Бастауыш мектепте дамыта оқыту концепциясын оқу үрдісінде пайдаланудың тиімділік дәрежесі
Кіріспе
1. Білім беру процесіндегі дамыта оқыту проблемасы
1.1. Қазіргі оқыту жүйесінің негізгі бағыттары
1.2. Оқыту жүйесіндегі дамыта оқыту концепциясы
2. Бастауыш мектепте дамыта оқыту концепциясын пайдаланудың тиімділігі
2.1. Дамыта оқыту технологиясы арқылы оқушылардың логикалық дамуын қалыптастыру
2.2. Дамытудың көпдеңгейлеп оқыту механизмі
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
1. Білім беру процесіндегі дамыта оқыту проблемасы
1.1. Қазіргі оқыту жүйесінің негізгі бағыттары
1.2. Оқыту жүйесіндегі дамыта оқыту концепциясы
2. Бастауыш мектепте дамыта оқыту концепциясын пайдаланудың тиімділігі
2.1. Дамыта оқыту технологиясы арқылы оқушылардың логикалық дамуын қалыптастыру
2.2. Дамытудың көпдеңгейлеп оқыту механизмі
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Қазақстанның білім беру жүйесінің реформалаудың жаңа кезеңі елбасы Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстан - 2030» стратегиялық жолдауында, Үкіметін, Білім және ғылым министрлігінің құжаттарында көрсетілген идеялар кешінін енгізуді талап етеді. Мұның мәні 1999 жылы маусымда қабылданған Қазақстан республикасының «Білім туралы» заңында. 30 қыркүйек 2000 жылғы «Білім» мемлекеттік бағдарламасында көрсетілгендей қоғамның экономикалық және әлеуметтік жағынан ілгерлеуінің маңызды факторы ретінде білім берудің ұлттық моделін дамыту, шығармашыл тұлға қалыптастыруға дағды алу, ақыл-ой қорын жинау сияқты мақсаттарды көздейді. Ол Қазақстан Республикасы жариялаған білім беру басымдылығына, «жалпыға білім беру» моделінен «әр адамға таңдау бойынша білім беру» моделіне көшуге негізделген. Сонымен қоса, бағдарлама жалпы орта білім берудің басты аспектілерін танытып осы саланың нақты жағдайына баға берді, оны ретке келтіру мен одан әрі дамытуға қажетті шаралар мен басым бағыттарды нұсқайды (2,5 б.).
1. Қазақстан Республикасының «Бiлiм туралы концепциясы – 2015», 2004.
1. Қазақстан Республикасы Президентiнiң халыққа Жолдауы, наурыз, 2006.
2. Брунер Дж. Психология познания. - М., 1977.
3. Брушлинский А. В. Психология мышления и проблемное обучение. - М., 1983.
4. Возрастные возможности усвоения знаний /Под ред. Д.Б.Эльконина, В.В.Давыдова. - М., 1966.
5. Вопросы алгоритмизации и программирования обучения /Под ред.
Л.Н.Ландау. - М., 1973. - Вып. 2.
6. Выготский Л.С. Вопросы теории и истории психологии // Собр. соч.:
В6т.-М., 1982.-Т. 2.
7. Выготский Л.С Детская психология // Собр. соч.: В 6 т. - М., 1984.-Т. 4.
8. Выготский Л.С. Проблемы общей психологии // Собр. соч.: В6т. -М., 1982. - Т. 2.
9. Выготский Л.С. Проблемы развития психики // Собр. соч.: В6т.- М., 1983.-Т.З.
11. Гальперин П.Я. К исследованию интеллектуального развития ребен¬ка //Вопросы психологии. - 1969. - № 1.
12. Гальперин П..Я. Основные результаты исследования по проблеме «Формирование умственных действий и понятий». - М., 1965.
13. Гальперин П.Я. Развитие исследований по формированию умствен¬ных действий // Практическая наука в СССР: В 2 т. - М., 1959. - Т. 1.
14. Давыдов В.В. Принципы обучения в школе будущего. - М., 1974.
15. Давыдов В.В. Проблемы развивающего обучения. - М., 1986.
16. Давыдов В.В., Зинченко В.П. К 90-летию со дня рождения Л.С. Вы-готского // Советская педагогика. - 1986. -№ 1 г. - С. 111 -114.
17. Зак А.З. Развитие теоретического мышления у младших школьни¬ков. - М., 1984.
18. Занков Л. В. Дидактика и жизнь. - М., 1968.
19. Занков Л. В. Избранные педагогические труды. - М., 1990.
20. Занков Л. В. Обучение и развитие. - М., 1975.
21. Зимняя И.А. Педагогическая психология: Учебник для вузов. - М., 1999.
22. Ильенков Э.В. Диалектическая логика: Очерки истории и теории. - М., 1974.
23. Ильина Т.А. Теория и практика программированного обучения // Советская педагогика. - 1964. - № 7. - С. 61-66.
24. Ковалевская Е. В. Проблемное обучение: Подход, метод, тип, сис¬тема (на материале обучения иностранным языкам): В 2 кн. - М., 2000.
25. Крутецкий В. А. Основы педагогической психологии. - М., 1972.
26. Ланда Л. Н. Алгоритмизация в обучении. - М., 1966.
27. Леонтьев А. Н. Избранные психологические произведения: В 2 т. -М., 1983. - Т. 2.
28. Лернер И.Я. Проблемное обучение. - М., 1974.
29. Матюшкин А. М. Проблемные ситуации в мышлении и обучении. -М., 1972.
30. Махмутов М. И. Проблемное обучение: Основные вопросы теории. - М., 1975.
31. Оконь В. Введение в общую дидактику: Пер. с польск. - М., 1990.
32. Оконь В. Основы проблемного обучения: Пер. с польск. - М., 1968.
33. Пиаже Ж. Избранные психологические труды. - М., 1969.
34. Развитие младших школьников в процессе усвоения знаний: Экс-периментально-педагогическое исследование / Под ред. М. В. Зверевой. - М., 1983.
35. Развитие учащихся в процессе обучения / Под ред. Л. В. Занкова. - М., 1963.
36. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии: В 2 т. - М., 1989. - Т. 1.
37. Талызина Н. Ф. Педагогическая психология. - М., 1998.
38. Талызина Н. Ф. Теоретические проблемы программированного обу-чения. - М., 1969.
39. Чуприкова Н.И. Умственное развитие и обучение: Психологические основы развивающего обучения. - М., 1996.
40. Шиянов Е.Н., Котова И.Б. Развитие личности в обучении. - М.,1999.
41. Эльконин Д.Б. Психологические вопросы формирования учебной деятельности в младшем школьном возрасте // Хрестоматия по возраст¬ной и педагогической психологии / Под ред. И.И.Ильясова, В.Я.Ляудис. - М., 1989.
42. Эльконин Д .Б. Психология обучения младшего школьника. - М -, 1974.
1. Қазақстан Республикасы Президентiнiң халыққа Жолдауы, наурыз, 2006.
2. Брунер Дж. Психология познания. - М., 1977.
3. Брушлинский А. В. Психология мышления и проблемное обучение. - М., 1983.
4. Возрастные возможности усвоения знаний /Под ред. Д.Б.Эльконина, В.В.Давыдова. - М., 1966.
5. Вопросы алгоритмизации и программирования обучения /Под ред.
Л.Н.Ландау. - М., 1973. - Вып. 2.
6. Выготский Л.С. Вопросы теории и истории психологии // Собр. соч.:
В6т.-М., 1982.-Т. 2.
7. Выготский Л.С Детская психология // Собр. соч.: В 6 т. - М., 1984.-Т. 4.
8. Выготский Л.С. Проблемы общей психологии // Собр. соч.: В6т. -М., 1982. - Т. 2.
9. Выготский Л.С. Проблемы развития психики // Собр. соч.: В6т.- М., 1983.-Т.З.
11. Гальперин П.Я. К исследованию интеллектуального развития ребен¬ка //Вопросы психологии. - 1969. - № 1.
12. Гальперин П..Я. Основные результаты исследования по проблеме «Формирование умственных действий и понятий». - М., 1965.
13. Гальперин П.Я. Развитие исследований по формированию умствен¬ных действий // Практическая наука в СССР: В 2 т. - М., 1959. - Т. 1.
14. Давыдов В.В. Принципы обучения в школе будущего. - М., 1974.
15. Давыдов В.В. Проблемы развивающего обучения. - М., 1986.
16. Давыдов В.В., Зинченко В.П. К 90-летию со дня рождения Л.С. Вы-готского // Советская педагогика. - 1986. -№ 1 г. - С. 111 -114.
17. Зак А.З. Развитие теоретического мышления у младших школьни¬ков. - М., 1984.
18. Занков Л. В. Дидактика и жизнь. - М., 1968.
19. Занков Л. В. Избранные педагогические труды. - М., 1990.
20. Занков Л. В. Обучение и развитие. - М., 1975.
21. Зимняя И.А. Педагогическая психология: Учебник для вузов. - М., 1999.
22. Ильенков Э.В. Диалектическая логика: Очерки истории и теории. - М., 1974.
23. Ильина Т.А. Теория и практика программированного обучения // Советская педагогика. - 1964. - № 7. - С. 61-66.
24. Ковалевская Е. В. Проблемное обучение: Подход, метод, тип, сис¬тема (на материале обучения иностранным языкам): В 2 кн. - М., 2000.
25. Крутецкий В. А. Основы педагогической психологии. - М., 1972.
26. Ланда Л. Н. Алгоритмизация в обучении. - М., 1966.
27. Леонтьев А. Н. Избранные психологические произведения: В 2 т. -М., 1983. - Т. 2.
28. Лернер И.Я. Проблемное обучение. - М., 1974.
29. Матюшкин А. М. Проблемные ситуации в мышлении и обучении. -М., 1972.
30. Махмутов М. И. Проблемное обучение: Основные вопросы теории. - М., 1975.
31. Оконь В. Введение в общую дидактику: Пер. с польск. - М., 1990.
32. Оконь В. Основы проблемного обучения: Пер. с польск. - М., 1968.
33. Пиаже Ж. Избранные психологические труды. - М., 1969.
34. Развитие младших школьников в процессе усвоения знаний: Экс-периментально-педагогическое исследование / Под ред. М. В. Зверевой. - М., 1983.
35. Развитие учащихся в процессе обучения / Под ред. Л. В. Занкова. - М., 1963.
36. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии: В 2 т. - М., 1989. - Т. 1.
37. Талызина Н. Ф. Педагогическая психология. - М., 1998.
38. Талызина Н. Ф. Теоретические проблемы программированного обу-чения. - М., 1969.
39. Чуприкова Н.И. Умственное развитие и обучение: Психологические основы развивающего обучения. - М., 1996.
40. Шиянов Е.Н., Котова И.Б. Развитие личности в обучении. - М.,1999.
41. Эльконин Д.Б. Психологические вопросы формирования учебной деятельности в младшем школьном возрасте // Хрестоматия по возраст¬ной и педагогической психологии / Под ред. И.И.Ильясова, В.Я.Ляудис. - М., 1989.
42. Эльконин Д .Б. Психология обучения младшего школьника. - М -, 1974.
Бастауыш мектепте дамыта оқыту концепциясын оқу үрдісінде пайдаланудың
тиімділік дәрежесі
М А З М Ұ Н Ы
Кіріспе
1. Білім беру процесіндегі дамыта оқыту проблемасы
1. Қазіргі оқыту жүйесінің негізгі бағыттары
2. Оқыту жүйесіндегі дамыта оқыту концепциясы
2. Бастауыш мектепте дамыта оқыту концепциясын пайдаланудың тиімділігі
1. Дамыта оқыту технологиясы арқылы оқушылардың логикалық дамуын
қалыптастыру
2. Дамытудың көпдеңгейлеп оқыту механизмі
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
К І Р І С П Е
Дүниежүзілік білім әлеміне кіру мақсатында қазіргі кезде Қазақстанда
білім беру мен оқытудың жаңа жүйесі құрылып жатыр. Бұл үрдіс педагогика
теориясын мен оқу тәрбие үрдісіне нақты өзгерістер енгізумен қатар
жүргізіледі.
Қазақстанның білім беру жүйесінің реформалаудың жаңа кезеңі елбасы
Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан - 2030 стратегиялық жолдауында, Үкіметін,
Білім және ғылым министрлігінің құжаттарында көрсетілген идеялар кешінін
енгізуді талап етеді. Мұның мәні 1999 жылы маусымда қабылданған Қазақстан
республикасының Білім туралы заңында. 30 қыркүйек 2000 жылғы Білім
мемлекеттік бағдарламасында көрсетілгендей қоғамның экономикалық және
әлеуметтік жағынан ілгерлеуінің маңызды факторы ретінде білім берудің
ұлттық моделін дамыту, шығармашыл тұлға қалыптастыруға дағды алу, ақыл-ой
қорын жинау сияқты мақсаттарды көздейді. Ол Қазақстан Республикасы
жариялаған білім беру басымдылығына, жалпыға білім беру моделінен әр
адамға таңдау бойынша білім беру моделіне көшуге негізделген. Сонымен
қоса, бағдарлама жалпы орта білім берудің басты аспектілерін танытып осы
саланың нақты жағдайына баға берді, оны ретке келтіру мен одан әрі дамытуға
қажетті шаралар мен басым бағыттарды нұсқайды (2,5 б.).
Жалпы білім берудің Қазақстандылық моделі берік негізді болу үшін
оқушылар санасына өз халқының тарихи тамырын, рухани және адамгершілік
қағидаларын азаматтық және отан сүйгіштік идеяларын басқа халықтарға деген
ізгі көзқарастарын сіңіру қажет. Осы мақсатта елімізде 2004 жылы
қабылданған Білім беру –2015 концепциясында мұғалім қызметін күшейту
туралы ерекше айтылған (3,4 б.).
Біз белгілі бір біліімдер мен дағдылар жиынтығын меңге рген адамдар
ғана емес, қазақстандылық дін мен дүниетану негізінде азаматтық көзқарасы
қалыптасқан, әлеуметтік белсенділігі жоғары отаншыл тұлғалар тәрбиелеп
өсіруге баса назар аударуымыз қажет.
Ол үшін:
- біріншіден, еліміз мектептерінде әрбір шәкірт ұлтына, дініне, жынысына,
қарамай барлық қазақстандылықтардың ортақ Отаны – Қазақстан екенін
түсінетіндіктен ахуал қалыптастыра алудың мәні зор. Әрбір қазақстандықты
өз мемлекеті қамқорлықсыз қалдырмайтындығы, ол әрбір қазақстандық өз
мемлекетінің болашақ тағдыры үшін жауапты деген түсінік жас ұрпақ
санасында берік орнығуы шарт.
- екіншіден, жас ұрпаққа өзі туған аймақтың ғана емес, кең байтақ
Отанымыздың барлық қайырымдығы таудың да, өзеннің де, көллдің де, жан-
жануардың да, қазба байлықтардың да өз елінің байлығы болып табылатынын
сездірудің де тәрбиелік әсері зор. Бәлкім каникул күндері еліміздің
қастерлі орындарына, табиғаты сұлу аймақтарға экспедициялық жорықтар
ұйымдастыру шараларын қолға алу қажет болады.
- үшіншіден, өскелең ұрпақ өз елінің ғылымы мен ғұлама ғалымдары, өнері
мен талантты өнерпаздары, спорты мен спортшылары, т.б. туралы хабарлар
болып, оларды мақтаныш тұтып өскені жөн. Қазақстан ғылымы, Қазақ
киносы, Қазақ музыкасы, Қазақстан спорты, т.б. тақырыптарға арналған
викториналық ойындары, сауық кештерін ұйымдастырып отырудың қиындығы жоқ.
Ең соңында жас ұрпаққа біздің ұлттық дәстүріміз бен әдет-ғұрыптарымыздың
жалпы азаматтық құндылықтарымен ұштасып жатқанын аңғарудың мәні зор, өз
мәдениетін түсінетін адамның ғана өзге мәдениеттерді терең қабылдай
алатынын әрбір адам жас кезінен ұғынып өсе құба-құп деп Қазақстан
Республикасы Білім және ғылым министрі Б.Айтымова айтқанындай қазіргі
заманғы мектептердің өсіп келе жатқан тұлғаны қандай бағытта дамытатындығы
жеке тұлғаның әлеуметтік және шығармашылық мүмкіндіктерін ашуы еліміздің
дамуы мен гүлденуіне қатысты. (6, 4 б.)
Бүгінгі күнде Қазақстан Республикасының Конституциясының Білім
туралы заңына және Білім мемлекеттік бағдарламасына сәйкес қазақстандық
білім беру жүйесінің ұлттық үлгісін дамыту үшін жағдайды қалыптастыру
жөніндегі жұмыстар жоспарлы түрде жүзеге асырылуда.
Мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытудың жалпы міндетті мемлекеттік
стандартын әзірлеуді одан әрі жалғастырып және мектепке дейінгі тәрбиелеу
мен оқытудың озық, технологияларын белсенділікпен енгізу керек екендігі,
сонымен бірге жалпы орта білім беретін мектептердің оқу-тәрбиесі үрдісінде
оқытудың инновациялық әдіс-тәсілдерін пайдаланудың мүмкіндіктері мен
жолдарын анықтау қажеттігі ескерілген. Алайда, қазіргі мектепте білім беру
мен оқыту мәселелерінің нақты бір жүйеге, яғни теориялық негізге
сүйенбеуінен және мектепте оқытудың ғылыми психологиялық-педагогикалық
негіздемелерін пайдаланбаудан оқыту процесінің сапалалығы мен мұғалім
қызметін күшейту мәселелері арасында қайшылық тууда. Аталған қайшылықты
болдырмаудың мүмкін болатын жолдарын анықтау мақсатында Бастауыш мектепте
дамыта оқыту концепциясын пайдаланудың тиімділік дәрежесін зерттеуді
диплом жұмысының тақырыбы етіп таңдадық.
Зерттеудің мақсаты
Дамыта оқыту жүйесінде мұғалім қызметін күшету мүмкіндігіне
психологиялық-педагогикалық зерттеу жүргізе отырып, оның тиімділігін
көрсету
Зерттеудің объектісі: Бастауыш мектептертің оқу-тәрбиесі үрдісі.
Зерттеу пәні: Бастауыш мектептердің оқу-тәрбиесі үрдісінде дамыта оқыту
концепциясын пайдалану жолдары
Зерттеу болжамы: бастауыш мектептердің оқу-тәрбие үрдісінде оқытудың
инновациялық әдіс-тәсілдерді пайдалану тиімді болады, егер де: мектептердің
оқу-тәрбие үрдісінде оқытудың тиімді жаңа инновациялық әдіс-тәсілдерін
таңдап алынса және Дамыта оқыту концепциясы тұрғысынан негізделсе ; оқу-
тәрбие үрдісінде әрбір оқушының жеке және дербес ерекшеліктері мен
қабілеттері ескеріліп, оқытудың саралап оқыту әдісін қолданса; оқу-тәрбие
үрдісінде әрбір оқушының танымдық әрекетіне тән дағдыларды қалыптастыру
үшін дамыта оқытуды жүзеге асырса; оқу-тәрбие үрдісінде әрбір оқушының
пәнге деген қызығушылығы және өз күшіне, біліміне деген сенімін арттыру
үшін мұғалім қызметінің әрекеттік белсенділігі күшейер еді, яғни білім беру
мен оқыту сапасы артар еді деп есептейміз.
Зерттеу міндеттері:
1. Қазіргі оқыту жүйесінің негізгі бағыттарын анықтау;
1. Оқыту жүйесіндегі дамыта оқыту концепциясының негізгі идеясын көрсету;
2. Дамыта оқыту жүйесінде оқушылардың логикалық ойлауын қалыптастыру;
3. Эльконин-Давыдовтың оқыту жүйесін дамыту проблемалары мен
перспективалары туралы тұжырым жасау.
Зерттеу жұмысың әдістері: философиялық, психологиялық, педагогикалық,
әдістемелік және арнаулы әдебиеттерге теориялық талдау жасау; бастауыш
мектептердің оқу-тәрбие үрдісінде кіргізетін барлық пәндер мен сабақтан тыс
жұмыстардың бағдарламасына әдістемелік құралдарына талдау жасау; бастауыш
мектептерде өткізілетін дәстүрлі емес сабақтар мен сабақтан тыс жұмыстарды
өткізу әдістемесіне педагогикалық талдау жасау; жаңашыл мұғалімдердің іс-
тәжірибесін зерттеу, талдап қорыту; оқытудың әдіс-тәсілдерін пайдаланатын
алдыңғы қатарды мектептердің іс-тәжірибелерін қатарлы мектептердің іс-
тәжірибелерін зерттеу, талдау жасау.
Зерттеу кезеңдері:
1-ші кезеңде тақырыптың өзектілігі дәлеледеніп, психологиялық,
педагогикалық, әдістемелік және арнаулы әдебиеттерге теориялық талдау
жасалынды; оқытудың педагогикалық технологиялары педагогикалық тұрғыдан
негізделді;
2-ші кезеңде жаңашыл мұғалімдердің іс-тәжірибесі зерттелінді, талдап
қорытылды; Дамыта оқыту жүйесін пайдаланудың тиімділігі тұжырымдалды.
Қорғауға ұсынылады:
1. Оқыту жүйесіндегі дамыта оқыту концепциясының негізгі идеясы;
2. Дамыта оқытудың деңгейлеп оқыту механизмі;
3. Дамыта оқыту жүйесін проблемалары мен перспективалары туралы
тұжырымдар.
1. Білім беру процесіндегі дамыта оқыту проблемасы
1. Қазіргі оқыту жүйесінің негізгі бағыттары
ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап оқытудың негізгі бағыттары оның екі
сипаттамаларының айналасында қалыптаса бастады: оқушылардың білімді өз
бетінше алу қабілеттерін қалыптастыру және оларды басқаруға болатындығы
туралы. Жаңа педагогикалық технологиялардың аса үлкен жылдамдықпен дамуына
қарамастан олардың ешқайсысының таза түрде емес, түрлі технолгиялардың
элементтері ретінде берілетіні анықталды. Алайда барлық технологиялардың
ортақ талаптарына оқытудағы тәрбиелеушілік, дамытушылық сипат жататыны
белгілі.
Білім беру мен оқыту бағыттарын кейбір жалпы негізделген позиция-дан
қарастыруға болады. Орыс психологы И.А.Зимнейдің классификациясы бойынша
қазіргі оқыту формаларының төмендегідей түрлері айқындалған.
1. Оқушы мен оқытушының тікелей өзара байланысы негізіне сәйкес
–контактілі және дистанциялы оқыту. Контактілі оқыту формасына дәстүрлі
оқытудың барлық бағыттары жатады, ал дистанциялы оқытуға - арнайы
жабдықталған оқу құралдары арқылы арақашықтықтан басқару мен оқыту жатады.
2. Оқытудың саналалығы (интуитивті) принципі негізінде тәжірибені
меңгеру арқылы қалыптасатын оқыту сипатын айтамыз. Бұл, мысалы,
Л.С.Выготскийдің анықтамасы бойынша баланың ана тілін интуитивті негізде
қабылдауы немесе меңгеруі, яғни төменнен-жоғарыға ауысуы саналы түрде
жүргізілуі деп түсіндіріледі.
Саналылық принципіне негізделген оқыту теориясын қарастырғанда
Оқыту процесінде таным обьектісі болып не табылады ? деген сұраққа жауап
беру өте маңызды. Егер оқушылар тек қана ережелер мен құралдарды ғана
қабылдаса, онда бұл форма дәстүрлі, хабарлаушы, догматикалық оқыту деп
аталады.Егер бұл нақты ережелерге бағынған әрекеттерді қабылдау болса, ол
ақыл-ой әрекеттерін қалыптастыратын теорияға сәйкес келеді. Егер бұл
әрекеттер алгоритмін, бағдарламаны қабылдау болса, онда оны бағдарлап оқыту
немесе алгоритмдеу теориясын меңгеру деп атаймыз. Егер бұл шешілуіне
қажетті құралдар, тәсілдер, әдістерді меңгеру қажет болатын проблеманы,
міндеттерді қабылдау болса, оны проблемалық оқыту деп айтамыз.
3. Білім беру процесін басқару мүмкіндіктері негізі бойынша : а)
басқаруға негізделмеген оқыту (дәстүрлі); б) басқаруды меңгерудің басты
механизмі ретінде қарастыратын оқыту (ақыл-ой әрекеттерін кезеңдеп
қалыптастыру теориясы, бағдарлар оқыту, оқытуды алгоритмдеу);
4. Білім беру мен мәдениеттің өзара байланысы негізінде: а) оқушылардың
мәдениеттік дүниетанымы бойынша жобалау қызметін қалыптастыру; б)
пәндік негізде оқыту (дәстүрлі оқыту).
5. Оқытуды болашақтық қызметімен байланыстыру негізі бойынша: таңбалы-
контексті, немесе контексті, контекстен тыс дәстүрлі оқыту ;
6. Оқытуды ұйымдастыру әдістері бойынша: оқытудың белсенді әдістері мен
формалары және дәстүрлі оқыту байланыстырушы әрекеттер жүйесі
(ақпараттық, хабарлау сабақтары).
Дәстүрлі оқыту жоғарыда айтылған оқыту негіздеріне сәйкес контактілі
(немесе дистанциялы), хабарлаушы болып сипатталуы мүмкін (саналылық
принципіне негізделген).
Н.Ф.Талызинаның анықтамасы бойынша дәстүрлі оқыту ақпараттық- хабарлаушы,
догматикалық, енжар ұйымдастыру формалары ретінде жоғарыда айтылған
сипаттамаларға сәйкес келеді. Сонымен бірге дәстүрлі оқыту білімдерді
меңгерудің шарттары мен талаптарына толық жауап береді, оның ішінде
оқушылардың даралық- психологиялық ерекшеліктеріне қатысты. Білім беру
жүйесінде дәстүрлі оқытумен қатар басқа да оқыту бағыттары : дамытушылық,
проблемалық, бағдарлап оқыту, ақыл-ой әрекеттерін кезеңдеп қалыптастыру,
алгоритмдеу, дамыта оқытуды таңбалы-контексті типте ұйымдастыру, т.б. болып
табылады. Орыс дидактарының бірі В.Оконьнің зерттеуі бойынша, оқыту -
әртүрлі бағыттардың элементтерін қамтитын көпжақты процесс. Бұл
көпжақтылық оқытудың нақты бір кезеңдерінде қандай да бір бағыттың
мүмкіндігінің жоғары екендігін, қажетті жағдайларда оқушылардың даралық-
психологиялық ерекшеліктеріне сәйкес таңдау мүмкіндігінің бар екендігін
көрсетеді (8,24 б.).
В.Оконьнің классификациясы бойынша оқытудың көпжақтылығы оқыту
әдістерінің түрлеріне, оқыту әдістемелеріне тікелей тәуелді болады және
оларды төмендегідей мазмұнда сипаттауға болады деп көрсетеміз (1-ші кесте):
1 -ші кесте
Оқыту Оқыту Берілу Оқушының Әрекет
тәсілдері әдістемелері мазмұны(сипаты) ұста-нымы(позициясстратегиясы
ы)
Меңгеру Баяндау Сипаттау Рецептивті Ақпараттық
Жаңалық Проблемалық Түсіндіру Зерртеушілік Проблемалық
Толқу Жаңғырту Бағалау(сынау) Аффективті Эмоцияналды
Қызмет Практикалық Нормаға Белсенді Әрекеттік
ету(әрекет сәйкестендіру
ету)
Қазіргі білім беру практикасына маңызды әсер етуші дәстүрлі емес
оқыту бағыттарына дамыта оқыту, бағдарлап оқыту, проблемалық оқыту
моделдері жатады.
Қазіргі ұсынылып жүрген оқыту формалары мен моделдерінің арақатынасын
зерттеу арқылы педагогиканың өзекті мәселерін шешу ХХ ғасыр дидактикасының
зерттеу міндеттерін айқындап береді.Түрлі тарихи кезеңдерде оқыту
міндеттері өзгеріп, дидактикалық талаптар ауысып отырды, яғни жеке адамды
жанжақты дамыту мен оқыту процесінің кезеңдік мәселелері түрлі
трактовкалармен беріліп келді.
Оқыту мен жеке адамды дамытудың байланысы – білім берудің негізгі
ұғымдарының бірі. Бұл мәселені қарастыруда: а) дамудың күрделі эволюциялық-
инволюциялық ілгерілемелі қозғалыс екендігін, соның негізінде прогрессивті
және регрессивті интеллектуалдық, даралық, мінез-құлықтық, әрекеттік
ьөзгерістердің жүретінін; б) жеке-даралық қасиеттердің дамуы адамның соңғы
сәттеріне дейін жалғасатыны, оның тек бағыттары мен
қуаттылықтарының,сапаларының, сипаттарның өзгеретінін атап өту керек.
Л.И. Анцыферова дамудың мынадай жалпы сипаттамасынатап көрсетеді:
қайтымсыздық, прогрессрегшресс, бірқалыпсыздық, өткен тәжрибені жаңа
әрекетте сақтау, өзгеру сақтау бірлігі.
Кезкелген білім беру жүйесінің негізгі мақсаты – оқушы тұлғасының
дамуы туралы айта отырып, қазіргі психологияның негізгі қағидаларына сәйкес
тұжырым жасауға болады: Оқыту жеке адамның психикалық және жалпы тұлғалық
дамуын қамтамасыз ететін шарт қана емес, сонымен бірге негізгі құрал да
болып табылады.
Оқытудың адамның табиғи мүмкіндіктерін дамытудағы басты ролін
мойындау педагогика ғылымының негізін салушы Я.А.Коменскийдің еңбектерінде
қарастырылған. Бұл идея тура осы мағынада немесе басқа түрде көптеген
ғалымдардың еңбектерінде тұжырымдалған. Орыс педагогтары К.Д.Ушинский,
П.Ф.Каптерев, К.Н.Вентцель, П.П.Блонский, Л.С.Выготский жеке адамның
дамуында оқыту процесіне ерекше орын беру қажеттігін дәлелдеген (12, 262
б.).
Осы мәселені шешуге қатысты түрлі көзқарастар қалыптасты. Генетикалық
даму концепциясының авторы Ж.Пиаже Даму мүмкіндік тудырады, ал оқыту
оларды жүзеге асырады - дейді, немесе оқыту дамудың соңынан келеді, яғни
дамудың құйрығы деп санайды. Немесе ойлау белгілі даму фазаларынан өтеді,
ол баланың оқығанына немесе оқымағанына байланысты емес - деген тұжырым
жасайды.
Л.С:Выготский Ж.Пиаже тұжырымымен келіспейтінін, яғни жеке тұлғаның
тәрбиесі мен дамуында оқытудың шешуші ролі басым екендігін айтады. Оның
мәдени-тарихи даму концепциясы бойынша оқыту дамуда оқшауланған сипат
беруі мүмкін, бірақ оқыту дамудың артында ғана жүрмей алдында да бола
алады - дейді.
АҚШ психологы Дж.Брунер оқыту , тіпті элементарлық деңгейде болса
да баланың табиғи дамуына, танымдық дамуына көзсіз ере бермеуі тиіс.Оқыту
даму процесінде жетекші фоктор бола алады, оқушыны қызықтырып, оның
дамуының өзіндік мүмкіндіктерін ашады - деп оқытудың жетекші факторға
жататынын атап кетеді(12,264 б.).
. Л.С..Выготский бойынша баланың психикалық дамуы әрекет етудің тарихи
қалыптасқан формалары мен тәсілдерін игеру жолымен жүзеге асады. Психикалық
дамудың қозғаушы күші болып оқыту жатады. Бірақ осы жерде оқыту мен білім
берудің ара салмағын нақты ажыратқан дұрыс.Даму процесі ішкі қозғалыс
заңына бағынады, ал оқыту баланың даму процесінде қажетті компонент ретінде
түсіндіріледі, яғни оқыту дамудың жақын зонасын жасайды, балада дамудың
ішкі процестерін қозғалысқа келтіреді. Дамудың жақын зонасы - жоғары
психикалық процестердің қалыптасу заңының логикалық салдары болып табылады.
Психикалық процесс бірлескен әрекеттерге сәйкес қалыптасу кезінде ол
дамудың жақын зонасында болады, қалыптасып біткен соң олсубьектінің
актуальды даму формасына айналады. Дамудың жақын зонасы балалардың ақыл-
ойын диагностикалаудың критерийі болып саналады. Әлі пісіп жетілмеген,
бірақ жетілі процесіндегі аумақты қамти отырып, ДЖЗ баланың ішкі резервтері
мен потенциалы, жағдайы туралы түсініктеме береді және сорның негізінде
ғылыми негізделген болжам мен практикалық ұсыныстарды жасайды. Дамыта
оқыту идеясының негізгі авторы ретінде Л.С.Выготский дамыта оқыту кешегі
нәтижеге емес, баланың дамуының ертеңгі көрсеткіштеріне бағдарлануы тиіс -
дейді (13,251 б.).
Л.С.Выготскийдің, сол сияқты Д.Б.Элькониннің, В.В.Давыдовтың
зерттеулері дамыта оқыту концепциясының біртұтас психологиялық негізін
қалады, баланың дүниеге белсенді қарым-қатынасын көрсететін төрт ұстанымын
анықтады: табиғат әлеміне ену; жалпы адамзаттық мәдениет әлемінеену; басқа
да маңызды әлемдерді тану; баланың өзіндік санасының дамуы.
Дамыта оқытудың әдіснамалық(методологиялық) жобаларына негіз болып
Л.С.Выготскийдің ұсынған ұстанымдар ды алуға болады:
• Психикалық дамудың қозғаушы күші туралы ұғымдар;
• дамудың жақын зоналары және жас кезеңдік қалыптасу
категориялары;
• даму периодтарының бірқалыпсыздығы және дағдарысы;
• интериоризация механизмі ұғымы;
• дамудың әлеуметтік жағдайы туралы ұстаным;
• оқытудың әрекеттік сипаты туралы түсінік;
• сананың жүйелі-мағыналы құрылысы мен дамуы туралы
ұстанымдары.
Жеке тұлғаның психикалық дамуының қозғаушы күші оның қол жеткізген
білім, іскерлік, дағды деңгейлері мен қоршаған ортамен байланысының типтері
арасындағы қарама-қайшылық болып табылады. Мұндай түсінік Л.С.Выготскийдің,
А.Н.Леонтьевтің, Д.Б.Элькониннің тұжырымдарына сәйкес берілген.
Осыған байланысты оқыту процесі ерекше қызмет түрі ретінде оқушының
тұлғалық қалыптасуының шарты болып есептеледі. Бұл түсінік Д.Б.Эльконин мен
В.В. Давыдовтың оқу қызметі туралы концепциясына алғы шарт болды. Қазіргі
уақытта дамыта оқытудың В.В.Давыдов және Л.В.Занков ұсынған екі негізгі
бағыттары дайындалды .Оның біріншісі Л.С.Выготскийдің, Д.Б.Элькониннің,
А.Н.Леонтьевтің ұстанымдарына негізделсе, екіншісі Л.В.Занковтың және соңғы
педагогикалық, психологиялық зерттеулердің нәтижелеріне сүйенеді.
Әлемдік педагогиканың, көбінесе, жүгінетіні – Л.С. Выготскийдің
идеяларына негізделген В.В. Давыдов пен Д.В. Эльконин және
Л.В. Занковтың дамыта оқыту жүйелері. Л.С. Выготскийдің идеялары Еуропа
елдерінің көптеген университеттерінің педагогика факультеттерінде
оқытылады.
Бұл бағдарлы идеялар бүгінгі білім беру аясында қолдауын табуда.
Бірақ, жалпы білім беру мектебінде іске асыру көптеген қиындықтар тудырады.
Өйткені, ұсынылған әдістемеліктер мен технологиялар көбіне дербестік
сипатта.
Балама мектеп идеяларын дәстүрлі мектепке енгізудің қажеттілігінің
негізгі дәлелі білім беру мақсатының, бағытының өзгеруінде жатыр, яғни ол
таза әлеуметтік бағытталған мақсаттан (жас өспірімге мәдени тарихи-
тәжірибені жеткізіп, оны қоғамдағы еңбекке дайындау) тұлғалық бағытталған
мақсатқа оқушы тұлғасының дамуына жәрдемдесу ауысуында.
Баланың жасырып, тіпті тым теренде жатқан қабілеттерінің көрінуіне
мүмкіндік жасау үшін оны оқытып, жан- жақты дамыту керек және оны тек
оқыту үрдісі кезінде ересектердің басшылық етумен жүзеге асыруға болады.
Педагогика ғылымы еш нәрсеге бейімі жоқ, қабілеті жоқ адам болмайды
деп дәлелдейді. Сол себепті де балалардың қабілетін кеңінен өрістете
дамытуға тек мектеп қана мақсатты түрде ықпал ете алады. Енді осы бірінші
сыныптан бастап балалардың шығармашылық қабілеттерін дамытуға мүмкіндік
беретін қандай жұмыс түрлерін, әдіс-тәсілдерді пайдалануға болады деген
мәселе. Бұнда ең алдымен, біздіңше, оқушыға түрлі тақырыпта мазмұнды
шығарма жаздырту жұмысы орын алады. Бұнда ескеретін бір мәселе – бұл
оқушыға алдымен шығарманың үлгісін көрсету немесе тірек схема беру. Себебі,
кез-келген оқушы бір рет шығарма жазуға сөзсіз. Екіншіден, ересектердің
ықпалынан құтқару мақсатына оқушыға алдын-ала осы бағытта ізденуіне жағдай
жасай отырып, шығарманы іште, яғни сыныпта жаздырту.
Үшіншіден, ерекше бір ескеретін мәселе – бұл оқушы еңбегін бағалау.
Бұнда мұғалім ең алдымен, оқушының ізденісін, айтайын деген ойын бағалай
білуі тиіс. Себебі, бұл жастағы балалар көптеген грамматикалық қателерді
жіберетіні белгілі. Сол себепті де уақытты үндемей отырып, оқушылармен жеке
дара жұмыс ұйымдастыру өте тиімді және бұл арада мұғалімнің оқушымен қарым-
қатынасы, тіл табысуы да ерекше роль атқарады. Өйткені, оқушының ар-
намысына сын келтірмей, оған керісінше кеңесші бола отырып жіберген
қателіктерін сыпайы да саналы түрде жеткізе білу кез-келген мұғалімнен
үлкен шеберлікті талап етеді.
Оқушылардың ой шапшаңдығын, сөз байлықтарын дамытып, шығармашылыққа
баулитын жұмыстардың екінші түрі – бұл өлең құрастыру. Бұндай өлеңдегі
ұйқастарды табу, ұйқас варианттарды ойлау, өз бетімен өлең құрастыру сияқты
жұмыс түрлері орын алады. Бұл орайда оқушыларға сондай-ақ санамақ өлең
жолдарына сүйене отырып, оның жаңа вариантын өз ойынан сөз ұйқастырып
келтіре отырып құрастыру өте тиімді. Бұл бағытта ерекше орын алатын
жұмыстардың бірі – бұл ертегі, әңгіме құрастыру. Алдымен бұл жұмыс түрі
ауызша түрде өткізіледі де, кейін оқушылардың өз ойын, қиялын қағаз бетіне
түсіруге жаттықтырады. Әңгіменің мазмұны күнделікті өмірдегі қоршаған
құбылыстардан бастала отырып, оқушы қиялын, арманын суреттейтін
тақырыптарға дейін қамти алады. Бұнда мұғалімнің негізгі мақсаты оқушыға
әңгіменің тақырыбын таңдауға бағыт беріп отыруы, оқушы қиялын дамытуға
мүмкіндік жасау. Ал ертегі құрастыруда ең алдымен, оқушылардың білетін,
оқыған ертегілерінің мазмұнын жаға түрде жаңарта отырып, ертегінің соңын
өздерінше аяқтауларына талап етеді. Кейін оқушылар түрлі мазмұндар,
ертегілер құрастыруды еркін меңгеріп, өз бетімен шығармашылық бағытта
ізденіп жұмыс жасай алады.
Баланың ойын дамытып, оны шапшаңдыққа, тапқырлыққа баулитын жұмыстың
тағы бір түрі – бұл жұмбақтар, ребустар, кроссвордтар құрастыру. Бұл
оқушыдан салыстыру, жоспарлау сияқты бала үшін қиындау тәсілдерді қолдануды
талап етеді. Сондықтан да мұғалімнің үлгі, тірек схемасы, кеңесі қажет
болатыны сөзсіз. Алайда мұғалім оқушыны шығармашылық бағытта өз бетімен
жұмыстануға тек бағыт беруші екенін естен шығармау керек. Сол себепті де
шамадан тыс қамқорлық пен көмектің пайдасы мен зияны бар екенін ұмытпауы
тиіс. Аталған жұмыс түрлеріне бөлек сағат бөлінбейтіні сөзсіз. Сондықтан
бұл жұмыс түрлерін күнделікті сабақ кезінде сабақ тақырыбына сәйкес
тақырыбына сәйкес немесе сергіту сәттерінде сабақтан тыс кезде тиімді
пайдаланған мұғалімге беретін нәтижесі мол, шығармашылықпен іздене білген
мұғалім болашақта өзіндік көзқарасы толық қалыптасқан, дүниетанымы кең
білім, білік дағдысы жоғары, шығармашылық бағытта өз бетімен жұмыс жасай
алатын жас жеткіншекті тәрбиелей алады. Ал бұның өзі жоғары сыныптанда
оқушының кез-келген пәнді жете меңгеріп, мектепті үздік бітіруіне жол
ашады.
Авторлық бағдарламаның негізгі ұстанымдарының бірі оқушыларды оқу
әрекетіне үйрету. Дәстүрлі оқыту үрдісінде теориялық білім оқушыға мұғалім
әдісі арқылы дайын күйінде ұсынылады. Дамыта оқыту үрдісінде оқушы оқу
әрекетімен шұғылданып теориялық сайлауға икемделіп, білімді өзі меңгеруі
керек. Мұғалім әдісі оқушыға берілу керек. Міне, осы тұста туындайтын
Мұғалім - әдісі оқушыға қалай беріледі, оқу әрекеті қалай ұйымдастырылады
деген сұрақтардың шешімін беру авторлық бағдарлама мақсаты болды.
В.В. Давыдов ілімі бойынша оқу әрекеті - өзіндік құрылымы бар жүйе.
Оқу әрекетінің мазмұны мен құрылымын бір-бірімен бөліп қарауға болмайтын
үшін бөлектеніп тұрады: оқу-танымдылық қажеттілік, матив оқу міндеті, соған
сәйкес әрекеттер және операциялар. Оқу-танымдылық қажеттілік дәстүрлі
оқытудағыдай сыртқы түрі (мадақтау, баға, т.б.) арқылы емес, оқушының
өзінің іштей талпынуы арқылы білімге қажеттілік тууына жағдай жасалу қажет.
Оқу материалы балада бұл не? деген рефлексия тудырып, әрі қарай оны танып-
білуге түрткі болуы қажет. Осыны танып-білуге құштарлық матив оқу міндетін
шешуді мақсат етеді. Оқу міндеті мативті шешуге бағытталатын әрекет
тәсілдерді меңгеруден тұрады, яғни оқушы біртұтас нысан пайда болуын ашады,
оны ойша елестетеді.
Оқу міндетін шешу соған сәйкес әрекеттер мен операцияларды орындауды
қажет етеді. Оқу әрекетінің бұл үшінші бөлігін орындау мынадай
операциялардан тұрады: міндет шарттарын қайта жасау; моделдеу; бөлініп
алынған қатынастардың моделін қайта жасау; жеке міндет жүйесін шешуді құру;
алдыңғы әрекеттің орындалғанын бақылау; жалпы тәсілді меңгергенін бағалау.
Міне, осындай құрамдас үш бөліктен тұратын оқу әрекет жүйесімен
шұғылдана алған бала білімді өзі меңгеруге бірте-бірте үйрене алады, өзі
саналы меңгеру үрдесі білімді қажеттілікке айналдырады. Авторлық
оқулықтардағы осы негіздегі оқу әрекетіне үйрету жолдары бірінші сыныптан
бастап бастауыш буын аяқталғанға дейін (4 сыныпқа дейін) оқушылардың жас
ерекшелігіне сәйкес жүйелі бірте-бірте күрделендіру жолымен жүргізіледі.
Тәрбие мен оқыту категориялары дамыту процесінің құрамдас элементі
ретінде бірлескен әрекеттер жүйесін қамтамасыз етеді, сондқтан ХХІ ғасырда
да педагогика ғылымының алғы шарттары болып жауапты роль атқарады.
1.2. Оқыту жүйесінде В.В.Давыдов пен Д.Б.Элькониннің дамыта оқыту
концепциясы
ХХ ғасысрдың 60-шы жылдары психологтар В.В.Давыдов пен Д.Б.Эльконин
басқарған ғылыми ұжым бастауыш мектеп оқушыларының психикалық дамуы мен
олардың тұлғалық ерекшеліктері арасындағы байланыс заңдылықтарын зерттеді.
Осы жас кезеңінде білім берудің арнайы
міндеттерін оқуәрекетін дамыту жағдайында шешуге болатыны айқындалды және
оынң субьектісі болып табылатын теориялық ойлауды басқаруға болатыны
дәлелденді.
Зерттеу барысында дәстүрлі түрде білім беру бастауыш мекткп
оқушыларының толық дамуын қамтамасыз ете алмайтыны тағайындалды. Яғни аса
қажетті дамудың жақын зонасы жасалынбайды, тек мектепке дейінгі жас
кезңінде қалыптасқан нақты бір психикалық функциялар жаттықтырылып,
бекітіледі(сезімдік бақылау, эмпирикалық ойлау, ауыспалы ес).
Мұндай оқыту тек қана фактылермен танысуды ғана емес, сонымен бірге
олардың арасындағы қатынастарды танып білуге, себеп-салдарлық байланыстарды
орнатуға бағдарланған. Осының негізінде В.В.Давыдов пен Д.Б.Эльконин оқу
пәндерінің мазмұнын және оларды оқу процесінде баяндау логикасын қайта
құруды ұсынады.
Дамыта оқытудың ұсынылған жүйесі қалыптасқан оқыту жүйесіне, оның
ішінде оқушылардың танымдық қызметін қалыптастыруға қарсы қойылған. Бізде
қалыптасқан дәстүрлі оқу дербестен, нақтыдан, бірліктен жалпыға,
абстрактіге, бүтінге; кездейсоқтықтан, фактыден жүйеге бағытталған.Баланың
осындай оқыту барысында дамуын В.В.Давыдов эмпирикалық деп атайды. Оқытудың
аталған типі, В.В.Давыдовтың пікірі бойынша, мектепте үстемдік жасайды және
көптеген жаңа технологияларға да тән, оның ішінде Л.В.Занковтың жүйесі үшін
де. Л.В.Занковтың зертханасының қызметкерлері зерттеу барысында балалардың
классификациялаға, заттарды топтауға қабілеттіктерін тексе,рді. Эксперимент
сыныптаның оқушылары топтаудың бір негізінен екіншісіне оңай өтіп отырды.
Алайда бұл олардың эмпирикалық ойлауларының даму көрсеткіші ғана еді.
Л.В.Занковтың териясындағы ақыл-ой дамуының басты түзуі болып
түрлітекті қабілеттер әрекеттерінің функциональды жүйесі (қорыту,
ажыратқыш пен талдағышты бөліп алу) табылады. Бірақ Л.В.Занков оқу
материалын қаншама теорияландырамын дегенімен В.В.Давыдовтың пікіріне
сәйкес оқушылардың дамуы үшін теориялық білімдердің маңыздылығын
философиялық-логикалық деңгейде түсіне алмады. Ұғымдарды меңгеру – нақты
әрекеттік жүйенің қалыптасу процесі.Егер білім эмпирикалық ойлау процесінде
қабылданатын болса, онда оқушыларда салыстыру, қорытындылау(абстракция және
нақтылау) секілді ақыл-ой әрекеттері қалыптасады. Теориялық білімдерді алу
үшін абстракция емес синтез бен анализ керек – дейді Э.В.Ильенков(14, 56
б.). Сонымен бірге Л.В.занков жүйесі бойынша ұғымдардың қалыптасу көп
жағдайда фактылерді сезімдік қабылдаудан абстракция арқылы жинақталады.
В.В.Давыдов дәстүрлі оқытуға қарама қарсы бағытта оқыту жүйесінің
концептуальды жаңа жүйесін дайындау мүмкіндігінің бар екендігін атап
көрсетті: жалпыдан дербеске(жалқыға), абстрактіден нақтыға, жүйеліден
бірлікке. Мұндай оқыту процесі арқылы дамитын баланың ойлауын Давыдов
теориялық, ал оқытудың түрін – дамыта оқыту деп атады. Бұл жағдайда
В.В.Давыдов Л.С.выготский мен Д.Б.Элькониннің оқушылардың ақыл-ойының
дамуында оқытудың жетекші мәні меңгерілетін білімдердің мазмұны арқылы
өрнектеледі, яғни одан туындайтын оқытуды ұйымдастыру әдістері арқылы деген
алғашқы ұстанымдарына сүйенеді.
Бастауыш мектеп оқушыларының тероиялық білімдерді игеруге дайындығын
В.В.Давыдов баланың психологиялық даму логикасынан қарастырады және баланың
қиялының дамуы мен қарым-қатынастың және байланыстардың генетикалық-
мағыналық дамуына бағдарлауды жөн деп табады. Мектеп жасына жеткен бала өте
күшті қиялдау деңгейінде болады,яғни сезімдік қабылдаудың тәжірибелік
шекарасынан шығып кетеді. Бұл ерекшелік балаға дербес қабылдаудан гөрі
тұтас қабылдауға бейім болатынын көрсетеді.Бұл жағдайда ьала санасының
бағыттылығы құбылыстың шығу фактысын өз бетінше түсінуге ұмтылуымен
байланысты деп табылады.
Дамудың аталған ерекшеліктері мектепалды жасындағы балалардың
теориялық ойлау негіздерінің бар екендігін куәләндырады және бастауыш
мектепте теориялық білімдерді қалыптастырудың табиғи негізіне психологиялық
базаның бар екендігін көрсетеді.
Теориялық ойлаудың негізінде мазмұнды корытындылау жатады. Бала
зкаттардың кейбір даму даму жүйелерін талдай отырып, олардың генетикалық
тегін, негізгі мазмұнды немесе жалпы ортақ қасиеттерді таба алуы мүмкін.
Осы негізді бөліп көрсету және нақтылау берілген жүйені мазмұнды
қорытындылау деген сөз.Осы қорытындыға сүйене отырып,бала жүйенің дербес
және жеке ерекшеліктерін ойша қадағалай алуға қабілетті болады.Теориялық
ойлаудың мәні осы немесе басқа да жүйелерді мазмұнды қорытынлай алуда
болып табылады, сонан соң осы жүйені құрастыру, оның құрамдас бөліктерінің
жалпы қасиеттерін ашу деп саналады.В.В.Давыдов және Д.Б.Эльконин
концепциясының эмпирикалық және теориялық қорытындылау туралы салыстырмалы
сипаттамасы №2 кестеде берілген.
№2 кесте
Ажырату критерийлері Эмпирикалық қорытындылау Теориялық қорытындылау
Ойлаудың жалпы Формальды-логикалық Диалектикалық
сипаттамасы
Ойлау процесінің жалпыЖалқыдан(дербес) Жалпыдан жалқыға-
бағыттылығы жалпыға-ойдың теориялық нақтылықтан
қозғалысы-нақтыдан дербеске,эмпирикалық
абстрактіге нақтылыққа
Жетекші ойлау процесі Салыстыру, Теориялық
талдау(анализ)
Қорытындылау негізіндеКөптеген, бірнеше Бір обьект
жатқан бастапқы
обьектілер
Оқыту жүргізілетін Сыртқы, Ішкі, жасырын
жүйенің өзіндік сезімдік-қабылдаулшылық
белгілері
Қорытынды жасалынатын Жалпы, формальда ұқсас Маңыздылары,
негіздің белгілері генетикалық-мағыналы
Нақтылау процесінің Мысалдарды,иллюстрациялардыЖалпыд ан жалқыны бөлу
мәні таңдау
Ұғымның Сұрақ қойылмайды, Ұғымдарды зерттеу
қоғамдық-тарихи тегі зерттелінбейді негізінде жатады
туралы
В.В.Давыдов эмпирикалық және теориялық білімдердің алты
ерекшеліктерін келтіреді (№3 кесте). В.В.Давыдов мазмұнды абстракциялау
және қорытындылау негізінде алынған теориялық білімдерге сипаттама береді,
ол сипаттама дамыиа оқытудың негізінқұрайды. Оқушылардың ақыо-л-ой қызметін
талдауда ойлау әрекетінің маңыздылығы атап көрсетіледі.
Теориялық білімдердің тағы бір маңызды ерекшелігі сонда, оны
қалыптастыруда тұтас жүйенің жалпы және жалқы байланыстиары ашылады,
бекітіледі, ойлау қызметінің белсенділігі артады.
Теориялық білімдерді және оқытудың негізгі бағыттарын абстрактіден
нақтыға көшу арқылы түсіну қазіргі дидактикалық принциптердің психологиялық
интерпретациясына негізделеді. В.В.Давыдов мазмұнды абстракциялау және
қорытындылау негізінде алынған теориялық білімдерге сипаттама береді, ол
сипаттама дамыиа оқытудың негізінқұрайды. Оқушылардың ақыо-л-ой қызметін
талдауда ойлау әрекетінің маңыздылығы атап көрсетіледі.
Теориялық білімдердің тағы бір маңызды ерекшелігі сонда, оны
қалыптастыруда тұтас жүйенің жалпы және жалқы байланыстиары ашылады,
бекітіледі, ойлау қызметінің белсенділігі артады.
№3 кесте
Эмпирикалық білімдер Теориялық білімдер
1. Заттар туралы түсініктер 1.Тұтас жүйенің ішіндегі кейбір
салыстыру арқылы қалыптасады ерекше қатынастардың ролі мен
функцияларын талдау кезінде пайда
болады
2. Белгілі бір топтар мен кластарға 2. Талдау процесі кезінде тұтас
жататын заттардың бірігуін жүйенің мәні, жалпы негізі,
салыстыру арқылы кейбір ортақ генетикадлық бастапқы қатынасы
қасиеттер ажыратылады. ашылады.
3. Бақылауға сүйенеді, заттарды 3. Заттардыойлау арқылы түрлендіру
таныстыруда олардың сыртқы пайда болады, олардың ішкі қатысы
қасиеттерін бейнелейді. мен байланыстарын көрсетеді
4. Жалпы қасиеттер формальды түрде 4. Нақты өмір сүруші тұтас жүйенің
ерекге және жалқы қасиеттермен қатаржалпы қатынастары және олардың түрлі
алынады көріністері жалпы мен жалқының
байланысы ретінде есепке алынады
5.Нақтылау аталған кзаттар класына 5. Нақтылау тұтас жүйенің ерекше
кіретін мысалдарды, және жалқы қасиеттерінің
иллюстрация-ларды таңдаудан тұрады көріністерін анықтау мен
түсіндіруден
6. Есепке алу құралы болып терминдер6. Ақыл-ой қызметінің тәсілдері
табылады. түрінде өрнектеледі, сонан соң
символдық-таңбалық құралдар арқылы
В.В.Давыдов мазмұнды абстракциялау және қорытындылау негізінде
алынған теориялық білімдерге сипаттама береді, ол сипаттама дамыиа оқытудың
негізінқұрайды. Оқушылардың ақыо-л-ой қызметін талдауда ойлау әрекетінің
маңыздылығы атап көрсетіледі.
Теориялық білімдердің тағы бір маңызды ерекшелігі сонда, оны
қалыптастыруда тұтас жүйенің жалпы және жалқы байланыстиары ашылады,
бекітіледі, ойлау қызметінің белсенділігі артады.
Теориялық білімдерді және оқытудың негізгі бағыттарын абстрактіден
нақтыға көшу арқылы түсіну қазіргі дидактикалық принциптердің психологиялық
интерпретациясына негізделеді. В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин саналылық,
көрнекілік, ғылымилылық, сабақтастық, жеткілікті баяндау секілді
жалпыдидактикалық принциптерді қарастырып, олардың өзіндік психолого-
педагогикалық табиғатын төмендегіше орнатуға әрекет етеді:
• сабақтастық принципі оқыту стадияларының сапалылық айырмашылықтарын
көрсету принциптеріне трансформацияланады, олардың әрқайсысы әртүрлі
психикалық даму кезеңдеріне қатысты болады;
• жеткіліктілік принципі дамыта оқыту принципіне трансформацияланады,
яғнижаңа мазмұнмен толықтырылады;
• Саналалақ принципі әрекет принципі ретінде жаңа мазмұнмен жүргізіледі.Бұл
кезде оқушылар мәліметтерді дайын күйде емес, әрекет тәсілдерінің шығу
тегін тағайындау арқылы алады.Осы үшінші принцип оқушылардың түрлендіруші-
жаңғыртушы әрекеттері ретінде оқытудың жаңа моделіін қалыптастыру үшін
қызмет етеді;
• Көрнекілік принципі заттарды анықтаушы, оларды модель түрінде көрсетуші
принцип ретінде қабылданады.Бұл түрлендіруші-жаңғыртушы қызметтің негізгі
сипаттамасы, өйткені модельдеу, оқыту процесін символды-таңбалы түрде
көрсету маңызды роль атқарады.
Дамыта оқыту өзіндік құрылымымен және ерекшеліктерімен сәйкес мазмұнда
жүргізілуі тиіс. В.В.Давыдов-Д.Б.Эльконин жүйесінде тек оқу пәндерінің ғана
мазмұы сипатталынбайды, сонымен бірге осы пәндерді меңгеру барысында
оқушыларда қалыптасуға тиісті іскерліктер де негізгі ұстанымдарда
айқындалынған:
1. Оқушылардың өте жиі кездесетін және нақты білімдермен танысуының
алдында берілетін, жалпы және абстракты сипаттағы білімдерді
меңгеру;
2. Оқу пәнінің немесе оның бөлімдерінің мазмұнын анықтап,қайталап бере
алатын білімдерді меңгеру;
3. Берілген немесе басқа да пәндік білімдердің бастапқы тегі мен
негізгі ойды білдіретін жалпы білімдерді табу іскерлігін
қалыптастыру;
4. Түрлі модельдердегі: пәндік, графиктік және әріптік ерекше қасиеттер
мен белгілерді таза түрде қайталап беру іскерлігі;
5. Жалпыдан жалқыға ойлау арқылы ауысуды қамтамасыз ететін зерттеу
обьектісінің дербес білімдер жүйесіндегі жалпы қатынастары мен
олардың генетикалық шыгу тегін нақтылау іскерлігі;
6. Ақыл-ой жоспарына сәйкес әрекеттерді орындаудан оларды сыртқы
талаптарға сәйкес орындауға көшу іскерлігі.
В.В.Давыдов-Д.Б.Эльконин жүйесі бойынша оқушыларды дамыта оқыту
негізінде оқу қызметін қалыптастыру теориясы жатады. Аталған негіз
Д.Б.Элькониннің зерттеу жұмыстарының нәтижелеріне сүйенеді, өйткені баланың
ақыл-ойының дамуының басты критериі оқу қызметінің құрылымын дұрыс
ұйымдастыру болып табылады. Оқу қызметінің негізгі компоненттері –
міндеттерді дұрыс қою, құралдарды дұрыс таңдау,өзін-өзі тексеру мен
бақылауды дұрыс ұйымдастыру, сонымен бірге оқу процесінде пәндік және
символдық жоспарлардың өзара қатынасын дұрыс сақтау ретінде анықталынады.
Бастауыш мектеп оқушыларының оқу қызметін В.В.Давыдов теориясына
сәйкес толық қалыптастыру үшін оқу есептерін жүйелі түрде шешуін
қамтамасыз ету керек. Бұл жағдайда оқушылар көптеген дербес есептерге
қатысты жалпы тәсілдерді таба алады және оларды әрбір келесі есептерді
шығаруда бірден, әрі дұрыс қолдана алады.
Оқу есептері әрекеттер жүйесінің қатысуымен шешіледі. Біріншісі – оқу
есебін қабылдау, екіншісі – есеп шартына кіретін жағдайды түрлендіру.
Теориялық білімдерді сәйкес әрекеттердің қатысуымен меңгеру оқылатын
пәндердің маңызды қатынастарына бағдарлануды талап етеді, яғни талдау,
жоспарлау және мазмұндық сипаттағы рефлексияны қажет етеді. Сондықтан
теориялық білімдерді меңгеру барысында теориялық ойлаудың маңызды
компоненттері есебінде жоғарыда аталған ойлау әрекеттерін дамыту үшін шарт
туындайды.
Оқу қызметінің тасымалдаушысы – оның субьектісі – бастауыш мекткп
оқушысы алғашқы кезде оқу қызметін мұғаліммен бірге орындайды. Субьектінің
дамуы оның қалыптасу процесінде жүреді, яғни бала өзін-өзі дамытушы,
өзгертуші оқушыға айналады. Ол үшін оқушы өзінің мүмкіндіктерінің шектеулі
екендігін білуі және сол шектеуліктерді жеңуге ұмтылуы тиіс. Бұдан шығатын
қорытынды, бала өз әрекеттерінің білімінің негізін пайымдай білуі, яғни
рефлексияны пайдалана алуы дұрыс (15, 71б.).
Балада оқу әрекетін қажетсіну дамыту оның оқуға деген ынтасының
күшеюіне жағдай жасайды.Бастауыш мектеп оқушысының оқуға деген ынтасы мен
оқу іскерлігі оны оқу қызметінің субьектісі ретінде қарастыруға мүмкіндік
береді.Алғашқыда оқушылар оқу қызметтерін бірге атқарады, бірін-бірі қолдап
отырады, пікір алысады және дұрыс шешім табудың жолдарын таңдайды.Дәл осы
жағдайларда Дамудың жақын зонасы пайда болады.Басқаша айтқанда, бастапқы
кезеңдерде оқу қызметі ұжымдық субьект арқылы орындалады.Біртбірте бұл
әрекетті әрбір оқушы, яғни ұжымның жеке субьектісі болған оқушылар орындай
бастайды.
В.В.Давыдов пен Д.Б.Элькониннің дамыта оқыту концепциясы бәрінен
бұрын жеке тұлғаның шығармашылық негізін дамытуға арналған.Аталған
концепцияның көптеген ұстанымдарының тиімділігі мен ғылыми-практикалық
маңыздылығы ұзақ жылғы эксперименттік жұмыстар барысында толық дәлелденген.
В.В.Давыдов пен Д.Б.Эльконин жүйесі бойынша дамыта оқыту мектеп
практикасына ендірілген және олар түрлі ғылыми жұмыстарда өз жалғасын
тауып, ары қарй жетілдірілуде. Педагог ғалымдар: Л.И.Айдарова, А.К.Маркова,
В.А.Рубцова, А.З.Зак, В.В.Репкин, М.М.Разумовская, Г.Г.Граник және т.б. өз
еңбектерінде аталған концепцияның интерпретациялық сипаттарын беруде.
Көптеген мемлекеттер дамыта оқыту концепциясын перспективалы оқыту жүйесі
ретінде мемлекеттік білім беру саясатын құрушы басты жүйе деп қабылдап,
жалпы білім беретін орта мектепте міндетті түрде қолданылуын заңдастырды.
Атап айтқанда, Қазақстан Республикасында 1996 жылдан бастап В.В.Давыдов пен
Д.Б.Элькониннің дамыта оқыту концепциясы мектеп программасының негізгі
мазмұнын құрайды.
2. Бастауыш мектепте дамыта оқыту концепциясын пайдаланудың тиімділігі
1. Дамыта оқыту технологиясы арқылы оқушылардың логикалық дамуын
қалыптастыру
Дамыта оқыту жүйесінде мұғалімнің педагогикалық қызметті меңгеру
процесі өте күрделі және педагогика ғылымында жеткілікті зерттелмеген деп
саналады (20,49-49 б.). Дамыта оқытудың қазіргі теориясында оқушының оқу
қызметінің субьектісі ретінде қалыптасуы мұқият зерттелінген деп
есептелінеді. Оқушылардың мектепке өзіндік әрекет ету талабымен келуін
қамтамасыз ететін оқыту процесі ғылыми сиымдылығы өте жоғары
технологиялармен қамтамасыз етілген. Алайда дамыиа оқыту жүйесін енгіуде
мұғалімнің қандай қиыншылықтарды бастан кешіретіні туралы ірі зерттеу
жұмыстары жоқтың қасы. Аталған концепция негізінде жұмыс істеуге бел буған
мұғалім тек қана өзінің педагогикалық тәжірибесіне сүйенуі керек пе немесе
жас мұғалімге дамыта оқыту технологиясын, басқа да жаңа технологияларды
толық меңгеруі үшін қандай көмек керек және ол қандай деңгейде болуы тиіс
деген сұрақ Халықаралық дамыта оқыту ассоциациясының оқу центрлеріне
үздіксіз қойылуда.Алайда осы аталған оқу орталықтарының өздерінде дамыта
оқытуда мұғалім қызметін күшейтуге теориялық және практикалық тұрғыдан
көмек көрсету жеткілікті қолға алынбағаны күн тәртібінен түспей тұр. Осы
қарама-қайшылықтан парадоксальды жағдай туындайды: мұғалім оқушыны оның өз
оқу қызметі бойынша дамыиа оқытуға енгізуі керек, алайда мүғалім өзі дамыта
оқытуды жүзеге асыруда төмен кәсіби даярлық көрсетеді. Осындай жағдайда
бола отырып мұғалім жоғары білімдік нәтиже көрсете алмайды, сол сияқты оны
дайындаған ғалымдар мен әдіскер-экспериментаторларда төмен нәтиже
көрсетеді.
Дамыта оқыту жүйесінің жас мұғалімдерінің практикасында кездескен
қиыншылықтар, біріншіден психологиялық сипатта болса (өзіне-өзі сенбеу,
қорқыныш, сақтану), екіншіден әдістемелік дайындықтың әлсіздігінен деп
тұжырымдалған. Аталған проблеманы зерттеу барысында кездесетін басты
қиыншылықтарға тоқталайық:
1.Технологиялық проблемалар – балалармен көп пікір талас ұйым-
дастырсақ, бағдарлама бойынша сабақ өткізіп үлгере алмаймыз; егер сабақта
топтық жұмыстарды пайдалансақ, тек бұрынғы белсенді балалар ғана жауап
береді, ал қалғандары бос отырады; егер сабақты оқу есебін талдауға
арнасақ әлсіз балалар талдауға қатыса алмайды, олардың дәптерлері бос
қалады, бақылау жұмысына алдын-ала дайындалуға уақыт жетпейді ;егер
балаларды өздерін-өздері бағалауға арластырсақ,оған ұзақ кетеді, және бәрін
дұрыс орындағандармен не істейміз және оларға басқалардың қатесін
түзетіп,уақытын алудың қажеті не..., т.с.с.
2. Сабақ мазмұнын анықтау проблемасы – егер балалар мұғалімнің олардан
нені күтетінін аңғара алмаса, ал көмектесуге болмаса, онда сабақты ары
қарай қалай жүргізуге болады?, егер сабақта тек бір ғана тапсырманы
талдап үлгерсек, басқа тапсырмаларды қашан орындаймыз?; егер балалар
ауызша талдаудан шаршаса немесе схемалармен жұмыс істеуден шаршаса, кейбір
тапсырмаларды практикалық жаттығулармен ауыстыруға бола ма?; Сабақта неге
үйретуіміз керек – схема құруға ма әлде тапсырманы дұрыс орындауға ма?;
егер бала тапсырманың көпшілігін дұрыс орындамаса (бақылау), жаңа тақырып
басталса, онда оқушының жіберген тапсырмаларын қалай орындатамыз?, т.с.с.
2. Нәтижелерді алу проблемасы – бұл мұғалімдердің қанағаттанбау-лары
есебінен болады, олардың айтуынша балалар сауатты жаза алмайды, оқи
алмайды, есептей алмайды, атап айтқанда дәстүрлі мектептің
оқушыларымен салыстырғанда.
Енді мұғалімдерде туындаған қиыншылықтарға теориялық түсінік беруші
педагог-ғалымдар ұсынған болжамдарға (гипотезаларға) назар аударайық:
1. В.В.Репкин – мұғалім дамыта оқытудың негізгі үш әрекеттік
компоненттерін(пәндік-логикалық,құр ылымдық-әрекеттік, ұйымдастырушы-
лық-қарым-қатынастық) қатар пайдалануға дайын емес (21, 45 б.) дейді.
2. А.Дусавицкий – мұғалім қызметінің жалпыланған және жеке жұмыс жасау
құрылымынан өзінің жұмыс істеу режимін өзгерте алмауына байланысты
дейді (22, 21 б.).
3. В.Лозинг – жоғары оқу орындарында жаңа технологияларды
қол-данудың теориясы мен практикасына жеткілікті көңіл бөлінбейді дейді
(24, 61 б.).
4. В.Т.Кудрявцев – мектептің өнімді жұмыс істеуөзгерісіне мойын
бұрмауынан және дайын рецептер жоқта жаңа әрекеттерге ұмтылмауынан
деп түсіндіреді.
Жоғарыда кетірілген болжамдарға талдау жасай келе мұғалімдерге
кездесетін қиыншылықтарды түсіндіруді екі аспекті тұрғысынан қарастыруға
болады: біріншіден, мұғалімдердің оқытудағы қиналу нүктелері; екіншіден
, оқыту процесіндегі қызмет ету және өзіндік даму категорияларының
педагогикалық қызметтегі мәнін түсіну қиыншылығы.
Бірінші аспект бойынша көп жылғы бақылауларды талдағанда мұғалім
қызметіндегі қиналу нүктелері педагогтардың кәсіби санасы мен кәсіби
әрекеттерінің даму заңдылықтарын жеткілікті бағаламаудан екендігі
анықталынды (19, 50-51 б.). Сондықтанда біз (дипломант, ғылыми жетекшісі)
алынған нәтилерге сүйене отырып, дамыта оқыту жүйесі мұғалімдерінің
бірінші қиналу нүктесі олардың кәсіби қауымдастығының қалыптасқан
көзқарастарының қарсылығын есепке алмаудан туындайды деп санаймыз.
М.В.Каминскаяның зерттеу жұмысы бойынша Эльконин-Давыдов жүйесінің ең
үлкен проблемасы мұғалім қызметін белсендіру, ол үшін дәстүрлі білім беру
жүйесінің кәсіби стереотиптерін жеңуге бағытталған арнайы психолого-
педагогикалық көмек ұйымдастыру қажеттігі талқыланады.
Осы диплом жұмысыиызда Ресей психологтары мен педагогтарының аталған
проблема бойынша жүргізген зерттеу жұмыстары жинақталып, мұғалім қызметін
дамыта оқыту жағдайында белсендіру туралы іс-тәжірибелері негізге алынды.
Дамыиа оқытудың Халықаралық ассоциациясының түрлі оқу центрларында 1995-
2001 ж.ж. жүргізген зерттеу жұмыстарына 135 мұғалім қатысып, олардың дамыта
оқытуға көшу туралы ой-пікірлері төмендегідей мазмұнда берілген және
алынған нәтижелер көрсетілген: бала субьект болуы үшін-21%, өз жұмысымды
жақсату үшін- 17%, балаларды оқытуда жоғары нәтиже алу үшін-33 %, жаңа
әрекетті меңгеруді ұнатамын-8%, жаңа технологияны игеру үшін,кәсіби
шеберлігімді көтеру үшін- 21%.
Мектеп психологтарымен жүргізілген анкета сұрақтарына 36 мұғалім
қатысқан.Олардың 83 % ең бастысы оқыту жүйесі емес, жақсы мұғалім дейді, ал
77 % мұғалімдерге психологиялық көмек қажет деп санайды. Білім беру
басқармасындағылар мен әдіскерлер (18 респондент) дамыта оқыту элита
балаларын оқытуда жақсы құрал, өйткені қабілетті балаларға қосымша қызмет
түрінде жақсы нәтиже береді деп санайды (94%).
Бірінші қиналу нүктесінің мектеп практикасында зерттелуі проблемалық-
жоба ойындары бойынша жүргізілді. Зерттеуге қатысқан педагогикалық
қауымдастықтың қызметі ойынның бастапқы кезеңінде не психологтар, не
мұғалімдер, не бастықтар білім беру кеңістігінің мүмкіндіктерін болжай
алмады. Проблемалық талдауға және концептуальды даярлауға өзара
практикалық байланысы жоқ жеке элементтер алынды:
заттар(білім,іскерлік,дағды элементтерін анықтаушы); білім беру процесінің
қатысушыларының рольдік позициялары (мұғалімдер, психологтар, әкімшілік),
мектептің ұйымдастырушылық құрылымы (оқыту баспалдақтары,сыныптың
профильдері). Екінші қиыншылық концептуальды-теориялықсипаттағы
ақпараттарды ажырату қажеттілігімен байланысты болды. Бақылау нәтижесінде
кедергінің кәсіби ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
тиімділік дәрежесі
М А З М Ұ Н Ы
Кіріспе
1. Білім беру процесіндегі дамыта оқыту проблемасы
1. Қазіргі оқыту жүйесінің негізгі бағыттары
2. Оқыту жүйесіндегі дамыта оқыту концепциясы
2. Бастауыш мектепте дамыта оқыту концепциясын пайдаланудың тиімділігі
1. Дамыта оқыту технологиясы арқылы оқушылардың логикалық дамуын
қалыптастыру
2. Дамытудың көпдеңгейлеп оқыту механизмі
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
К І Р І С П Е
Дүниежүзілік білім әлеміне кіру мақсатында қазіргі кезде Қазақстанда
білім беру мен оқытудың жаңа жүйесі құрылып жатыр. Бұл үрдіс педагогика
теориясын мен оқу тәрбие үрдісіне нақты өзгерістер енгізумен қатар
жүргізіледі.
Қазақстанның білім беру жүйесінің реформалаудың жаңа кезеңі елбасы
Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан - 2030 стратегиялық жолдауында, Үкіметін,
Білім және ғылым министрлігінің құжаттарында көрсетілген идеялар кешінін
енгізуді талап етеді. Мұның мәні 1999 жылы маусымда қабылданған Қазақстан
республикасының Білім туралы заңында. 30 қыркүйек 2000 жылғы Білім
мемлекеттік бағдарламасында көрсетілгендей қоғамның экономикалық және
әлеуметтік жағынан ілгерлеуінің маңызды факторы ретінде білім берудің
ұлттық моделін дамыту, шығармашыл тұлға қалыптастыруға дағды алу, ақыл-ой
қорын жинау сияқты мақсаттарды көздейді. Ол Қазақстан Республикасы
жариялаған білім беру басымдылығына, жалпыға білім беру моделінен әр
адамға таңдау бойынша білім беру моделіне көшуге негізделген. Сонымен
қоса, бағдарлама жалпы орта білім берудің басты аспектілерін танытып осы
саланың нақты жағдайына баға берді, оны ретке келтіру мен одан әрі дамытуға
қажетті шаралар мен басым бағыттарды нұсқайды (2,5 б.).
Жалпы білім берудің Қазақстандылық моделі берік негізді болу үшін
оқушылар санасына өз халқының тарихи тамырын, рухани және адамгершілік
қағидаларын азаматтық және отан сүйгіштік идеяларын басқа халықтарға деген
ізгі көзқарастарын сіңіру қажет. Осы мақсатта елімізде 2004 жылы
қабылданған Білім беру –2015 концепциясында мұғалім қызметін күшейту
туралы ерекше айтылған (3,4 б.).
Біз белгілі бір біліімдер мен дағдылар жиынтығын меңге рген адамдар
ғана емес, қазақстандылық дін мен дүниетану негізінде азаматтық көзқарасы
қалыптасқан, әлеуметтік белсенділігі жоғары отаншыл тұлғалар тәрбиелеп
өсіруге баса назар аударуымыз қажет.
Ол үшін:
- біріншіден, еліміз мектептерінде әрбір шәкірт ұлтына, дініне, жынысына,
қарамай барлық қазақстандылықтардың ортақ Отаны – Қазақстан екенін
түсінетіндіктен ахуал қалыптастыра алудың мәні зор. Әрбір қазақстандықты
өз мемлекеті қамқорлықсыз қалдырмайтындығы, ол әрбір қазақстандық өз
мемлекетінің болашақ тағдыры үшін жауапты деген түсінік жас ұрпақ
санасында берік орнығуы шарт.
- екіншіден, жас ұрпаққа өзі туған аймақтың ғана емес, кең байтақ
Отанымыздың барлық қайырымдығы таудың да, өзеннің де, көллдің де, жан-
жануардың да, қазба байлықтардың да өз елінің байлығы болып табылатынын
сездірудің де тәрбиелік әсері зор. Бәлкім каникул күндері еліміздің
қастерлі орындарына, табиғаты сұлу аймақтарға экспедициялық жорықтар
ұйымдастыру шараларын қолға алу қажет болады.
- үшіншіден, өскелең ұрпақ өз елінің ғылымы мен ғұлама ғалымдары, өнері
мен талантты өнерпаздары, спорты мен спортшылары, т.б. туралы хабарлар
болып, оларды мақтаныш тұтып өскені жөн. Қазақстан ғылымы, Қазақ
киносы, Қазақ музыкасы, Қазақстан спорты, т.б. тақырыптарға арналған
викториналық ойындары, сауық кештерін ұйымдастырып отырудың қиындығы жоқ.
Ең соңында жас ұрпаққа біздің ұлттық дәстүріміз бен әдет-ғұрыптарымыздың
жалпы азаматтық құндылықтарымен ұштасып жатқанын аңғарудың мәні зор, өз
мәдениетін түсінетін адамның ғана өзге мәдениеттерді терең қабылдай
алатынын әрбір адам жас кезінен ұғынып өсе құба-құп деп Қазақстан
Республикасы Білім және ғылым министрі Б.Айтымова айтқанындай қазіргі
заманғы мектептердің өсіп келе жатқан тұлғаны қандай бағытта дамытатындығы
жеке тұлғаның әлеуметтік және шығармашылық мүмкіндіктерін ашуы еліміздің
дамуы мен гүлденуіне қатысты. (6, 4 б.)
Бүгінгі күнде Қазақстан Республикасының Конституциясының Білім
туралы заңына және Білім мемлекеттік бағдарламасына сәйкес қазақстандық
білім беру жүйесінің ұлттық үлгісін дамыту үшін жағдайды қалыптастыру
жөніндегі жұмыстар жоспарлы түрде жүзеге асырылуда.
Мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытудың жалпы міндетті мемлекеттік
стандартын әзірлеуді одан әрі жалғастырып және мектепке дейінгі тәрбиелеу
мен оқытудың озық, технологияларын белсенділікпен енгізу керек екендігі,
сонымен бірге жалпы орта білім беретін мектептердің оқу-тәрбиесі үрдісінде
оқытудың инновациялық әдіс-тәсілдерін пайдаланудың мүмкіндіктері мен
жолдарын анықтау қажеттігі ескерілген. Алайда, қазіргі мектепте білім беру
мен оқыту мәселелерінің нақты бір жүйеге, яғни теориялық негізге
сүйенбеуінен және мектепте оқытудың ғылыми психологиялық-педагогикалық
негіздемелерін пайдаланбаудан оқыту процесінің сапалалығы мен мұғалім
қызметін күшейту мәселелері арасында қайшылық тууда. Аталған қайшылықты
болдырмаудың мүмкін болатын жолдарын анықтау мақсатында Бастауыш мектепте
дамыта оқыту концепциясын пайдаланудың тиімділік дәрежесін зерттеуді
диплом жұмысының тақырыбы етіп таңдадық.
Зерттеудің мақсаты
Дамыта оқыту жүйесінде мұғалім қызметін күшету мүмкіндігіне
психологиялық-педагогикалық зерттеу жүргізе отырып, оның тиімділігін
көрсету
Зерттеудің объектісі: Бастауыш мектептертің оқу-тәрбиесі үрдісі.
Зерттеу пәні: Бастауыш мектептердің оқу-тәрбиесі үрдісінде дамыта оқыту
концепциясын пайдалану жолдары
Зерттеу болжамы: бастауыш мектептердің оқу-тәрбие үрдісінде оқытудың
инновациялық әдіс-тәсілдерді пайдалану тиімді болады, егер де: мектептердің
оқу-тәрбие үрдісінде оқытудың тиімді жаңа инновациялық әдіс-тәсілдерін
таңдап алынса және Дамыта оқыту концепциясы тұрғысынан негізделсе ; оқу-
тәрбие үрдісінде әрбір оқушының жеке және дербес ерекшеліктері мен
қабілеттері ескеріліп, оқытудың саралап оқыту әдісін қолданса; оқу-тәрбие
үрдісінде әрбір оқушының танымдық әрекетіне тән дағдыларды қалыптастыру
үшін дамыта оқытуды жүзеге асырса; оқу-тәрбие үрдісінде әрбір оқушының
пәнге деген қызығушылығы және өз күшіне, біліміне деген сенімін арттыру
үшін мұғалім қызметінің әрекеттік белсенділігі күшейер еді, яғни білім беру
мен оқыту сапасы артар еді деп есептейміз.
Зерттеу міндеттері:
1. Қазіргі оқыту жүйесінің негізгі бағыттарын анықтау;
1. Оқыту жүйесіндегі дамыта оқыту концепциясының негізгі идеясын көрсету;
2. Дамыта оқыту жүйесінде оқушылардың логикалық ойлауын қалыптастыру;
3. Эльконин-Давыдовтың оқыту жүйесін дамыту проблемалары мен
перспективалары туралы тұжырым жасау.
Зерттеу жұмысың әдістері: философиялық, психологиялық, педагогикалық,
әдістемелік және арнаулы әдебиеттерге теориялық талдау жасау; бастауыш
мектептердің оқу-тәрбие үрдісінде кіргізетін барлық пәндер мен сабақтан тыс
жұмыстардың бағдарламасына әдістемелік құралдарына талдау жасау; бастауыш
мектептерде өткізілетін дәстүрлі емес сабақтар мен сабақтан тыс жұмыстарды
өткізу әдістемесіне педагогикалық талдау жасау; жаңашыл мұғалімдердің іс-
тәжірибесін зерттеу, талдап қорыту; оқытудың әдіс-тәсілдерін пайдаланатын
алдыңғы қатарды мектептердің іс-тәжірибелерін қатарлы мектептердің іс-
тәжірибелерін зерттеу, талдау жасау.
Зерттеу кезеңдері:
1-ші кезеңде тақырыптың өзектілігі дәлеледеніп, психологиялық,
педагогикалық, әдістемелік және арнаулы әдебиеттерге теориялық талдау
жасалынды; оқытудың педагогикалық технологиялары педагогикалық тұрғыдан
негізделді;
2-ші кезеңде жаңашыл мұғалімдердің іс-тәжірибесі зерттелінді, талдап
қорытылды; Дамыта оқыту жүйесін пайдаланудың тиімділігі тұжырымдалды.
Қорғауға ұсынылады:
1. Оқыту жүйесіндегі дамыта оқыту концепциясының негізгі идеясы;
2. Дамыта оқытудың деңгейлеп оқыту механизмі;
3. Дамыта оқыту жүйесін проблемалары мен перспективалары туралы
тұжырымдар.
1. Білім беру процесіндегі дамыта оқыту проблемасы
1. Қазіргі оқыту жүйесінің негізгі бағыттары
ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап оқытудың негізгі бағыттары оның екі
сипаттамаларының айналасында қалыптаса бастады: оқушылардың білімді өз
бетінше алу қабілеттерін қалыптастыру және оларды басқаруға болатындығы
туралы. Жаңа педагогикалық технологиялардың аса үлкен жылдамдықпен дамуына
қарамастан олардың ешқайсысының таза түрде емес, түрлі технолгиялардың
элементтері ретінде берілетіні анықталды. Алайда барлық технологиялардың
ортақ талаптарына оқытудағы тәрбиелеушілік, дамытушылық сипат жататыны
белгілі.
Білім беру мен оқыту бағыттарын кейбір жалпы негізделген позиция-дан
қарастыруға болады. Орыс психологы И.А.Зимнейдің классификациясы бойынша
қазіргі оқыту формаларының төмендегідей түрлері айқындалған.
1. Оқушы мен оқытушының тікелей өзара байланысы негізіне сәйкес
–контактілі және дистанциялы оқыту. Контактілі оқыту формасына дәстүрлі
оқытудың барлық бағыттары жатады, ал дистанциялы оқытуға - арнайы
жабдықталған оқу құралдары арқылы арақашықтықтан басқару мен оқыту жатады.
2. Оқытудың саналалығы (интуитивті) принципі негізінде тәжірибені
меңгеру арқылы қалыптасатын оқыту сипатын айтамыз. Бұл, мысалы,
Л.С.Выготскийдің анықтамасы бойынша баланың ана тілін интуитивті негізде
қабылдауы немесе меңгеруі, яғни төменнен-жоғарыға ауысуы саналы түрде
жүргізілуі деп түсіндіріледі.
Саналылық принципіне негізделген оқыту теориясын қарастырғанда
Оқыту процесінде таным обьектісі болып не табылады ? деген сұраққа жауап
беру өте маңызды. Егер оқушылар тек қана ережелер мен құралдарды ғана
қабылдаса, онда бұл форма дәстүрлі, хабарлаушы, догматикалық оқыту деп
аталады.Егер бұл нақты ережелерге бағынған әрекеттерді қабылдау болса, ол
ақыл-ой әрекеттерін қалыптастыратын теорияға сәйкес келеді. Егер бұл
әрекеттер алгоритмін, бағдарламаны қабылдау болса, онда оны бағдарлап оқыту
немесе алгоритмдеу теориясын меңгеру деп атаймыз. Егер бұл шешілуіне
қажетті құралдар, тәсілдер, әдістерді меңгеру қажет болатын проблеманы,
міндеттерді қабылдау болса, оны проблемалық оқыту деп айтамыз.
3. Білім беру процесін басқару мүмкіндіктері негізі бойынша : а)
басқаруға негізделмеген оқыту (дәстүрлі); б) басқаруды меңгерудің басты
механизмі ретінде қарастыратын оқыту (ақыл-ой әрекеттерін кезеңдеп
қалыптастыру теориясы, бағдарлар оқыту, оқытуды алгоритмдеу);
4. Білім беру мен мәдениеттің өзара байланысы негізінде: а) оқушылардың
мәдениеттік дүниетанымы бойынша жобалау қызметін қалыптастыру; б)
пәндік негізде оқыту (дәстүрлі оқыту).
5. Оқытуды болашақтық қызметімен байланыстыру негізі бойынша: таңбалы-
контексті, немесе контексті, контекстен тыс дәстүрлі оқыту ;
6. Оқытуды ұйымдастыру әдістері бойынша: оқытудың белсенді әдістері мен
формалары және дәстүрлі оқыту байланыстырушы әрекеттер жүйесі
(ақпараттық, хабарлау сабақтары).
Дәстүрлі оқыту жоғарыда айтылған оқыту негіздеріне сәйкес контактілі
(немесе дистанциялы), хабарлаушы болып сипатталуы мүмкін (саналылық
принципіне негізделген).
Н.Ф.Талызинаның анықтамасы бойынша дәстүрлі оқыту ақпараттық- хабарлаушы,
догматикалық, енжар ұйымдастыру формалары ретінде жоғарыда айтылған
сипаттамаларға сәйкес келеді. Сонымен бірге дәстүрлі оқыту білімдерді
меңгерудің шарттары мен талаптарына толық жауап береді, оның ішінде
оқушылардың даралық- психологиялық ерекшеліктеріне қатысты. Білім беру
жүйесінде дәстүрлі оқытумен қатар басқа да оқыту бағыттары : дамытушылық,
проблемалық, бағдарлап оқыту, ақыл-ой әрекеттерін кезеңдеп қалыптастыру,
алгоритмдеу, дамыта оқытуды таңбалы-контексті типте ұйымдастыру, т.б. болып
табылады. Орыс дидактарының бірі В.Оконьнің зерттеуі бойынша, оқыту -
әртүрлі бағыттардың элементтерін қамтитын көпжақты процесс. Бұл
көпжақтылық оқытудың нақты бір кезеңдерінде қандай да бір бағыттың
мүмкіндігінің жоғары екендігін, қажетті жағдайларда оқушылардың даралық-
психологиялық ерекшеліктеріне сәйкес таңдау мүмкіндігінің бар екендігін
көрсетеді (8,24 б.).
В.Оконьнің классификациясы бойынша оқытудың көпжақтылығы оқыту
әдістерінің түрлеріне, оқыту әдістемелеріне тікелей тәуелді болады және
оларды төмендегідей мазмұнда сипаттауға болады деп көрсетеміз (1-ші кесте):
1 -ші кесте
Оқыту Оқыту Берілу Оқушының Әрекет
тәсілдері әдістемелері мазмұны(сипаты) ұста-нымы(позициясстратегиясы
ы)
Меңгеру Баяндау Сипаттау Рецептивті Ақпараттық
Жаңалық Проблемалық Түсіндіру Зерртеушілік Проблемалық
Толқу Жаңғырту Бағалау(сынау) Аффективті Эмоцияналды
Қызмет Практикалық Нормаға Белсенді Әрекеттік
ету(әрекет сәйкестендіру
ету)
Қазіргі білім беру практикасына маңызды әсер етуші дәстүрлі емес
оқыту бағыттарына дамыта оқыту, бағдарлап оқыту, проблемалық оқыту
моделдері жатады.
Қазіргі ұсынылып жүрген оқыту формалары мен моделдерінің арақатынасын
зерттеу арқылы педагогиканың өзекті мәселерін шешу ХХ ғасыр дидактикасының
зерттеу міндеттерін айқындап береді.Түрлі тарихи кезеңдерде оқыту
міндеттері өзгеріп, дидактикалық талаптар ауысып отырды, яғни жеке адамды
жанжақты дамыту мен оқыту процесінің кезеңдік мәселелері түрлі
трактовкалармен беріліп келді.
Оқыту мен жеке адамды дамытудың байланысы – білім берудің негізгі
ұғымдарының бірі. Бұл мәселені қарастыруда: а) дамудың күрделі эволюциялық-
инволюциялық ілгерілемелі қозғалыс екендігін, соның негізінде прогрессивті
және регрессивті интеллектуалдық, даралық, мінез-құлықтық, әрекеттік
ьөзгерістердің жүретінін; б) жеке-даралық қасиеттердің дамуы адамның соңғы
сәттеріне дейін жалғасатыны, оның тек бағыттары мен
қуаттылықтарының,сапаларының, сипаттарның өзгеретінін атап өту керек.
Л.И. Анцыферова дамудың мынадай жалпы сипаттамасынатап көрсетеді:
қайтымсыздық, прогрессрегшресс, бірқалыпсыздық, өткен тәжрибені жаңа
әрекетте сақтау, өзгеру сақтау бірлігі.
Кезкелген білім беру жүйесінің негізгі мақсаты – оқушы тұлғасының
дамуы туралы айта отырып, қазіргі психологияның негізгі қағидаларына сәйкес
тұжырым жасауға болады: Оқыту жеке адамның психикалық және жалпы тұлғалық
дамуын қамтамасыз ететін шарт қана емес, сонымен бірге негізгі құрал да
болып табылады.
Оқытудың адамның табиғи мүмкіндіктерін дамытудағы басты ролін
мойындау педагогика ғылымының негізін салушы Я.А.Коменскийдің еңбектерінде
қарастырылған. Бұл идея тура осы мағынада немесе басқа түрде көптеген
ғалымдардың еңбектерінде тұжырымдалған. Орыс педагогтары К.Д.Ушинский,
П.Ф.Каптерев, К.Н.Вентцель, П.П.Блонский, Л.С.Выготский жеке адамның
дамуында оқыту процесіне ерекше орын беру қажеттігін дәлелдеген (12, 262
б.).
Осы мәселені шешуге қатысты түрлі көзқарастар қалыптасты. Генетикалық
даму концепциясының авторы Ж.Пиаже Даму мүмкіндік тудырады, ал оқыту
оларды жүзеге асырады - дейді, немесе оқыту дамудың соңынан келеді, яғни
дамудың құйрығы деп санайды. Немесе ойлау белгілі даму фазаларынан өтеді,
ол баланың оқығанына немесе оқымағанына байланысты емес - деген тұжырым
жасайды.
Л.С:Выготский Ж.Пиаже тұжырымымен келіспейтінін, яғни жеке тұлғаның
тәрбиесі мен дамуында оқытудың шешуші ролі басым екендігін айтады. Оның
мәдени-тарихи даму концепциясы бойынша оқыту дамуда оқшауланған сипат
беруі мүмкін, бірақ оқыту дамудың артында ғана жүрмей алдында да бола
алады - дейді.
АҚШ психологы Дж.Брунер оқыту , тіпті элементарлық деңгейде болса
да баланың табиғи дамуына, танымдық дамуына көзсіз ере бермеуі тиіс.Оқыту
даму процесінде жетекші фоктор бола алады, оқушыны қызықтырып, оның
дамуының өзіндік мүмкіндіктерін ашады - деп оқытудың жетекші факторға
жататынын атап кетеді(12,264 б.).
. Л.С..Выготский бойынша баланың психикалық дамуы әрекет етудің тарихи
қалыптасқан формалары мен тәсілдерін игеру жолымен жүзеге асады. Психикалық
дамудың қозғаушы күші болып оқыту жатады. Бірақ осы жерде оқыту мен білім
берудің ара салмағын нақты ажыратқан дұрыс.Даму процесі ішкі қозғалыс
заңына бағынады, ал оқыту баланың даму процесінде қажетті компонент ретінде
түсіндіріледі, яғни оқыту дамудың жақын зонасын жасайды, балада дамудың
ішкі процестерін қозғалысқа келтіреді. Дамудың жақын зонасы - жоғары
психикалық процестердің қалыптасу заңының логикалық салдары болып табылады.
Психикалық процесс бірлескен әрекеттерге сәйкес қалыптасу кезінде ол
дамудың жақын зонасында болады, қалыптасып біткен соң олсубьектінің
актуальды даму формасына айналады. Дамудың жақын зонасы балалардың ақыл-
ойын диагностикалаудың критерийі болып саналады. Әлі пісіп жетілмеген,
бірақ жетілі процесіндегі аумақты қамти отырып, ДЖЗ баланың ішкі резервтері
мен потенциалы, жағдайы туралы түсініктеме береді және сорның негізінде
ғылыми негізделген болжам мен практикалық ұсыныстарды жасайды. Дамыта
оқыту идеясының негізгі авторы ретінде Л.С.Выготский дамыта оқыту кешегі
нәтижеге емес, баланың дамуының ертеңгі көрсеткіштеріне бағдарлануы тиіс -
дейді (13,251 б.).
Л.С.Выготскийдің, сол сияқты Д.Б.Элькониннің, В.В.Давыдовтың
зерттеулері дамыта оқыту концепциясының біртұтас психологиялық негізін
қалады, баланың дүниеге белсенді қарым-қатынасын көрсететін төрт ұстанымын
анықтады: табиғат әлеміне ену; жалпы адамзаттық мәдениет әлемінеену; басқа
да маңызды әлемдерді тану; баланың өзіндік санасының дамуы.
Дамыта оқытудың әдіснамалық(методологиялық) жобаларына негіз болып
Л.С.Выготскийдің ұсынған ұстанымдар ды алуға болады:
• Психикалық дамудың қозғаушы күші туралы ұғымдар;
• дамудың жақын зоналары және жас кезеңдік қалыптасу
категориялары;
• даму периодтарының бірқалыпсыздығы және дағдарысы;
• интериоризация механизмі ұғымы;
• дамудың әлеуметтік жағдайы туралы ұстаным;
• оқытудың әрекеттік сипаты туралы түсінік;
• сананың жүйелі-мағыналы құрылысы мен дамуы туралы
ұстанымдары.
Жеке тұлғаның психикалық дамуының қозғаушы күші оның қол жеткізген
білім, іскерлік, дағды деңгейлері мен қоршаған ортамен байланысының типтері
арасындағы қарама-қайшылық болып табылады. Мұндай түсінік Л.С.Выготскийдің,
А.Н.Леонтьевтің, Д.Б.Элькониннің тұжырымдарына сәйкес берілген.
Осыған байланысты оқыту процесі ерекше қызмет түрі ретінде оқушының
тұлғалық қалыптасуының шарты болып есептеледі. Бұл түсінік Д.Б.Эльконин мен
В.В. Давыдовтың оқу қызметі туралы концепциясына алғы шарт болды. Қазіргі
уақытта дамыта оқытудың В.В.Давыдов және Л.В.Занков ұсынған екі негізгі
бағыттары дайындалды .Оның біріншісі Л.С.Выготскийдің, Д.Б.Элькониннің,
А.Н.Леонтьевтің ұстанымдарына негізделсе, екіншісі Л.В.Занковтың және соңғы
педагогикалық, психологиялық зерттеулердің нәтижелеріне сүйенеді.
Әлемдік педагогиканың, көбінесе, жүгінетіні – Л.С. Выготскийдің
идеяларына негізделген В.В. Давыдов пен Д.В. Эльконин және
Л.В. Занковтың дамыта оқыту жүйелері. Л.С. Выготскийдің идеялары Еуропа
елдерінің көптеген университеттерінің педагогика факультеттерінде
оқытылады.
Бұл бағдарлы идеялар бүгінгі білім беру аясында қолдауын табуда.
Бірақ, жалпы білім беру мектебінде іске асыру көптеген қиындықтар тудырады.
Өйткені, ұсынылған әдістемеліктер мен технологиялар көбіне дербестік
сипатта.
Балама мектеп идеяларын дәстүрлі мектепке енгізудің қажеттілігінің
негізгі дәлелі білім беру мақсатының, бағытының өзгеруінде жатыр, яғни ол
таза әлеуметтік бағытталған мақсаттан (жас өспірімге мәдени тарихи-
тәжірибені жеткізіп, оны қоғамдағы еңбекке дайындау) тұлғалық бағытталған
мақсатқа оқушы тұлғасының дамуына жәрдемдесу ауысуында.
Баланың жасырып, тіпті тым теренде жатқан қабілеттерінің көрінуіне
мүмкіндік жасау үшін оны оқытып, жан- жақты дамыту керек және оны тек
оқыту үрдісі кезінде ересектердің басшылық етумен жүзеге асыруға болады.
Педагогика ғылымы еш нәрсеге бейімі жоқ, қабілеті жоқ адам болмайды
деп дәлелдейді. Сол себепті де балалардың қабілетін кеңінен өрістете
дамытуға тек мектеп қана мақсатты түрде ықпал ете алады. Енді осы бірінші
сыныптан бастап балалардың шығармашылық қабілеттерін дамытуға мүмкіндік
беретін қандай жұмыс түрлерін, әдіс-тәсілдерді пайдалануға болады деген
мәселе. Бұнда ең алдымен, біздіңше, оқушыға түрлі тақырыпта мазмұнды
шығарма жаздырту жұмысы орын алады. Бұнда ескеретін бір мәселе – бұл
оқушыға алдымен шығарманың үлгісін көрсету немесе тірек схема беру. Себебі,
кез-келген оқушы бір рет шығарма жазуға сөзсіз. Екіншіден, ересектердің
ықпалынан құтқару мақсатына оқушыға алдын-ала осы бағытта ізденуіне жағдай
жасай отырып, шығарманы іште, яғни сыныпта жаздырту.
Үшіншіден, ерекше бір ескеретін мәселе – бұл оқушы еңбегін бағалау.
Бұнда мұғалім ең алдымен, оқушының ізденісін, айтайын деген ойын бағалай
білуі тиіс. Себебі, бұл жастағы балалар көптеген грамматикалық қателерді
жіберетіні белгілі. Сол себепті де уақытты үндемей отырып, оқушылармен жеке
дара жұмыс ұйымдастыру өте тиімді және бұл арада мұғалімнің оқушымен қарым-
қатынасы, тіл табысуы да ерекше роль атқарады. Өйткені, оқушының ар-
намысына сын келтірмей, оған керісінше кеңесші бола отырып жіберген
қателіктерін сыпайы да саналы түрде жеткізе білу кез-келген мұғалімнен
үлкен шеберлікті талап етеді.
Оқушылардың ой шапшаңдығын, сөз байлықтарын дамытып, шығармашылыққа
баулитын жұмыстардың екінші түрі – бұл өлең құрастыру. Бұндай өлеңдегі
ұйқастарды табу, ұйқас варианттарды ойлау, өз бетімен өлең құрастыру сияқты
жұмыс түрлері орын алады. Бұл орайда оқушыларға сондай-ақ санамақ өлең
жолдарына сүйене отырып, оның жаңа вариантын өз ойынан сөз ұйқастырып
келтіре отырып құрастыру өте тиімді. Бұл бағытта ерекше орын алатын
жұмыстардың бірі – бұл ертегі, әңгіме құрастыру. Алдымен бұл жұмыс түрі
ауызша түрде өткізіледі де, кейін оқушылардың өз ойын, қиялын қағаз бетіне
түсіруге жаттықтырады. Әңгіменің мазмұны күнделікті өмірдегі қоршаған
құбылыстардан бастала отырып, оқушы қиялын, арманын суреттейтін
тақырыптарға дейін қамти алады. Бұнда мұғалімнің негізгі мақсаты оқушыға
әңгіменің тақырыбын таңдауға бағыт беріп отыруы, оқушы қиялын дамытуға
мүмкіндік жасау. Ал ертегі құрастыруда ең алдымен, оқушылардың білетін,
оқыған ертегілерінің мазмұнын жаға түрде жаңарта отырып, ертегінің соңын
өздерінше аяқтауларына талап етеді. Кейін оқушылар түрлі мазмұндар,
ертегілер құрастыруды еркін меңгеріп, өз бетімен шығармашылық бағытта
ізденіп жұмыс жасай алады.
Баланың ойын дамытып, оны шапшаңдыққа, тапқырлыққа баулитын жұмыстың
тағы бір түрі – бұл жұмбақтар, ребустар, кроссвордтар құрастыру. Бұл
оқушыдан салыстыру, жоспарлау сияқты бала үшін қиындау тәсілдерді қолдануды
талап етеді. Сондықтан да мұғалімнің үлгі, тірек схемасы, кеңесі қажет
болатыны сөзсіз. Алайда мұғалім оқушыны шығармашылық бағытта өз бетімен
жұмыстануға тек бағыт беруші екенін естен шығармау керек. Сол себепті де
шамадан тыс қамқорлық пен көмектің пайдасы мен зияны бар екенін ұмытпауы
тиіс. Аталған жұмыс түрлеріне бөлек сағат бөлінбейтіні сөзсіз. Сондықтан
бұл жұмыс түрлерін күнделікті сабақ кезінде сабақ тақырыбына сәйкес
тақырыбына сәйкес немесе сергіту сәттерінде сабақтан тыс кезде тиімді
пайдаланған мұғалімге беретін нәтижесі мол, шығармашылықпен іздене білген
мұғалім болашақта өзіндік көзқарасы толық қалыптасқан, дүниетанымы кең
білім, білік дағдысы жоғары, шығармашылық бағытта өз бетімен жұмыс жасай
алатын жас жеткіншекті тәрбиелей алады. Ал бұның өзі жоғары сыныптанда
оқушының кез-келген пәнді жете меңгеріп, мектепті үздік бітіруіне жол
ашады.
Авторлық бағдарламаның негізгі ұстанымдарының бірі оқушыларды оқу
әрекетіне үйрету. Дәстүрлі оқыту үрдісінде теориялық білім оқушыға мұғалім
әдісі арқылы дайын күйінде ұсынылады. Дамыта оқыту үрдісінде оқушы оқу
әрекетімен шұғылданып теориялық сайлауға икемделіп, білімді өзі меңгеруі
керек. Мұғалім әдісі оқушыға берілу керек. Міне, осы тұста туындайтын
Мұғалім - әдісі оқушыға қалай беріледі, оқу әрекеті қалай ұйымдастырылады
деген сұрақтардың шешімін беру авторлық бағдарлама мақсаты болды.
В.В. Давыдов ілімі бойынша оқу әрекеті - өзіндік құрылымы бар жүйе.
Оқу әрекетінің мазмұны мен құрылымын бір-бірімен бөліп қарауға болмайтын
үшін бөлектеніп тұрады: оқу-танымдылық қажеттілік, матив оқу міндеті, соған
сәйкес әрекеттер және операциялар. Оқу-танымдылық қажеттілік дәстүрлі
оқытудағыдай сыртқы түрі (мадақтау, баға, т.б.) арқылы емес, оқушының
өзінің іштей талпынуы арқылы білімге қажеттілік тууына жағдай жасалу қажет.
Оқу материалы балада бұл не? деген рефлексия тудырып, әрі қарай оны танып-
білуге түрткі болуы қажет. Осыны танып-білуге құштарлық матив оқу міндетін
шешуді мақсат етеді. Оқу міндеті мативті шешуге бағытталатын әрекет
тәсілдерді меңгеруден тұрады, яғни оқушы біртұтас нысан пайда болуын ашады,
оны ойша елестетеді.
Оқу міндетін шешу соған сәйкес әрекеттер мен операцияларды орындауды
қажет етеді. Оқу әрекетінің бұл үшінші бөлігін орындау мынадай
операциялардан тұрады: міндет шарттарын қайта жасау; моделдеу; бөлініп
алынған қатынастардың моделін қайта жасау; жеке міндет жүйесін шешуді құру;
алдыңғы әрекеттің орындалғанын бақылау; жалпы тәсілді меңгергенін бағалау.
Міне, осындай құрамдас үш бөліктен тұратын оқу әрекет жүйесімен
шұғылдана алған бала білімді өзі меңгеруге бірте-бірте үйрене алады, өзі
саналы меңгеру үрдесі білімді қажеттілікке айналдырады. Авторлық
оқулықтардағы осы негіздегі оқу әрекетіне үйрету жолдары бірінші сыныптан
бастап бастауыш буын аяқталғанға дейін (4 сыныпқа дейін) оқушылардың жас
ерекшелігіне сәйкес жүйелі бірте-бірте күрделендіру жолымен жүргізіледі.
Тәрбие мен оқыту категориялары дамыту процесінің құрамдас элементі
ретінде бірлескен әрекеттер жүйесін қамтамасыз етеді, сондқтан ХХІ ғасырда
да педагогика ғылымының алғы шарттары болып жауапты роль атқарады.
1.2. Оқыту жүйесінде В.В.Давыдов пен Д.Б.Элькониннің дамыта оқыту
концепциясы
ХХ ғасысрдың 60-шы жылдары психологтар В.В.Давыдов пен Д.Б.Эльконин
басқарған ғылыми ұжым бастауыш мектеп оқушыларының психикалық дамуы мен
олардың тұлғалық ерекшеліктері арасындағы байланыс заңдылықтарын зерттеді.
Осы жас кезеңінде білім берудің арнайы
міндеттерін оқуәрекетін дамыту жағдайында шешуге болатыны айқындалды және
оынң субьектісі болып табылатын теориялық ойлауды басқаруға болатыны
дәлелденді.
Зерттеу барысында дәстүрлі түрде білім беру бастауыш мекткп
оқушыларының толық дамуын қамтамасыз ете алмайтыны тағайындалды. Яғни аса
қажетті дамудың жақын зонасы жасалынбайды, тек мектепке дейінгі жас
кезңінде қалыптасқан нақты бір психикалық функциялар жаттықтырылып,
бекітіледі(сезімдік бақылау, эмпирикалық ойлау, ауыспалы ес).
Мұндай оқыту тек қана фактылермен танысуды ғана емес, сонымен бірге
олардың арасындағы қатынастарды танып білуге, себеп-салдарлық байланыстарды
орнатуға бағдарланған. Осының негізінде В.В.Давыдов пен Д.Б.Эльконин оқу
пәндерінің мазмұнын және оларды оқу процесінде баяндау логикасын қайта
құруды ұсынады.
Дамыта оқытудың ұсынылған жүйесі қалыптасқан оқыту жүйесіне, оның
ішінде оқушылардың танымдық қызметін қалыптастыруға қарсы қойылған. Бізде
қалыптасқан дәстүрлі оқу дербестен, нақтыдан, бірліктен жалпыға,
абстрактіге, бүтінге; кездейсоқтықтан, фактыден жүйеге бағытталған.Баланың
осындай оқыту барысында дамуын В.В.Давыдов эмпирикалық деп атайды. Оқытудың
аталған типі, В.В.Давыдовтың пікірі бойынша, мектепте үстемдік жасайды және
көптеген жаңа технологияларға да тән, оның ішінде Л.В.Занковтың жүйесі үшін
де. Л.В.Занковтың зертханасының қызметкерлері зерттеу барысында балалардың
классификациялаға, заттарды топтауға қабілеттіктерін тексе,рді. Эксперимент
сыныптаның оқушылары топтаудың бір негізінен екіншісіне оңай өтіп отырды.
Алайда бұл олардың эмпирикалық ойлауларының даму көрсеткіші ғана еді.
Л.В.Занковтың териясындағы ақыл-ой дамуының басты түзуі болып
түрлітекті қабілеттер әрекеттерінің функциональды жүйесі (қорыту,
ажыратқыш пен талдағышты бөліп алу) табылады. Бірақ Л.В.Занков оқу
материалын қаншама теорияландырамын дегенімен В.В.Давыдовтың пікіріне
сәйкес оқушылардың дамуы үшін теориялық білімдердің маңыздылығын
философиялық-логикалық деңгейде түсіне алмады. Ұғымдарды меңгеру – нақты
әрекеттік жүйенің қалыптасу процесі.Егер білім эмпирикалық ойлау процесінде
қабылданатын болса, онда оқушыларда салыстыру, қорытындылау(абстракция және
нақтылау) секілді ақыл-ой әрекеттері қалыптасады. Теориялық білімдерді алу
үшін абстракция емес синтез бен анализ керек – дейді Э.В.Ильенков(14, 56
б.). Сонымен бірге Л.В.занков жүйесі бойынша ұғымдардың қалыптасу көп
жағдайда фактылерді сезімдік қабылдаудан абстракция арқылы жинақталады.
В.В.Давыдов дәстүрлі оқытуға қарама қарсы бағытта оқыту жүйесінің
концептуальды жаңа жүйесін дайындау мүмкіндігінің бар екендігін атап
көрсетті: жалпыдан дербеске(жалқыға), абстрактіден нақтыға, жүйеліден
бірлікке. Мұндай оқыту процесі арқылы дамитын баланың ойлауын Давыдов
теориялық, ал оқытудың түрін – дамыта оқыту деп атады. Бұл жағдайда
В.В.Давыдов Л.С.выготский мен Д.Б.Элькониннің оқушылардың ақыл-ойының
дамуында оқытудың жетекші мәні меңгерілетін білімдердің мазмұны арқылы
өрнектеледі, яғни одан туындайтын оқытуды ұйымдастыру әдістері арқылы деген
алғашқы ұстанымдарына сүйенеді.
Бастауыш мектеп оқушыларының тероиялық білімдерді игеруге дайындығын
В.В.Давыдов баланың психологиялық даму логикасынан қарастырады және баланың
қиялының дамуы мен қарым-қатынастың және байланыстардың генетикалық-
мағыналық дамуына бағдарлауды жөн деп табады. Мектеп жасына жеткен бала өте
күшті қиялдау деңгейінде болады,яғни сезімдік қабылдаудың тәжірибелік
шекарасынан шығып кетеді. Бұл ерекшелік балаға дербес қабылдаудан гөрі
тұтас қабылдауға бейім болатынын көрсетеді.Бұл жағдайда ьала санасының
бағыттылығы құбылыстың шығу фактысын өз бетінше түсінуге ұмтылуымен
байланысты деп табылады.
Дамудың аталған ерекшеліктері мектепалды жасындағы балалардың
теориялық ойлау негіздерінің бар екендігін куәләндырады және бастауыш
мектепте теориялық білімдерді қалыптастырудың табиғи негізіне психологиялық
базаның бар екендігін көрсетеді.
Теориялық ойлаудың негізінде мазмұнды корытындылау жатады. Бала
зкаттардың кейбір даму даму жүйелерін талдай отырып, олардың генетикалық
тегін, негізгі мазмұнды немесе жалпы ортақ қасиеттерді таба алуы мүмкін.
Осы негізді бөліп көрсету және нақтылау берілген жүйені мазмұнды
қорытындылау деген сөз.Осы қорытындыға сүйене отырып,бала жүйенің дербес
және жеке ерекшеліктерін ойша қадағалай алуға қабілетті болады.Теориялық
ойлаудың мәні осы немесе басқа да жүйелерді мазмұнды қорытынлай алуда
болып табылады, сонан соң осы жүйені құрастыру, оның құрамдас бөліктерінің
жалпы қасиеттерін ашу деп саналады.В.В.Давыдов және Д.Б.Эльконин
концепциясының эмпирикалық және теориялық қорытындылау туралы салыстырмалы
сипаттамасы №2 кестеде берілген.
№2 кесте
Ажырату критерийлері Эмпирикалық қорытындылау Теориялық қорытындылау
Ойлаудың жалпы Формальды-логикалық Диалектикалық
сипаттамасы
Ойлау процесінің жалпыЖалқыдан(дербес) Жалпыдан жалқыға-
бағыттылығы жалпыға-ойдың теориялық нақтылықтан
қозғалысы-нақтыдан дербеске,эмпирикалық
абстрактіге нақтылыққа
Жетекші ойлау процесі Салыстыру, Теориялық
талдау(анализ)
Қорытындылау негізіндеКөптеген, бірнеше Бір обьект
жатқан бастапқы
обьектілер
Оқыту жүргізілетін Сыртқы, Ішкі, жасырын
жүйенің өзіндік сезімдік-қабылдаулшылық
белгілері
Қорытынды жасалынатын Жалпы, формальда ұқсас Маңыздылары,
негіздің белгілері генетикалық-мағыналы
Нақтылау процесінің Мысалдарды,иллюстрациялардыЖалпыд ан жалқыны бөлу
мәні таңдау
Ұғымның Сұрақ қойылмайды, Ұғымдарды зерттеу
қоғамдық-тарихи тегі зерттелінбейді негізінде жатады
туралы
В.В.Давыдов эмпирикалық және теориялық білімдердің алты
ерекшеліктерін келтіреді (№3 кесте). В.В.Давыдов мазмұнды абстракциялау
және қорытындылау негізінде алынған теориялық білімдерге сипаттама береді,
ол сипаттама дамыиа оқытудың негізінқұрайды. Оқушылардың ақыо-л-ой қызметін
талдауда ойлау әрекетінің маңыздылығы атап көрсетіледі.
Теориялық білімдердің тағы бір маңызды ерекшелігі сонда, оны
қалыптастыруда тұтас жүйенің жалпы және жалқы байланыстиары ашылады,
бекітіледі, ойлау қызметінің белсенділігі артады.
Теориялық білімдерді және оқытудың негізгі бағыттарын абстрактіден
нақтыға көшу арқылы түсіну қазіргі дидактикалық принциптердің психологиялық
интерпретациясына негізделеді. В.В.Давыдов мазмұнды абстракциялау және
қорытындылау негізінде алынған теориялық білімдерге сипаттама береді, ол
сипаттама дамыиа оқытудың негізінқұрайды. Оқушылардың ақыо-л-ой қызметін
талдауда ойлау әрекетінің маңыздылығы атап көрсетіледі.
Теориялық білімдердің тағы бір маңызды ерекшелігі сонда, оны
қалыптастыруда тұтас жүйенің жалпы және жалқы байланыстиары ашылады,
бекітіледі, ойлау қызметінің белсенділігі артады.
№3 кесте
Эмпирикалық білімдер Теориялық білімдер
1. Заттар туралы түсініктер 1.Тұтас жүйенің ішіндегі кейбір
салыстыру арқылы қалыптасады ерекше қатынастардың ролі мен
функцияларын талдау кезінде пайда
болады
2. Белгілі бір топтар мен кластарға 2. Талдау процесі кезінде тұтас
жататын заттардың бірігуін жүйенің мәні, жалпы негізі,
салыстыру арқылы кейбір ортақ генетикадлық бастапқы қатынасы
қасиеттер ажыратылады. ашылады.
3. Бақылауға сүйенеді, заттарды 3. Заттардыойлау арқылы түрлендіру
таныстыруда олардың сыртқы пайда болады, олардың ішкі қатысы
қасиеттерін бейнелейді. мен байланыстарын көрсетеді
4. Жалпы қасиеттер формальды түрде 4. Нақты өмір сүруші тұтас жүйенің
ерекге және жалқы қасиеттермен қатаржалпы қатынастары және олардың түрлі
алынады көріністері жалпы мен жалқының
байланысы ретінде есепке алынады
5.Нақтылау аталған кзаттар класына 5. Нақтылау тұтас жүйенің ерекше
кіретін мысалдарды, және жалқы қасиеттерінің
иллюстрация-ларды таңдаудан тұрады көріністерін анықтау мен
түсіндіруден
6. Есепке алу құралы болып терминдер6. Ақыл-ой қызметінің тәсілдері
табылады. түрінде өрнектеледі, сонан соң
символдық-таңбалық құралдар арқылы
В.В.Давыдов мазмұнды абстракциялау және қорытындылау негізінде
алынған теориялық білімдерге сипаттама береді, ол сипаттама дамыиа оқытудың
негізінқұрайды. Оқушылардың ақыо-л-ой қызметін талдауда ойлау әрекетінің
маңыздылығы атап көрсетіледі.
Теориялық білімдердің тағы бір маңызды ерекшелігі сонда, оны
қалыптастыруда тұтас жүйенің жалпы және жалқы байланыстиары ашылады,
бекітіледі, ойлау қызметінің белсенділігі артады.
Теориялық білімдерді және оқытудың негізгі бағыттарын абстрактіден
нақтыға көшу арқылы түсіну қазіргі дидактикалық принциптердің психологиялық
интерпретациясына негізделеді. В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин саналылық,
көрнекілік, ғылымилылық, сабақтастық, жеткілікті баяндау секілді
жалпыдидактикалық принциптерді қарастырып, олардың өзіндік психолого-
педагогикалық табиғатын төмендегіше орнатуға әрекет етеді:
• сабақтастық принципі оқыту стадияларының сапалылық айырмашылықтарын
көрсету принциптеріне трансформацияланады, олардың әрқайсысы әртүрлі
психикалық даму кезеңдеріне қатысты болады;
• жеткіліктілік принципі дамыта оқыту принципіне трансформацияланады,
яғнижаңа мазмұнмен толықтырылады;
• Саналалақ принципі әрекет принципі ретінде жаңа мазмұнмен жүргізіледі.Бұл
кезде оқушылар мәліметтерді дайын күйде емес, әрекет тәсілдерінің шығу
тегін тағайындау арқылы алады.Осы үшінші принцип оқушылардың түрлендіруші-
жаңғыртушы әрекеттері ретінде оқытудың жаңа моделіін қалыптастыру үшін
қызмет етеді;
• Көрнекілік принципі заттарды анықтаушы, оларды модель түрінде көрсетуші
принцип ретінде қабылданады.Бұл түрлендіруші-жаңғыртушы қызметтің негізгі
сипаттамасы, өйткені модельдеу, оқыту процесін символды-таңбалы түрде
көрсету маңызды роль атқарады.
Дамыта оқыту өзіндік құрылымымен және ерекшеліктерімен сәйкес мазмұнда
жүргізілуі тиіс. В.В.Давыдов-Д.Б.Эльконин жүйесінде тек оқу пәндерінің ғана
мазмұы сипатталынбайды, сонымен бірге осы пәндерді меңгеру барысында
оқушыларда қалыптасуға тиісті іскерліктер де негізгі ұстанымдарда
айқындалынған:
1. Оқушылардың өте жиі кездесетін және нақты білімдермен танысуының
алдында берілетін, жалпы және абстракты сипаттағы білімдерді
меңгеру;
2. Оқу пәнінің немесе оның бөлімдерінің мазмұнын анықтап,қайталап бере
алатын білімдерді меңгеру;
3. Берілген немесе басқа да пәндік білімдердің бастапқы тегі мен
негізгі ойды білдіретін жалпы білімдерді табу іскерлігін
қалыптастыру;
4. Түрлі модельдердегі: пәндік, графиктік және әріптік ерекше қасиеттер
мен белгілерді таза түрде қайталап беру іскерлігі;
5. Жалпыдан жалқыға ойлау арқылы ауысуды қамтамасыз ететін зерттеу
обьектісінің дербес білімдер жүйесіндегі жалпы қатынастары мен
олардың генетикалық шыгу тегін нақтылау іскерлігі;
6. Ақыл-ой жоспарына сәйкес әрекеттерді орындаудан оларды сыртқы
талаптарға сәйкес орындауға көшу іскерлігі.
В.В.Давыдов-Д.Б.Эльконин жүйесі бойынша оқушыларды дамыта оқыту
негізінде оқу қызметін қалыптастыру теориясы жатады. Аталған негіз
Д.Б.Элькониннің зерттеу жұмыстарының нәтижелеріне сүйенеді, өйткені баланың
ақыл-ойының дамуының басты критериі оқу қызметінің құрылымын дұрыс
ұйымдастыру болып табылады. Оқу қызметінің негізгі компоненттері –
міндеттерді дұрыс қою, құралдарды дұрыс таңдау,өзін-өзі тексеру мен
бақылауды дұрыс ұйымдастыру, сонымен бірге оқу процесінде пәндік және
символдық жоспарлардың өзара қатынасын дұрыс сақтау ретінде анықталынады.
Бастауыш мектеп оқушыларының оқу қызметін В.В.Давыдов теориясына
сәйкес толық қалыптастыру үшін оқу есептерін жүйелі түрде шешуін
қамтамасыз ету керек. Бұл жағдайда оқушылар көптеген дербес есептерге
қатысты жалпы тәсілдерді таба алады және оларды әрбір келесі есептерді
шығаруда бірден, әрі дұрыс қолдана алады.
Оқу есептері әрекеттер жүйесінің қатысуымен шешіледі. Біріншісі – оқу
есебін қабылдау, екіншісі – есеп шартына кіретін жағдайды түрлендіру.
Теориялық білімдерді сәйкес әрекеттердің қатысуымен меңгеру оқылатын
пәндердің маңызды қатынастарына бағдарлануды талап етеді, яғни талдау,
жоспарлау және мазмұндық сипаттағы рефлексияны қажет етеді. Сондықтан
теориялық білімдерді меңгеру барысында теориялық ойлаудың маңызды
компоненттері есебінде жоғарыда аталған ойлау әрекеттерін дамыту үшін шарт
туындайды.
Оқу қызметінің тасымалдаушысы – оның субьектісі – бастауыш мекткп
оқушысы алғашқы кезде оқу қызметін мұғаліммен бірге орындайды. Субьектінің
дамуы оның қалыптасу процесінде жүреді, яғни бала өзін-өзі дамытушы,
өзгертуші оқушыға айналады. Ол үшін оқушы өзінің мүмкіндіктерінің шектеулі
екендігін білуі және сол шектеуліктерді жеңуге ұмтылуы тиіс. Бұдан шығатын
қорытынды, бала өз әрекеттерінің білімінің негізін пайымдай білуі, яғни
рефлексияны пайдалана алуы дұрыс (15, 71б.).
Балада оқу әрекетін қажетсіну дамыту оның оқуға деген ынтасының
күшеюіне жағдай жасайды.Бастауыш мектеп оқушысының оқуға деген ынтасы мен
оқу іскерлігі оны оқу қызметінің субьектісі ретінде қарастыруға мүмкіндік
береді.Алғашқыда оқушылар оқу қызметтерін бірге атқарады, бірін-бірі қолдап
отырады, пікір алысады және дұрыс шешім табудың жолдарын таңдайды.Дәл осы
жағдайларда Дамудың жақын зонасы пайда болады.Басқаша айтқанда, бастапқы
кезеңдерде оқу қызметі ұжымдық субьект арқылы орындалады.Біртбірте бұл
әрекетті әрбір оқушы, яғни ұжымның жеке субьектісі болған оқушылар орындай
бастайды.
В.В.Давыдов пен Д.Б.Элькониннің дамыта оқыту концепциясы бәрінен
бұрын жеке тұлғаның шығармашылық негізін дамытуға арналған.Аталған
концепцияның көптеген ұстанымдарының тиімділігі мен ғылыми-практикалық
маңыздылығы ұзақ жылғы эксперименттік жұмыстар барысында толық дәлелденген.
В.В.Давыдов пен Д.Б.Эльконин жүйесі бойынша дамыта оқыту мектеп
практикасына ендірілген және олар түрлі ғылыми жұмыстарда өз жалғасын
тауып, ары қарй жетілдірілуде. Педагог ғалымдар: Л.И.Айдарова, А.К.Маркова,
В.А.Рубцова, А.З.Зак, В.В.Репкин, М.М.Разумовская, Г.Г.Граник және т.б. өз
еңбектерінде аталған концепцияның интерпретациялық сипаттарын беруде.
Көптеген мемлекеттер дамыта оқыту концепциясын перспективалы оқыту жүйесі
ретінде мемлекеттік білім беру саясатын құрушы басты жүйе деп қабылдап,
жалпы білім беретін орта мектепте міндетті түрде қолданылуын заңдастырды.
Атап айтқанда, Қазақстан Республикасында 1996 жылдан бастап В.В.Давыдов пен
Д.Б.Элькониннің дамыта оқыту концепциясы мектеп программасының негізгі
мазмұнын құрайды.
2. Бастауыш мектепте дамыта оқыту концепциясын пайдаланудың тиімділігі
1. Дамыта оқыту технологиясы арқылы оқушылардың логикалық дамуын
қалыптастыру
Дамыта оқыту жүйесінде мұғалімнің педагогикалық қызметті меңгеру
процесі өте күрделі және педагогика ғылымында жеткілікті зерттелмеген деп
саналады (20,49-49 б.). Дамыта оқытудың қазіргі теориясында оқушының оқу
қызметінің субьектісі ретінде қалыптасуы мұқият зерттелінген деп
есептелінеді. Оқушылардың мектепке өзіндік әрекет ету талабымен келуін
қамтамасыз ететін оқыту процесі ғылыми сиымдылығы өте жоғары
технологиялармен қамтамасыз етілген. Алайда дамыиа оқыту жүйесін енгіуде
мұғалімнің қандай қиыншылықтарды бастан кешіретіні туралы ірі зерттеу
жұмыстары жоқтың қасы. Аталған концепция негізінде жұмыс істеуге бел буған
мұғалім тек қана өзінің педагогикалық тәжірибесіне сүйенуі керек пе немесе
жас мұғалімге дамыта оқыту технологиясын, басқа да жаңа технологияларды
толық меңгеруі үшін қандай көмек керек және ол қандай деңгейде болуы тиіс
деген сұрақ Халықаралық дамыта оқыту ассоциациясының оқу центрлеріне
үздіксіз қойылуда.Алайда осы аталған оқу орталықтарының өздерінде дамыта
оқытуда мұғалім қызметін күшейтуге теориялық және практикалық тұрғыдан
көмек көрсету жеткілікті қолға алынбағаны күн тәртібінен түспей тұр. Осы
қарама-қайшылықтан парадоксальды жағдай туындайды: мұғалім оқушыны оның өз
оқу қызметі бойынша дамыиа оқытуға енгізуі керек, алайда мүғалім өзі дамыта
оқытуды жүзеге асыруда төмен кәсіби даярлық көрсетеді. Осындай жағдайда
бола отырып мұғалім жоғары білімдік нәтиже көрсете алмайды, сол сияқты оны
дайындаған ғалымдар мен әдіскер-экспериментаторларда төмен нәтиже
көрсетеді.
Дамыта оқыту жүйесінің жас мұғалімдерінің практикасында кездескен
қиыншылықтар, біріншіден психологиялық сипатта болса (өзіне-өзі сенбеу,
қорқыныш, сақтану), екіншіден әдістемелік дайындықтың әлсіздігінен деп
тұжырымдалған. Аталған проблеманы зерттеу барысында кездесетін басты
қиыншылықтарға тоқталайық:
1.Технологиялық проблемалар – балалармен көп пікір талас ұйым-
дастырсақ, бағдарлама бойынша сабақ өткізіп үлгере алмаймыз; егер сабақта
топтық жұмыстарды пайдалансақ, тек бұрынғы белсенді балалар ғана жауап
береді, ал қалғандары бос отырады; егер сабақты оқу есебін талдауға
арнасақ әлсіз балалар талдауға қатыса алмайды, олардың дәптерлері бос
қалады, бақылау жұмысына алдын-ала дайындалуға уақыт жетпейді ;егер
балаларды өздерін-өздері бағалауға арластырсақ,оған ұзақ кетеді, және бәрін
дұрыс орындағандармен не істейміз және оларға басқалардың қатесін
түзетіп,уақытын алудың қажеті не..., т.с.с.
2. Сабақ мазмұнын анықтау проблемасы – егер балалар мұғалімнің олардан
нені күтетінін аңғара алмаса, ал көмектесуге болмаса, онда сабақты ары
қарай қалай жүргізуге болады?, егер сабақта тек бір ғана тапсырманы
талдап үлгерсек, басқа тапсырмаларды қашан орындаймыз?; егер балалар
ауызша талдаудан шаршаса немесе схемалармен жұмыс істеуден шаршаса, кейбір
тапсырмаларды практикалық жаттығулармен ауыстыруға бола ма?; Сабақта неге
үйретуіміз керек – схема құруға ма әлде тапсырманы дұрыс орындауға ма?;
егер бала тапсырманың көпшілігін дұрыс орындамаса (бақылау), жаңа тақырып
басталса, онда оқушының жіберген тапсырмаларын қалай орындатамыз?, т.с.с.
2. Нәтижелерді алу проблемасы – бұл мұғалімдердің қанағаттанбау-лары
есебінен болады, олардың айтуынша балалар сауатты жаза алмайды, оқи
алмайды, есептей алмайды, атап айтқанда дәстүрлі мектептің
оқушыларымен салыстырғанда.
Енді мұғалімдерде туындаған қиыншылықтарға теориялық түсінік беруші
педагог-ғалымдар ұсынған болжамдарға (гипотезаларға) назар аударайық:
1. В.В.Репкин – мұғалім дамыта оқытудың негізгі үш әрекеттік
компоненттерін(пәндік-логикалық,құр ылымдық-әрекеттік, ұйымдастырушы-
лық-қарым-қатынастық) қатар пайдалануға дайын емес (21, 45 б.) дейді.
2. А.Дусавицкий – мұғалім қызметінің жалпыланған және жеке жұмыс жасау
құрылымынан өзінің жұмыс істеу режимін өзгерте алмауына байланысты
дейді (22, 21 б.).
3. В.Лозинг – жоғары оқу орындарында жаңа технологияларды
қол-данудың теориясы мен практикасына жеткілікті көңіл бөлінбейді дейді
(24, 61 б.).
4. В.Т.Кудрявцев – мектептің өнімді жұмыс істеуөзгерісіне мойын
бұрмауынан және дайын рецептер жоқта жаңа әрекеттерге ұмтылмауынан
деп түсіндіреді.
Жоғарыда кетірілген болжамдарға талдау жасай келе мұғалімдерге
кездесетін қиыншылықтарды түсіндіруді екі аспекті тұрғысынан қарастыруға
болады: біріншіден, мұғалімдердің оқытудағы қиналу нүктелері; екіншіден
, оқыту процесіндегі қызмет ету және өзіндік даму категорияларының
педагогикалық қызметтегі мәнін түсіну қиыншылығы.
Бірінші аспект бойынша көп жылғы бақылауларды талдағанда мұғалім
қызметіндегі қиналу нүктелері педагогтардың кәсіби санасы мен кәсіби
әрекеттерінің даму заңдылықтарын жеткілікті бағаламаудан екендігі
анықталынды (19, 50-51 б.). Сондықтанда біз (дипломант, ғылыми жетекшісі)
алынған нәтилерге сүйене отырып, дамыта оқыту жүйесі мұғалімдерінің
бірінші қиналу нүктесі олардың кәсіби қауымдастығының қалыптасқан
көзқарастарының қарсылығын есепке алмаудан туындайды деп санаймыз.
М.В.Каминскаяның зерттеу жұмысы бойынша Эльконин-Давыдов жүйесінің ең
үлкен проблемасы мұғалім қызметін белсендіру, ол үшін дәстүрлі білім беру
жүйесінің кәсіби стереотиптерін жеңуге бағытталған арнайы психолого-
педагогикалық көмек ұйымдастыру қажеттігі талқыланады.
Осы диплом жұмысыиызда Ресей психологтары мен педагогтарының аталған
проблема бойынша жүргізген зерттеу жұмыстары жинақталып, мұғалім қызметін
дамыта оқыту жағдайында белсендіру туралы іс-тәжірибелері негізге алынды.
Дамыиа оқытудың Халықаралық ассоциациясының түрлі оқу центрларында 1995-
2001 ж.ж. жүргізген зерттеу жұмыстарына 135 мұғалім қатысып, олардың дамыта
оқытуға көшу туралы ой-пікірлері төмендегідей мазмұнда берілген және
алынған нәтижелер көрсетілген: бала субьект болуы үшін-21%, өз жұмысымды
жақсату үшін- 17%, балаларды оқытуда жоғары нәтиже алу үшін-33 %, жаңа
әрекетті меңгеруді ұнатамын-8%, жаңа технологияны игеру үшін,кәсіби
шеберлігімді көтеру үшін- 21%.
Мектеп психологтарымен жүргізілген анкета сұрақтарына 36 мұғалім
қатысқан.Олардың 83 % ең бастысы оқыту жүйесі емес, жақсы мұғалім дейді, ал
77 % мұғалімдерге психологиялық көмек қажет деп санайды. Білім беру
басқармасындағылар мен әдіскерлер (18 респондент) дамыта оқыту элита
балаларын оқытуда жақсы құрал, өйткені қабілетті балаларға қосымша қызмет
түрінде жақсы нәтиже береді деп санайды (94%).
Бірінші қиналу нүктесінің мектеп практикасында зерттелуі проблемалық-
жоба ойындары бойынша жүргізілді. Зерттеуге қатысқан педагогикалық
қауымдастықтың қызметі ойынның бастапқы кезеңінде не психологтар, не
мұғалімдер, не бастықтар білім беру кеңістігінің мүмкіндіктерін болжай
алмады. Проблемалық талдауға және концептуальды даярлауға өзара
практикалық байланысы жоқ жеке элементтер алынды:
заттар(білім,іскерлік,дағды элементтерін анықтаушы); білім беру процесінің
қатысушыларының рольдік позициялары (мұғалімдер, психологтар, әкімшілік),
мектептің ұйымдастырушылық құрылымы (оқыту баспалдақтары,сыныптың
профильдері). Екінші қиыншылық концептуальды-теориялықсипаттағы
ақпараттарды ажырату қажеттілігімен байланысты болды. Бақылау нәтижесінде
кедергінің кәсіби ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz