Нарықтық экономика модельдері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
І БӨЛІМ. НАРЫҚТЫҢ ЭКОНОМИКАНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ 5
1.1 Нарықтық экономиканың мәні және ерекшеліктері 5
1.2 Экономиканы ұйымдастырудың әдістері 7
1.3 Нарықтық экономика мақсаттары 10
2 ҚР.Ң НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ 12
2.1 ҚР.ң нарықтық экономика модельдері 12
2.2 ҚР.ң нарықтық құрылымы 15
3 ҚР НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА МОДЕЛЬДЕРІНІҢ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ 27
ҚОРЫТЫНДЫ 30
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 32
КІРІСПЕ 3
І БӨЛІМ. НАРЫҚТЫҢ ЭКОНОМИКАНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ 5
1.1 Нарықтық экономиканың мәні және ерекшеліктері 5
1.2 Экономиканы ұйымдастырудың әдістері 7
1.3 Нарықтық экономика мақсаттары 10
2 ҚР.Ң НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ 12
2.1 ҚР.ң нарықтық экономика модельдері 12
2.2 ҚР.ң нарықтық құрылымы 15
3 ҚР НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА МОДЕЛЬДЕРІНІҢ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ 27
ҚОРЫТЫНДЫ 30
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 32
КІРІСПЕ
Дамыған елдердің қазіргі таңдағы экономикасының нарықтық болуымен ерекшеленеді. Нарықтық экономика негізгі экономикалық мәселелерді ең тиімді жолмен шешетін жүйе болып шықты. Ол бірнеше ғасырлар бойы құрылды, өркениет формасын қабылдады және болашақта бүкіл әлем елдерінің экономикалық кейпін анықтап отырады.
Нарықтың мәнін анықтағанда, оның екі жақты мағынасы бар екенінен бастау керек. Біріншіден, нарық (маркет) деген түсінік өзіндік мағынада өткізу деген түсінік, бұл айырбас, айналыс сферасында орын алады. Екіншіден, нарық - өндіріс, бөлу, айырбас және тұтыну процестерін қамтитын, адамдар арасындағы экономикалық қатынастар жүйесі. Бұл меншіктің әр алуан формаларын, тауар-ақша байланыстарын, қаржы-несие жүйесін пайдалануға негізделген, экономикалық іс-әрекеттердің күрделі механизмі.
Жалпы нарық мәселесі төңірегінде осы күнге дейін теориалық айтыстар толастамай келеді. Экономикалық әдебиеттер мен зерттеулерде "нарық" деген терминнің мәні осы күнге дейін толық ашыла койған жоқ. Көпшілігі нарықтық катынасты стихиялық күштер үстемдік ететін ұйымдастырылмаған, шуы көп кәдімгі базармен теңесе, ал енді біразы нарықты экономиканы барлық ауруынан тез жазатын керемет "дәрі" деп те, немесе осы салада орын алып отырған олкылықтар мен қайшылықтарды тез реттейтің керемет "күш" деп те дәріптеуде.
Нарықтың атқаратын басты қызметтеріне өндіріс пен тұтынудың арақатынасын реттеу, ұдайы өндірістін үйлесімділігін қамтамасыз ету жатады. Қоғамдық қажеттіліктерді өтеу барысында халық шаруашылығы кұрылымдары, өнімнің түрлері және басқа да шаруашылық параметрі жоспарланады. Сөйтіп, өндіріс пен тұтыну процестерінің арасындағы байланыстар белгіленеді. Ал мұндай жоспарлы бағыт-бағдарлар мен тапсырмалар алдымен нарықта, сұраныс пен ұсыныс, кәсіпорындардың келісімдері арқылы алғашқы сынақтан өтеді. Сонымен қатар, нарық белгіленген жоспарды жүзеге асыруда маңызды рөл атқарады. Өйткені ол өндірілген өнімнін оған жұмсалған енбектің қоғамдық қажеттілігін дәлелдейді. Нарықтың тағы бір маңызды қызметі өндіріс шығындарын азайту. Бұл қызметін олбағаның қоғамдық кажетті еңбек шығындарын накты сипаттауымен байланысты атқарады. Тек бағалар нарықтық өзгерістерді әрдайым ескеретіндей икемді болулары керек.
Осы тақырыптың өзектілігі біздің еліміздегі әкімшіл-әміршіл жүйеден нарықтық экономикаға өтуіне байланысты жоғары болып отыр. Ұзақ уақыт бойы елде тауар-ақша қатынасытары және оған сәйкес меншік формалары қабылданған жоқ, ал ұлттық экономиканың дамуы әлемдік нарықтан толығымен оқшауланған еді.
Нарықтың құрылуы процесінің көптеген үшкір мәселелерін жеңілдететін өзіндік буфер қызметін атқаратын (жұмыссыздық, тауар өндірісі жетіспеушілігі) табиғи және жартылай табиғи шаруашылық жойылды.
Осы курстық жұмыстың мақсаты Қазақстандағы қазіргі таңдағы нарықтық экономика модельдерінің ерекшеліктерін көрсету.
Менiң осы тақырыпты орындаудағы негiзгi мiндеттерiм келесiдей:
- Нарықтық экономиканың мәні және ерекшеліктерін қарастыру;
- Нарықтық экономика мақсаттарын қарастыру;
- ҚР-ң нарықтық экономикасының қазіргі жағдайын талдау;
- ҚР нарықтық экономика модельдерінің жетілдіру жолдары жолдарын қарастыру.
Осы тақырыпты зерттей отырып, нарықтық экономика тақырыбына арналған еңбектерінің көптігін байқай аламыз (оқулықтар, ғылыми әдебиеттер) қазіргі кезде де экономистер осы тақырыпқа назарын аударып отыр, олар экономикалық қатынастарды басқарудың принциптерін, заңдарын, рычагтарын қарастырады.
Дамыған елдердің қазіргі таңдағы экономикасының нарықтық болуымен ерекшеленеді. Нарықтық экономика негізгі экономикалық мәселелерді ең тиімді жолмен шешетін жүйе болып шықты. Ол бірнеше ғасырлар бойы құрылды, өркениет формасын қабылдады және болашақта бүкіл әлем елдерінің экономикалық кейпін анықтап отырады.
Нарықтың мәнін анықтағанда, оның екі жақты мағынасы бар екенінен бастау керек. Біріншіден, нарық (маркет) деген түсінік өзіндік мағынада өткізу деген түсінік, бұл айырбас, айналыс сферасында орын алады. Екіншіден, нарық - өндіріс, бөлу, айырбас және тұтыну процестерін қамтитын, адамдар арасындағы экономикалық қатынастар жүйесі. Бұл меншіктің әр алуан формаларын, тауар-ақша байланыстарын, қаржы-несие жүйесін пайдалануға негізделген, экономикалық іс-әрекеттердің күрделі механизмі.
Жалпы нарық мәселесі төңірегінде осы күнге дейін теориалық айтыстар толастамай келеді. Экономикалық әдебиеттер мен зерттеулерде "нарық" деген терминнің мәні осы күнге дейін толық ашыла койған жоқ. Көпшілігі нарықтық катынасты стихиялық күштер үстемдік ететін ұйымдастырылмаған, шуы көп кәдімгі базармен теңесе, ал енді біразы нарықты экономиканы барлық ауруынан тез жазатын керемет "дәрі" деп те, немесе осы салада орын алып отырған олкылықтар мен қайшылықтарды тез реттейтің керемет "күш" деп те дәріптеуде.
Нарықтың атқаратын басты қызметтеріне өндіріс пен тұтынудың арақатынасын реттеу, ұдайы өндірістін үйлесімділігін қамтамасыз ету жатады. Қоғамдық қажеттіліктерді өтеу барысында халық шаруашылығы кұрылымдары, өнімнің түрлері және басқа да шаруашылық параметрі жоспарланады. Сөйтіп, өндіріс пен тұтыну процестерінің арасындағы байланыстар белгіленеді. Ал мұндай жоспарлы бағыт-бағдарлар мен тапсырмалар алдымен нарықта, сұраныс пен ұсыныс, кәсіпорындардың келісімдері арқылы алғашқы сынақтан өтеді. Сонымен қатар, нарық белгіленген жоспарды жүзеге асыруда маңызды рөл атқарады. Өйткені ол өндірілген өнімнін оған жұмсалған енбектің қоғамдық қажеттілігін дәлелдейді. Нарықтың тағы бір маңызды қызметі өндіріс шығындарын азайту. Бұл қызметін олбағаның қоғамдық кажетті еңбек шығындарын накты сипаттауымен байланысты атқарады. Тек бағалар нарықтық өзгерістерді әрдайым ескеретіндей икемді болулары керек.
Осы тақырыптың өзектілігі біздің еліміздегі әкімшіл-әміршіл жүйеден нарықтық экономикаға өтуіне байланысты жоғары болып отыр. Ұзақ уақыт бойы елде тауар-ақша қатынасытары және оған сәйкес меншік формалары қабылданған жоқ, ал ұлттық экономиканың дамуы әлемдік нарықтан толығымен оқшауланған еді.
Нарықтың құрылуы процесінің көптеген үшкір мәселелерін жеңілдететін өзіндік буфер қызметін атқаратын (жұмыссыздық, тауар өндірісі жетіспеушілігі) табиғи және жартылай табиғи шаруашылық жойылды.
Осы курстық жұмыстың мақсаты Қазақстандағы қазіргі таңдағы нарықтық экономика модельдерінің ерекшеліктерін көрсету.
Менiң осы тақырыпты орындаудағы негiзгi мiндеттерiм келесiдей:
- Нарықтық экономиканың мәні және ерекшеліктерін қарастыру;
- Нарықтық экономика мақсаттарын қарастыру;
- ҚР-ң нарықтық экономикасының қазіргі жағдайын талдау;
- ҚР нарықтық экономика модельдерінің жетілдіру жолдары жолдарын қарастыру.
Осы тақырыпты зерттей отырып, нарықтық экономика тақырыбына арналған еңбектерінің көптігін байқай аламыз (оқулықтар, ғылыми әдебиеттер) қазіргі кезде де экономистер осы тақырыпқа назарын аударып отыр, олар экономикалық қатынастарды басқарудың принциптерін, заңдарын, рычагтарын қарастырады.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Мельников В. Д., Ли В. Д. Қаржының жалпы курсы: Оқу құралы. Алматы: Қазақ университеті, 2005 167 б.
2. Блеутаева К. Б. Қаржы. Оқу құралы.- Алматы: Қазақ университеті, 2006 жыл. 264 66.
3. Абилов Р.Д. «Нарықтық қатынастарды дамыту»// Қаржы-қаражат, 2005ж.№6. 56 б.
4. Талимова Л.С. Қаржылық бақылау. -Қарағанды: 2006- 233 б.
5. Раимкулов А.С. Контроль как приоритетное направление в пополнении доходов бюджета //Финансы Казахстана. 2006. № 1-2. б.18
6. Вэриан Х.Р. Микроэкономика. Промежуточный уровень. (перевод с англ. под ред. Фроловой Н.Л.) М.: ЮНИТИ, 1997.- 767с.
7. Гальперин В.М., Игнатьев С.М., Моргунов В.И. Микроэкономика. СПб.: Экономическая школа, 1997. – 497с.
8. Емцов Р.Г., Лунин М.Ю. Микроэкономика. М.: Дело и Сервис, 1999.- 323с.
9. Найманбаев С.М., Серимов У.С., Қаржылар саласындағы басқарудың құқықтық негіздері. –Алматы, 1999. –216 бет.
10. Мамыров Н.Қ., Есенғалиева Қ.С., Тлеужанова М.А. Микроэкономика / Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2000 ж. – 420 бет.
11. С.Әкiмбеков, А.С.Баймұхаметова, У.А. Жанайдаров / Экономикалық теория. Оқу құралы. – Астана: 2002. – 446 б.
12. Вечканов Г.С., Вечканова Г.Р. Микроэкономика. М.: ПИТЕР,2003. – 367с.
13. Котерова Н.П. Микроэкономика. М.: Мастерство, 2003. – 2004с.
14. Мұхамедиев Б.М. Микроэкономика: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университетi, 2003. – 219 б.
15. Джуха В.М., Панфилова Е.А. Микроэкономика. Ростов н/Д.: МарТ, 2004. – 364с.
16. Документарный бизнес и практика работы с аккредитивами // Тұран университетінің хабаршысы. - Алматы. - 2007. - №1-2 (34). - Б.32-35. – 0,38 б.т.
17. Қаржылық жаһандастыру және оның экономикалық дамуға тигізер әсері // Банки Казахстана. - Алматы. - 2007. - №5(119). - Б.24-27. – 0,38 б.т.
18. Елдің валюталық-қаржылық жүйесінің әр түрлі жәй-күйі жағдайларында капиталдың халықаралық жұмылдырылуын ырықтандыру // Банки Казахстана. - Алматы. - 2007. - №11 (125). - Б.27-31. – 0,45 б.т.
19. Валюта-қаржылық жүйенің дамуы және дағдарысқа ұшырау себептері // Халықаралық бизнес университетінің хабаршысы. - Алматы. - 2008. - №1 (7)/2008. - Б.70-73. – 0,4 б.т.
20. Кредит нарығын дамытудың сапалы параметрлері туралы / Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі №146 баспасөз релизі, 2009жылғы желтоқсан.
21. Қаржы тұрақтылығының біріктірілген индексі негізіндегі банк секторының қаржы тұрақтылығының мониторингі / Қазақстанның қаржы тұрақтылығы туралы есеп, 2009 жылғы желтоқсан
22. 2010 жылғы 1 қаңтардағы банк секторының ағымдағы жағдайы // http://www.afn.kz
23. Статистическии ежегодник. Алматы. – 1998 – 2009гг.
24. Стратегия 2030» конференциясы – 10 қазан, 2009 жыл, Астана қаласы // http://www.samruk-kazyna.kz.
25. Кәрім Мәсімов - Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі. Қазақстан – 2020. Болашаққа бірге барамыз // «Егемен Қазақстан», №33-35 (25881) 30 қаңтар 2010 жыл
1. Мельников В. Д., Ли В. Д. Қаржының жалпы курсы: Оқу құралы. Алматы: Қазақ университеті, 2005 167 б.
2. Блеутаева К. Б. Қаржы. Оқу құралы.- Алматы: Қазақ университеті, 2006 жыл. 264 66.
3. Абилов Р.Д. «Нарықтық қатынастарды дамыту»// Қаржы-қаражат, 2005ж.№6. 56 б.
4. Талимова Л.С. Қаржылық бақылау. -Қарағанды: 2006- 233 б.
5. Раимкулов А.С. Контроль как приоритетное направление в пополнении доходов бюджета //Финансы Казахстана. 2006. № 1-2. б.18
6. Вэриан Х.Р. Микроэкономика. Промежуточный уровень. (перевод с англ. под ред. Фроловой Н.Л.) М.: ЮНИТИ, 1997.- 767с.
7. Гальперин В.М., Игнатьев С.М., Моргунов В.И. Микроэкономика. СПб.: Экономическая школа, 1997. – 497с.
8. Емцов Р.Г., Лунин М.Ю. Микроэкономика. М.: Дело и Сервис, 1999.- 323с.
9. Найманбаев С.М., Серимов У.С., Қаржылар саласындағы басқарудың құқықтық негіздері. –Алматы, 1999. –216 бет.
10. Мамыров Н.Қ., Есенғалиева Қ.С., Тлеужанова М.А. Микроэкономика / Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2000 ж. – 420 бет.
11. С.Әкiмбеков, А.С.Баймұхаметова, У.А. Жанайдаров / Экономикалық теория. Оқу құралы. – Астана: 2002. – 446 б.
12. Вечканов Г.С., Вечканова Г.Р. Микроэкономика. М.: ПИТЕР,2003. – 367с.
13. Котерова Н.П. Микроэкономика. М.: Мастерство, 2003. – 2004с.
14. Мұхамедиев Б.М. Микроэкономика: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университетi, 2003. – 219 б.
15. Джуха В.М., Панфилова Е.А. Микроэкономика. Ростов н/Д.: МарТ, 2004. – 364с.
16. Документарный бизнес и практика работы с аккредитивами // Тұран университетінің хабаршысы. - Алматы. - 2007. - №1-2 (34). - Б.32-35. – 0,38 б.т.
17. Қаржылық жаһандастыру және оның экономикалық дамуға тигізер әсері // Банки Казахстана. - Алматы. - 2007. - №5(119). - Б.24-27. – 0,38 б.т.
18. Елдің валюталық-қаржылық жүйесінің әр түрлі жәй-күйі жағдайларында капиталдың халықаралық жұмылдырылуын ырықтандыру // Банки Казахстана. - Алматы. - 2007. - №11 (125). - Б.27-31. – 0,45 б.т.
19. Валюта-қаржылық жүйенің дамуы және дағдарысқа ұшырау себептері // Халықаралық бизнес университетінің хабаршысы. - Алматы. - 2008. - №1 (7)/2008. - Б.70-73. – 0,4 б.т.
20. Кредит нарығын дамытудың сапалы параметрлері туралы / Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі №146 баспасөз релизі, 2009жылғы желтоқсан.
21. Қаржы тұрақтылығының біріктірілген индексі негізіндегі банк секторының қаржы тұрақтылығының мониторингі / Қазақстанның қаржы тұрақтылығы туралы есеп, 2009 жылғы желтоқсан
22. 2010 жылғы 1 қаңтардағы банк секторының ағымдағы жағдайы // http://www.afn.kz
23. Статистическии ежегодник. Алматы. – 1998 – 2009гг.
24. Стратегия 2030» конференциясы – 10 қазан, 2009 жыл, Астана қаласы // http://www.samruk-kazyna.kz.
25. Кәрім Мәсімов - Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі. Қазақстан – 2020. Болашаққа бірге барамыз // «Егемен Қазақстан», №33-35 (25881) 30 қаңтар 2010 жыл
Қазтұтынуодағы Қарағанды экономикалық университеті
Экономикалық теория және халықаралық экономика кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Нарықтық экономика модельдері
Орындаған
Ф-13 к топ студенті
Сарсенбекова Г.А.
Тексерген:
Мусатаева А.А.
Қарағанды 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
І Бөлім. НАРЫҚТЫҢ экономиканың жалпы сипаттамасы 5
1.1 Нарықтық экономиканың мәні және ерекшеліктері 5
1.2 Экономиканы ұйымдастырудың әдістері 7
1.3 Нарықтық экономика мақсаттары 10
2 ҚР-ң нарықтық экономикасының қазіргі жағдайы 12
2.1 ҚР-ң нарықтық экономика модельдері 12
2.2 ҚР-ң нарықтық құрылымы 15
3 ҚР нарықтық экономика модельдерінің жетілдіру жолдары 27
ҚОРЫТЫНДЫ 30
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 32
КІРІСПЕ
Дамыған елдердің қазіргі таңдағы экономикасының нарықтық болуымен
ерекшеленеді. Нарықтық экономика негізгі экономикалық мәселелерді ең тиімді
жолмен шешетін жүйе болып шықты. Ол бірнеше ғасырлар бойы құрылды, өркениет
формасын қабылдады және болашақта бүкіл әлем елдерінің экономикалық кейпін
анықтап отырады.
Нарықтың мәнін анықтағанда, оның екі жақты мағынасы бар екенінен бастау
керек. Біріншіден, нарық (маркет) деген түсінік өзіндік мағынада өткізу
деген түсінік, бұл айырбас, айналыс сферасында орын алады. Екіншіден, нарық
- өндіріс, бөлу, айырбас және тұтыну процестерін қамтитын, адамдар
арасындағы экономикалық қатынастар жүйесі. Бұл меншіктің әр алуан
формаларын, тауар-ақша байланыстарын, қаржы-несие жүйесін пайдалануға
негізделген, экономикалық іс-әрекеттердің күрделі механизмі.
Жалпы нарық мәселесі төңірегінде осы күнге дейін теориалық айтыстар
толастамай келеді. Экономикалық әдебиеттер мен зерттеулерде "нарық" деген
терминнің мәні осы күнге дейін толық ашыла койған жоқ. Көпшілігі нарықтық
катынасты стихиялық күштер үстемдік ететін ұйымдастырылмаған, шуы көп
кәдімгі базармен теңесе, ал енді біразы нарықты экономиканы барлық ауруынан
тез жазатын керемет "дәрі" деп те, немесе осы салада орын алып отырған
олкылықтар мен қайшылықтарды тез реттейтің керемет "күш" деп те дәріптеуде.
Нарықтың атқаратын басты қызметтеріне өндіріс пен тұтынудың
арақатынасын реттеу, ұдайы өндірістін үйлесімділігін қамтамасыз ету жатады.
Қоғамдық қажеттіліктерді өтеу барысында халық шаруашылығы кұрылымдары,
өнімнің түрлері және басқа да шаруашылық параметрі жоспарланады. Сөйтіп,
өндіріс пен тұтыну процестерінің арасындағы байланыстар белгіленеді. Ал
мұндай жоспарлы бағыт-бағдарлар мен тапсырмалар алдымен нарықта, сұраныс
пен ұсыныс, кәсіпорындардың келісімдері арқылы алғашқы сынақтан өтеді.
Сонымен қатар, нарық белгіленген жоспарды жүзеге асыруда маңызды рөл
атқарады. Өйткені ол өндірілген өнімнін оған жұмсалған енбектің қоғамдық
қажеттілігін дәлелдейді. Нарықтың тағы бір маңызды қызметі өндіріс
шығындарын азайту. Бұл қызметін олбағаның қоғамдық кажетті еңбек шығындарын
накты сипаттауымен байланысты атқарады. Тек бағалар нарықтық өзгерістерді
әрдайым ескеретіндей икемді болулары керек.
Осы тақырыптың өзектілігі біздің еліміздегі әкімшіл-әміршіл жүйеден
нарықтық экономикаға өтуіне байланысты жоғары болып отыр. Ұзақ уақыт бойы
елде тауар-ақша қатынасытары және оған сәйкес меншік формалары
қабылданған жоқ, ал ұлттық экономиканың дамуы әлемдік нарықтан толығымен
оқшауланған еді.
Нарықтың құрылуы процесінің көптеген үшкір мәселелерін жеңілдететін
өзіндік буфер қызметін атқаратын (жұмыссыздық, тауар өндірісі
жетіспеушілігі) табиғи және жартылай табиғи шаруашылық жойылды.
Осы курстық жұмыстың мақсаты Қазақстандағы қазіргі таңдағы нарықтық
экономика модельдерінің ерекшеліктерін көрсету.
Менiң осы тақырыпты орындаудағы негiзгi мiндеттерiм келесiдей:
- Нарықтық экономиканың мәні және ерекшеліктерін қарастыру;
- Нарықтық экономика мақсаттарын қарастыру;
- ҚР-ң нарықтық экономикасының қазіргі жағдайын талдау;
- ҚР нарықтық экономика модельдерінің жетілдіру жолдары жолдарын
қарастыру.
Осы тақырыпты зерттей отырып, нарықтық экономика тақырыбына арналған
еңбектерінің көптігін байқай аламыз (оқулықтар, ғылыми әдебиеттер) қазіргі
кезде де экономистер осы тақырыпқа назарын аударып отыр, олар экономикалық
қатынастарды басқарудың принциптерін, заңдарын, рычагтарын қарастырады.
І Бөлім. НАРЫҚТЫҢ экономиканың жалпы сипаттамасы
1.1 Нарықтық экономиканың мәні және ерекшеліктері
Нарық дегеніміз — тауарды (қызметті) сатып алу болмаса сату мақсатында
сатушылар мен сатып алушылар арасындағы тығыз қарым-қатынас орнығатын
кеңістік. Онда ұсыныс пен сұраныстың өзара әрекеті жеке тауар, жергілікті
тауар, ұлттық тауар, аймақтық тауар және дүниежүзілік тауар деңгейінде
зерттеледі.
Нарықтық экономикада адам, бір жағынан, игілікті жасаушы болса, екінші
жағынан, сол игілікті тұтынушы. Игілікті адамдар арасында бөлу мен тұтынуда
да бағаның қызметі зор. Нарық пен адамдар арасындағы экономикалық әрекет
сұраныс пен ұсыныс қисық сызықтарының түйіскен жерінде, яғни нарықтық
бағамен шешіледі.[1. б.27]
Нарықтық экономиканың үлгілері. Нарықтық экономиканың даму үлгілері
әлемнің әр жерінде түрліше қалыптасқан.
Дүниежүзілік тәжірибедегі нарықтық экономика модельдері 1-кестеде
көрсеілген.
Кесте 1
Дүниежүзілік тәжірибедегі нарықтық экономика үлгілері
Экономиканың Мақсаты Негізгі ерекшеліктері
даму үлгілері
1. Әлеуметтік-- халықтық тұрмыс қажет- - экономикалық дамудың орташа
нарықтық тілігін өтейтін салалардың өсуі;
экономика ұдайы өндіріснің қалыптастыру;- нарықтық қатынастарға
үлгісі (Гер- - үнемі халықтың тұтыну көшу мерзімінің
мания, Шве- мүмкіндіктерін арттыру; үзақтығы;
ция және - халықтың әсіресе, тұтыну - жұмыссыздық денгейі-
басқалар) мүмкіндігі аз топтарын әлеу- нің 2—3% көлемінен ас-
меттік қорғау шаралары ар- пауы;
қылы жүзеге асыру;
2 . ¥лттық - өз отанының дамуына ұлт - экономикалық даму-
шаруашы- болып күш салу; дың жоғарғы қарқыны;
лыққа негіз- - мемлекет ішіндегі ай- - экономикалық озық
делген үлгі мақтармен, жергілікті жер- Құрылымдарды қалып-
(Жапония, лердің даму ерекшеліктерін тастыру;
Онтүстік ескеру;
Корея және - ғылыми-техникалық бағ-
басқалар) дарламаларға арқа сүйеу;
1-кестенің жалғасы
1 2 3
3. Американ- - ашық эканомикалық - экономикалық даму-
лық даму қатынастарға жол беру; дың жоғары қарқыны;
үлгісі - дүниежүзілік экономика- - халықтың әлеуметтік
лық жаналықтарға сүйену; тұрғыдан нашар қорғалуы;
- бәсекелестікті дамыту; - жұмыссыздардың көптігі
- мемлекет тарапынан жеке (8-10%);
меншік кәсіпорындарын қор-
ғап көтермелеу;
4. Қазақстан- - либералды ашық эконо- - дағдарыстан шығып,
ның эконо- миканы қалыптастыру және экономиканы тұрақты
микалық да- оның қауілсіздігін сақтау; дамытуға бет бұруы;
му үлгісі - экономиканың әлеумет- -жұмыссыздықты мейлінше
тік бағытта дамуын қамта- азайтуға бағытталған
масыз ету; шаралар жүйесінің
- экономикалық еркіндік- қалыптасуы;
ті сақтау; - экологияның халық ден-
- жеке, аралас меншік түр- саулығына әсерінің орын
лерін дамыту алуы
Нарықтық экономиканың негізгі шаруашылық субъектілеріне үй
шаруашылығын, фирма мен үкіметті жатқызамыз. Бұл субъектілер бір-бірімен
ресурс нарығында, қаржы мен тұтыну нарығында өзара іс-әрекет жасап, шығыс
пен кірісті айналым жасайды.
Үй шаруашылығы материалдық (жер мен капитал) және адами (еңбек пен
кәсіпшілдік) ресурстарды өткере (өткізу) отырып, оларды фирмаларға нарық
ресурстары арқылы ұсынады. Соңғылары тауар өндірісіне қажетті сұраным
ресурстарын талап етеді. Сұраныс пен ұсыныстың өзара іс-әрекеті әрбір
ресурс түріне нарықтық бағаны белгілейді. Үй шаруашылығы тұтыну нарығында
тауарға сұраным жасай отырып, ресурстарды сатудан алынған табысты қажетті
өнім мен қызмет жасауға жұмсайды. Ал, фирмалар өз өнімін өткере отырып,
ақшалай табыс алады.
Үй шаруашылығы тапқан табыстың барлығын өнім сатып алуға жұмсамайды,
белгілі бөлігін жинайды (қор) және ресурстар мен салықты төлеуге жұмсайды.
Фирмалар өндіріс ресурстарын біріктіреді және қозғалысқа келтіріп өнім
шығарады, қызмет көрсетеді және осы тауарды ұсынады. Оларды нарықта сату
фирманың ақшалай табысын қалыптастырады. Үй шаруашылығы сияқты фирмалар да
алынған табысты (өткеруден түскен табыс) ресурстарды төлеуге толық
жұмсайды. Фирмалар үй шаруашылығындай қажетті салықтарды төлейді,
инвестицияны жүзеге асырады және т.б. [2,б.123]
Үкімет фирмалардан салық алып, жеке кәсіпорындарға дотация, субсидия
береді және кәсіпкерлерден қажетті ресурстарды сатып алады. Үкімет
жұмысымен қамтамасыз ету саясатын жүргізді және инфляция деңгейіне, ұлттық
өнімнің қозғалысы және құрылымына әсер етіп, табыстарды үлестіреді.
Салықтан түскен ақшалай қаржыны шоғырландырып, үкімет жалақыны,
трансферттік төлемдерді (мемлекеттік зейнетақы, табыс аздарға көмекақы,
жұмыссыздарға жәрдемақы) төлейді. Құқықтықнегізде қамтамасыз етіп,
экономиканы тиімді дамыту үшін мемлекеттік қызмет көрсетуді ұсынады. Демек,
табыс пен шығындардың шеңбер айналымы үнемі қозғалыста болып, теңгеіледі.
Түпкі есепте (нәтижеде) өндірістің жалпы көлемін байқатып, тұрғындардың
жұмыстылығы мен табысы көрсетіледі.
Нарықтық экономиканың қажетті элементтерінің бірі инфрақұрылым болып
табылады.
Инфрақұрылым – бұл институттар ( ұйымдар, фирма, мекемелер) жиынтығынан
тұрады және оның мән-мағынасы нарықтың дамуы мен қызмет жасауы үшін қалыпты
жағдай қалыптастырып қызмет көрсетеді.
Нарықтық инфрақұрылымының элементіне – тауарлық, қор биржасы, еңбек
биржасы, делдалдық және маркетингтік қызметтер, ақпараттық жүйелер,
коммерциялық банктер, көтерме сауда орталықтары, аукциондар, жәрмеңкелер
және т.б. жатады.
Нарықтық экономиканың бой көтеруі нарықтық инфрақұрылым негізгі
элементтерінің қалыптасуына мүмкіндік жасайды. Құрылған объектілер қалыпты
экономикалық нарықтық қызметті қамтамасыз етуге тиіс. Оларға:
- топтасқан тауарларды көтерме сауда жасау үшін сауда биржасы;
- бағалы қағаздарды саудалау үшін қор биржасы;
- өндіріс құрал-жабдығы мен тұтыну заттарын сату үшін коммерциялық
көтерме сауда кәсіпорындары;
- акционерлік кәсіпорын мен бірлестіктер қаржысына құралған қоймалар,
элеватор, тоңазытқыш, транспорт шаруашылықтары;
- коммерциялық банктердің коммерциялық несиелер арқылы қызмет жасауы,
ол несиелер құрылтайшы-кәсіпорын пай жарнасынан немесе акционерлік негізде
құрылуы керек;
- коммерциялық ақпараттық орталықтар және кәсіпорындағы маркетингтік
бөлімдер. Нарық конъюктурасы мен сұранымды зерттеу орталықтары;
- жарнамалық сипаттағы қызмет үшін құрылтайшылар;
- сервистік, ремонттық, консультациялық, банктік және құқықтық
қызметтер жатады.
1.2 Экономиканы ұйымдастырудың әдістері
Экономиканы ұйымдастырудың әдістерін қарастыруда ең алдымен экономиканы
ұйымдастырудың моделдерін қаарстырамыз.
Адамның коғамда өмір сүру тарихында экономиканы ұйымдастырудың үш
моделі қалыптасқандығын айтқанбыз. Олар: а) жоспарлы-нұсқаулы; ә) нарықтық;
б) аралас болып келеді. Жоспарлы-нұскаулы экономика жағдайында шаруашылықты
үйымдастырудын әкімшілдік-әміршілдік механизмі өндіруші үстемдігіне
негізделген. Мұндай жағдайда нарықтық инструмент кажет емес. Тауар өндіруші
мен тұтынушылардың арасындағы шаруашылық байланысы орталық орган арқылы
жоспардың кемегімен жүзеге асады. Әміршілік модельде барлығы ертерек
есептелініп, бар позиция бойынша алдын-ала баланс жасалады. Орталықгың
жоспарлаушы органдары нұсқау түрде төменгі ұйымға нені өндіруді және кімге,
қандай бағамен өндіруді анықтап береді. Мұндай модельдің негізгі принципі:
Қолымыздан не келеді, соны өндіреміз; қолда не бар, соны алыңыз.
Орталықтан бекітілген қор бойынша материалдық ресурстарды жоспарлы бөлу -
экономиканың осындай моделінің негізі болып табылады. [3. б.142]
Шаруашылықты осындай модельмен ұйымдастырудың бірнеше олқылығы бар:
- біріншіден, барлық шаруашылық мәселелерін жоғарыдағы бюрократтық
инстанция арқылы шешу. Олардың келісімін алуға көп уақыт кетіп, сол кезде
жағдай мүдде езгеріп, мәселені шешу мүмкін болмай қалуы немесе дұрыс шешім
қабылданбайды;
- екіншіден, жоспарлы тұтыну жөне өнімге бекітілген баға ғылым мен
техниканың жетістігін өндіруге, өңдіріс шығынын төмендету мен ресурсты
үнемдеуге жағдай жасай алмайды;
- үшіншіден, тауар өндірушілердің материалдық ресурстар мен өнімнен
алшақтауы қоғамдық өндіріс тиімділігінің төмендеуіне, оның қарқыны мен даму
деңгейінің құлдырауына алып келеді.
Нарықтық модельге негізделген экономика шаруашылықты ұйымдастыруды
былай жүзеге асырды: жеке түлынушы мен өндірушілер нарық арқылы өзара іс-
әрекет жасап, экономикадағы басты үш мәселені шешуді мақсат етеді. Оларға:
нені, қалай және кімге өндіруді жүзеге асыру қажеттілігін жатқызамыз.
Нені өңдіру? Тұтынушы кез-келген тауарды таңдау арқылы өз дегенін
жүргізеді. Егер сатып алушы белгілі тауар түрін көптеу шығаратын болса,
онда ол тауарға баға өседі. Мұндай механизмнің қалыптасуы экономикалык
тәртіпке шакырып, бірақ ретсіздікке жүгіне анархияға жол бермейді. Нарықтық
шаруашылық механизімінің іс әрекеті сипат алып: тауарға сұраным өссе, баға
көтеріледі және тауар өндіруші өндіріс көлемін ұлғайтады. Кейде кері
құбылыс болуы әбден мүмкін.
Қалай өндіру? Тауар өндірушінің өзара бәсекелестігімен анықталады. Баға
бәсекелестігін жеңіп, белгілі пайда алу үшін тауар өндірушінің бір ғана
сабағы бар — арзан әрі сапалы өнімді шығару. Мұндай өнім қандай тауар
өндірушіде болмақ? Әрине, өндірісте ҒГП элементін кең колдануды
ұйымдастырған, ресурсты үнемдеген, білікті кадрлары бар тауар өндірушілер
болады. Нарық өндіріске ҒТП-ті ендіріп, тұтынушыға баға мен сапасы
көңілінен шығатын өнімді шығаруға өндірісті барынша итермелейді.
Кімге өндіру? Бұл құбылыс сұраным мен ұсынымның арақатынасымен
байланыстырылып түсіндіріледі. Нарықты тұтынушының саны мен кұрылымы, оның
табыс деңгейі және т.б. параметрлер арқылы тамырын басып, біліп отыру
керек.
Нарықтық модепь кезінде экономиканы кім баскарды? Экономиканы тұтынушы
сұраным мен техникалық професс деңгейінің дамуьш ретгеу аркылы рыноктық
механизм басқарады. Осы үш мәселе нені өндіру керек, Қалай өндіру
керек, Кімге өндірілуі керек экономикалык жүйенің деңгейі болып
табылады, бірақ оларды шешу әртүрлі жолмен жүзеге асады.
Нарығы дамыған елдер ғалымдарының пайымдауынша, таза күійңде
экономиканы ұйымдастырудың әміршілдік әрі нарықтық моделі ешқашан болмайды.
Олардың айтуынша, нарықтық экономикасы дамыған елдерде аралас модель кызмет
жасайды. Соңдықтаң да онда жеке және коғамдық институттар экономикалық
бақылауды жүзеге асырады: жеке жүйе басқаларға байқатпай нарықтык,
механизмді бағыттаушы, әкімшілдік реттеу мен салықты ынталандыру арқылы
қоғамдық институтгар ниеттерін жүзеге асырады.
Нарық — қоғамдық тұтыну мен өндірісті келістірудің тиімді механизмі.
Сондықтан да ол әлемдік өркениеттің басты жетістігі болып табылып, адамзат
ойының математика, геңдік инженерия, электроника сиякты жаңалықтарымен
салыстыруға болады.
Таң ғажайып неміс экономикасының авторы, профессор Людвиг Эрхард
Барша жанға әлаукаттылық (1956 ж.) еңбегінде былай деген: Нарықтық
шаруашылықтың кез-келген жоспарлы шаруашылықтан артықшылығы сол, нарықтық
шаруашылықта күнде, сағат сайын икемделу процесі жүрді. Ол ұлттық өнім мен
ұлттық табыстың, сұраным мен ұсынымының арақатынасын дұрыс жолға койып,
тепе-тендікке келтіреді.
Алайда, нарықтык, механизм идеалды емес. Оның да келенсіз жақтары
баршылық: әлеуметтік жіктелу, дәрменсіздерге қаталдығы, әсіресе банкрот
болғаңдарға, жұмыссыздықтың болуы. Бұл келеңсіздіктері оның жетістігімен
көмкеріліп отырады. Қоғам нарықтық катынастардың келеңсіз салдарын
амортизациялауды үйреніп, оны бағаны реттеу, салық жүйесі негізінде табысты
қайта бөлудің үлестірудің көмегімен іске асырады. Соңдай-ақ бюджетгік
қаржыландыруды арқасында жұмыскерлердің біліктілігін артырып, жұмыссыздарға
жәрдемақы және әлеуметгік қамсыздандыру жүйесін калыптастырады. [4. б.89]
Нарық күрделі экономикалық категория бола тұра өзімен өзі болған емес.
Ол белгілі және нақты әлеуметтік-экономикалык жағдайда өмір сүреді және
көптеген факторларға тәуелді:
а) меншік түрлерінің кеп болуы;
ә) нарықтағы шаруашылық субъектілерінің қойылатын экономикалық
жауапкершілікке сай болып, тәуелсіз әрі өз-өзінше болуы;
б) тауар өндірушілер мен сауда делдалдарының бәсекелестігі (аз дегеңде
5-7 бәсекелес);
в) белгісіз нарыққа өнім шығару;
г) өнімге бағаны контрагенттердің кою құқықтығы;
д) керекті инфрақұрылымның болуы.
Сонымен экономиканы ұйымдастырудың үш моделі қалыптасқан, олар: а)
жоспарлы-нұсқаулы; ә) нарықтық; б) аралас болып келеді.
1.3 Нарықтық экономика мақсаттары
Нарық экономикасы практикада өзінің жоғары тиімділігін дәлелдейді, оған
мына төменде көрсетілген процестерді кәсіпорын деңгейінде шешуде парапар
келетін басқа әдіс жоқ.
1. Өндіріс пен тұтынудың өзара байланысын қамтамасыз ету. Нарық бұл
қызметін төлем қабілеті бар сұранысты қанағаттандыруға арналған ұсыныстар
ассортиментімен сәйкестендіру арқылы атқарады.
2. Өз алдына тәуелсіз шаруашылық жүргізетін өндірушілер еңбегі
нәтижесін қоғамдық бағалау. Осы бағалау механизмі қарапайым, тиімді және
объективті. Сатып алу және сату орнықты ма? әлде жоқ па? Сатып алу мен
сатуды болжау қиын болғандықтан, рынок экономикасында сатушы - өндірушілер
мен сатып алушы – тұтынушылар тұрақты түрде рыноктың жағдайын зерттеп отыру
қажет.
3. Бағаның еркін қозғалысы. Рыноктық бағаның мөлшері мен динамикасы,
сұраныс пен ұсыныстың еркін өзара қатынасы процесінде қалыптасады. Бағаның
еркін қозғалысын рынок қана қамтамасыз етеді, тікелей айтсақ осының өзі
рынок.
4. Экономикасы сауықтыру дербес шаруашылық жүргізулердің еңбек
нәтижесін бағаның еркін қозғалысы арқылы жүзеге асырса, артта қалған
өндірушілерді озық өндірушіден тым алшақтады.
Басқаша айтқанда рынок экономикасы механизміне артта қалған өндіріс
сауықтыру мүмкіндіктері бар.
5. Бәсекенің жалпыға бірдейлігі. Рынок экономикасы дегеніміз бәсеке,
оның барлық саласында, барша дәрежесінде пайда іздеу жолындағы жарыс,
күрес. Сатушылар арасында үздіксіз жарыс:
а) өндіріс көлемін неғұрлым ұлғайту үшін;
б) шығынды неғұрлым азайту үшін;
в) неғұрлым пайдасы мол салаларда қызмет атқару үшін; сатып алушылар
рынок бағасының дәрежесі мен мөлшерінде неғұрлым көбірек әсер ету
мақсатында әрдайым бәсекеге түседі. Рынок экономикасының негізгі қызметі
жоғарыда айтылған бәсеке, жарыс бағытында орын алатыны айқын. Осы механизм
арқылы рынок экономикасы өзінің тиімділігін дәлелдейді.
Жоғарыда рынок экономикасын дәріптеуден оның күш қуаты шексіз мол деген
ұғым тумауы керек. Дәлірек айтсақ бірсыпыра өте маңызды қоғамдық
қажеттіктерді өтеуді рынок қатынастарына арнаулы институттарды қатыстырмай
қамтамасыз ету мүмкін емес. [5. б.147]
1. Макроэкономикалық пропорциялар. Рынок экономикасы халық шаруашылығы
салалары арасындағы қарым – қатынастарды, пропорцияларды реттей алмайды,
керісінше, диспропорциялар туғызады. Бұл өте қауіпті, құрылымдық
дағдарыстар туғызады. Сондықтан мемлекет құрылымдық дағдарыста жол бермеу
жағын қарастырып отыруы керек.
2. Ғылыми – техникалық прогресс. Рынок экономикасы ғылыми – техникалық
жаңалықтарды қолдануға, ерекше ұмтылғанымен осы жетістіктерді пайдалануға
сарандық жасайды. Ол түсінікті де, себебі: ҒТП – тәуекелділікпен жұмсалатын
көп қаржы – капитал. Рынок экономикасының бұл кемшілігін ғылыми –
техникалық прогресс саласындағы капиталды қолдайтын мемлекеттік бюджеттен
арнаулы қаржы бөлу арқылы бәсеңдетуге болады.
3. Стратегиялық инвестициялар. Капиталдың айналымын тездетуді көздейтін
рынок экономикасы күрделі құрылыс жоспарына қаржы жұмсауға ынталы емес,
себебі, бұл салада қаржы айналымы ұзақ мерзімге созылғандықтан бұл қызметті
қоғам атқаруы керек.
4. Рыноктың емес секторларды қолдау. Рынок экономикасы рынокқа тікелей
жатпайтын салаларды қаржыландыруға немқұрайды бұл міндетті де мемлекет өз
мойнына алуға тиіс.
5. Әлеуметтік қорғау. Рынок экономикасы өте күрделі әлеуметтік
проблемаларды тудырады. Оған жататындар- жұмыссыздық, табыстардың күрделі
жіктелуі, инфляция. Рынок экономикасының осындай қиындықтарын, азайту
мемлекеттің ерекше назарында болуға тиіс.
Шаруашылықты рыноктық ұйымдастыру тарихы әлденеше ондаған ғасырларға
созылғанымен, бірақ та ол адамзат қоғамының даму тарихынан – қоғамдық еңбек
бөлінісі және қосымша өнім болмағандықтан рыноктың өмір сүру қажеттігі
болмады.
Өндіріс құралдарын жетілдіріу және еңбек өнімділігінің өсуі нәтижесінде
артық өнім, онымен қоса айырбас пайда болды.
2 ҚР-ң нарықтық экономикасының қазіргі жағдайы
2.1 ҚР-ң нарықтық экономика модельдері
Қазақстан өзінің жаңа экономикалық тарихында дәйекті түрде дамудың екі
кезеңінен өтті.
Бірінші кезеңде – 90-шы жылдары экономикалық жағдайды тұрақтандыру және
базалық құрылымдық қайта құруды жүргізу маңызды болды. Осы кезеңде
мемлекеттік экономикалық саясаттың негізгі міндеттері тірі қалу,
реформалар жүргізу және қоғамда әлеуметтік толқуларды болдырмау болды.
Сондықтан мемлекеттің күш-жігері ағымдағы проблемаларды шешуге бағытталды.
90-жылдардың экономикалық реформалары экономиканы нарықтық жолға
көшіріп қана қоймай, елдің әлеуметтік-экономикалық дамуын ұзақ мерзімді
жоспарлауға көшіру үшін дайындық жасады. Сол кезеңді бүгінгі күннің
көзқарасымен қарай отырып еске алар болсақ, Мемлекет басшысының
Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясын әзірлеу қажеттігі туралы
шешімінің дұрыстығы мен көрегендігін атап өтпеуге болмайды. Нақ осы үшін
1997 жылы Президенттік Жарлығымен Стратегиялық жоспарлау және реформалар
жөніндегі агенттік құрылды, оған арнап Мемлекет басшысы болашаққа көз
салу, Қазақстан қайда бет түзеуі тиіс моделін, стратегиясын ойластыру
міндетін қойды.
12 жыл бұрын Қазақстанда 2030 бағдарламасын қабылдағанда оған тиісті
мән беріле қойған жоқ.
Көптеген адамдар елдің ішінде ағымдағы міндеттер бастан асып жатқанда
осыншама ұзақ перспективаға арналған бағдарламаның елге қажеті қанша деген
пікірде болды.
Бұл ретте экономистердің бірқатары жалпы, жоспарлаудың өзі кеңестік
кезеңнен қалған мұра, және реттелмейтін нарық мемлекеттің экономикалық
саясатының басты басымдығы болуға тиіс деп санады.
Екінші жағынан, басқа экономистер керісінше директивалық жоспарлау
жүйесін қоса алғанда, бұрынғы КСРО-ның экономикалық жүйесінің озық
жетістіктерін сақтауға барлық күш-жігерін бағыттау керек деп санады.
Сонымен бірге 90-шы жылдардың аяғында зияткерлік элита арасында
Өзбекстандағы ескі кеңестік негізде мемлекеттік капитализм құру үлгісі
танымал болды.
Бұдан басқа, экономикалық жағдай кез келген стратегиялық жоспарлауға
қолайлы болған жоқ. Мәселен, 1990-жылдардың аяғында Қазақстаннан
шығарылатын мұнай экспортына арналған квота жылына бар-жоғы 3,5 млн.
тоннаны құрады, мұнайдың бағасы бір баррель үшін 12 доллардан аспады,
мемлекеттік кірістері өте төмен болды. [6. б.189]
Яғни сол жылдары елдің экономикалық жүйесін ұстап қалу мәселесі тұрды,
ол оның үстіне бірін-бірі жоққа шығаратын екі бағытты көздейтін идеялардың
ықпалында болды: - не мемлекеттік капитализмге көше отырып, мемлекеттік
реттеуді күшейту, не нарықтың ырықтандыру шеңберіндегі толық стихиясы.
Сонымен бірге осы екі нұсқа да өзінің күрделі шектеулеріне ие.
Барлығы ел экономикасын сақтап қалудың тактикалық міндеттеріне
шоғырлануға, ағымдағы жағдайға бейімделуге, одан барынша мүмкін болатынды
сығып алуға кеңес бергенде, президент ел үшін ұзақ мерзімді перспективаға
арналған стратегиялық міндеттері бар бағдарлама қабылдау туралы шешім
қабылдады.
Бұл тактика мәселесі оның стратегиясына кірігетін жаһандық міндеттерді
негізге ала отырып, ағымдағы проблемалар шешілуге тиіс даму бағдарламасын
қабылдауды білдірді.
Әлемдік экономикаға толық дәрежеде ықпалдасқан күшті мемлекеттің
қалыптасуына арналған экономиканы басқару жүйесінің нәзік құрылымын құру
мәселесі тұрды.
2030 бағдарламасын қабылдау 90-шы жылдардың соңының өзінде нарық пен
мемлекеттік басқарудың озық жақтарын пайдалану туралы мәселе қоюға
мүмкіндік берді. Бұл бүгінде мемлекет өзіне стратегиялық маңызы бар
объектілерге инвестиция салуды алатын және жалпы ойын ережелерін
айқындайтын және бір мезгілде нарық шарттарын барынша жеңілдететін осы
схема оңтайлы болып саналады. Бүгінгі аса ауқымды дағдарыс жағдайларында
экономиканы басқару жүйесінің осындай конфигурациясы бар елдер барынша
қолайлы жағдайда болды. Алайда, 90-жылдардың аяғында жағдай барынша нақты
болып көрінген жоқ.
Президент қоғамда да, көптеген экономистердің арасында да танымал емес
шешімді қабылдауға көндірді, оның үстіне ол кезде 90-шы жылдары коммунистік
қоғамнан шыққан елдердің жаңғыру жолынан нақты қалай өту қажеттігі туралы
қажетті теориялық әзірленімдер жоқ еді.
Бұл елді дамыту жауапкершілігін сезінген және ол стратегиялық жағынан
дұрыс болған саясаткердің интуициялық шешімі болды.
Әрі қайдан да болмасын дайын рецепттерді пайдалану мүмкін емес еді,
өйткені, Үндістанда, Сингапурде, және Малайзиядағы сияқты емес тарихта
қажетті институттарсыз, соттарсыз, жеке меншік институтынсыз, биржаларсыз
және басқаларсыз тарих үшін бірегей құбылыс болған тоталитарлық кеңестік
экономикалық жүйеден қазіргі заманғы мемлекетке әлі ешкім өтпеген болатын.
Қытайдың, Малайзияның, Сингапурдың, Жапонияның, Оңтүстік Кореяның, АҚШ-
тың, Норвегияның, Канаданың, басқа да мемлекеттердің стратегиялық
бағдарламалары зерделенді. Есептерге, жергілікті экономикалық
ерекшеліктерге, халықтың діліне негізделген ұзақ мерзімді стратегиялар
қабылданған және дәйекті жүзеге асырылған елдерде аса маңызды нәтижелерге
қол жеткізілгендігі анықталды.
Көп тер төгілген ауқымды жұмыстың нәтижесінде Стратегия 2030
қалыптастырылды, ол Қазақстанның ұзақ мерзімді даму бағытын айқындайтын
негізгі стратегиялық құжатқа айналды.
Екінші кезең – 1998 – 2007 жылдар – Стратегия-2030 іске асырумен
басталды. Нақ осы кезеңде біздің экономикалық дамуымыздың жеке ұлттық
моделі қалыптастырылды, ол экономикалық басқарудың озық әлемдік
практикаларының қосындысын білдіреді.
1998 жылы Чили үлгісі негізінде зейнетақы жинақтау жүйесіне көшу жүзеге
асырылды.
2000 жылы Мемлекет басшысының жарлығымен Ұлттық қор құрылды, оның
негізінде әлемдегі ең табысты ретіндегі Норвегияның мұнай қорының үлгісі
пайдаланылды.
2006 жылы Қазына орнықты даму қоры құрылды, оның ұқсас үлгісі
Малайзияның Қазына қоры болды, ал Сингапурлық Темасек холдингінің
мысалында Самұрық мемлекеттік холдингі құрылды.
Соңғы жылдары Қазақстан сияқты экономикалық өсімнің жоғары қарқынын
көрсеткен елдер көп емес, олардың қатарына Қытай, Үндістан, Ресей және
бірқатар елдер кіреді.
Осының нәтижесінде Қазақстан өз дамуының жеткілікті жоғары деңгейіне
шыға алды, онда нарық заңдары өсімнің көптеген маңызды құрылымдық
көрсеткіштері мен пропорцияларына тыңғылықсыздығы үшін жазалайды. Өсім
дағдарысы экономиканың шамадан тыс қызуы нысанында пайда болды, бұл банк
секторы мен жылжымайтын мүлік саласындағы шамадан тыс тәуекелдердің
жинақталуына әкелді. Нақ осы секторлар әлемдік қаржы дағдарысының ұлттық
экономикаға әсерінің негізгі арналары болды. Бірақ туындаған қиыншылықтарға
қарамастан, Үкіметке экономиканың басқарымдылығын сақтауға және оның жайлы
отыруын қамтамасыз етуге мүмкіндік туды.
Бүгінгі күні әлемдік қаржы дағдарысы жағдайында Қазақстанның
экономикалық моделі турбуленттік кезеңнен табысты өте отырып, өзінің
тиімділігін, тұрақтылығын және өміршеңдігін көрсетті.
Енді біздің экономика өз дамуының көптеген адамдар дағдарыстан
кейінгі деп атап жүрген үшінші кезеңіне көшуге дайындық үстінде.
Қазақстанның дағдарыстан кейінгі дамуы – бұл әлде бір жаңалық емес, ел
Президенті 1997 жылы Стратегия-2030 бағдарламасында негізін қалаған сол
бағытты іске асырудың жалғасы.
Қазір Қазақстанның экономикасы аса маңызды кезеңде тұр, өйткені келесі
онжылдық шешуші кезеңге айналады. Біз Азия барысына айнала аламыз ба, әлде
әлемдік экономиканың перифериясында қалуға тура келе ме, ол біздің келесі
онжылдықтан қалай өтетінімізге байланысты болады.
2030 жылға қарай Қазақстанды әлемнің дамыған елдерінің қатарына шығару
күрделі, бірақ бұл міндетті шешудің тәсілдерін дұрыс таңдасақ, қол жетімді.
Әлемде дамыған елдер экономикалық дамудың әртүрлі стратегияларын
пайдаланудың үлкен тәжірибесі жинақталған, оларды үш тип бойынша шартты
түрде топтастыруға болады.
Ілгерілемелі дамыту стратегиясы экономиканың импортты ауыстырушы және
экспортты бағдарлаушы өңдеуші салаларды дамыту арқылы дамыған елдер өткен
жолды қайталауға бағытталады (Ресей, Қытай, Латын Америкасы және Оңтүстік-
Шығыс Азия елдері). [24]
Дәстүрлі мамандандыру стратегиясы шикізаттық салалар арқылы
экономиканы дамытуға негізделеді. Осы стратегия шикізаттық ресурстарға бай
елдерде, солардың ішінде Канада, Австралия, Норвегияда сәтті пайдаланылды.
Индустриалды кезеңнен кейінгі даму стратегиясы көрсетілетін қызметтер
саласын дамытуға бағытталып отыр.
Осы стратегиялардың бірде-біреуі таза күйінде қолданылған жоқ.
Керісінше, өзінің дамуына табысты қол жеткізген барлық елдер әртүрлі
стратегиялардың оңтайлы үйлесімін тапты. Сонымен бірге, тек бір ғана
стратегия әрқашан басым болып табылды.
Қазақстан экономикасын жедел жаңғыртудың ең қолайлы стратегиясы мұнай-
газ секторында тірегі бар дәстүрлі мамандыру стратегиясы болып табылады.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, көбінесе шикізаттық ресурстарды игеру
ресурстық қарғыс ретінде түсіндіріледі. Осы тұжырымдамаға сәйкес табиғи
ресурстарға бай елдер ұзақ мерзімді келешекте айтарлықтай табиғи қорлары
жоқ елдермен салыстырғанда экономикалық өсуінің ең қарапайым қарқынын
көрсетеді.
2.2 ҚР-ң нарықтық құрылымы
ҚР-ң қазіргі нарықтық экономикалық құрылымына сипаттама берейік.
Соңғы 15 жылдың ішінде Қазақстан біртіндеп бірізді түрде өзінің әлемдік
саудаға қатысуын тереңдете берді. Сыртқы сауда тауар айналымының, экспорт
пен импорттың жыл сайынғы көрсеткіштері 1999 жылдан кейін келесі деңгейде
толқып тұрды: сыртқы сауда айналымы – 2001 жылы 16,4 млрд. доллардан 2004
жылы 33,9 млрд. долларға; 2005 жылы 46,3 млрд. доллардан 2009 жылы 110,5
млрд. долларға дейін жетті. Экспорт бойынша бұл көрсеткіш тұрақты түрде
өсті – 2001 жылы 9,3 млрд. доллардан 2009 жылы 72 млрд. долларға дейін
жетті. Импорт көрсеткіштері де 2001 жылы 7,1 млрд. доллардан 2009 жылы 38,5
млрд. долларға дейін өзгеріп тұрды. (13-сурет)
Сурет 1. 2009 жылғы Қазақстан экспортының құрылымы
Сыртқы сауда қызметінің айырмалық ерекшеліктеріне 2001 жылдан басталған
сыртқы сауданың оң сальдосын жатқызуымыз керек. Қарастырылған кезең ішінде
бұл көрсеткіш 2,2 млрд.-тан 33,5 млрд. АҚШ долларына дейін, яғни 15 есеге
дерлік өсті [18, б.9].
Қазақстанның салалық құрылымы бірнеше жылдар қатарынан іс жүзінде
өзгермей тұр, мұның себебі неғұрлым мол валюталық түсім түсіріп тұрған
тауарлар тізімінің өзгермеуінде болып тұр. Бұл тауарларға ең алдымен отын-
энергетикалық және металлургиялық кешен өнімдері жатады.
Ресми валюталық резервтердің өзгеруі ресми есептесулердің төлем
теңгерімін реттеу әдістері мен көздерінің бейнесін береді. Төлем
теңгерімінің тапшылығы дәлме-дәл Орталық банкінің шетел валютасын таза
сатуына тең болады. Және де керісінше, төлем теңгерімінің оң сальдосы дәлме-
дәл Орталық банкінің шетел валютасын таза сатып алуына тең болады.
Елдің ұзақ уақыт бойы төлем теңгерімін тапшылықпен теңгеріп жүргізе
алмайтыны айдан анық, себебі бұл жағдай ресми валюталық резервтердің
түгесілуіне алып келеді. Қалыптасқан жағдайдан шығудың бір ғана амалы –
төлем теңгерімін ұлттық валютаның айырбас курсын коррекциялау арқылы жүзеге
асырылатын макроэкономикалық реттеу болып табылады.
Сондықтан да табиғи әлеуетті белсенді пайдалануды сақтай отыра,
Қазақстан дайын өнімдер үлесін, соның ішінде қайтып жаңалауға келмейтін
шикізаттарды, көп ғылыми зерттеуді қажет ететін өнімдерді шығаруды өсіруі
керек. Бұл ең алдымен, мұнайды – мұнай өнімдерімен, түсті және қоспалы
металдарды – жоғары сапалы конструкциялармен, материалдармен және т. б.
біртіндеп экспорттан ығыстыруды жүйелі жүргізу керек. Егер де бұл бағыт
стратегиялық бағытпен жүргізілетін болса, онда бұл республика
экономикасының бәсекелестікке төзімділігінің артуына алып келеді.
Қазақстанда ағымдағы шоттың негізгі бөлігін (45-50%-ға дейін) сауда
теңгерімі құрайды, ал сауда теңгерімі тұрақты түрде оң көрсеткішке
айналуда, және бұл теңгерім шикізат бағасының толқуына үлкен тәуелділікте.
2000-2007 жылдар аралығы бойынша қызметтер импорты экспорттан асып
түсуін жалғастырумен болды. Бейрезиденттер көрсеткен қызметтер көлемі 2006
жылмен салыстырғанда 32,1%-ға өсіп, 11,5 млрд. долл. көрсеткіштен асып
кетті, бұл халықаралық қызметтер саудасы айналымының 76%-ға жуығын құрады.
Қазақстандық рыноктың негізгі позицияларының теңгерімделмегендігі
Тасымалдар бабы бойынша пассивті сальдо жағдайында және Сапарлар және
Басқа да қызметтер баптарының теріс сальдосы жағдайында құралады [19,
б.8].
Сыртқы қаржыландырудың үлкен көлемін тарту қалай ішкі несиелендіруді
кеңітсе, солай резиденттердің сыртқы активтерін өсіру жолы болды. 2006 жылы
резиденттердің сыртқы активтері (Ұлттық Банктің халықаралық резервтерін
есептемегенде) 17,7 млрд. долл. ұлғайды (9,5 млрд. долл. 2005 жылы). Ішкі
валюта рыногында ішкі валютаның артық ұсынысы Ұлттық Банктің халықаралық
резервтерін 2,7 –ден 19,1 млрд. долл. дейін ұлғайтуға ықпал етті (2005 жылы
- 7 млрд. долл.). Бұл резервтер деңгейі тауарлар мен қызметтердің импортын
7 айға дейін жабуды қамтамасыз етеді. Ұлттық қор қаражаттарымен
салыстырғанда елдің жиналған ресми резервтері 2006 жылы 33 млрд. долл. асып
кетті. Банк кредиттерінің көрсеткішетрі экономикаға ЖІӨ-ге қатысты
арақатынасы 2007 жылы 2006 жылмен салыстырғанда 45,9%-дан 57,0%-ға дейін
өсті. Сонымен қатар мерзімдік кредиттер құрылымында да оң өзгерістер болды,
мұнда ұзақмерзімдік (1 жылдан артық мерзімді) кредиттердің өсімі
қысқамерзімдік кредиттермен салыстырғанда ілгерілеушілік сипатта болды.
Ұзақмерзімдік кредиттер 68,9%-ға өссе, қысқамерзімдік кредиттер 16,0%-ға
өсті. Ұзақмерзімдік кредиттердің үлес салмағы 73,2%-дан 79,9%-ға дейін
өсті.
Дүниежүзілік экономикадағы іскерлік белсенділіктердің өрлеуі мен
құлдыраулары Қазақстанның Халықаралық инвестициялық ұстанымдарында көрініс
табады. Импорттың өзгермейтіндігі кезінде отандық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Экономикалық теория және халықаралық экономика кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Нарықтық экономика модельдері
Орындаған
Ф-13 к топ студенті
Сарсенбекова Г.А.
Тексерген:
Мусатаева А.А.
Қарағанды 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
І Бөлім. НАРЫҚТЫҢ экономиканың жалпы сипаттамасы 5
1.1 Нарықтық экономиканың мәні және ерекшеліктері 5
1.2 Экономиканы ұйымдастырудың әдістері 7
1.3 Нарықтық экономика мақсаттары 10
2 ҚР-ң нарықтық экономикасының қазіргі жағдайы 12
2.1 ҚР-ң нарықтық экономика модельдері 12
2.2 ҚР-ң нарықтық құрылымы 15
3 ҚР нарықтық экономика модельдерінің жетілдіру жолдары 27
ҚОРЫТЫНДЫ 30
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 32
КІРІСПЕ
Дамыған елдердің қазіргі таңдағы экономикасының нарықтық болуымен
ерекшеленеді. Нарықтық экономика негізгі экономикалық мәселелерді ең тиімді
жолмен шешетін жүйе болып шықты. Ол бірнеше ғасырлар бойы құрылды, өркениет
формасын қабылдады және болашақта бүкіл әлем елдерінің экономикалық кейпін
анықтап отырады.
Нарықтың мәнін анықтағанда, оның екі жақты мағынасы бар екенінен бастау
керек. Біріншіден, нарық (маркет) деген түсінік өзіндік мағынада өткізу
деген түсінік, бұл айырбас, айналыс сферасында орын алады. Екіншіден, нарық
- өндіріс, бөлу, айырбас және тұтыну процестерін қамтитын, адамдар
арасындағы экономикалық қатынастар жүйесі. Бұл меншіктің әр алуан
формаларын, тауар-ақша байланыстарын, қаржы-несие жүйесін пайдалануға
негізделген, экономикалық іс-әрекеттердің күрделі механизмі.
Жалпы нарық мәселесі төңірегінде осы күнге дейін теориалық айтыстар
толастамай келеді. Экономикалық әдебиеттер мен зерттеулерде "нарық" деген
терминнің мәні осы күнге дейін толық ашыла койған жоқ. Көпшілігі нарықтық
катынасты стихиялық күштер үстемдік ететін ұйымдастырылмаған, шуы көп
кәдімгі базармен теңесе, ал енді біразы нарықты экономиканы барлық ауруынан
тез жазатын керемет "дәрі" деп те, немесе осы салада орын алып отырған
олкылықтар мен қайшылықтарды тез реттейтің керемет "күш" деп те дәріптеуде.
Нарықтың атқаратын басты қызметтеріне өндіріс пен тұтынудың
арақатынасын реттеу, ұдайы өндірістін үйлесімділігін қамтамасыз ету жатады.
Қоғамдық қажеттіліктерді өтеу барысында халық шаруашылығы кұрылымдары,
өнімнің түрлері және басқа да шаруашылық параметрі жоспарланады. Сөйтіп,
өндіріс пен тұтыну процестерінің арасындағы байланыстар белгіленеді. Ал
мұндай жоспарлы бағыт-бағдарлар мен тапсырмалар алдымен нарықта, сұраныс
пен ұсыныс, кәсіпорындардың келісімдері арқылы алғашқы сынақтан өтеді.
Сонымен қатар, нарық белгіленген жоспарды жүзеге асыруда маңызды рөл
атқарады. Өйткені ол өндірілген өнімнін оған жұмсалған енбектің қоғамдық
қажеттілігін дәлелдейді. Нарықтың тағы бір маңызды қызметі өндіріс
шығындарын азайту. Бұл қызметін олбағаның қоғамдық кажетті еңбек шығындарын
накты сипаттауымен байланысты атқарады. Тек бағалар нарықтық өзгерістерді
әрдайым ескеретіндей икемді болулары керек.
Осы тақырыптың өзектілігі біздің еліміздегі әкімшіл-әміршіл жүйеден
нарықтық экономикаға өтуіне байланысты жоғары болып отыр. Ұзақ уақыт бойы
елде тауар-ақша қатынасытары және оған сәйкес меншік формалары
қабылданған жоқ, ал ұлттық экономиканың дамуы әлемдік нарықтан толығымен
оқшауланған еді.
Нарықтың құрылуы процесінің көптеген үшкір мәселелерін жеңілдететін
өзіндік буфер қызметін атқаратын (жұмыссыздық, тауар өндірісі
жетіспеушілігі) табиғи және жартылай табиғи шаруашылық жойылды.
Осы курстық жұмыстың мақсаты Қазақстандағы қазіргі таңдағы нарықтық
экономика модельдерінің ерекшеліктерін көрсету.
Менiң осы тақырыпты орындаудағы негiзгi мiндеттерiм келесiдей:
- Нарықтық экономиканың мәні және ерекшеліктерін қарастыру;
- Нарықтық экономика мақсаттарын қарастыру;
- ҚР-ң нарықтық экономикасының қазіргі жағдайын талдау;
- ҚР нарықтық экономика модельдерінің жетілдіру жолдары жолдарын
қарастыру.
Осы тақырыпты зерттей отырып, нарықтық экономика тақырыбына арналған
еңбектерінің көптігін байқай аламыз (оқулықтар, ғылыми әдебиеттер) қазіргі
кезде де экономистер осы тақырыпқа назарын аударып отыр, олар экономикалық
қатынастарды басқарудың принциптерін, заңдарын, рычагтарын қарастырады.
І Бөлім. НАРЫҚТЫҢ экономиканың жалпы сипаттамасы
1.1 Нарықтық экономиканың мәні және ерекшеліктері
Нарық дегеніміз — тауарды (қызметті) сатып алу болмаса сату мақсатында
сатушылар мен сатып алушылар арасындағы тығыз қарым-қатынас орнығатын
кеңістік. Онда ұсыныс пен сұраныстың өзара әрекеті жеке тауар, жергілікті
тауар, ұлттық тауар, аймақтық тауар және дүниежүзілік тауар деңгейінде
зерттеледі.
Нарықтық экономикада адам, бір жағынан, игілікті жасаушы болса, екінші
жағынан, сол игілікті тұтынушы. Игілікті адамдар арасында бөлу мен тұтынуда
да бағаның қызметі зор. Нарық пен адамдар арасындағы экономикалық әрекет
сұраныс пен ұсыныс қисық сызықтарының түйіскен жерінде, яғни нарықтық
бағамен шешіледі.[1. б.27]
Нарықтық экономиканың үлгілері. Нарықтық экономиканың даму үлгілері
әлемнің әр жерінде түрліше қалыптасқан.
Дүниежүзілік тәжірибедегі нарықтық экономика модельдері 1-кестеде
көрсеілген.
Кесте 1
Дүниежүзілік тәжірибедегі нарықтық экономика үлгілері
Экономиканың Мақсаты Негізгі ерекшеліктері
даму үлгілері
1. Әлеуметтік-- халықтық тұрмыс қажет- - экономикалық дамудың орташа
нарықтық тілігін өтейтін салалардың өсуі;
экономика ұдайы өндіріснің қалыптастыру;- нарықтық қатынастарға
үлгісі (Гер- - үнемі халықтың тұтыну көшу мерзімінің
мания, Шве- мүмкіндіктерін арттыру; үзақтығы;
ция және - халықтың әсіресе, тұтыну - жұмыссыздық денгейі-
басқалар) мүмкіндігі аз топтарын әлеу- нің 2—3% көлемінен ас-
меттік қорғау шаралары ар- пауы;
қылы жүзеге асыру;
2 . ¥лттық - өз отанының дамуына ұлт - экономикалық даму-
шаруашы- болып күш салу; дың жоғарғы қарқыны;
лыққа негіз- - мемлекет ішіндегі ай- - экономикалық озық
делген үлгі мақтармен, жергілікті жер- Құрылымдарды қалып-
(Жапония, лердің даму ерекшеліктерін тастыру;
Онтүстік ескеру;
Корея және - ғылыми-техникалық бағ-
басқалар) дарламаларға арқа сүйеу;
1-кестенің жалғасы
1 2 3
3. Американ- - ашық эканомикалық - экономикалық даму-
лық даму қатынастарға жол беру; дың жоғары қарқыны;
үлгісі - дүниежүзілік экономика- - халықтың әлеуметтік
лық жаналықтарға сүйену; тұрғыдан нашар қорғалуы;
- бәсекелестікті дамыту; - жұмыссыздардың көптігі
- мемлекет тарапынан жеке (8-10%);
меншік кәсіпорындарын қор-
ғап көтермелеу;
4. Қазақстан- - либералды ашық эконо- - дағдарыстан шығып,
ның эконо- миканы қалыптастыру және экономиканы тұрақты
микалық да- оның қауілсіздігін сақтау; дамытуға бет бұруы;
му үлгісі - экономиканың әлеумет- -жұмыссыздықты мейлінше
тік бағытта дамуын қамта- азайтуға бағытталған
масыз ету; шаралар жүйесінің
- экономикалық еркіндік- қалыптасуы;
ті сақтау; - экологияның халық ден-
- жеке, аралас меншік түр- саулығына әсерінің орын
лерін дамыту алуы
Нарықтық экономиканың негізгі шаруашылық субъектілеріне үй
шаруашылығын, фирма мен үкіметті жатқызамыз. Бұл субъектілер бір-бірімен
ресурс нарығында, қаржы мен тұтыну нарығында өзара іс-әрекет жасап, шығыс
пен кірісті айналым жасайды.
Үй шаруашылығы материалдық (жер мен капитал) және адами (еңбек пен
кәсіпшілдік) ресурстарды өткере (өткізу) отырып, оларды фирмаларға нарық
ресурстары арқылы ұсынады. Соңғылары тауар өндірісіне қажетті сұраным
ресурстарын талап етеді. Сұраныс пен ұсыныстың өзара іс-әрекеті әрбір
ресурс түріне нарықтық бағаны белгілейді. Үй шаруашылығы тұтыну нарығында
тауарға сұраным жасай отырып, ресурстарды сатудан алынған табысты қажетті
өнім мен қызмет жасауға жұмсайды. Ал, фирмалар өз өнімін өткере отырып,
ақшалай табыс алады.
Үй шаруашылығы тапқан табыстың барлығын өнім сатып алуға жұмсамайды,
белгілі бөлігін жинайды (қор) және ресурстар мен салықты төлеуге жұмсайды.
Фирмалар өндіріс ресурстарын біріктіреді және қозғалысқа келтіріп өнім
шығарады, қызмет көрсетеді және осы тауарды ұсынады. Оларды нарықта сату
фирманың ақшалай табысын қалыптастырады. Үй шаруашылығы сияқты фирмалар да
алынған табысты (өткеруден түскен табыс) ресурстарды төлеуге толық
жұмсайды. Фирмалар үй шаруашылығындай қажетті салықтарды төлейді,
инвестицияны жүзеге асырады және т.б. [2,б.123]
Үкімет фирмалардан салық алып, жеке кәсіпорындарға дотация, субсидия
береді және кәсіпкерлерден қажетті ресурстарды сатып алады. Үкімет
жұмысымен қамтамасыз ету саясатын жүргізді және инфляция деңгейіне, ұлттық
өнімнің қозғалысы және құрылымына әсер етіп, табыстарды үлестіреді.
Салықтан түскен ақшалай қаржыны шоғырландырып, үкімет жалақыны,
трансферттік төлемдерді (мемлекеттік зейнетақы, табыс аздарға көмекақы,
жұмыссыздарға жәрдемақы) төлейді. Құқықтықнегізде қамтамасыз етіп,
экономиканы тиімді дамыту үшін мемлекеттік қызмет көрсетуді ұсынады. Демек,
табыс пен шығындардың шеңбер айналымы үнемі қозғалыста болып, теңгеіледі.
Түпкі есепте (нәтижеде) өндірістің жалпы көлемін байқатып, тұрғындардың
жұмыстылығы мен табысы көрсетіледі.
Нарықтық экономиканың қажетті элементтерінің бірі инфрақұрылым болып
табылады.
Инфрақұрылым – бұл институттар ( ұйымдар, фирма, мекемелер) жиынтығынан
тұрады және оның мән-мағынасы нарықтың дамуы мен қызмет жасауы үшін қалыпты
жағдай қалыптастырып қызмет көрсетеді.
Нарықтық инфрақұрылымының элементіне – тауарлық, қор биржасы, еңбек
биржасы, делдалдық және маркетингтік қызметтер, ақпараттық жүйелер,
коммерциялық банктер, көтерме сауда орталықтары, аукциондар, жәрмеңкелер
және т.б. жатады.
Нарықтық экономиканың бой көтеруі нарықтық инфрақұрылым негізгі
элементтерінің қалыптасуына мүмкіндік жасайды. Құрылған объектілер қалыпты
экономикалық нарықтық қызметті қамтамасыз етуге тиіс. Оларға:
- топтасқан тауарларды көтерме сауда жасау үшін сауда биржасы;
- бағалы қағаздарды саудалау үшін қор биржасы;
- өндіріс құрал-жабдығы мен тұтыну заттарын сату үшін коммерциялық
көтерме сауда кәсіпорындары;
- акционерлік кәсіпорын мен бірлестіктер қаржысына құралған қоймалар,
элеватор, тоңазытқыш, транспорт шаруашылықтары;
- коммерциялық банктердің коммерциялық несиелер арқылы қызмет жасауы,
ол несиелер құрылтайшы-кәсіпорын пай жарнасынан немесе акционерлік негізде
құрылуы керек;
- коммерциялық ақпараттық орталықтар және кәсіпорындағы маркетингтік
бөлімдер. Нарық конъюктурасы мен сұранымды зерттеу орталықтары;
- жарнамалық сипаттағы қызмет үшін құрылтайшылар;
- сервистік, ремонттық, консультациялық, банктік және құқықтық
қызметтер жатады.
1.2 Экономиканы ұйымдастырудың әдістері
Экономиканы ұйымдастырудың әдістерін қарастыруда ең алдымен экономиканы
ұйымдастырудың моделдерін қаарстырамыз.
Адамның коғамда өмір сүру тарихында экономиканы ұйымдастырудың үш
моделі қалыптасқандығын айтқанбыз. Олар: а) жоспарлы-нұсқаулы; ә) нарықтық;
б) аралас болып келеді. Жоспарлы-нұскаулы экономика жағдайында шаруашылықты
үйымдастырудын әкімшілдік-әміршілдік механизмі өндіруші үстемдігіне
негізделген. Мұндай жағдайда нарықтық инструмент кажет емес. Тауар өндіруші
мен тұтынушылардың арасындағы шаруашылық байланысы орталық орган арқылы
жоспардың кемегімен жүзеге асады. Әміршілік модельде барлығы ертерек
есептелініп, бар позиция бойынша алдын-ала баланс жасалады. Орталықгың
жоспарлаушы органдары нұсқау түрде төменгі ұйымға нені өндіруді және кімге,
қандай бағамен өндіруді анықтап береді. Мұндай модельдің негізгі принципі:
Қолымыздан не келеді, соны өндіреміз; қолда не бар, соны алыңыз.
Орталықтан бекітілген қор бойынша материалдық ресурстарды жоспарлы бөлу -
экономиканың осындай моделінің негізі болып табылады. [3. б.142]
Шаруашылықты осындай модельмен ұйымдастырудың бірнеше олқылығы бар:
- біріншіден, барлық шаруашылық мәселелерін жоғарыдағы бюрократтық
инстанция арқылы шешу. Олардың келісімін алуға көп уақыт кетіп, сол кезде
жағдай мүдде езгеріп, мәселені шешу мүмкін болмай қалуы немесе дұрыс шешім
қабылданбайды;
- екіншіден, жоспарлы тұтыну жөне өнімге бекітілген баға ғылым мен
техниканың жетістігін өндіруге, өңдіріс шығынын төмендету мен ресурсты
үнемдеуге жағдай жасай алмайды;
- үшіншіден, тауар өндірушілердің материалдық ресурстар мен өнімнен
алшақтауы қоғамдық өндіріс тиімділігінің төмендеуіне, оның қарқыны мен даму
деңгейінің құлдырауына алып келеді.
Нарықтық модельге негізделген экономика шаруашылықты ұйымдастыруды
былай жүзеге асырды: жеке түлынушы мен өндірушілер нарық арқылы өзара іс-
әрекет жасап, экономикадағы басты үш мәселені шешуді мақсат етеді. Оларға:
нені, қалай және кімге өндіруді жүзеге асыру қажеттілігін жатқызамыз.
Нені өңдіру? Тұтынушы кез-келген тауарды таңдау арқылы өз дегенін
жүргізеді. Егер сатып алушы белгілі тауар түрін көптеу шығаратын болса,
онда ол тауарға баға өседі. Мұндай механизмнің қалыптасуы экономикалык
тәртіпке шакырып, бірақ ретсіздікке жүгіне анархияға жол бермейді. Нарықтық
шаруашылық механизімінің іс әрекеті сипат алып: тауарға сұраным өссе, баға
көтеріледі және тауар өндіруші өндіріс көлемін ұлғайтады. Кейде кері
құбылыс болуы әбден мүмкін.
Қалай өндіру? Тауар өндірушінің өзара бәсекелестігімен анықталады. Баға
бәсекелестігін жеңіп, белгілі пайда алу үшін тауар өндірушінің бір ғана
сабағы бар — арзан әрі сапалы өнімді шығару. Мұндай өнім қандай тауар
өндірушіде болмақ? Әрине, өндірісте ҒГП элементін кең колдануды
ұйымдастырған, ресурсты үнемдеген, білікті кадрлары бар тауар өндірушілер
болады. Нарық өндіріске ҒТП-ті ендіріп, тұтынушыға баға мен сапасы
көңілінен шығатын өнімді шығаруға өндірісті барынша итермелейді.
Кімге өндіру? Бұл құбылыс сұраным мен ұсынымның арақатынасымен
байланыстырылып түсіндіріледі. Нарықты тұтынушының саны мен кұрылымы, оның
табыс деңгейі және т.б. параметрлер арқылы тамырын басып, біліп отыру
керек.
Нарықтық модепь кезінде экономиканы кім баскарды? Экономиканы тұтынушы
сұраным мен техникалық професс деңгейінің дамуьш ретгеу аркылы рыноктық
механизм басқарады. Осы үш мәселе нені өндіру керек, Қалай өндіру
керек, Кімге өндірілуі керек экономикалык жүйенің деңгейі болып
табылады, бірақ оларды шешу әртүрлі жолмен жүзеге асады.
Нарығы дамыған елдер ғалымдарының пайымдауынша, таза күійңде
экономиканы ұйымдастырудың әміршілдік әрі нарықтық моделі ешқашан болмайды.
Олардың айтуынша, нарықтық экономикасы дамыған елдерде аралас модель кызмет
жасайды. Соңдықтаң да онда жеке және коғамдық институттар экономикалық
бақылауды жүзеге асырады: жеке жүйе басқаларға байқатпай нарықтык,
механизмді бағыттаушы, әкімшілдік реттеу мен салықты ынталандыру арқылы
қоғамдық институтгар ниеттерін жүзеге асырады.
Нарық — қоғамдық тұтыну мен өндірісті келістірудің тиімді механизмі.
Сондықтан да ол әлемдік өркениеттің басты жетістігі болып табылып, адамзат
ойының математика, геңдік инженерия, электроника сиякты жаңалықтарымен
салыстыруға болады.
Таң ғажайып неміс экономикасының авторы, профессор Людвиг Эрхард
Барша жанға әлаукаттылық (1956 ж.) еңбегінде былай деген: Нарықтық
шаруашылықтың кез-келген жоспарлы шаруашылықтан артықшылығы сол, нарықтық
шаруашылықта күнде, сағат сайын икемделу процесі жүрді. Ол ұлттық өнім мен
ұлттық табыстың, сұраным мен ұсынымының арақатынасын дұрыс жолға койып,
тепе-тендікке келтіреді.
Алайда, нарықтык, механизм идеалды емес. Оның да келенсіз жақтары
баршылық: әлеуметтік жіктелу, дәрменсіздерге қаталдығы, әсіресе банкрот
болғаңдарға, жұмыссыздықтың болуы. Бұл келеңсіздіктері оның жетістігімен
көмкеріліп отырады. Қоғам нарықтық катынастардың келеңсіз салдарын
амортизациялауды үйреніп, оны бағаны реттеу, салық жүйесі негізінде табысты
қайта бөлудің үлестірудің көмегімен іске асырады. Соңдай-ақ бюджетгік
қаржыландыруды арқасында жұмыскерлердің біліктілігін артырып, жұмыссыздарға
жәрдемақы және әлеуметгік қамсыздандыру жүйесін калыптастырады. [4. б.89]
Нарық күрделі экономикалық категория бола тұра өзімен өзі болған емес.
Ол белгілі және нақты әлеуметтік-экономикалык жағдайда өмір сүреді және
көптеген факторларға тәуелді:
а) меншік түрлерінің кеп болуы;
ә) нарықтағы шаруашылық субъектілерінің қойылатын экономикалық
жауапкершілікке сай болып, тәуелсіз әрі өз-өзінше болуы;
б) тауар өндірушілер мен сауда делдалдарының бәсекелестігі (аз дегеңде
5-7 бәсекелес);
в) белгісіз нарыққа өнім шығару;
г) өнімге бағаны контрагенттердің кою құқықтығы;
д) керекті инфрақұрылымның болуы.
Сонымен экономиканы ұйымдастырудың үш моделі қалыптасқан, олар: а)
жоспарлы-нұсқаулы; ә) нарықтық; б) аралас болып келеді.
1.3 Нарықтық экономика мақсаттары
Нарық экономикасы практикада өзінің жоғары тиімділігін дәлелдейді, оған
мына төменде көрсетілген процестерді кәсіпорын деңгейінде шешуде парапар
келетін басқа әдіс жоқ.
1. Өндіріс пен тұтынудың өзара байланысын қамтамасыз ету. Нарық бұл
қызметін төлем қабілеті бар сұранысты қанағаттандыруға арналған ұсыныстар
ассортиментімен сәйкестендіру арқылы атқарады.
2. Өз алдына тәуелсіз шаруашылық жүргізетін өндірушілер еңбегі
нәтижесін қоғамдық бағалау. Осы бағалау механизмі қарапайым, тиімді және
объективті. Сатып алу және сату орнықты ма? әлде жоқ па? Сатып алу мен
сатуды болжау қиын болғандықтан, рынок экономикасында сатушы - өндірушілер
мен сатып алушы – тұтынушылар тұрақты түрде рыноктың жағдайын зерттеп отыру
қажет.
3. Бағаның еркін қозғалысы. Рыноктық бағаның мөлшері мен динамикасы,
сұраныс пен ұсыныстың еркін өзара қатынасы процесінде қалыптасады. Бағаның
еркін қозғалысын рынок қана қамтамасыз етеді, тікелей айтсақ осының өзі
рынок.
4. Экономикасы сауықтыру дербес шаруашылық жүргізулердің еңбек
нәтижесін бағаның еркін қозғалысы арқылы жүзеге асырса, артта қалған
өндірушілерді озық өндірушіден тым алшақтады.
Басқаша айтқанда рынок экономикасы механизміне артта қалған өндіріс
сауықтыру мүмкіндіктері бар.
5. Бәсекенің жалпыға бірдейлігі. Рынок экономикасы дегеніміз бәсеке,
оның барлық саласында, барша дәрежесінде пайда іздеу жолындағы жарыс,
күрес. Сатушылар арасында үздіксіз жарыс:
а) өндіріс көлемін неғұрлым ұлғайту үшін;
б) шығынды неғұрлым азайту үшін;
в) неғұрлым пайдасы мол салаларда қызмет атқару үшін; сатып алушылар
рынок бағасының дәрежесі мен мөлшерінде неғұрлым көбірек әсер ету
мақсатында әрдайым бәсекеге түседі. Рынок экономикасының негізгі қызметі
жоғарыда айтылған бәсеке, жарыс бағытында орын алатыны айқын. Осы механизм
арқылы рынок экономикасы өзінің тиімділігін дәлелдейді.
Жоғарыда рынок экономикасын дәріптеуден оның күш қуаты шексіз мол деген
ұғым тумауы керек. Дәлірек айтсақ бірсыпыра өте маңызды қоғамдық
қажеттіктерді өтеуді рынок қатынастарына арнаулы институттарды қатыстырмай
қамтамасыз ету мүмкін емес. [5. б.147]
1. Макроэкономикалық пропорциялар. Рынок экономикасы халық шаруашылығы
салалары арасындағы қарым – қатынастарды, пропорцияларды реттей алмайды,
керісінше, диспропорциялар туғызады. Бұл өте қауіпті, құрылымдық
дағдарыстар туғызады. Сондықтан мемлекет құрылымдық дағдарыста жол бермеу
жағын қарастырып отыруы керек.
2. Ғылыми – техникалық прогресс. Рынок экономикасы ғылыми – техникалық
жаңалықтарды қолдануға, ерекше ұмтылғанымен осы жетістіктерді пайдалануға
сарандық жасайды. Ол түсінікті де, себебі: ҒТП – тәуекелділікпен жұмсалатын
көп қаржы – капитал. Рынок экономикасының бұл кемшілігін ғылыми –
техникалық прогресс саласындағы капиталды қолдайтын мемлекеттік бюджеттен
арнаулы қаржы бөлу арқылы бәсеңдетуге болады.
3. Стратегиялық инвестициялар. Капиталдың айналымын тездетуді көздейтін
рынок экономикасы күрделі құрылыс жоспарына қаржы жұмсауға ынталы емес,
себебі, бұл салада қаржы айналымы ұзақ мерзімге созылғандықтан бұл қызметті
қоғам атқаруы керек.
4. Рыноктың емес секторларды қолдау. Рынок экономикасы рынокқа тікелей
жатпайтын салаларды қаржыландыруға немқұрайды бұл міндетті де мемлекет өз
мойнына алуға тиіс.
5. Әлеуметтік қорғау. Рынок экономикасы өте күрделі әлеуметтік
проблемаларды тудырады. Оған жататындар- жұмыссыздық, табыстардың күрделі
жіктелуі, инфляция. Рынок экономикасының осындай қиындықтарын, азайту
мемлекеттің ерекше назарында болуға тиіс.
Шаруашылықты рыноктық ұйымдастыру тарихы әлденеше ондаған ғасырларға
созылғанымен, бірақ та ол адамзат қоғамының даму тарихынан – қоғамдық еңбек
бөлінісі және қосымша өнім болмағандықтан рыноктың өмір сүру қажеттігі
болмады.
Өндіріс құралдарын жетілдіріу және еңбек өнімділігінің өсуі нәтижесінде
артық өнім, онымен қоса айырбас пайда болды.
2 ҚР-ң нарықтық экономикасының қазіргі жағдайы
2.1 ҚР-ң нарықтық экономика модельдері
Қазақстан өзінің жаңа экономикалық тарихында дәйекті түрде дамудың екі
кезеңінен өтті.
Бірінші кезеңде – 90-шы жылдары экономикалық жағдайды тұрақтандыру және
базалық құрылымдық қайта құруды жүргізу маңызды болды. Осы кезеңде
мемлекеттік экономикалық саясаттың негізгі міндеттері тірі қалу,
реформалар жүргізу және қоғамда әлеуметтік толқуларды болдырмау болды.
Сондықтан мемлекеттің күш-жігері ағымдағы проблемаларды шешуге бағытталды.
90-жылдардың экономикалық реформалары экономиканы нарықтық жолға
көшіріп қана қоймай, елдің әлеуметтік-экономикалық дамуын ұзақ мерзімді
жоспарлауға көшіру үшін дайындық жасады. Сол кезеңді бүгінгі күннің
көзқарасымен қарай отырып еске алар болсақ, Мемлекет басшысының
Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясын әзірлеу қажеттігі туралы
шешімінің дұрыстығы мен көрегендігін атап өтпеуге болмайды. Нақ осы үшін
1997 жылы Президенттік Жарлығымен Стратегиялық жоспарлау және реформалар
жөніндегі агенттік құрылды, оған арнап Мемлекет басшысы болашаққа көз
салу, Қазақстан қайда бет түзеуі тиіс моделін, стратегиясын ойластыру
міндетін қойды.
12 жыл бұрын Қазақстанда 2030 бағдарламасын қабылдағанда оған тиісті
мән беріле қойған жоқ.
Көптеген адамдар елдің ішінде ағымдағы міндеттер бастан асып жатқанда
осыншама ұзақ перспективаға арналған бағдарламаның елге қажеті қанша деген
пікірде болды.
Бұл ретте экономистердің бірқатары жалпы, жоспарлаудың өзі кеңестік
кезеңнен қалған мұра, және реттелмейтін нарық мемлекеттің экономикалық
саясатының басты басымдығы болуға тиіс деп санады.
Екінші жағынан, басқа экономистер керісінше директивалық жоспарлау
жүйесін қоса алғанда, бұрынғы КСРО-ның экономикалық жүйесінің озық
жетістіктерін сақтауға барлық күш-жігерін бағыттау керек деп санады.
Сонымен бірге 90-шы жылдардың аяғында зияткерлік элита арасында
Өзбекстандағы ескі кеңестік негізде мемлекеттік капитализм құру үлгісі
танымал болды.
Бұдан басқа, экономикалық жағдай кез келген стратегиялық жоспарлауға
қолайлы болған жоқ. Мәселен, 1990-жылдардың аяғында Қазақстаннан
шығарылатын мұнай экспортына арналған квота жылына бар-жоғы 3,5 млн.
тоннаны құрады, мұнайдың бағасы бір баррель үшін 12 доллардан аспады,
мемлекеттік кірістері өте төмен болды. [6. б.189]
Яғни сол жылдары елдің экономикалық жүйесін ұстап қалу мәселесі тұрды,
ол оның үстіне бірін-бірі жоққа шығаратын екі бағытты көздейтін идеялардың
ықпалында болды: - не мемлекеттік капитализмге көше отырып, мемлекеттік
реттеуді күшейту, не нарықтың ырықтандыру шеңберіндегі толық стихиясы.
Сонымен бірге осы екі нұсқа да өзінің күрделі шектеулеріне ие.
Барлығы ел экономикасын сақтап қалудың тактикалық міндеттеріне
шоғырлануға, ағымдағы жағдайға бейімделуге, одан барынша мүмкін болатынды
сығып алуға кеңес бергенде, президент ел үшін ұзақ мерзімді перспективаға
арналған стратегиялық міндеттері бар бағдарлама қабылдау туралы шешім
қабылдады.
Бұл тактика мәселесі оның стратегиясына кірігетін жаһандық міндеттерді
негізге ала отырып, ағымдағы проблемалар шешілуге тиіс даму бағдарламасын
қабылдауды білдірді.
Әлемдік экономикаға толық дәрежеде ықпалдасқан күшті мемлекеттің
қалыптасуына арналған экономиканы басқару жүйесінің нәзік құрылымын құру
мәселесі тұрды.
2030 бағдарламасын қабылдау 90-шы жылдардың соңының өзінде нарық пен
мемлекеттік басқарудың озық жақтарын пайдалану туралы мәселе қоюға
мүмкіндік берді. Бұл бүгінде мемлекет өзіне стратегиялық маңызы бар
объектілерге инвестиция салуды алатын және жалпы ойын ережелерін
айқындайтын және бір мезгілде нарық шарттарын барынша жеңілдететін осы
схема оңтайлы болып саналады. Бүгінгі аса ауқымды дағдарыс жағдайларында
экономиканы басқару жүйесінің осындай конфигурациясы бар елдер барынша
қолайлы жағдайда болды. Алайда, 90-жылдардың аяғында жағдай барынша нақты
болып көрінген жоқ.
Президент қоғамда да, көптеген экономистердің арасында да танымал емес
шешімді қабылдауға көндірді, оның үстіне ол кезде 90-шы жылдары коммунистік
қоғамнан шыққан елдердің жаңғыру жолынан нақты қалай өту қажеттігі туралы
қажетті теориялық әзірленімдер жоқ еді.
Бұл елді дамыту жауапкершілігін сезінген және ол стратегиялық жағынан
дұрыс болған саясаткердің интуициялық шешімі болды.
Әрі қайдан да болмасын дайын рецепттерді пайдалану мүмкін емес еді,
өйткені, Үндістанда, Сингапурде, және Малайзиядағы сияқты емес тарихта
қажетті институттарсыз, соттарсыз, жеке меншік институтынсыз, биржаларсыз
және басқаларсыз тарих үшін бірегей құбылыс болған тоталитарлық кеңестік
экономикалық жүйеден қазіргі заманғы мемлекетке әлі ешкім өтпеген болатын.
Қытайдың, Малайзияның, Сингапурдың, Жапонияның, Оңтүстік Кореяның, АҚШ-
тың, Норвегияның, Канаданың, басқа да мемлекеттердің стратегиялық
бағдарламалары зерделенді. Есептерге, жергілікті экономикалық
ерекшеліктерге, халықтың діліне негізделген ұзақ мерзімді стратегиялар
қабылданған және дәйекті жүзеге асырылған елдерде аса маңызды нәтижелерге
қол жеткізілгендігі анықталды.
Көп тер төгілген ауқымды жұмыстың нәтижесінде Стратегия 2030
қалыптастырылды, ол Қазақстанның ұзақ мерзімді даму бағытын айқындайтын
негізгі стратегиялық құжатқа айналды.
Екінші кезең – 1998 – 2007 жылдар – Стратегия-2030 іске асырумен
басталды. Нақ осы кезеңде біздің экономикалық дамуымыздың жеке ұлттық
моделі қалыптастырылды, ол экономикалық басқарудың озық әлемдік
практикаларының қосындысын білдіреді.
1998 жылы Чили үлгісі негізінде зейнетақы жинақтау жүйесіне көшу жүзеге
асырылды.
2000 жылы Мемлекет басшысының жарлығымен Ұлттық қор құрылды, оның
негізінде әлемдегі ең табысты ретіндегі Норвегияның мұнай қорының үлгісі
пайдаланылды.
2006 жылы Қазына орнықты даму қоры құрылды, оның ұқсас үлгісі
Малайзияның Қазына қоры болды, ал Сингапурлық Темасек холдингінің
мысалында Самұрық мемлекеттік холдингі құрылды.
Соңғы жылдары Қазақстан сияқты экономикалық өсімнің жоғары қарқынын
көрсеткен елдер көп емес, олардың қатарына Қытай, Үндістан, Ресей және
бірқатар елдер кіреді.
Осының нәтижесінде Қазақстан өз дамуының жеткілікті жоғары деңгейіне
шыға алды, онда нарық заңдары өсімнің көптеген маңызды құрылымдық
көрсеткіштері мен пропорцияларына тыңғылықсыздығы үшін жазалайды. Өсім
дағдарысы экономиканың шамадан тыс қызуы нысанында пайда болды, бұл банк
секторы мен жылжымайтын мүлік саласындағы шамадан тыс тәуекелдердің
жинақталуына әкелді. Нақ осы секторлар әлемдік қаржы дағдарысының ұлттық
экономикаға әсерінің негізгі арналары болды. Бірақ туындаған қиыншылықтарға
қарамастан, Үкіметке экономиканың басқарымдылығын сақтауға және оның жайлы
отыруын қамтамасыз етуге мүмкіндік туды.
Бүгінгі күні әлемдік қаржы дағдарысы жағдайында Қазақстанның
экономикалық моделі турбуленттік кезеңнен табысты өте отырып, өзінің
тиімділігін, тұрақтылығын және өміршеңдігін көрсетті.
Енді біздің экономика өз дамуының көптеген адамдар дағдарыстан
кейінгі деп атап жүрген үшінші кезеңіне көшуге дайындық үстінде.
Қазақстанның дағдарыстан кейінгі дамуы – бұл әлде бір жаңалық емес, ел
Президенті 1997 жылы Стратегия-2030 бағдарламасында негізін қалаған сол
бағытты іске асырудың жалғасы.
Қазір Қазақстанның экономикасы аса маңызды кезеңде тұр, өйткені келесі
онжылдық шешуші кезеңге айналады. Біз Азия барысына айнала аламыз ба, әлде
әлемдік экономиканың перифериясында қалуға тура келе ме, ол біздің келесі
онжылдықтан қалай өтетінімізге байланысты болады.
2030 жылға қарай Қазақстанды әлемнің дамыған елдерінің қатарына шығару
күрделі, бірақ бұл міндетті шешудің тәсілдерін дұрыс таңдасақ, қол жетімді.
Әлемде дамыған елдер экономикалық дамудың әртүрлі стратегияларын
пайдаланудың үлкен тәжірибесі жинақталған, оларды үш тип бойынша шартты
түрде топтастыруға болады.
Ілгерілемелі дамыту стратегиясы экономиканың импортты ауыстырушы және
экспортты бағдарлаушы өңдеуші салаларды дамыту арқылы дамыған елдер өткен
жолды қайталауға бағытталады (Ресей, Қытай, Латын Америкасы және Оңтүстік-
Шығыс Азия елдері). [24]
Дәстүрлі мамандандыру стратегиясы шикізаттық салалар арқылы
экономиканы дамытуға негізделеді. Осы стратегия шикізаттық ресурстарға бай
елдерде, солардың ішінде Канада, Австралия, Норвегияда сәтті пайдаланылды.
Индустриалды кезеңнен кейінгі даму стратегиясы көрсетілетін қызметтер
саласын дамытуға бағытталып отыр.
Осы стратегиялардың бірде-біреуі таза күйінде қолданылған жоқ.
Керісінше, өзінің дамуына табысты қол жеткізген барлық елдер әртүрлі
стратегиялардың оңтайлы үйлесімін тапты. Сонымен бірге, тек бір ғана
стратегия әрқашан басым болып табылды.
Қазақстан экономикасын жедел жаңғыртудың ең қолайлы стратегиясы мұнай-
газ секторында тірегі бар дәстүрлі мамандыру стратегиясы болып табылады.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, көбінесе шикізаттық ресурстарды игеру
ресурстық қарғыс ретінде түсіндіріледі. Осы тұжырымдамаға сәйкес табиғи
ресурстарға бай елдер ұзақ мерзімді келешекте айтарлықтай табиғи қорлары
жоқ елдермен салыстырғанда экономикалық өсуінің ең қарапайым қарқынын
көрсетеді.
2.2 ҚР-ң нарықтық құрылымы
ҚР-ң қазіргі нарықтық экономикалық құрылымына сипаттама берейік.
Соңғы 15 жылдың ішінде Қазақстан біртіндеп бірізді түрде өзінің әлемдік
саудаға қатысуын тереңдете берді. Сыртқы сауда тауар айналымының, экспорт
пен импорттың жыл сайынғы көрсеткіштері 1999 жылдан кейін келесі деңгейде
толқып тұрды: сыртқы сауда айналымы – 2001 жылы 16,4 млрд. доллардан 2004
жылы 33,9 млрд. долларға; 2005 жылы 46,3 млрд. доллардан 2009 жылы 110,5
млрд. долларға дейін жетті. Экспорт бойынша бұл көрсеткіш тұрақты түрде
өсті – 2001 жылы 9,3 млрд. доллардан 2009 жылы 72 млрд. долларға дейін
жетті. Импорт көрсеткіштері де 2001 жылы 7,1 млрд. доллардан 2009 жылы 38,5
млрд. долларға дейін өзгеріп тұрды. (13-сурет)
Сурет 1. 2009 жылғы Қазақстан экспортының құрылымы
Сыртқы сауда қызметінің айырмалық ерекшеліктеріне 2001 жылдан басталған
сыртқы сауданың оң сальдосын жатқызуымыз керек. Қарастырылған кезең ішінде
бұл көрсеткіш 2,2 млрд.-тан 33,5 млрд. АҚШ долларына дейін, яғни 15 есеге
дерлік өсті [18, б.9].
Қазақстанның салалық құрылымы бірнеше жылдар қатарынан іс жүзінде
өзгермей тұр, мұның себебі неғұрлым мол валюталық түсім түсіріп тұрған
тауарлар тізімінің өзгермеуінде болып тұр. Бұл тауарларға ең алдымен отын-
энергетикалық және металлургиялық кешен өнімдері жатады.
Ресми валюталық резервтердің өзгеруі ресми есептесулердің төлем
теңгерімін реттеу әдістері мен көздерінің бейнесін береді. Төлем
теңгерімінің тапшылығы дәлме-дәл Орталық банкінің шетел валютасын таза
сатуына тең болады. Және де керісінше, төлем теңгерімінің оң сальдосы дәлме-
дәл Орталық банкінің шетел валютасын таза сатып алуына тең болады.
Елдің ұзақ уақыт бойы төлем теңгерімін тапшылықпен теңгеріп жүргізе
алмайтыны айдан анық, себебі бұл жағдай ресми валюталық резервтердің
түгесілуіне алып келеді. Қалыптасқан жағдайдан шығудың бір ғана амалы –
төлем теңгерімін ұлттық валютаның айырбас курсын коррекциялау арқылы жүзеге
асырылатын макроэкономикалық реттеу болып табылады.
Сондықтан да табиғи әлеуетті белсенді пайдалануды сақтай отыра,
Қазақстан дайын өнімдер үлесін, соның ішінде қайтып жаңалауға келмейтін
шикізаттарды, көп ғылыми зерттеуді қажет ететін өнімдерді шығаруды өсіруі
керек. Бұл ең алдымен, мұнайды – мұнай өнімдерімен, түсті және қоспалы
металдарды – жоғары сапалы конструкциялармен, материалдармен және т. б.
біртіндеп экспорттан ығыстыруды жүйелі жүргізу керек. Егер де бұл бағыт
стратегиялық бағытпен жүргізілетін болса, онда бұл республика
экономикасының бәсекелестікке төзімділігінің артуына алып келеді.
Қазақстанда ағымдағы шоттың негізгі бөлігін (45-50%-ға дейін) сауда
теңгерімі құрайды, ал сауда теңгерімі тұрақты түрде оң көрсеткішке
айналуда, және бұл теңгерім шикізат бағасының толқуына үлкен тәуелділікте.
2000-2007 жылдар аралығы бойынша қызметтер импорты экспорттан асып
түсуін жалғастырумен болды. Бейрезиденттер көрсеткен қызметтер көлемі 2006
жылмен салыстырғанда 32,1%-ға өсіп, 11,5 млрд. долл. көрсеткіштен асып
кетті, бұл халықаралық қызметтер саудасы айналымының 76%-ға жуығын құрады.
Қазақстандық рыноктың негізгі позицияларының теңгерімделмегендігі
Тасымалдар бабы бойынша пассивті сальдо жағдайында және Сапарлар және
Басқа да қызметтер баптарының теріс сальдосы жағдайында құралады [19,
б.8].
Сыртқы қаржыландырудың үлкен көлемін тарту қалай ішкі несиелендіруді
кеңітсе, солай резиденттердің сыртқы активтерін өсіру жолы болды. 2006 жылы
резиденттердің сыртқы активтері (Ұлттық Банктің халықаралық резервтерін
есептемегенде) 17,7 млрд. долл. ұлғайды (9,5 млрд. долл. 2005 жылы). Ішкі
валюта рыногында ішкі валютаның артық ұсынысы Ұлттық Банктің халықаралық
резервтерін 2,7 –ден 19,1 млрд. долл. дейін ұлғайтуға ықпал етті (2005 жылы
- 7 млрд. долл.). Бұл резервтер деңгейі тауарлар мен қызметтердің импортын
7 айға дейін жабуды қамтамасыз етеді. Ұлттық қор қаражаттарымен
салыстырғанда елдің жиналған ресми резервтері 2006 жылы 33 млрд. долл. асып
кетті. Банк кредиттерінің көрсеткішетрі экономикаға ЖІӨ-ге қатысты
арақатынасы 2007 жылы 2006 жылмен салыстырғанда 45,9%-дан 57,0%-ға дейін
өсті. Сонымен қатар мерзімдік кредиттер құрылымында да оң өзгерістер болды,
мұнда ұзақмерзімдік (1 жылдан артық мерзімді) кредиттердің өсімі
қысқамерзімдік кредиттермен салыстырғанда ілгерілеушілік сипатта болды.
Ұзақмерзімдік кредиттер 68,9%-ға өссе, қысқамерзімдік кредиттер 16,0%-ға
өсті. Ұзақмерзімдік кредиттердің үлес салмағы 73,2%-дан 79,9%-ға дейін
өсті.
Дүниежүзілік экономикадағы іскерлік белсенділіктердің өрлеуі мен
құлдыраулары Қазақстанның Халықаралық инвестициялық ұстанымдарында көрініс
табады. Импорттың өзгермейтіндігі кезінде отандық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz