс оқу-тәрбие жұмысының рухани-
адамгершілік тәрбие негізінде ұйымдастырып, оқушыларды рухани-
адамгершілікке тәрбиелеу қажеттілігін айқындап отыр. Атап айтқанда, рухани-
адамгершілік құндылықтардың мәні, маңызы туралы ұлы ойшыл ғұламалар, қоғам
қайраткерлері мен ағартушы М.Жұмабаев[23], Ж.
Аймауытов[24] және т.б. қарастыра, құндылықты бағдарлау негіздері және
отбасы тәрбиесіндегі ізгілік мәселелерін Г.К. Нұрғалиева[25], зерттеген -
ал адам сүйгіштік, имандылық қасиеттерге баулу
А.Н. Көшербаева[26], Қ.Қ. Шалғымбаева[27], Б.И. Иманбекова[28] т.б.
еңбектері арқау болған. Философиялық тұрғыдан рухани-адамгершілік
құндылықтарды халықтық педагогика арқылы қалыптастыруға
Р. Төлеубекованың[29] ғылыми еңбегі арналған. Тұтас педагогикалық
процесте болашақ ұстаздардың педагогикалық қарым-қатынастарын тәрбиелеуді
Н.Д. Хмель[30], Н.Н. Хан[31], тарихи-педагогикалық пен әлеуметтік
мәселелерді А.Н. Ильясова[32], қиын қайта балаларды тәрбиелеуді Л.К.
Керімов[33], оқушыларды азаматтыққа тәрбиелеуді Т.С. Сабыров[34],
К.К.Жампеисова[35], М.С. Молдабекова[36], М.А.
Құдайқұлов[37], А.Б. Нұрлыбекова[38] т.б. ғалымдардың еңбектерінде көрініс
тапқан.
ХХ ғасыр соңынан бастап білім беру жүйесі білім берудің гуманистік
парадигмасына сәйкес дамиды. Онда маңызды құндылығы болып адамның тұлғасы
қарастырылады, яғни оның барлық потенциалды мүмкіншілігін дамыту болып
табылады. Қазақстандық зерттеушілердің еңбектерінде білім беру сферасында
тұлғаның этномәдениеттік қызығушылықтарын іске асыру туралы Л.Гумилев[39]
қарастырған. Келесі қазақстандық ғалымдардың еңбектерінің үлкен маңыздылығы
бар, оларда, нақты айтқанда, қазақ халқының педагогикалық-психологиялық
ойларының пайда болуы мен дамуы туралы сөз етіледі.
Қоғамдағы саяси және идеологиялық өзгерістер еліміздегі психология
ғылымы дамуына да күрт өзгерістер алып келді. Ғылыми білімнің
детерминациясындағы мәнді факторларды ашып көрсететін экстерналдық тұрғыға
сүйене отыра, әлеуметтік-саяси фактордың отандық психология ғылымы
дамуындағы қозғаушы күш рөлін атқаратынына көзіміз жетті. Бұрындары
еліміздегі жоғары білікті психолог кадрларды даярлау республикадан тыс
жерлерде жүзеге асса, енді тікелей Қазақстанның өзінде мамандар әзірлеуге
мүмкіндік ашылды.
Қазақстандағы ауыл мектептері дамуы туралы зерттеулерді Г.Қ.Шұғаева
өзінің Қазақстанда ауылдық шағын жинақталған мектептердің дамуы [40] атты
диссертациялық жұмысында қарастырған. Ауыл мектебі - рухани байлығымыздың
бастауы және ошағы. Өйткені жас ұрпағымыз өз тілін, ділін құрметтеп және
өткен рухани байлығымыздың нәрімен осында сусындатып, келешекте ұлтымыздың
тәлім-тәрбиесін дамытып, жалғастыратын, ұлт тілегін орындайтын болашақ ел
иелері, ауылдан шығатынына сенімдіміз. Ауыл мектебі – оқушыға білім
беретін орын ғана емес, ауылдың бүкіл мәдени өміріне қан жүгіртетін, рухани
қсуіне ықпал ететін ордасы және бұл ауыл аумағында орналасқан жалпы білім
беру, ұйымдар түрлерінің жиынтығы, олардың территориялық орналасуы,
әлеуметтік ортасы, ұлттық құрылымы әр түрлі, оқушылардың білім және еңбек
дайындығының ерекше міндетін орындауға және балалардың білім талаптарын
қанағаттандыруға тырысады- деп ауыл мектебінің оқу-тәрбие үрдісінің
қалалық ортадан ерекше менталитет артықшылығы, халықтық тұрмысы мен
өндірісі қызметтің шартталған ортасында өтетінін түсіндіреді.
Осы анықтамаларды басшылыққа ала отырып, өз тарапынан А.Т.Үтебаева
Ауыл мектебі оқушыларын рухани-адамгершілікке тәрбиелеудің педагогикалық
шарттары [41] атты диссертациялық зерттеу жұмысында ауыл мектебіне
анықтама береді.
Ауыл мектебі дегеніміз - жас ұрпақтың ой-өрісін жан-жақты дамытып,
оларға қазіргі заман талабына сай білім беру және халықтық педагогиканың
негізінде мол мұраларын пайдалана отырып, рухани-адамгершілікке тәрбиелеу
орталығы.
Мемлекетіміздің білім беру жүйесін тұлғаға бағытталған парадигмаға
ауыстыру сатысында, психологиялық-педагогикалық қолдау көрсету үлкен
мақсаттарды көздейді, яғни қалыптасып келе жатқан баланың өсуін, оның
ерекшелігін зерттеуде психологиялық қолдау көрсетудің кәсіби, жаңа, әдіс-
тәсілдерін құруды талап етеді.
Психологиялық-педагогикалық қызмет көрсету саласымен бірге мектептерде
кәсіби әрекеті баланы оқыту, тәрбиелеуге бағытталған педагог-психолог
мамандарды әзірлеу мәселесі туындап отыр.
Білім берудегі психологиялық-педагогикалық қызмет, мемлекетіміздің
білім беру жүйесінің маңызды бөлігі. Бұл бағыттың соншалық өзекті болуының
себебі неде? Оқу-тәрбие тәжірибесіндегі байқалатын өзгерістер, оқушы бала
табиғатындағы тылсым сырын терең білу қажеттілігін туындатып отыр. Оқу-
тәрбие үрдісі жаңаша өзгерістерді талап етеді. Психология ғылымының
дамуының өзі психологиялық зерттеулердің жаңа ғылыми практикалық бағытының
қажет екендігіне келіп отыр. Солай етіп білім берудегі психологиялық-
педагогикалық қызмет, ғылым мен практиканың сабақтастығы негізінде
туындаған сала. Психологиялық-педагогикалық қызмет баланың дамуы туралы
ғылыммен сол дамудың өмірдегі іске асу мүмкіндіктерін бір бірінен
алшақтатпай, тұтастай қарап, біріктірді. Ғылым мен тәжірибенің ара қатынасы
қалайда бір бірімен байланысқан бір біріне тәуелді психологиялық құбылыстар
мен педагогикалық жағдайлар.
Жоғарыда педагог және психолог ғалымдардың еңбектерімен таныса келе,
біз ауыл мектебіндегі педагог-психолог қызметінің ерекшеліктері өз
дәрежесінде зерттелінмегенін айқындадық. Сондықтан, ауыл мектеп
қабырғасында педагог-психолог қызметін қалыптастыру қажеттілігі мен бұл
мәселенің теориялық тұрғыда зерттеліп және ғылыми -әдістемелік жағынан
қажетті деңгейде қамтамасыз етілмегендігі және аталмыш мәселенің қоғам
талабына сай қарастырылмауы арасында қарама-қайшылық орын алып отырғандығы
байқалады. Осы қарама-қайшылықтарды шешуге байланысты қоғам талаптарына
сай ауыл мектептерінде педагог-психолог қызметінің тиімді жолдары мен
шарттарын қайта қарастыру мен белгілеу біздің зерттеу проблемамызды
айқындауға және ғылыми зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Қазіргі ауыл
мектебіндегі педагог-психолог қызметінің ерекшеліктерг-психолог қызметінің
ерекшіі және оны жетілдіру жолдары деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: Қазіргі ауыл мектептеріндегі педагог-психолог
қызметі ерекшеліктерінің мазмұны мен әдістемесін теориялық тұрғыда негіздеу
және педагогикалық-психологиялық эксперименттер арқылы жұмыстың
тиімділігін көрсету.
Зерттеу объектісі: ауыл мектептеріндегі педагог-психолог қызметінің
жүйесі.
Зерттеу пәні: оқушылармен педагог-психологтың атқаратын қызметінің
міндеті.
Зерттеудің болжамы: Егер ауыл мектептеріндегі педагог-психолог
қызметінің ғылыми мазмұны теориялық тұрғыда негізделсе, онда педагог-
психолог мамандар қоғам талабына сай қызмет атқарып, оқушылардың бойына
ізгі қасиеттер сіңіріп, оның жеке тұлға болып қалыптасуына ықпал етіп,
девиантты мінез-құлық пен эмоционалды қарым-қатынастың реттелуіне мүмкіндік
туғызады.
Зерттеудің міндеттері:
- Қазіргі ауыл мектептердегі барлық сынып оқушыларына
педагогикалық-психологиялық жеке көмек беру;
- педагогикалық, психологиялық ғылыми еңбектерді негізге ала
отырып, оқушылардың жас және дербес ерекшеліктеріне қарай, жан-
жақты, тұлғалық, жеке даралық қасиеттерінің қалыптасуына ықпал
ету;
- мектеп әкімшілігімен сынып жетекшілерінің және ата-аналардың
сұраныстары бойынша педагогикалық-психологиялық қызмет,
психологиялық сақтандыру, диагностикалық түзету,
психокоррекциялық жаттығулар, кеңес беру жұмыстарын жүргізу.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негізі: Жеке тұлғаны
қалыптастырудағы іс-әрекеттің маңызы туралы диалектикалық қағидалар,
этнопедагогикалық және мәдениеттанымдық тұрғыдан келу, қоғам, табиғат пен
ой-пікірдің даму заңдылықтары философия, психология, тарих, әлеуметтану,
филология және педагогика ғылымдарының ілімдері.
Зерттеудің теориялық мәні және ғылыми жаңалығы: Ауыл мектептеріне
педагог-психолог мамандардың қажеттілігі ғылыми тұрғыдан дәлелденіп,
атқаратын қызметінің моделі дайындалып, тәжірибелік эксперименттер
жүргізілді.
Зерттеудің практикалық мәні:
• Ауыл мектебіндегі педагог-психолог қызметі процесіне пайдалануға
әдістемелік ұсыныстар жасалды;
• Жұмыстың нәтижелелерін орта мектептердің, лицей мен гимназиялардың
және педагогикалық колледждердің психологиялық-педагогикалық
процесінде пайдалануға болады.
Зерттеу жұмыстарының әдістері: салыстырмалы талдаулар, жинақтау,
зерттеу, аналитикалық шолу, ғылыми дәйектеу, ғылыми тұжырымдау, әдіснамалық
негіздеу.
Зерттеудің эксперименттік базасы: Казығұрт ауданы Қ.Сатапаев,
Т.Рысқұлов, О.Жандасов атындағы қазақ орта мектебінің педагог-психолог
мамандары.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
I АУЫЛ СОЦИУМЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПРОБЛЕМАЛАРЫ ЖӘНЕ АУЫЛ
МЕКТЕПТЕРІНДЕГІ БІЛІМ БЕРУ ҮРДІСІНІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Қазақстан Республикасының білім беру жүйесіндегі ауыл мектептерiне
қатысты нормативтік құжаттарға аналитикалық шолу
Қазiргi кезде әлемдiк қауымдастық Қазақстан Республикасын нарықтық
экономика елi ретiнде танып отыр. Тәуелсiздiк алған қысқа тарихи кезең
iшiнде елiмiз өркениетпен ықпалдаса, жаңа прогресшiл технологияларды
пайдалана отырып, экономика саласында үлкен бетбұрыс жасады. Осыған орай
қоғам өмiрiнiң негiзiн құрайтын және экономикалық қуаты мен ұлттық
қауiпсiздiгiнiң аса маңызды факторы болып табылатын бiлiм беру жүйесiнiң,
соның ішінде ауыл мектептерінің қызметін арттыру мәселесі алға шығып отыр.
Қазіргі жаһандану жағдайында бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына енуге
талпынып отырған біздің мемлекетіміздің басты мақсаты да қала мен ауыл
арасындағы байланысты нығайтып, олардағы білім мекемелерінде тұрақты хал-
ахуал орнату болып табылады. Ауылдық мектеп оқушыларының бiлiм жетiстiгiн
өркениеттi елдердiң бiлiм деңгейiне көтеру, нәтижеге бағдарлап оқыту,
ұлттық құндылықтарды оқушылар бойында қалыптастыру, бiлiм берудi
iзгiлендiру, оқушылардың жас ерекшелiктерiн ескеру, іргелі бiлiм беру,
оқушылардың құзырлылығын арттыру т.б. басым бағыттар оқыту үрдісінің
негізін құрайды. Елбасының Қазақстан халқына Жолдауында төртінші
басымдықтың білім беруге арналғаны да осының айғағы болса, зерттеу
жұмысының нарықтық экономика жағдайындағы ауыл социумының даму деңгейін
анықтауды мақсат етуі де қоғамдық талаптардан туындап отырған қажеттілік
екендігі сөзсіз[42].
Ғылыми-зерттеу жұмысында ауылдың әлеуметтiк педагогикасының негiзгi
ғылыми обьектiсi ретінде социум, ауыл социумы, ауыл мектебі деген
ұғымдарға бірқатар ғылыми еңбектерге шолу жасау арқылы төмендегідей
анықтамалар берілді:
Социум –(латын тiлiнде Socium - жалпы, бiрлестiкте) адамдардың
бiрiгiп, мәдени қоғамдастықта өмiр сүруiне қажеттi үлкен тұрақты
әлеуметтiк қоғамдастық.
Әлеуметтiк орта - адамдардың нақтылы бiрлiкте, белгiлi уақытта,
өзiнiң қандай да болмасын мақсатқа жетуге бағытталған, бiрiккен iс-
әрекетiне жағдай туғызатын факторлардың жиынтығы.
Ауыл әлеуметі (ауыл социумы) - халықтың мәдени-тарихи өмірін дамытуға
бағытталған, мектептегі оқу үрдісіне тікелей қатысы бар мемлекеттік
деңгейдегі әлеуметтендіру жүйесінің құрамдас бөлігі ретіндегі
инфрақұрылым[43].
Социумның қоғамдағы қызметі мекендік орналасу жағдайларына байланысты
әлеуметтiк-тарихи, әлеуметтiк- экономикалық, мәдени бағытта қарастырылады.
Социумның әлеуметтiк аумағы жеке адамдардың өзара қатынасы және оларды
қоршаған ортаның құбылыстары мен процестерi арасындығы бiрiгiп еңбек ету
нәтижесiнде ауыл өмiрiнiң тұрмыстық және шаруашылық негiздері қалыптасатын
байланыстарды қамтиды. Ал әлеуметтiк саясат әлеуметтiк мүдделер мен
қажеттiлiктердi қанағаттандыруға, салауатты өмiр салтын орнатуға қажетті
саяси шешiмдер мен iс- әрекеттер жиынтығын құрай отырып, қоғамның тұрақты
дамуын қамтамасыз етеді.
Ауыл социумын барынша сипаттайтын ерекшелiктер қатарына жерге,
табиғатқа айрықша қатынас, ауыл әлеуметiнiң ашықтығы, адамдардың бiр-
бiрiмен қарым- қатынасының сенiмдiлiгi, әрбiр отбасына деген қамқорлық және
т.б. жатқызуға болады.
Еліміздің кең байтақ дархан даласын алып жатқан халық саны аз, ірі
мәдени орталықтан алыс, өмір салты қарапайым, еңбек түрі көбінесе жер өңдеу
және мал өсірумен байланысты елді мекендер ауыл деп аталады. Ауыл өмірі
оның ірі қалалардан алыс не жақын орналасуына байланысты әр түрлі болады.
Қазіргі статистикалық деректерге қарағанда қазақ ұлтының 60 пайызы, жалпы
Қазақстан халқының 45 пайызы ауылды жер тұрғындары болып табылады. Кейінгі
кездегі ауыл халқының қалаға көшіп-қонуы салдарынан мұнда кәмелетке жеткен,
еңбектену мүмкіндігі жоғары жастардың саны азайған. Жас отбасылардың қалаға
көптеп көшуі себепті ауылдағы балалардың да саны азайып, бала- бақшалар
жабылып қалуда. Бұл өз кезегінде ондағы мектептердің әр түрлі болуына
ықпал етіп, шағын мектеп, аралас мектеп, бастауыш мектеп, 8-9 жылдық мектеп
т.б.білім беру мекемелерін ұйымдастыру қажеттігін туындатып отыр.
Әрбір адамның қабілеттілігінде іс-әрекеттің тарихи шоғырланған жеке
даралық тәжірибе көрінеді. Ұрпақтан- ұрпаққа беріліп отырған білімдер –
адамдарға жаңа міндеттер қойып оны шешуде негіз бола алады. Білім мен
міндеттің қол жеткізген жетістіктер деңгейі – адамға, оның қабілеттілігіне
жаңа талаптар қояды. Бұрынғы тарихи кезеңде ғүлама ғалымның қол
жеткізген табыстарына қазіргі кезде оқушылар оңай қол жеткізе алады.
Мәдениеті білімді мегеру инднвидтің іс-әрекетпен айналысу барысында өтеді.
Адам іс-әрекет барысында, біріншіден материалдар қасиетін, адамдарды,
психикалық сапаларды таниды, сондай-ақ өзіндік күштер мен мүмкіншіліктерін
біле алады. Екіншіден, өзінің күштері мен мүмкіншіліктерін іс-әрекет
талаптарына сәйкес теңестіредi, бейімдейді. Үшіншіден, өзіне етіспейтін
қасиеттерді қалыптастырады. Міне, сондықтан да іс-әрекетті қабілеттіліктің
даму мен қалыптасуының алғы шарты және факторыретінде қарастырамыз.
Оқу іс-әрекеті – баланың тек өзінің барлық күштерін қолдану
мүмкіншілігін ғана қамтамасыз етіп қоймайды, сондай-ақ оны жан-жақты етіп
қалыптастырады. Қабілеттіліктің даму мен қалыптасуына оқу мен тәрбие ерекше
орын алады. Қабілеттілік іс-әрекет барысында стихиялы қалыптаса береді,
дегенмен одан өте көп уақыт пен өте көп күш талап етіледі.оқыту мен
тәрбиелеу қабілеттііктің даму процесін жылдамдатады, іс-әрекет
механизміндегі қажет емес жақтарын оқыту алып тастайды. Оқу барысына жеке
адам білімнің екі түрін меңгереді: табиғи және қоғамдық болмыс
жағдайларында теориялық және практикалық міндеттерді шешудің тәсілдері
туралы білімдер. Адамзатта жинақталған болмыс заңдылықтары туралы ілім
және танымның тарихи тәжірбиесі адамның іс- әрекетке дайындығы мен
қабілеттіліктің дамуын қамтамасыз етеді. Қабілеттің қалыптасуы үшін ең
алкен рольді тапсырмаларды шешудің рационалды тәсілін мегеру керек. Мұндай
тәсілдер болашақта жалпыланып, қабілеттің бір бөлігі бола бастайды.
Үйрету мен үйренудің сәйкестігі – жеке адамның дамуына едәуір жағымды
әсер етеді. Бұл екеуінің арасында алшақтық байқалған жағдайда, меңгерілген
білім, дағды және ептілік көлемдерінің ұлғаюы, балалардың ақыл-ой күшінің,
қабілетінің өсуі, әсіресе білімді тәжірибеде қолдану мен жалпылау едәуір
тежеледі, баяулайды.
Оқыту әдістемесінде ең негізгі көңіл оқу ептілігін қалыптастыруға
қойылады. Оқушыларға жүйелі тұрғыда сабақта мұғалім ролінде болуға
мүмкіншілік туғызып отырады. Шығармашылық сипаттағы әртүрлі жарыстық
тапсырмалар, рольдік тренингтер, топтық дискуссия кеңінен қолданылады. Бұл
сынып біржақты құрамда болғандықтан (тек дарындылар) оқу процесі көптеген
жағдайларда сыныпіші дифференциация негізінде құрылады. Бұл оқу жұмысын
топтық формада қүруды пайдалануға, дарынды балалар үшін жеке даралық жоспар
бойынша өз бетінше жұмыс істеу мүмкіншіліктерін қамтамасыз етеді. Бұл
сыныпта өз бетінше көркем және ғылыми- көпшілік әдебиеттер оқуға көп көңіл
бөлінеді.
Қазiргi ауыл мектептерi - ұлт мектебiнiң негiзiн қалаушы, Қазақстан
Республикасының ұлттық бiлiм саясатын жүзеге асыратын мекеме қызметін
атқарады[44].
Ауыл мектебi - қазiргi кезеңдегi ауыл дамуының негiзi болып табылатын
оқушылар мен ауыл тұрғындарының мүдделерi мен қажеттiлiктерiн есепке
алатын, ауыл тұрғындарының рухани- адамгершiлiк құндылықтарын, дәстүрiн,
әдеп- ғұрпын, тұрмыстарын және олардың азаматтық құқықтарын сақтап,
дамытатын бiлiм беру мекемесі болып табылады.
Ауыл мектебi жеке тұлға мен бiлiм беру мекемесiнiң, отбасының,
ортаның, билiк орындарының арасында байланыс орнатып, оқушылардың
құқықтарының жүзеге асуына, олардың өмiрi мен денсаулығын қорғауды
қамтамасыз етуге, жалпыға бiлiм берудiң орындалуына, салауатты өмiр салтын
насихаттауға көмектесiп, балалардың шығармашылық қабілеттерін дамытуға
жағдай жасайды. Ауыл мектебі дамуының стратегиялық бағыттары тiршiлiк
әрекетiнiң мәдени-бiлiм беру дәстүрлерiне, тарихи тәжiрибелерге, ауыл
мектебiн қазiргi бiлiм беру жүйесiндегі базалық құбылыс ретiнде тануға және
оқушылардың жеке тұлғалық дамуын қамтамасыз ететiн, ашық мәдени
педагогикалық дамушы ортаға негiзделуi қажет.
Ауыл мектептеріндегі бiлiм беру қызметiн ұйымдастырудың ең өзектi жағы
бiлiм сапасын жоғары деңгейге көтеру, оны дамытудың тиiмдi тәсiлдерiн
анықтау, мектепке практикалық көмек көрсету, маман кадрлармен жабдықтау,
оқу-әдiстемелiк қызметтi жетiлдiру арқылы оқу- тәрбие жұмысындағы
кемшiлiктердi анықтау, оларды болдырмаудың жолдарын iздестiрiп, түйiндi
мәселелердi сараптау болып табылады.Ауыл мектебiнiң тәрбиелiк мүмкiндiгi
зор, олар халық менталитттерiнде: туған жерге, елге деген сүйiспеншiлiк,
табиғатты ерекше қастерлеу, қорғау, аялау, үлкен-кiшiнi сыйлау,
меймандостық, көңiлдiң ашықтығы, адами қатынастар, отбасы мүшелерi мен
ағайын-туыстарға қайырымдылық, өнердi қастерлеу, ар- ұятты ұстау, т.б.
қасиеттерден көрiнедi.
Ауыл мектебiнiң даму моделiнде жас ұрпақты қазақстандық патриотизмге
тәрбиелеу, көпұлтты мемлекетiмiзде халықтар арасындағы өзара түсiнiстiк пен
ынтымақтастықты нығайтуда мектептегi елжандылық тәрбиесiнiң дәрежесi өте
маңызды орын алады. Ауыл мектептерiндегi оқу- тәрбиенi нарықтық экономика
жағдайына бейiмдеу мақсатында әлемдiк өркениеттiң озық үлгiлерiн ұлттық
тәрбие беру процесiнде пайдалану, ата-ананың рөлiн күшейту, оқу- тәрбие
iсiне жаңа технологияларды енгiзу негiзгi өзектi мәселелер қатарына жатады.
Алайда ауыл мектебiнiң нарықтық экономика жағдайындағы нақтылы жобасы әлі
де жасалмаған.
Ауыл мектептерi- елдi мекендегi бiлiм ошағы ғана емес, сонымен қатар
әлеуметтік-педагогикалық жұмысты ұйымдастыратын орталық міндетін де
атқарады[45]. Қазiр көпшiлiк ауылдарда мәдениет үйлерi, кiтапхана, радио,
телеарналар жоқ ешкiм жоққа шығара алмайды. Бар болса да бiр ғана телеарна
бар. Мiне сондықтан ауыл мектептерiнiң екенiн оқу- тәрбие жоспарында
ауылдың әлеуметтiк өмiрi де қөрiнiс табуы заңды құбылыс.
Ауыл мектептерiнiң оқу- материалдық базасының нығаюы көбiнесе
мектептiң басшысына байланысты. Көптеген мектептер жеке тұлғалар
кәсiпкерлердiң демеушiлiк көмегi мен жергiлiктi өкiметтiң материалдық
жағынан қолдауының арқасында қиындықтан шығып келедi. Бюджеттен тек
жалақыға ғана тиiстi қаржы бөлiнедi. Ауыл мектебінің өзіндік қиындықтары
мен ерекшеліктерін саралай келе нарықтық экономика жағдайындағы ауыл
мектептерiн дамытудағы атқарылар шаралар қатарына мыналарды жатқызуға
болады:
1.Ауылдың әлеуметтiк жағдайын көтеруде халықтың шаруашылық- тұрмыс
жағдайын жақсарту, мектеп пен жоғары оқу орындарын бiтiрушiлерге жағдай
жасау, мәдениеттi адам құқығын және жер иесi мәртебесiн көтеру;
2.Мәдени орта құрушы тұрғындардың салауатты өмiр салтын ұстануға,
демалысын ұтымды ұйымдастыруға мүмкiндiк беру;
3.Жеке тұлғалардың адамгершiлiк қадiр- қасиеттерiнiң қалыптасуына,
өзiн-өзi шығармашылықпен айналысуға, өмiрде өз орнын табуға, әрқайсысының
бiлiм алуына ұйытқы болу және олардың азаматтық құқықтарын өмірлік
жағдаяттарда орынды пайдалана алуын қамтамасыз ету;
4. Педагогикалық-психологиялық тұрғыдан оқушылардың ұлттық сана-
сезiмдерiн тәрбиелеу, әлемдiк деңгейге бағдарланған өркениеттi жалпы орта
бiлiм беру[46].
Бұл шаралардың атқарылуы ауылдағы үздіксіз білім беру үрдісінің бала-
бақшадан бастап, жаңадан енгелі отырған бағдарлы мектепке дейінгі аралықта
өкімет тарапынан қолдау тауып отырғанда ғана іске асады. Ал ауыл
мектептеріндегі үздіксіз білім беру үрдісін жетілдіру үшін бірінші кезекте
мектептің төмендігідей даму бағыттарын айқындап алу қажет:
-ауыл мектебiнiң ғылыми-теориялық, әдiстемелiк негiзiн әлемдiк бiлiм
деңгейіне жақындату;
-этнопедагогика, этнопсихология, әлеуметтік педагогика және
психология жетiстiктерiн білім беру сатыларында ұштастыра отырып, ұлттық
бiлiм саясатын жүзеге асыру;
-ана тiлі, ұлттық дiл, мәдениет пен тарихты өркениет жетiстiгiмен
қатар өрбiту;
-ұрпақтың тәрбиесi мен дамуын қаржылық, денсаулық сақтауды дамыту
тұрғысында қамтамасыз ету тәрізді даму бағыттары айқындалды.
Осы бағыттар негізінде ауыл мектебінің төмендігідей психологиялық-
педагогикалық қызметін жүзеге асыру қарастырылады:
-ауылдық елді мекендердегі білім мекемелерінде оқушыларға жалпы
білім беру мен қатар оларға әлеуметтік тәрбие, психологиялық білім беруді
де жүзеге асыру;
-ауыл мектебіндегі оқушылардың денсаулығын сақтау мен нығайтуды дұрыс
жолға қоюды қадағалау;
-ауыл социумының әлеуметтік жағдайы мен мектеп арасындағы өзара
ынтымақтастықты қалыптастыру;
-оқушыларға және олардың ата-аналарына әлеуметтік- психологиялық және
әлеуметтік-педагогикалық көмек көрсету;
-оқушыларды ауыл шаруашылық жұмыстарына бейімдеуге бағдар жасау;
-оқушылардың таңдаған мамандықтарына сай өмірден өз орындарын табулары
үшін оларға педагогикалық және әлеуметтік тұрғыда дұрыс бағыт беруді
ұйымдастыру[47].
Ауыл мектептеріндегі психологиялық-педагогикалық жұмыстарды
ұйымдастырудың төмендегідей сипаттары:
Ауылдағы тұрмыс-тiршiлiктің ірі орталықтардан айырмашылығы; ауыл
экологиясы мен табиғат арасындағы тұтастық; отбасын сақтау, отбасын құру,
ұрпақ жалғастығы; ауыл мәдениетiнің жеке тұлға қалыптастырудағы орны; ауыл
мектебiндегі оқу- тәрбие жұмыстарының сапасы; ауыл мектептеріндегі оқыту
үрдісін әлемдік деңгейге жақындату; ауыл мектебiнiң басшысы, мұғалiмдер мен
тәрбиешiлердiң кәсіби біліктілігі т.б. ауылдық мекендердегі оқыту үрдісінің
өзіндік ерекшеліктерін көрсетеді. Бұл ерекшеліктер ауыл мектебінің
құрылымдық сипатына әсер етеді, сол себепті де ауыл мектептерiнiң 40
пайыздан астамы шағын жинақталған мектептер болып табылады. Ауылдық жерде
2148 шағын кешендi мектеп жұмыс iстейдi[48]. Ауыл мектебінің білім беру
жүйесіндегі орны, атқаратын қызметі жөнінде ауыл мектебi проблемаларына
жақын келетiн кейбiр факторларды қазақстандық ғалымдар ғылыми-зерттеу
жұмыстарында арқау еткен.
Ш.К. Беркiмбаева қазақ мектебiндегi оқу-тәрбие үрдiсiнiң дамуы (1980-
2000ж.) [49] мәселесімен айналысқан.
Ауыл мектептерi әрбiр адам, отбасы, ауыл қоғамдастықтары өмiрiнде
маңызды роль атқарады. Көршілес Ресей елінің ғалымдарының айтуы бойынша,
оның дәстүрлi әлеуметтiк беделi мынадай факторлармен анықталады:
экономикалық ( ауыл мектебi - ауыл шаруашылық өндiрiс үшiн кадрларды
ұсынушы); әлеуметтiк (мамандықтардың кәсiби даярлығы бар адамдармен жұмыс
жасау қауымдастығы); мәдениеттiлiк (ауыл интеллигенциясы мен ауылдың мәдени
күштерiнiң назарын бiр нәрсеге аудару); өнегелiгi (ауыл өмiрiнiң рухани
ошағы)[50].
“Бұл ауыл аумағында орналасқан жалпы бiлiм беру ұйымдар түрлерiнiң
жиынтығы, олардың территориялық орналасуы, әлеуметтiк ортасы, ұлттық
құрылымы әр түрлi, оқушылардың бiлiм және еңбек дайындығының ерекше
мiндетiн орындауға және балалардың бiлiм алу талаптарын қанағаттандыруға
тырысады” [51].
Ал, “Ауыл мектебi- ауылда болып жатқан барлық әлеуметтiк-экономикалық
үрдiстердiң белсендi аймағы” болып табылады. Ол ауыл- шаруашылық
өндiрiстерiнiң кадрларын дайындап, өз оқушыларын еңбекке баулып, туған
жердегi жұмысқа сүйiспеншiлiгiн тәрбиелейдi”-деп тұжырым жасаған [52].
Ауыл мектебiнiң жұмыс жасау жағдайы еңбек ресурстары мен мемлекеттiк
аграрлық секторын қамтамасыз етуден құралады. Ауыл мектебi жұмысының
ерекшелiктерi - шағындылық, үлкен мәдени және ғылыми- әдiстемелiк
орталықтардан қашықтығы, елдi мекендердiң аумақтық әр түрлiлiгi, ауыл
шаруашылық, еңбек пен өндiрiстің ерекшелiктерi сияқты бiрқатар объективтi
факторлармен анықталады.
Сөйтіп жоғарыда келтірілген ой-пікірлер негізінде ауыл мектебiне
мынадай анықтама беруге болады: Ауыл мектебі - елдi мекендегi бiлiм беру
жүйесiнiң орталығы, ауылдағы әлеуметтiк- экономикалық-мәдени үрдiстердiң
ошағы, оны жандандырып тұратын қозғаушы күш. Сондықтан ол, республикалық
деңгейдегі білім беру және әлеуметтендіру жүйесінің құрамдас бөлігі болып
саналады.
Ғылыми-зерттеу жұмысында ауыл мектептерінің әлеуметтік- педагогикалық
және психологиялық мәселелерін айқындау тұрғысынан білім беру саласындағы
бірқатар нормативтік ресми құжаттарға аналитикалық шолу жасалды.
“Қазақстан Республикасында бiлiм берудi дамытудың 2005- 2010 жылдарға
арналған Мемлекеттiк бағдарламасында’’(ҚР Президентiнiң 11.10.2004ж. №1459
Жарлығымен бекiтiлген) ауылдық жерде шағын жинақталған мектептердің
балаларына арналған бейіндік мектеп- интернаттар ашу және салу қажеттілігі
айтылып, осы мектептерге көңіл бөлінген. Мектептің тұрғын жерден алыс
орналасуына байланысты 37 мың бала тасымалданатындығы да ауыл мектебінің
жұмысын ұйымдастырудағы қиындықтардың бірі деп есептеуге болады.
“Бiлiм туралы “ Заңда атап көрсетiлгендей “Ауылда бiлiм берудiң
негiзгi мақсаты –мектеп оқушыларына ұлттық және жалпы адамзаттық
құндылықтар, ғылым мен практика негiзiнде жеке адамды қалыптастыруға,
дамытуға және кәсiби шыңдауға бағытталған бiлiм алу үшiн қажеттi
жағдайлар жасауы қажеттiгi атап көрсетiлген (7 маусым 1999ж. 8 бап, 1-10
пункттер).
“Ауыл мектебi” бағдарламасында (2003-2005 жылдарға арналған Қазақстан
Республикасы Өкiметiнiң №128 4.02.2003 жылғы қаулысымен бекiткен)
ауылдағы бiлiм жүйесiн модернизациялау,жаңа құқықтық, ғылыми- методикалық,
ұйымдастыру- басқару, қаржылық –материалдық қамтамасыз ету, ауыл мектебiн
өмiрдiң әлеуметтiк құбылыстарының ерекшелiктерiн ескере отырып, бiлiм
жүйесiнiң құрылымдық бөлiгi ретiнде дамыту қажеттiгi көрсетiлген[53].
“Бiлiм” мемлекеттiк бағдарламасында (ҚР Президентiнiң жарлығы №448,
30.09.2000ж. Астана) ауыл мектептерiндегi бiлiм берудi ұйымдастыру мақсаты-
оқыту мен тәрбиелеу, мектеп оқушыларын оқыту сапасын арттыру, ауылдық және
шағын жинақталған мектептердiң қызметтерiн жетiлдiру үшiн жағдай жасау
керек екендiгi айық көрсетiлген.
Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына арналған Жолдауында Ауыл
дегенiмiз - сайып келгенде халықтың тұрмыс салты, мәдениетiмiздiң,
дәстүрiмiздiң, әдет-ғұрпымыз бен рухани тiршiлiгiмiздiң қайнары. Осынау
саяси-моральдық және әлеуметтiк фактордың өзi-ақ бiзден ауылға барынша
байсалды қарауымызды талап етедi. Мен бiлiм беру iстiң жағдайын түбегейлi
өзгертудегi стратегиялық мiндет,- санаймын деген тұжырым жасалған.
Сол сияқты бұл Жолдауда Бiз қазақ халқының сан ғасырлық дәстүрiн,
тiлi мен мәдениетiн сақтап, түлете беремiз. Сонымен қатар ұлтаралық және
мәдениетаралық келiсiмдi, бiртұтас Қазақстан халқының iлгерi дамуын
қамтамасыз етемiз,- деп атап көрсетiлген.
Ғылыми-зерттеу жұмысында ауыл мектептерiнiң қазiргi құрылымдық жүйесi
жалпы бiлiм беретiн ауыл мектептерi мен шағын жинақталған мектептерді
құрайтыны зерделенді. Сонымен бiрге Қазақстан Республикасында нарықтық
экономика жағдайындағы ауыл мектептерiндегi үздiксiз бiлiм беру үрдiсiнiң
құрылымы мемлекеттiк және мемлекеттiк емес бiлiм мекемелерi болып
бөлiнуiмен ерекшеленетіндігі дәйектелді. Сөйтіп ауылдағы жалпы бiлiм
беретiн орта мектеп - оқушыларға орта (толық) жалпы бiлiм беретiн, қоғамдық-
практикалық iс-әрекетке және орта және жоғары кәсiптiк бiлiм мекемелерiне
дайындайтын жалпы бiлiм беретiн бастауыш, негiзгi және жалпы орта бiлiм
беретiн орта мектептiң оқу бағдарламаларын жүзеге асыруды да қамтамасыз
ететiн оқу мекемесi болып саналады.
Жалпы орта бiлiм беретiн орта мектеп үздiксiз бiлiм берудiң негiзгi
саласы болып табылады.Күндiзгi жалпы бiлiм беретiн орта мектеп құрылымы
бiрнеше типтерге бөлiнедi:бастауыш, негiзгi, орта, пәндердi тереңдетiп
оқытатын мектептер, дамуында жетiстiктерi шектеулi балаларға арналған
мектептер, гимназиялар, лицейлер, жеке мектептер.
Кесте 1 Жалпы бiлiм беретiн орта мектептер саны жөнiнде статистикалық
мәлiметтер
Мектептер 2008ж 2012 ж 2008-2012 2008-2012
дiң құрылымы ж.ж барлық ж.ж ауыл
мектеп саны мектеп
терi саны
Барлығы
Оқу- бiлiм- тәрбие Қоғамдық құбылыстар
Кәсіби бiлiктiлiк Еңбек, шаруа түрлерi
Ғылымды, техниканы, өнердi меңгеруi Күнделiктi тұрмыстық жағдай, отбасы,
Ұлттық тәлмдiк салт- дәстүр қоршаған орта, аула, көше, топ
Мiнез-құлық пен тәртiптiлiк Мәдени және эстетикалық құндылықтар
нормалары
Инабаттылықты меңгеру
Жас өспiрiмнiң толыққанды
жетiлген, қоғамдық өмiрге
лайықты, өмiр сүре алатын
бiлiмдi, қабiлеттi азамат
ретiнде қалыптастыруы
Кестеде көрсетiлген факторлар өзара жүйелi орайласқанда жас ұрпақты
өркениеттi қоғам талаптарына сай қалыптастыруға мүмкiндiк туады.Әрбiр жеке
тұлға әлемдiк және ұлттық мәдениеттен сусындауы керек. Әрбiр мәдениеттiң
де ұлттық құнардың уызына қанып, дүниежүзiлiк құндылықтардан нәр алуы аса
маңызды.
Қазiргi нарықтық экономика жағдайындағы ауыл социумының бiлiм беру
жүйесiн ұлттық құндылықтарын әлемдiк педагогика жетiстiктерiн ұштастыру
аясында дамытудың ғылыми-әдiснамалық негiздерiн жасау мақсатында жүйелi
жұмыстар жүргiзудiң қажеттiгi заман талабынан туындауда[61]. Ауылдағы
бiлiм жүйесiн модернизациялау, нарықтық экономика жағдайында нормативтiк
құқықтық,ғылыми-әдiстемелiк негiзде ұйымдастыру, басқару, қаржылық-
материалдық жағынан қамтамасыз ету, ауыл мектептерiн бiлiм жүйесiнiң
құрылымдық жүйесi ретiнде және қоғамдық өмiрдiң әлеуметтiк құбылыстарының
ерекшелiктерiн ескере отырып, дамыту мәселелерi әлi де ғылыми-зерттеу
жұмыстарын жүргiзудi қажет етеді. Қазақстан Республикасы Білім туралы
заңында жас ұрпаққа жан-жақты білім мен тәрбие берудің мемлекеттік
саясатының негізгі ұстанымдарын айқындап береді. Олар мыналар: Қазақстан
Республикасының барлық адамзатының білім алуға тең құқұлығы, әрбір
адамзаттың интелектуалдық дамуы, психо-физиологиялық және жеке басының
ерекшеліктері, халық үшін білімнің барлық деңгейіне кең жол ашылуы. Атап
айтқанда:
- жеке тұлғаның білімділікке және дарындылыққа ынталандыру;
- білім басқыштарының сабақтастығын қамтамассыз ететін білім беру
процесінің үздіксіздігі;
- білім беру мекемелерінің ұйымдастырылуы-құқұқтық және қызмет
бағытының әр түрлілігі;
- білім берудің ізгілікті және дамытушылық сипаты;
- білім берудің құқұқықтық және экологиялық бағыттануы;
- білімнің зиялылық сипаты;
- оқыту мен тәрбиенің тығыз байланысы;
- білімнің, ғылымның және өндірістің өзара кірігуі;
- білім жүйесін ақпараттандыру[62].
Білімді басқарудың демократиялық, мемлекеттік-қоғамдық сипаты және
білім беру мекемелерінің дербестігін кеңейту.
Яғни Білім заңында әрбір азаматтың білім алуға құқұқтығын негізге ала
отырып, оқыту, тәрбиелеу, дамыту, қалыптастыру үрдісін жан-жақты қамтиды
және оқыту мен қатар тәрбие жұмыстары арқылы бойға дарыту мәселелері
қарастырылған.
Осы орайда жаңа ғасырдағы оқыту технологиясының өркендеу, жаңашыл
білім алу жолдары мен білім жүйесінің сабақтастығы т.б. мәселелер жөніндегі
педагогикалық ой-пікірлер, оның ішінде біз зерттеу нысанымызға алып отырған
жоғары оқу орны мен жалпы орта білім беретін мектептердегі оқыту үрдісі мен
тәрбие жұмыстарының сабақтастығының озық идеясын бүгінгі білім заңына
сәйкестендіре отырып пайдалану көзделді.
Қазіргі жағдайда мамандарды кәсіби даярлаудың белгілі бір деңгейдегі
сапасы мен бағыты еңбек нарығында оның бәсекеге түсу қабілетінің негізгі
шарты болып табылады. Маман өзінің мамандық сипаттамасымен қажеттілік
құндылық ретінде өзінің кәсіпшіл қызметін ұсынушы нарықтық қарым-қатынастар
оъектісінің ролін атқарады.
Осымен байланысты кәсіби даярлық процесінде жоспарлау, білім алу,
өзінің жоғары жеке қабілеті мен танымдық қызығушылығының қалыптасуына мен
қатар ақпараттық мәдениеті қалыптастыру мүмкіндігі бар студент еңбек
нарығында елеулі орын алуы заңдылық болып табылады. Осыған орай, маманды
даярлау сапасы тек қана даму көрсеткіші және оқу орны мен оның түлектерінің
негізгі табысы болып табылады.
Қазақстандағы жалпы әлеуметтік, саяси экономикалық, тәрбиелік және
білімдік, мәдениеттік деңгейлеріміздің жаңа сатыға көтеріліп, жаңаша реңге
ие болады. Жеке тұлғаны оқыту, білім беру, дамыту жүйесін жақсартуды талап
етеді. Сол себепті еліміздің болашағын дамытатын, жетілдіретін болашақ
мамандардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру ерекшеліктеріне назар
аударуымыз қажет. Болашақ маман тұлғасының қандай да ғылымды меңгеруі оның
дүниетанымдық, қызығушылық, шығармашылық ерекшеліктеріне байланысты болмақ.
Қазіргі жағдайда қоғамда болып жатқан өзгерістерді терең тану, оның рухани
дамуының дәрежесін айқындау, халқымыздың дәстүрлі мұраларынан сусындай
отырып, өзі өмір сүріп жатқан қоғамның даму үрдісіне елеулі үлес қоса
алады. Болашақ маман жеке тұлға болып қалыптасуы үшін - қоғамдық сананың,
адамның тұрмыс тіршілігінің барлық түрлерінен хабардар болуы керек.
Адамзаттың пайда болу тарихын түсіндіруге әртүрлі көзқарастардың бар
екені мәлім. Сенім мен дүниетаным қатарласа жүрсе ғана адам санасының
сапасы арта түседі. Өйткені, бұл екеуі құстың қос қанатындай адамның ең
асыл қасиеттері болып табылады. Сенім терең, тиянақты ойланып айтылған
идеялардың жиынтығы. Сенім жеке даманың өмірлік позициясының беріктігін
анықтайды, мінез құлқын сипаттайды[63].
Қазіргі кезеңде жеке тұлға мен қоршаған орта арасындағы қарама
қайшылықтар мен өзара қарым-қатынастар заманы. Тұлғаның отбасылық,
азаматтық құқықтық әлеуметтенуі белсенді түрде іске асырылып отырылған
кезең.
XXІ ғасырдың басындағы ғылыми революциялық жалықтардың ашылуы, оның
соңынан ғылыми техникалық прогресс әлемдік алаңға жаңа мәселелері алып
келді. Ақпарат пен білімнің жетілдірілуі техникалық дамуына және өндірістің
әр түрлі технологиясын іске асыруға мүмкіндік туғызды. Техника, технология,
өндірістің дамуы мен оларды адамзаттың қарқынды қолдануы экологиялық
аппатқа әкелудің шегінде тұр. Адамзаттың негізгі тапсырмасы болып өзінің
сапасын жетілдіру “адамның қажеттіліктерін қанағаттандыруда” басты мақсат
адамның өзінің барлық мүмкіндіктерін жүзеге асыру. Жалпы дамуды түсінудегі
негізгі екпін адамның өз қажетін өтеуге бағытталады және оған қалай жете
алады, ол арқылы қандай нәтижеге жетеді деген сұрақтарды қанағаттандырады.
Тек қана даму арқылы адам сапасы мен адамдық қабілетіліктің өзгеруіне қол
жеткізе аламыз. Яғни, даму барысында адамгершілік қасиеттермен адам бойында
жеткілікті деңгейде қалыптастырылады.
Жеке адам еңбексіз дамымайды. Еңбек арқылы адамның дене бітімі,
адамгершілік, эстетикалық және ақыл-ой деңгейі дамып, жетіледі. Кәсіби
еңбектің әлеуметтік мәні және құндылығы арта түседі. Кәсіби еңбек
процесінде өзінің және бүкіл қоғам мүшелерінің қажеттілігін қанағаттандыру
үшін адам материалдық және рухани құндылықты жасайды. Жеке адам өз күшінің
шамасын және қабілетін, творчествалық қабілетін анықтайды. Неғұрлым адам өз
еңбегінің қоғамдық маңызын терең түсінсе, соғұрлым оның жұмысы нәтижелі, өз
басының және отбасының бағыты толыса түседі.
Болашақ маманның еңбекке тәрбиелеудің жалпы міндеттері:
1. психологиялық және практикалық тұрғыда даярлау;
2. ұжымдық еңбек дағдыларын қалыптастыру;
3. еңбек мәдениеті дағдыларын дарыту;
4. ынтасын және қабілетін дамыту;
5. өз бетімен өз еркін пайдаланып отыруға дағдыландыру.
Бұл процесс екі фактордың ықпалымен жүзеге асырылады: объективтік
фактор қоғамның материалдық-техникалық базасын және жаңа қоғамдық
қатынастарды жасау. Болашақ маманның еңбек мәдениетінің көрсеткіші: жұмысты
сапалы және тиімді істеу, уақытты ұтымды пайдалану, еңбек құралдарына,
түрлі материалдарға құндылықпен қарау, өзінің инициативасын көрсете білу,
дербестік, алдағы жұмысының кезеңдерін белгілей білу, еңбек процесін талдау
және іс құжаттарын сауатты жасай білуі. Болашақ маман тәрбиесінің мақсат,
міндеттерінің бірі халық шаруашылығында электрониканы, радиотехниканы,
компьютерлерді, автоматтарды, роботтарды т.б. қолдану барлық мамандардан
жоғары техникалық сауттылықты талап етеді. Сондықтан мектепте оқыту және
тәрбие жұмысының барысында оқушылардың ынтасын ғылыми-техникалық білімді
игеруге дамыту және тәрбиелеу қажет. Болашақ маман тұлғасының кәсіби
қалыптасуындағы бағыттар – бұл әр түрлі мамандықтар және сол мамандықтардың
адамға қоятын талаптары жөнінде білім мен қаруландыру. Кәсіптік білім
берудің негізіг принципі оны өмірмен байланыстыру, былайша айтқанда, халық
шаруашылығы оның салалары, мамандықтар туралы түсінігін еңбектен ұштастыру.
Болашақ маман тұлғасын қалыптасытруда олардың бейімділігін, қабілетін
психофизиологиялық қасиеттерін еске алу қажет. Мамандықты саналы таңдауда
екі факторды еске алу:
А) білім деңгейі;
Б)адамның жеке қасиеттері, қабілетін, мүмкіншілігін дамыту
бейімділігінің арнайы қабілеттерінің динамикасына көңіл аудару. Мамандығын
анақтауда жан-жақты зерттеу, оған кеңес беру арқылы көмек көрсету. Бұл
бүкіл оқу-тәрбие жұмысының барысында үнемі бағыт-бағдар беріп отыруды қажет
етеді. Болашақ маман тұлғасының кәсіби қалыптасуында кәсіптік іріктеудің
мақсаты – мамандыққа жарамдылығын немесе жарамсыздығын анықтау. Ол үшін
жеке адамның еркешеліктерін, мамандыққа қоятын талаптарды да жете білген
жөн. Осығын байланысты күні бұрын профессиограмма жасалады. Профессиограмма
– бұл белгілі бір мамандықтың ерекшеліктерін жеткілікті бейнелеу (жазу),
мұндай мәліметтер жеке адамның белгілі мамандыққа жарамдығын, психолог,
физиолог және медиктердің көмегімен анықталады. Мысалы, мұғалім мамандығына
жеке адамның жарамдылығын анықтау үшін оның басқа қабілеттерімен бірге
көру, есту мүшелерін және сөйлеу, психологиялық жағдайы, тіл табыса білуі,
есепке алу басты талаптардың бірі болып саналады [64].
Қазақстандағы жалпы әлеуметтік, саяси экономикалық, тәрбиелік және
білімдік, мәдениеттік деңгейлеріміздің жаңа сатыға көтеріліп, жаңаша реңге
ие болуы, жеке тұлғаны оқыту, білім беру, дамыту жүйесін жақсартуды талап
етеді. Сол себебті еліміздің болашағын дамытатын, жетілдіретін болашақ
мамандардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру ерекшеліктеріне назар
аударуымыз қажет. Болашақ маман тұлғасының қандай да ғылымды меңгеруі оның
дүниетанымдық, қызығушылық, шығармашылық ерекшеліктеріне байланысты болмақ.
Қазіргі жағдайда қоғамда болып жатқан өзгерістерді терең тану, оның рухани
дамуының дәрежесін айқындау, халықымыздың дәстүрлі мұраларынан сусындай
отырып, оның даму қасиеттерін бойына сіңіре отырып өзі өмір сүріп жатқан
қоғамның даму үрдісіне елеулі үлес қоса алады. Болашақ маман жеке тұлға
болып қалыптасуы үшін - ол қоғамдық сананың, адамның тұрмыс тіршілігінің
барлық түрлерінен хабарлар болуы керек.
Қазіргі жағдайда мамандарды кәсіби даярлаудың белгілі бір деңгейіндегі
сапасы мен бағыты еңбек нарығында оның бәсекеге түсу қаблетінің негізгі
шарты болып табылады. Кәсіби даярлық процесінде жоспарлау, білім алу,өзінің
жоғары жеке қабілеті мен қажеттігіне жауап беру мүмкіндігі бар студент
еңбек нарығында елеулі орын алуы заңдылық болып табылады. Осыған орай,
маманды даярлау сапасы тек қана даму көрсеткіші және оқу орынын тәмәмдау
факторы ретінде шешуші ролге ие болып қана қоймай, негізгі өмірлік табысы
болып табылады [65].
Өмірге көзқарасы, дүниетанымы кең болуы керек. Дүниетаным - ғылыми,
көркемдік, құқықтық, саяси, діни болуы мүмкін. Дүниетаным - адамның
табиғат, қоғамдық өмір туралы білімдерінің жүйесі. Адамның алдына қойған
мақсатының айқын болуы, дүниетанымның өмірмен байланыстылығынан және берік
сенімінен туады. Дүниетаным жеке адамның табиғи және әлеуметтік
құбылыстарын түсіндіру туралы пайымдауы, ой тұжырымы. Адамзаттың пайда болу
тарихын түсіндіруде әртүрлі көзқарастардың бар екені мәлім. Мысалы:
материалистер мұндай мәселені ғылыми дүниетаным тұрғысынан дәлелдесе, ал
діни ілімінің өкілдері тәңірдің қалауымен деп қарастырады.
Сенім мен дүниетаным қатарласып жүрсе ғана адам санасы нұрлана түседі.
Өйткені бұл екеуі құстың қос қанатындай адамның ең асыл қасиеттері болып
табылады. Сенім терең, тиянақты ойланып айтылған идеялардың жиынтығы. Сенім
жеке адамның өмірлік позициясының беріктігін анықтайды, мінез құлқын
сипаттайды. Әр түрлі идея адам сенімінің негізі, шындықты терең тану, оның
соңынан еріп отыру.
Адамзаттың сан ғасырлық тарихында адамгершілік пен имандылықтың ұлы
қозғаушы күші – сенім. Сенімнің тұрақтылығы мен нақтылығы болашақ маман
дүниетанымының қалыптасуына негіз болады. Дүниетанымның қалыптасуы ұзақ
және күрделі процесс. Оның барысында жеке көзқарастар және сенім жүйесі
дамиды, қалыптасады және жеке адамның әрекет жасауына басшылық етеді.
Дүниетаным процесіне әр түрлі факторлар, әлеуметтік, оқыту мен тәрбие,
ақпарат құралдары тағы басқалары жатады. Осы тұрғыда дүниетанымды нақтырақ
анықтау үшін, оның негізгі құрылымдарына тоқталып өтейік:
• ағартушылық - ғылыми дүниетаным адам үшін қоғам мен табиғат әлемін
анықтайды да ағартылушылық сананы қалыптастырады. Ол философиялық
принциптер методологиясы мен таным тәсілдерімен қаруландырылады.
• тәрбиелілік - қабылданған көзқарастар мен сенімдер нәтижесі адамнан
шындыққа негізделген моралдық-ерік бастамаларымен эстетикалық
қатынастарды талап етеді.
• дамытушы – дүниені қабылдау мазмұнын меңгеру арқылы ішкі рухани қозғалыс
әсері ойлауды белсенді әрекет етуге итермелейді. Ғылыми дүниетаным
негізінде ойлаудың дамуына түрткі болатын және шығармашылыққа
ынталандыратын диалектикалық тәсілдердің принциптері жатыр.
• ұйымдастырушылық - адамдардың тәжірибелік іс-әрекеті барысында қолайлы
позиция болып табылады.
• болжамдық - ғылыми дүниетаным ғылыми теориямен тәжірибенің меңгеру
тенденциясын айқындай отырып, бүгінгі мен болашақты құру идеясын алға
жылжытады.
• тәрбиелік мақсат – баланың тұлғалық құрылымыныңтұрақтылығы мен сенімді
орталық ұйымының қалыптасуын қадағалайды да, табиғатқа, қоғамға және
ойлауға деген қатынастың негізінде мінез-құлық пен ерік-сезімдердің
санадағы бірлігін айқындайды.
Осы барлық міндеттердің шешімі өнегелі, мәдени, экономикалық және
экологиялық тәрбиелер нәтижесінде сараланады. Жоғарыда аталған мақсаттар
мен міндеттердің орындалуы, болашақ мамандардың дүниетаным аймағының
кеңейуін қадағалайды да оның нәтижесі үлкен маңызға ие. Дүниеге көзқарас
дүниетанымның құрамдас бөлігі болып табылады. Дүниеге көзқарастың өзі
адамның дүниедегі орны жайындағы түсініктердің жиынтығы. Жеке адам болып
қалыптасу үшін оның міндетті түрде туған жері, өскен ортасы, тұрақты
мемлекеті, ата-анасы, бауыр-туыстары, дос-жарандары, білім алу жолындағы
ғылыми орталары т.б. болуы шарт. Осы аталғандардың нәтижесінде адамның
дүниеге көзқарасы, дүниетанымы дамыйды. Қортындылай келе дүниетаным жалпы
жеке адамның, оның ішіндегі арнайы дайындалатын болашақ мамандардың
қалыптасуында үлкен рөлге ие бола отырып, олардың ары қарай нағыз кәсіпті,
білікті маман болуына көмектеседі.
Дүниетанымы жоғары, дүниеге көзқарасы кең адам әр уақыттада өзінің
мамандығына адал, біліктілік, кәсіби деңгейі жоғары, ойы ұшқыр, қиялы
жүйрік болары анық.
Гуманизм мен гуманитарлық білімнен саяси, экономикалық, экологиялық,
құқықтық, өнегелік, көркемдік-эстетикалық, физикалық мәдениет және т.б.
негізгі тәрбиелерді бойына сіңірген мәдени тұлғаны дамыту, кең мәдени
тәсілдерден туындайды.
Тұлға мәселесі психологияда көбіне орталық мәселе болып табылады.
Қазіргі уақытта тұлғаның психологиялық мәнін түсінудегі ізденістер
аяқталған жоқ. Дәл осы тұлғаның және іс-әрекеттің құрылымы ең бірінші
негізгі ғылыми зерттеу әрекетінің мәдени шеңберін анықтайды.
Кәсіби білім беретін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz