Ақша экономикалық категория ретінде
Кіріспе
I. Ақша нарығы. Ақшаға ұсыныс пен сұраныс
1.1 Ақшаның мәні, анықтамасы, пайда болуы
1.2 Ақша жүйесі, ақша массасы
1.3 Ақшаға сұраныс және ақша ұсынысы
II. Валюта және валюталық жүйе
2.1 Валютаның, валюта нарығының және валюта жүйесінің мәні
мен мазмұны
2.2 Әлемдік валюталық нарықтар және валюталық биржалар
III.Қазақстан Республикасындағы ақша және валюта саясаттарының даму перспективалары
3.1 Қазақстан Республикасының ақша жиыны және ақша қаржы жаналығы
3.2 Қазақстан Республикасының валюталық саясатының даму ерекшеліктері
Қорытынды
Пайдаланған әдебиет тізімі
I. Ақша нарығы. Ақшаға ұсыныс пен сұраныс
1.1 Ақшаның мәні, анықтамасы, пайда болуы
1.2 Ақша жүйесі, ақша массасы
1.3 Ақшаға сұраныс және ақша ұсынысы
II. Валюта және валюталық жүйе
2.1 Валютаның, валюта нарығының және валюта жүйесінің мәні
мен мазмұны
2.2 Әлемдік валюталық нарықтар және валюталық биржалар
III.Қазақстан Республикасындағы ақша және валюта саясаттарының даму перспективалары
3.1 Қазақстан Республикасының ақша жиыны және ақша қаржы жаналығы
3.2 Қазақстан Республикасының валюталық саясатының даму ерекшеліктері
Қорытынды
Пайдаланған әдебиет тізімі
Қазақстан көп тарапты халықаралық экономикалық жобаларға белсене қатыса алады және қатысуға тиіс, мұның өзі біздің жаһандық экономикаға кіруімізге жәрдемдеседі әрі біздің экспорттаушыларымызға қолдау көрсетеді.
Өңірлік серіктестікке келгенде, біз ЕурАзЭҚ шеңберінде өзара тиімді ынтымақтастықты кеңейтуге және Біртұтас Экономикалық кеңістікті қалыптастыруға одан әрі есептесе беру ниетіндеміз.
Сонымен қатар Бүкілдүниежүзілік банк, Еуропа Қайта құру және даму банкі, Азия даму банкі және таяуда құрылған Еуразия даму банкінің жобаларына баса назар аудару керек.
Әлемдік шаруашылық қатынастарының дамуына байланысты әр елдің ұлттық валюта жүйелерінің негізінде дүниежүзілік және аймақтық валюта жүйелері қалыптаса бастады. Олардың негізгі принциптері мемлекетаралық келісіммен заңды түрде бікітіледі.
Валюта жүйесі әлемдік шаруашылық байланыстарда дербес роль атқарады. Ол өндірістің даму қарқынына, халықаралық айырбастың көлеміне, баға саясаты мен жалақыға әсер етеді. Дүниежүзілік валюта жүйесі елдер арасындағы ақша-есептесу қатынастарын, сондай-ақ қатысушы елдердің әрқайсысының ішкі ақша айналымын қамтиды. «Дүниежүзілік валюта жүйесі» деген ұғымға кіретін ішкі және сыртқы жүйелер органикалық өзара байланысты, себебі екеуін біріктіретін түйін- әлемдік ақша белгілері.
Өңірлік серіктестікке келгенде, біз ЕурАзЭҚ шеңберінде өзара тиімді ынтымақтастықты кеңейтуге және Біртұтас Экономикалық кеңістікті қалыптастыруға одан әрі есептесе беру ниетіндеміз.
Сонымен қатар Бүкілдүниежүзілік банк, Еуропа Қайта құру және даму банкі, Азия даму банкі және таяуда құрылған Еуразия даму банкінің жобаларына баса назар аудару керек.
Әлемдік шаруашылық қатынастарының дамуына байланысты әр елдің ұлттық валюта жүйелерінің негізінде дүниежүзілік және аймақтық валюта жүйелері қалыптаса бастады. Олардың негізгі принциптері мемлекетаралық келісіммен заңды түрде бікітіледі.
Валюта жүйесі әлемдік шаруашылық байланыстарда дербес роль атқарады. Ол өндірістің даму қарқынына, халықаралық айырбастың көлеміне, баға саясаты мен жалақыға әсер етеді. Дүниежүзілік валюта жүйесі елдер арасындағы ақша-есептесу қатынастарын, сондай-ақ қатысушы елдердің әрқайсысының ішкі ақша айналымын қамтиды. «Дүниежүзілік валюта жүйесі» деген ұғымға кіретін ішкі және сыртқы жүйелер органикалық өзара байланысты, себебі екеуін біріктіретін түйін- әлемдік ақша белгілері.
1.«Жаңа әдемдегі Жаңа Қазақстан» Қазақстан Республикасының
Президентінің //1 наурыз 2007жылгы Жолдауы.
2.Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтің Қазақстан халқына Жолдауы//Егемен Қазақстан, 2006.-2наурыз.
3. «Қазақстан Республикасының Ұлттық валютасын енгізу туралы»ҚР
Президентінің 1993ж. 12-қарашадагы жарлығы.
4.Абдикадирова Г.Т. :Валютное регулирование в РКУ/Алматы.Экономика 2004.
5.Әубэкіров Я.Ә: Экономикалық теория негіздері//Алматы:Санат,1998ж.
б.Байгісиев М. Халықаралық экономикалық қатынастар.//Алматы:Санат,1998
7.Баян Көшенова: Ақша.Несие.Банктер.Валюталық қатынастар//Алматы
«Экономика»2000ж.
8.Мэдешев Б.Нарықтық экономика теориясына кіріспе//Алматы,1995ж.
9.Мақыш С.Б.Ақша айналысы және несие//Алматы 2004ж.
Ю.ОсиповаГ.М. Основы экономической теории.-Алматы,2000ж.
11 .Райымқұлұлы С. Экономикалық теория негіздері/ЛІІымкент 2006ж.
12.Сахариев С.С. Әлем Экономикасы//Астана «Дэнекер» 2005ж.
ІЗ.Сейтқасымов Ғ. Ақша.Несие.Банктер
14.1лиясов К.К. Қаражат//Алматы,2003ж.
15.Куликов Л.М. Основы экономических знаний:Финансы и статистика,2000
іб.Саниев Б.Қ. Ақша. Несие.Банктер.//Алматы 2001ж.
П.Кулекеев Ж.К. Роль денежно- кредитной политики в оздоровлении экономики // Банк Казахстан 2003г.№2
ІБ.Уотто М. Нарықтық экономика эліппесі.-Алматы:Қазақстан,1995ж.
19.Мамбетов Ұ. Нарықтық экономиканың негіздері//Алматы,1994ж.
20.Жүнісов Б.А. Жалпы экономикалық теория //Алматы,2001ж.
21.Крымова В.Экономическая теория //Алматы , 2002
22.Борисов Е.Ф. Основы экономической теории.1994
23.Гайнуллин Ф. Основы экономической теории //Алматы, 1998
24.Иохин В.Я. Экономическая теория . 2000г.
25.МауленоваС.С. Экономикалық теория//Алматы,2003ж.
26.Сейтқасымов Ғ.С. Банк ісі.//Алматы: Қаржы-қаражат,2001ж.
27.Гамидов Г.М. Банковское и кредитное дело: «ЮНИТИ» 1994г.
28.Чилинбаев А.Д. Определения рейтинга кредитной работы филиалов банков // АльПари 1998г.№2
29.Утеулин Е. Основные операции банков //Банки Казахстана 2002г.№3
Президентінің //1 наурыз 2007жылгы Жолдауы.
2.Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтің Қазақстан халқына Жолдауы//Егемен Қазақстан, 2006.-2наурыз.
3. «Қазақстан Республикасының Ұлттық валютасын енгізу туралы»ҚР
Президентінің 1993ж. 12-қарашадагы жарлығы.
4.Абдикадирова Г.Т. :Валютное регулирование в РКУ/Алматы.Экономика 2004.
5.Әубэкіров Я.Ә: Экономикалық теория негіздері//Алматы:Санат,1998ж.
б.Байгісиев М. Халықаралық экономикалық қатынастар.//Алматы:Санат,1998
7.Баян Көшенова: Ақша.Несие.Банктер.Валюталық қатынастар//Алматы
«Экономика»2000ж.
8.Мэдешев Б.Нарықтық экономика теориясына кіріспе//Алматы,1995ж.
9.Мақыш С.Б.Ақша айналысы және несие//Алматы 2004ж.
Ю.ОсиповаГ.М. Основы экономической теории.-Алматы,2000ж.
11 .Райымқұлұлы С. Экономикалық теория негіздері/ЛІІымкент 2006ж.
12.Сахариев С.С. Әлем Экономикасы//Астана «Дэнекер» 2005ж.
ІЗ.Сейтқасымов Ғ. Ақша.Несие.Банктер
14.1лиясов К.К. Қаражат//Алматы,2003ж.
15.Куликов Л.М. Основы экономических знаний:Финансы и статистика,2000
іб.Саниев Б.Қ. Ақша. Несие.Банктер.//Алматы 2001ж.
П.Кулекеев Ж.К. Роль денежно- кредитной политики в оздоровлении экономики // Банк Казахстан 2003г.№2
ІБ.Уотто М. Нарықтық экономика эліппесі.-Алматы:Қазақстан,1995ж.
19.Мамбетов Ұ. Нарықтық экономиканың негіздері//Алматы,1994ж.
20.Жүнісов Б.А. Жалпы экономикалық теория //Алматы,2001ж.
21.Крымова В.Экономическая теория //Алматы , 2002
22.Борисов Е.Ф. Основы экономической теории.1994
23.Гайнуллин Ф. Основы экономической теории //Алматы, 1998
24.Иохин В.Я. Экономическая теория . 2000г.
25.МауленоваС.С. Экономикалық теория//Алматы,2003ж.
26.Сейтқасымов Ғ.С. Банк ісі.//Алматы: Қаржы-қаражат,2001ж.
27.Гамидов Г.М. Банковское и кредитное дело: «ЮНИТИ» 1994г.
28.Чилинбаев А.Д. Определения рейтинга кредитной работы филиалов банков // АльПари 1998г.№2
29.Утеулин Е. Основные операции банков //Банки Казахстана 2002г.№3
Мазмұны
Кіріспе 5
I. Ақша нарығы. Ақшаға ұсыныс пен сұраныс 6
1.1 Ақшаның мәні, анықтамасы, пайда болуы 6
1.2 Ақша жүйесі, ақша массасы 11
1.3 Ақшаға сұраныс және ақша ұсынысы 15
II. Валюта және валюталық жүйе 22
2.1 Валютаның, валюта нарығының және валюта жүйесінің мәні 22
мен мазмұны
2.2 Әлемдік валюталық нарықтар және валюталық биржалар 28
III.Қазақстан Республикасындағы ақша және валюта саясаттарының 32
даму перспективалары
3.1 Қазақстан Республикасының ақша жиыны және ақша қаржы 32
жаналығы
3.2 Қазақстан Республикасының валюталық саясатының даму 36
ерекшеліктері
Қорытынды 38
Пайдаланған әдебиет тізімі 40
АННОТАЦИЯ
Курстық жұмыста - ақша экономикалық категория ретінде қарастырылған.
Курстық жұмыста ақшаның мәні, анықтамасы, пайда болуы, түрлері, ақша жүйесі
және ақша массасы ақшаға сұраныс пен ұсынысы қарастырылған.
Екінші тарауда валютаның, валюта нарығының және валюта жүйесінің мәні
мен мазмұны, әлемдік валюталық нарықтар және валюталық биржалар
қарастырылған.
Үшінші тарауда Қазақстан Республикасының ақша жиыны және ақша қаржы
жаналығы зерттелінген және Қазақстан Республикасының валюталық саясатының
даму ерекшеліктері қарастырылған.
Курстық жұмыс 40 бет комьютерлік текстте берілген, 1 сурет, 2 кесте
және 29 түрлі әдебиет қолданылған.
КІРІСПЕ
Қазақстан көп тарапты халықаралық экономикалық жобаларға белсене
қатыса алады және қатысуға тиіс, мұның өзі біздің жаһандық экономикаға
кіруімізге жәрдемдеседі әрі біздің экспорттаушыларымызға қолдау көрсетеді.
Өңірлік серіктестікке келгенде, біз ЕурАзЭҚ шеңберінде өзара тиімді
ынтымақтастықты кеңейтуге және Біртұтас Экономикалық кеңістікті
қалыптастыруға одан әрі есептесе беру ниетіндеміз.
Сонымен қатар Бүкілдүниежүзілік банк, Еуропа Қайта құру және даму
банкі, Азия даму банкі және таяуда құрылған Еуразия даму банкінің
жобаларына баса назар аудару керек.
Әлемдік шаруашылық қатынастарының дамуына байланысты әр елдің ұлттық
валюта жүйелерінің негізінде дүниежүзілік және аймақтық валюта жүйелері
қалыптаса бастады. Олардың негізгі принциптері мемлекетаралық келісіммен
заңды түрде бікітіледі.
Валюта жүйесі әлемдік шаруашылық байланыстарда дербес роль атқарады.
Ол өндірістің даму қарқынына, халықаралық айырбастың көлеміне, баға саясаты
мен жалақыға әсер етеді. Дүниежүзілік валюта жүйесі елдер арасындағы ақша-
есептесу қатынастарын, сондай-ақ қатысушы елдердің әрқайсысының ішкі ақша
айналымын қамтиды. Дүниежүзілік валюта жүйесі деген ұғымға кіретін ішкі
және сыртқы жүйелер органикалық өзара байланысты, себебі екеуін
біріктіретін түйін- әлемдік ақша белгілері.
Халықаралық экономикалық қатынастарда өндіріс пен капиталды
интернационалдандыру ішкі сауда айналымдағы шектеуді азайтуды, оның
жолындағы кедергілерді жоюды, яғни ішкі сауда-саттықты босаңдатуды талап
етті.
Қазақстанда валюталық бақылаудың валюталық бақылау органдары және
олардың агенттері жүргізеді. Валюталық бақылау органдары болып Ұлттық банк
және Қазақстан Республикасының Үкіметі саналады. Бақылау агенттері болып
заң бойынша валюталық бақылау қызметін жүргізетін ұйымдар, атап айтқанда,
валюталық операциялар жүргізетін өкілетті банктер есептеледі.
Елдердің әлемдік шаруашылыққа интеграциялануы ақша капиталының бір
бөлігінің ұлттық ақшадан шетел валютасына және керісінше айналуын
туындатады. Ол халықаралық валюта, есеп айырысу және несие-қаржы
қатынастарында жүзеге асады.
Біз Қазақстанның жаһандық экономикалық үрдістерге сәйкес дамып келе
жатқан ел болуын қалаймыз. Әлемдегі жасалған жаңа мен озық атаулыны бойына
сіңірген, дүниежүзілік шаруашылықтан шағын да болса өзіне лайық орнын
иемденген, әрі жаңа экономикалық жағдайларға жылдам бейімделуге қабілетті
ел болуын қалаймыз.
I. Ақша нарығы. Ақшаға ұсыныс пен сұраныс
1.1 Ақшаның мәні, анықтамасы, пайда болуы
Қүн түрлерінің даму заңдылыктарын тексеру, ақшаның шыгуы тауар
айырбасынын дамуыман туған тарихи процесс деген қорытынды жасауға мұмкіндік
береді. Ақшаның шығу себебі тауар ендірісі кайшылыктарының етек жайып,
тереңдеуінде. Ақша - жоғарыда айтылғандай, жалпылама эквиваленттің ерекше
қызметін атқаратын тауар. Ақша да, тауар да когамдық еңбектін өнімдері.
Бірақ өндіріс кұрал-жабдықтарына жеке меншік жағдайында барлық тауарлар
нарыкта тікелей жеке еңбектің өнімдері ретінде саналады, ал акша - тікелей
коғамдык еңбектің (жалпылама эквивалент бейнесі ретінде болады. Тек акшага
айырбастау аркылы ғана тауардың шын мәніиде когамдық еңбектің өнімі
екендігін аныктауға мұмкіндік туады. Баскаша айтқанда, нарыкта қоғамдық
еңбекке сан және сапа жағын есеп жүргізіледі, ал ақша онын құралы болып
табылады.
Сырттай бір-біріне тэуелсіз тауар өндірушілер арасындағы қатынастар
айырбас процесінде жүзеге асады. Ақша тікелей тауар айырбастаудың
қайшылыктарын шеше отырып, сонымен қатар, тауар шаруашылығы кай
шылыктарының онан әрі тереңдеуіне жағдай жасайды.
Тауар мен акша арасында үнемі болып тұратын үндестік пен қайшылық бар.
Ол тұтыну құны арқылы көрініс табады.
Акша - зат та емес, байлық та емес, өндірістік катынас. Бұның мазмұны
меп мәнін акшаның атқаратын кызметтерінен, яғни коғамдық міндеттерінен анык
байқауға болады.
Акша бес түрлі қызмет атқарады. Олар: құн өлшемі, айналыс құралы,
төлем құралы, қазына жинау, дүниежүзілік ақшалар.
Акшаның құн мөлшері қызметі деп онын өзінен басқа тауарлардың құнын
анықтау қабілетін айтады. Қазіргі кезде ақшаның бұл қызметін адамдардың
ойлау кабілеттерінің нәтижелерінен қалыптаскан акшалар атқаруда. Бастапқы
кезде акшаның бқл қызметін өзінің қүны болатын заттар ғана, ягни алтын
атқарды. Алтынның қүнымен бейнеленген тауарлардың құны, оның бағасы деп
аталады. Тауардың құны жогары болса, онда ол алтынның коп мөлшеріне
теңестірілгсн болды. Демек, тауардын бағасы тауардың қүнына тәуелді. Бірак
та тауардың бағасы тек қана тауардың құнына емес, ол алтынның кұнына да
тікелей байланысты болады: егер де алтынның бағасы кымбаттаса, онда
тауардың багасы арзандайды; егер де алтыннын багасы арзандаса, онда
тауардын бағасы қымбаттайды. Жоғарыда аталған категория жөнінде құнның
еңбек теориясынын басты ерекшеліктері осындай.
Акшаның айналыс құралы кызметі - тауар айырбасының формуласы Т-А-Т
бойынша онын делдалдык рөлін аткаруына байланысты: тауар айырбасы екі
актіден, яғни сатудан Т-А жэне сатып алудан А-Т құралады.
Тауар иесі. тауар сатып, жана тауарды іле сала сатып алмай акшаны
өзінде қалдыруы мүмкін. Осы мезетте баска біреулер өз тауарларын сатып
откізе алмауы мүмкін. Демек, ақшаның осы кызметін аткаруына байланысты
артық өндіру дағдарыстары пайда болуы ықтимал.
Ақша озінің айналыс кұралы қызметін монеталар мен кағаз ақшалар
түрінде атқарады.
Монета деп өзіне тән формасы бар және айрықша коспадан қүралатын күйма
металды айтады.
Қағаз ақшалардың оз кұны болмайды, сол себепті олар кұн өлшемі
қызметін атқара алмайды, бірақ ол алтынның рәмізі іспетті болады. Қағаз
акшалар алғашкы рет Қытайда XII ғасырда жасалып шыгарылды, ал Ресейде 1769
жылы Екатерина ІІ кезінде жасалды.
Айналыстағы кағаз акшалар мөлшері айналысқа қажет алтын мөлшеріне
сәйкес болуы тиіс. Егер де айналыстағы кағаз ақшалардың мөлшері қажетті
алтын мөлшерінен көп болса, онда кағаз ақша құнсызданады, олардың
төлемпаздык кабілеті төмендейді, ал тауарлар бағалары кымбаттайды.
Тауар бағаларының қымбаттауына байлаиысты акшаның құнсыздану процесін
инфляция деп атайды.
Жалпы алғанда, айналысқа қажет акшаның мөлшері тауарлар бағаларының
жиынтығын ақша өлшемдерінін жылдамдығыпа бөлу арқылы аныкталады. Ақша
дегеніміз құдіретті байлыктың бейнесі және өтімділігі жоғары, яғни оның тез
сатып еткізуді жүзеге асыратын қабілеті бар.
Егер бір тауарды сатып өткізгеннен кейін, басқатауар сатып алынбаса.
онда алтын айналыс сферасына өз уакытында қайтып оралмайды және ол қазынаға
(қорға) айналады. Алтынның қазынаны жинау қызметін алтын құймалары мен
монеталары, алтын немесе күмістен жасалган әсемдік бұйымдар атқарады.
Қазына (қор) жииау қызметі - ақша айырбасы өркендеген кезде қазына
айнадыс құралына айналады, осылайша алғашқыда тауар - акша катынасы
кездейсок реттеліп отырды.
Қазіргі кезде алтынның - айналыстағы ақша массасын кездейсоқ реттейтін
қызметі тоқтатылды, яғни бұрынғыдай ақша рәміздерін алтынға еркін
айырбастау жойылған. Бүгінгі таңда алтынның қазына болу қызметі, мемлекет
пен жеке азаматтардын сақтандыру қоры ретінде шектеулі шеңберде сақталады.
Жинақталған мемлекеттік және жеке меншіктегі алтын қорлары жалпылама
байлықты қүрайды. Қағаз ақшалар қазына бола алмайды, ойткені олардын
өздерінің құндары болмайды, бірақ қор жинау кұралы кызметін атқарады.
Тауар өндірісінің одан әрі дамуына байланысты тауарларды несиеге сату
қажеттігі пайда болады. Мұның басты себебі тауарларды жасау мен оларды
сатып өткізу мерзімдерінің әртүрлі болуында.
Ақшаның төлем құралы қызметін атқару барысында. оның жаңа түрлі
несиелік ақшалар пайда болды. Оған жататындар – вексельдер, банкноттар,
чектер.
Вексель деп борышқордың ақша сомасының мөлшері мен оны кайтару мерзімі
жазбаша көрсетілген қарыз міңдеттемесін айтады.
Банкноттар деп банктін векселін айтады. Банкноттардың қағаз ақшалардан
айырмашылыктары:
а) банкноттың екі тармағы болады — несиелік (коммерциялык вексель)
және металдык (банктің алтын кора);
э) кағаз ақшаларды мемлекет жасап шығарады, ат банкноттарды орталық
эмиссиялық банктер шығарады;
б) қағаз ақшалар айналыс кызметін атқарады, ал баикноттар - төлем
құралы қызметін аткарады.
Чек дербес тұлғаның агымдағы есеп-шотынан банктің белгілі акша сомасын
төлеуі немесе оны басқа есеп-шотка аударуы жөніндегі жазбаша үкімін айтады.
Чектің уш турі бар:
1. еншілік (басқаға беруге жатпайтын);
2. ордерлік (индоссамент бойынша басқа адамга беруге болатын);
3. сенімділік (индосаментті талап етпей берілетін).
Бір елмен екінші ел арасындағы айналыстардагы акша - өзінін барлық
кызметтерін атқаруы арқылы — дұниежүзілік ақшага айнапады. Дүниежүзілік
акша: халықаралық төлем және сатып алу-сату, сондай-ак әр елдің байлығын
бейнелейтін құрал қызметін атқарады.
Қазір дұниежузілік акша ролін номиналдық алтын мазмұны бар қағаз. ақша
аткарады. Олар металл ақшадай тозуды, салмагы кемуді, кұны азаюды білмейді.
Ақша және тауар мөлшері тепе-теңдікте болуы шарт. Егер біріншісінің
шамасы көбейіп кетсе құнсызданады, инфляцияга кызмет етеді. Белгілі бір
елдің айналыстағы кағаз акшасының шамадан тыс көбейіп кету салдарынан онын
кұнсыздануын - инфляцня дейміз. Ол тауарлардың багасын шамадан тыс кетеріп
жібереді.
Осындай келеңсіз жағдайларды болдырмау немесе дұрыс калыпқа келтіру
шаралары бар. Олар: девальвация және ревальвация.
Қағаз ақшанын ресми кұнын езінің тұракты калпына келтіруді -
девальвация дейміз. Ашық және бүркемелі жолдары бар. Девальвация
шараларының негізгілері: үлттық ақшіа өлшемінің алтындық мазмұнын кеміту;
шетел валюталары мен қатынас курсын төмендету; толық құнды несие билеттерін
шығару, бағасы төмендегеп ақшаларды айналымнан алыптастау; айналымдағы
қағаз ақшаны ресми төмендету мақсатымен ақша реформасын жүргізу.
Ревальвация - ақшаның ресми құнын тұрақтандыру және баганың инфляция
зардабынан өсуіне қарсы ықпал жасаудыи әдісі. Ақша курсын өсіру деген сөз.
Айналыс құралы қызметін атқаратын ақша арқылы тауарлар бағасы жүзеге
асатын болғандықтан, айналыска қажетті ақша мөлшері ең алдымен тауар
бағасының сомасына байланысты болады. Ақша неғұрлым шапшаң айналса, ол
согұрлым айналысқа аз керек болады. Мұнан мынадай корытындыны жасауға
болады: айналысқа қажетті ақша мөлшері тауар бағасы сомасынын белгілі ақша
өлшемінің (баға. марка, доллар т.т.) айналым шапшандығына бөлінуіне тең
болады. Сөйтіп. айналыска қажетті ақша мөлшері (М), үш факторға байланысты
болады 1 ) тауар мөлшері (Т) 2) тауар бағасының дәрежесі (Б), 3) ақшаның
айналыс шапшандығы (АШ). Бұл тәуелділікті мына төмендегі формула түрінде
көрсетуге болады:
М= ТБАШ
Ақша айналысының халі ақша айналысы сферасынан тыс жатқан жағдайларга
байланысты және оған объективті түрде болатын біркатар факгорлардың әсерін
көрсетеді. Тауарды сату-сатып алу процесі, онын шапшаңдығы, сондай-ақ ақша
айналымының шапшандығы өндіріс жағдайына, транспорттың даму дәрежесіне,
қала мен ауыл арасындағы экономикалық қарым-қатынастарға, несие жұйесінің
жағдайына және т.с. байланысты болады.
Ақша тек айналыс құралы қызметін аткарып қана коймайды, сонымен қатар
ол төлем кұралы қызметін де атқарады, сондықтан несие катынастарының
дамуына байланысты ақша айналысы заңының формуласы
М= ТБ-Кр+Т-От
АС
Айналыста болатын ақша мөлшері мынаған тең болады: сатылуға тиісті
тауарлар бағасынын сомасына (ТБ), несиеге сатылган тауарлар бағасының
сомасы (Кр), төлеу мерзімі жеткен төлемдер (Т), өзара өтелетін толемдер
сомасы (ӨТ), ал осының бәрі белгілі бір ақша өлшемінін айналым санына
бөлінеді (АС).
Ақша дегеніміз - тауардың жалпы эквивалентінің тиянақталған түрі,
қүнның эквиваленттік формасы мен түтыну қүны біте қайнасқан ерекше тауар.
Яғни ақша - тауар өндіру мен оны айырбастау үрдісінде басқа тауарлардан
бөлініп шыққан ерекше тауар, оның айрықша қызметі - барлық тауарларға ортақ
балама (эквивалент) рөлін атқару. Осыдан келіп ақшаның жаппай күші болады.
Ақшаның қогамдагы мәнін К. Маркс "жеке адам өзінің қогамдық билігін де,
қоғаммен байланысын да өзінің қалтасына салып жүреді" деген афоризммен
сипаттады. Ол мынадан айқын көрінеді:
Біріншіден, тек ақшаға айырбастау арқылы ғана тауарлар қогамдық
еңбектің нәтижесі екенін анықтауға болады. Мысалы, ақшаның тауар
айырбасында делдал-дық етуі арқылы қогамдық еңбектің сапалық деңгейі
айқыңдалып, сандық есебі жүргізіледі.
Екіншіден, әр адамның еңбектегі, ягни қоғамдық өндірістегі үлесін де
ақша арқылы анықтауға болады. Себебі адам қоғамдық еңбектегі үлесін жалақы
ретінде алғанда, ақша төлем қүралы қызметін атқарғаны.
Үшіншіден, айырбас үрдісінде ақшаның делдалдық етуімен тауардың іішсі
қайшылықтары да шешіледі. Тек ақшаның пайда болуына байланысты бүкіл
тауарлар түтыну қүны түрінде айырбас қатынасының бір жағын-да түрады да, ал
екінші жағында бүкіл тауарларга қарама-қарсы ақша түрады.
Тауарлар дүниесінің тауар және ақша болып екіге бөлінуі оның түтыну
қүны мен қүнының, яғни тауардың ішкі қарама-қарсы жақтарының қайшылығын
шешуге жол салады. Өйткені, егерде тауар сатылса, болғандыгы. Бүл бір
жағынан, ал екінші жағынан оның қүнының бар екендігі дәлелденгені. Сатылған
қүн енді ақша түрінде тауар өндірушінің қолына түседі. Сөйтіп, тауар
өндірушіге түскен ақшаның мөлшеріне қарай өз өндірісіне басқа кез келген
қажетті түтыну қүнын алуға мүмкіндік туады.
Ақша айналысы заңы - қүн заңының айналыс аясындагы көрінісі. Ол тауар
- ақша қатынастары болатын барлық қоғамдық формацияларға тән. Айналыстағы
ақшаның саны К. Маркс ашқан ақша айналысы заңымен реттеледі. Тауар
айналысына қызмет ету үшін қажетті ақша мөлшері екі факторға: біріншіден,
бір кезенде, айталық бір жылда сатылуга тиіс тауарлар бағасының
қосындысына, екіншіден ақша айналысының жылцамдығына байланысты өзгереді.
Ақша айналысы заңы мына формуламен өрнектеледі:
M=P*YV
Ақша айналысы заңының мәні - ақшаның айналыс қүралы қызметін орындауы
үшін қажетті ақша мөлшері сатылуға тиіс тауарлар бағасының көбейтіндісін
бір аттас ақша өлшемінің айналым санына (айналым жылдамдығы) бөлгенге
теңесуі керек.
Ақша тек айналыс қүралы ғана емес, сонымен бірге төлем қүралы қызметін
де атқаратындықтан айналысқа қажетті ақша мөлшері де несиеге сатқан
тауарлар сомасына байланысты азаяды. Қарыз міндеттемелерінің бірсыпырасы
қолма-қол ақшасыз жолымен де неғұрлым көп бөлігі несиеге сатылса, айналысқа
согүрлым аз ақша мөлшері қажет. Одан басқа, айналыстан шығарылған
әлдеқандай ақша мөлшері шаруашылық-тың және халықтың тұрақты ақша қорын
қүрайды.
Экономикада сатылған тауарлар бағасынан айналыста әлдеқайда кем ақша
жиыны жүруінің себебі төлемеушілік проблемасының болуынан. Ол кезде Ү
мөлшері теріс сан болады. Бірақ бұл Қазақстанда және басқа да директивалы
экономика үлгісінен нарықтық үлгіге өтуші мемлекеттерде кездесіп отырған
кәсіпорындар арасындағы төлемеушілік проблемасы жай ақша жиынын үлгайтумен
шешідді дегенді көрсетпейді. Өйткені төлемеушіліктің көптеген себептері
бар: төлем тәртібінің босандығы, төлемеушіліктің тізбегінде әлуетті
күйреушілердің болуы, күйреушіліктің тиімді төжірибесінің болмауы, жеке
меншіктендіру үрдісінің аяқталмауы, төлем құраддарының дамымауы және т.б.
Сөйтіп, айналысқа қажетті ақша мөлшері өндірістің даму жағдайларына
әсер ететін көптеген факторларға: айналыстағы тауар мөлшеріне, тауарлар мен
қызмет бағасының деңгейіне және т.б. байланысты өзгереді. Айналысқа қажетті
ақша мөлшері ақша айналысының жылдамдығына кері пропорционалды өзгереді. Ал
ақша айналысына әсер ететін жағдайлар мыналар:
- несиенің даму деңгейі, егер тауардың көп бөлігі несиеге сатылса,
айналысқа сонша мөлшерде кем ақша қажет;
- қолма-қол ақшасыз есеп айырысудың дамуы;
- ақша айналысы санының өсуі.
Айналысқа ақша екі түрде шыгарылады, эмиссияланады: қолма-қол ақша,
яғни айналымдағы банкноттар және үсақ тиындар; банктік айналымдағы ақша
түрі, яғни банктегі шоттарға жазылған сома. Екі деңгейлі банк жүйесінде
ақшаның бірінші түрін, ягни қолма-қол ақшаны монополиялы қүқықпен орталық
банк эмиссиялайды да, қолма-қол емес ақша белгілерін коммерциялық банктер
жүйесі шығарады. Ақшаның екі түрі бірімен - бірі тығыз байланыста жүреді.
Егер банк клиенті - шоттағы ақшаның иесі өз қаражатын қолма-қол ақша
түрінде алса, онда банктік айналымдағы ақша белгілері нақты қолма-қол
банкнотқа айналады. Керісінше, клиенттің шотқа жазу арқылы банкке ақша
сомасын салуы қолма-қол ақшаның банктік айналымдағы ақша түріне айналуын
көрсетеді.
Ақша айналымының екі жағының бірлігі, олардың бір түрінің екіншісіне
ауысуы жалпы ақша жиыны қүрамын анықтауды қажет етеді. Себебі ақша жиыны
ақша айналымының сандық көрсеткіші. Белгілі бір мерзім аралығында және
белгілі бір күнге ақша айналымындагы сандық езгерістерді талдау үшін, сол
сияқты ақша жиынының көлемін және оның өсу қарқынын реттейтін іс-шаралар
жүргізу үшін әр түрлі көрсеткіштер (ақша агрегаттары) қолданылады.
1.2 Ақша жүйесі, ақша массасы
Ақша жүйесі – бұл тарихи түрде қалыитасқан және ұлттық заңдылықтармен
бекітілген ақша айналысы ұйымдастыру формасы.
Ақша жүйесінің өзіне тән типтері және элементтері болады. Ақша
жүйесінің типі бұл ақшаның қандай формада болуын сипаттайды. Осыған
байланысты ақша жүйесінің мынадай типтерін бөліп қарайды:
- металл ақша айналысы, яғни мұндай ақша тауары тікелей айналысты бола
отырып, ақшаның барлық қызметтерін атқарады, ал несиелік ақшалар
металға ауыстырылады
- несиелік және қағаз ақшалар жүйесі, яғни алтын айналыстан алынып
тасталып, оның орнына несиелік және қағаз ақшалар айналысқа түседі.
Металл ақша айналысы екіге бөлінеді:
1. Биметаллизм – жалпыға балама рөлі екі бағалы металға (алтын мен күміске)
негізделген ақша жүйесі.
Биметаллизмнің үш түрі болған:
- қос валюталы жүйе, яғни мұнда алтын мен күмістең арасындағы шекті
қатынас, металдардың нарықтық құндарына байланысты белгіленген
- қатар жүретін валюталар жүйесі, яғни мұнда бұл қатынас мемлекет
тарапынан белгіленген
- ақсақ валюта жүйесі, яғни мұнда алтын және күміс монеталары заңды
төлем құралы қызметін атқарады, бірақ бірдей негізде емес, себебі
күміс монеталарды жасау жабық түрде жүзеге асырылып, алтын монеталарды
жасауға ерік берілді.
2. Монометаллизм – бұл барлығына бірдей балама және ақша айналысының негізі
ретінде бір ғана металл (алтын немесе күміс) қызмет ететін ақша жүйесі.
Алтынға ауыстырылатын құн белгілерінің сипатына байланысты алтын монета
стандарты, алтын құйма стандарты және алтын девиздік стандарты.
Алтын монета стандарты – бұл еркін тұсындағы капитализмнің талаптарына
біршама сәйкес келе отырып, өндірістің, несие жүйесінің, дүнеижүзілік
сауда мен капиталды сыртқы шығарудың дамуын қолдады. Бұл стандарт мынадай
өзіне тән негізі белгілерімен сипаталады:
- алтын елдің ішкі ақша айналысында болып, ақшаның барлық қызметтерін
бірдей атқарады
- алтын монеталарды құюға рұқсат етілді
- толық құнды емес ақшалар айналыста жүре отырып, еркін және шектеусіз
мөлшерде алтын монетаға ауыстырылды
- алтынды және шетел валюталарын еркін түрде сыртқы шығаруға және ішке
алып келуге болатын болды.
Алтын құйма стандартының алтын монетадан айырмашылығы, мұнда айналыста
алтын монета болмайды және алтын монетаны еркін түрде жасауға тыйым
салынады. Мұнда банкноталар, басқа толық бағалы емес ақшалар сияқты алтын
құймасына тек олардың сомалары көрсетілген жағдайлар да ғана айырбасталды.
Австрия, Германия, Дания, Норвегия және басқа да елдерде алтын девиз
стандарты бекітіліп, мұнда да айналыста алтын моента және алтын монетаны
еркін түрде жасауға болмайды. Мұнда банкноталарды алтынға ауыстырылған
шетел валюталарына ауыстыру жүргізілді. Осындай жолмен алтын девиз
стандартын қолданатын елдердің ақша бірліктерін алтынға ауыстыру арасында
жанама байланыс сақталды.
Қазіргі ақша жүйесі мынадай элементтерден тұрады: ақша өлшемі, баға
масштабы, ақша түрлері және эмиссиялық жүйе.
Ақша өлшемі – ол барлық тауарлардың бағасын көрсету үшін қолданылатын
заңмен бекітілген ақша белгісі. Қазақстан Республикасының 1993 жылдың 15
қарашасынан ақша өлшемі – теңге және тиын. Ақша өлшемі, міндетті түрде,
еселі ұсақ бөліктерге бөлінеді. Көптеген мемлекеттерде бөлудің ондық жүйесі
бекітілген: 1:10:100.
Баға масштабы - ол тауарлар бағасын белгілеу үшін қолданылатын заңмен
бекітілген техникалық құрал. Несие ақшалары алтынға айырбасталмайтындықтан
ресми баға масштабы өз экономикалық мәнін жойды. Сондықтан ішкі тауар
айналымында әр мемлекеттің өзінің баға масштабы қолданылыды
Ақша түрлері - ол осы мемлекетте заң жүзінде қолданылатын төлем
құралдары – несие ақшасы және қағаз ақшалары, сонымен бірге ұсақ монеталар.
Эмиссиялау жүйесі – ол заңмен бекітілген ақша белгілерін айналысқа
түсіру тәртібі. Экономикасы дамыған мемлекеттерде қолма-қол ақша
айналысының негізін құрайтын банктік билеттерді шығаруға орталық банктің
монополды құқығы бар.
Қазақстан Республикасында қолма-қол ақша шығарумен, оны айналысқа
түсірумен және айналыстан кері шығарумен тек Ұлттық банк шұғылданады.
Ұлттық банк басқа банкттерге банкнота және тиындарды қолма-қол ақшасыз
есептеу арқылы олардың эквивалентін алумен сатады.
Ақша агрегаттары
Өнеркәсібі өркендеген мемлекеттерде ақша жиыны қүрамын анықтау үшін
негізгі ақша агрегаттарының төмендегі жиынтыгын пайдаланады:
М1 - айналыстағы қолма-қол ақша (банкноттар,тиындар, ал кейбір
мемлекеттерде қазыналық билеттер) және банктік агымдагы шоттардағы қаражат
(депозиттер) жатады;
М2 - оған М1 агрегаты және мерзімді 4 жылға дейінгі коммерциялық
банкгердегі мерзімді леріндегі жинақ салымдары кіреді;
М3 - оған М2 агрегаты және арнаулы несие мекемелеріндегі жинақ
салымдары кіреді;
L – М3 агрегаты жене ірі коммерциялық банктердің депозиттік
сертификаттары қосылады.
Қорыта айтқанда, әрбір келесі ақша агрегаты өзінен алдыңғылардың
барлық элементтерін өзіне біріктіріп үлкен ақша жиынын қүрайды. Бірақ оның
алдыңғыға қарағанда өтімділігі төмен.
Ақша жиыны
Ақша жиыны нақты әр мемлекеттің өзіне төн ақша-несие жүйесімен
анықталады. Мысалы, АҚШ-та ақша жиынын анықтау үшін - төрт, Швейцария мен
Германиада - үш, Үлыбританияда - бес, Францияда - екі ақша агрегаты
қолданылады.
Қазақстан Республикасының ақша жиынының құрылымына төмендегі ақша
агрегаттары кіреді:
М1 - айналыстағы қолма-қол ақша;
М2 - қүрамына М1 агрегатын және шаруашылық субъектілерінің есепшотгары
мен басқа депозиттерінің, занды түлғалардың күрделі қаржыландыру шотының
үзақ мерзімді несиелеу және қаржыландыру қорлары шотының, чектік және
аккредитивтік шотгардың, қоғамдық және басқа үкіметтік емес ұйымдар
шотгарының қалдығын және халық пен заңды түлғалардың талап етіп алатын
салымдарын біріктіреді.
Ақша агрегаттарының қүрылымы түрақты қалыпта болмайды. Ол ақша нарығы
қүралдарының дамуына байланысты өзгереді.
Ақша жиыны бірнеше жолмен өсуі мүмкін:
- банкноттар мен тиындарды эмиссиялау есебінен;
- Орталық банктен коммерциялық банктердің несие алуымен;
- мемлекетгік бюджеттің кемшілігін жабу үшін Орталық банктің
үкіметке несие беруімен;
- Орталық банктің асыл металдарды, шетел валютасын және мемлекеттік
бағалы қағаздарды сатып алуымен;
- чек шығаруымен немесе коммерциялық банктердің салым тарту негізінде
қарыз беруімен (депозиттер негізінде несие ақшаларын шығару).
Ақша жиыны көлемінің өзгеруіне айналыстагы ақша жиынының
өзгермелігімен қатар, оның айналым жылдамдыгы да өсер етеді. Ақшаның
айналым жылдамдыгы жалпы экономикалық факторларға: экономиканың циклмен
өркендеуіне, экономикалық дамудың қарқынына, бағаның өзгеруіне, сонымен
бірге таза монетарлық факторларға, яғни төлем айналымының қүрылымына,
несиелік операциялар мен өзара есеп айырысудың дамуына, ақша нарыгындағы
Ақша жиыны айналымының баяулауы - үлтгық жиын-тық өнімді орналастыру
коэффициентінің төмен екендігінің көрсеткіші. Егер ақша айналысының
жылдамдығы артса, ол жоғары жағдаяттың (конъюнктура) барлыгы және ақша
қаражатын жұмсаудың шапшаңдығын көрсетеді. Ақша айналысы жылдамдығы
айналыстағы ақша санына кері пропорционадды өсер етеді, яғни ақша неғүрлым
көп айналыс жасаса, согүрлым қосымша ақша эмиссиясының қажеттілігі азаяды.
Сурет 1 – Орталық банктің ақшаға бақылау жасауы
Ақша айналысының баяулауы шаруашылық субъектілерінің ақша қорын
жинауға үмтылысын және ақша жиынының қүрылымыңца банктердегі үзақ мерзімді
салымдардың үлғаюын көрсетеді.
Айта кететін жайт, "ақша айналысының жылдамдығы" жэне "төлемдердің
жүру жылдамдығы" деген ұғымдардың бір-бірінен ерекшелігі бар. Соңғысы,
сөзсіз, шапшаң болуы қажет. Оны шапшандататын факторларға: өзара есеп
айырысу жүйесін дамыту, банк ісіне электронды есепгегіш техниканы жөне
электронды ақша жүйесін енгізу жатады
1.3 Ақшаға сұраныс және ақша ұсынысы
Ақша - төлем немесе халықаралық айырбас қүралы. Ақша сұранысын
талқылаганда біз оны нақты ба-ланстарға сұраныс түрғысынан қарастырамыз.
Бүдан мынадай түжырымдар шығады: ақша сұранысы жеке адамдардың иемденетін
ақшаларының сатып алу қабілетіне байланысты: 2. Атаулы ақша сұранысы баға
деңгейімен бірдей артады. Онда жоғарыдағыдай өзгерістер болмайды.
Өзгерістер байқалмаған жағдайды төмендегіше айта-мыз. Егер баға
деңгейіндегі өзгерістер жалпы басқа өзгерістерді түрақтандырса, жеке адам
"ақша сұранысына" ие болмайды. Бүған керісінше, жеке адам баға деңгейінің
өзгеруіне орай әрекет еткенімен, барлық нақты өзгерістер сол күйінде қалады
да, ол бәрібір ақша салымынан зиян шегеді.
Жинақталған тәжірибеге сүйене отырып, ақша сұранысының нақты баланс
сұранысымен бірдей екенін, ондағы өзгерістер баға деңгейіне пропорционалды
болатынын көреміз Теориялық түрғьщан алғанда, ақша сұранысы қызметі өзекті
мәселенің бірі болып келеді. Ол нақты табыс өскенде артуы тиіс, ал атаулы
пайыз мөлшерлемесі өскенде ол қысқаруы тиіс.
Ақша сұранысын айқындайтын негізгі үш себеп бар. Табыстағы өзгерістер
мен пайыз молшерлемесіндегі өзгерістердің ақша сұранысына эсерін көруге
болады.
Сөйтіп, төмеңцегі үш теория Кейнстің ақша үстаудағы үш теориясымен
сабақтас келеді:
- Келісімдер мотиві, мүнда ақша сұранысы әрдайым төлем ретінде
қолданылады;
- Сақтық аргументі: ақша сұранысы күтпеген кездейсоқтыққа тап болады;
- Жалдаптық дәлел: жеке адамдар қолындағы активтер мен ақша қүнына
сенімсіздік білдіреді.
Келісімдер мен сақтық дәлел туралы сөз болғанда, біз негізінде М,
жөнінде айтамыз, себебі М2 мен М3 жалдаптық дәлелге жатады.
Ақша сұранысын талқылағанда 2 түжырымға сүйенеді:
- монетарлық;
- кейнстік.
Классиктер ақша сұранысын мына тендеу арқылы түсіндіреді:
МV - РҮ
М - айналымдағы ақша көлемі;
V- ақша айналымының жылдамдығы;
Р - баға деңгейі;
Ү - өнім шығару көлемі.
Сандық теория түрғысынан ақшаға сұраныс екі мотивке негізделеді. 1-
мотив бойынша адамдар мен фирмалар ақшаны телем қүралы ретінде қажет етеді.
Мәміле жасау үшін керекті ақша көлемі:
- тауар жиынының көлемі;
- баға;
- жиынтық табыс;
- ақша айналымының жылдамдығына тәуелді болады.
Бірақ басты фактор табыс болып саналады, сондықтан
Мtd = f (Y+)
Бұл жерде Мtd – ақшаға трансакциялық сұраныс
Y - жиынтық табыс.
Дж. Кейнс ақша сақтаудағы үшінші мотивті - жалдаптық мотивті бөліп
көрсетті. Бұл жағдайда ақша қо-рының дивиденд әкелмеген кезі қарастырылады.
Классикалық және кейнстік тұжырым ақша сұранысында келесі факторларды
бөліп шығарады:
- табыс көлемі Ү
- пайыз мөлшерлемесі і
Мtd = f (Y+, і)
Классикалық теория ақша сұранысын табыспен, ал кейнсгік керісінше
пайыз мөлшерлемесімен байланыстырады.
Инфляция факгорын жою үшін ақшаға нақты сүра-ныс көрсеткішін
пайдаланады (МР)d, ал сұраныс функциясында атаулы пайыз мөлшерлемесі і
пайдаланылады.
(МР)'1 =Ғ(Үі)
Мүқтаждықты қанағатгандыратын ақша басқаға да пайдасын тигізеді.
Адамдардың алыпсатарлық жасауы үшін бірқатар қаражаты болғанымен, олар
кездейсоқ мүқтаждықтарға, яғни сақтауға жұмсалуы мүмкін. Жоғарыда айтылған
үш дәлелдің әрқайсысы, егер басқа активтерге пайыз мөлшерлемесі артса, оңда
ақша сұранысы төмендейді.
Ақша басқа активтерге қарағанда аз пайыз түсіреді: доллар пайызының
түсуі көп болған сайын жеке адам аз ақша үстайды. Ақшаның пайыз
мөлшерлемесі артқан сайын ақша сұранысы да артады, ал балама активтерге
пайыз жоғары болған кезде ол азаяды. Іс жүзінде біз ақша күнын ақшаға
аламыз және де басқа активтерге, мысалы, сақтау мекемелеріндегі депозит
немесе бірлестіктердің депозит куәлігі немесе коммерциялық іс қағаздарға
төленген пайыз арқьшы да өлшеп аламыз. Ақшаның пайыз мөлшерлемесі -дербес
пайыз мөлшер-лемесіне жатады.
Бүл түстағы ақша құны басқа активтерден түскен табыс пен дербес пайыз
мөлшерлемесі аралығындағы айырмашылыққа тең болады.
Ақша сұранысының икемділігі
Теңдеуде табыстың өсуіне қарай ақша сұранысы пропорционалды артатыны
көрсетілген. Басқаша айтқанда, табыстың ақшаға коэффициенті - ҮNМ табыс
деңгейіне қарай артады. Табысы жоғары адам шамамен ақшаны аз мөлшерде
үстайды. Бұл жерде кассаны басқаруда экономика деңгейі орын алады. Яғни
ақша сұранысының икемділігі 1-ден аз.
Табыс икемділігі ақша сұранысының пайыздық өзгеруін өлшейді. Ондағы
өзгеріс табыстағы бір пайыздық өзгерісте болуы тиіс. Сонымен, тендеу ақша
аударымы-ның икемділігі делдалдыққа 12 екенін және пайыз мөл-шерлемісіне
де 12 екенін көрсетеді.
Табыс артқан кезде адам қолдағы бір долларын жұмсаған тұста қандай
жағдай туыңдайды? Табыс жоғарылағанда кассаны басқару нәтижелі болады.
Өйткені келісімнің әрбір долларының құны жоғары келісімдерге қарағанда
төмендеу. Табыстың сұранысқа икемділігі:
Δ(МР) . ΔҮ Бұдан пайыздық Δ(МР) : Δі
МР Ү икемділік:
МР і
Бұл өз кезегінде келісімдердің төменгі құны - дел-далдық келісімінің
нәтижесі болып отыр. 10 долл. аударымның құны 10 млн. долл. аударыммен
шамалас, яғни бұл аударылған әр доллардың құны көп мөлшердегі аударымдар
кезінде төмен болады.
"Делдалдық кұны" (tс — кассадан алу құны) уақытқа байланысты. Табыс
артқанда tс ҮN-мен бірге артады. Ол кезде табыстың өсуі ақша сұранысының
артуын көрсетеді де, ол 12-ден көп болады. Өйткені tс Үм -пен қатар
жүреді.
Төменде монетарлық жиынтық құрауыштары қысқаша түрде берілген.
1. Валюта ақшадан және айналымдағы банкноттардан тұрады.
2. Сұраныстағы депозитгер - коммерциялық банкгердегі пайызсыз тексерілетін
есептер, бірақ овда басқа банктердің, үкімет және шетел банктерінің
депозиті болмайды.
3. Саяхатшылардың чегі банкте емес, мекемеде шығарылады. Банктерде
шығарылған саяхатшылардың чек қағазы қажетті депозитке жатады
4. Басқа тексерілетін депозиттер - пайызды тексеретін есептер, оған АТЗ
есептері жатады. АТ5 сақтық кассадағы есептен аударымды дағдылы түрде
жүргізеді. Сақтық кассасына ақша салушы АТS-пен бірге өз
активтерін жинақтау есебіне салады, сонан кейін оны
банк төлемінен соң дағдылы түрде есепке аударады.
М1 = (1) + (2) + (3) + (4)
5. Тез арадағы қайта сатып алуға келісімдер. Банк бұл түста клиенттен қарыз
алады. Банк валютаны (немесе қазыналық вексельді) бірін клиентке сатады
да, оны ертесіне қайтадан тұрақты бағаға алуға уәде береді.
6. Жедел жұмсалатын еуродолларлар, пайыз төлейтін, келесі кұні дайын
болатын депозиггер АҚШ банктерінің кариб фирмаларында сақталады.
7. Ақша нарығындағы жалпы қор акциялары. Жалпы пайыздық қор депозиттері
қысқа мерзімді активтерді инвестициялайды. МММҒ акциялары кейбір
мекемелерде бар, бұлардың қорында М3 бар да, М2 жоқ.
8. Ақша нарығындағы депозит есептері МММҒ 25 банктері арқылы жүргізіледі.
Мұның артықшылығы - олар 100000 долларды қамтамасыз етеді.
9. Сақтық кассасындағы депозиттер. Банктегі және басқа да сақтау
мекемелеріндегі депозиттер чек арқылы аударылмайды, мұнда сақтық
кассасына ақша салушыда жеке банктік есеп айырысу кітапшасы болады.
10. Аз мерзімді депозиттер. Пайыздық депозиттердің белгілі бір уақыты бар,
ол соған дейін төленуі тиіс. Оны "аз" деп 100000 доллардан кем болғанда
айтамыз.
М2 - М1 + (5) + (6) + (7) + (8) + (9) + (10)
11. Ұзақ мерзімдегі депозитгер деп бағасы 100000 доллардан асқан депозитті
айтамыз. Мұвда МММҒ-тің жалпы саны қосылмайды, яғни актив ақша
жиынтығында екі рет саналмайды.
12. Қайта сату келісімі - төмендегі үнемдеу мекемелері сатқан
МЗ = М2 + (11) + (12) + мекемелердегі МММҒ
13. Басқа да еуродоллар депозиттері - ұзақ мерзімдегі еуродоллар.
14. Сақтаулы облигациялар - АҚШ үкіметінің ақша салатын салымдағы сататын
облигациялары.
15. Банктің акцептері - ерекше соманы, банк облигациясын сол уақытта төлеу
жөніндегі тапсырысы, әдетте ол халықаралық сауда кезінде болады.
16. Коммерциялық іс-қағаздар - бірлестіктердің қысқа мерзімді
пассивтері.
17. Қысқа мерзімді қазыналық бағалы қағаздар - АҚШ-та шығарылатын бағалы
қағаздар (12 айдан аз мерзімде шығарылған қазыналық қағаз).
L = МЗ + (13) + (14) + (15) + (16) + (17)
Басқа да нарық секілді, ақша нарығында да ақшаға сұраныс пен үсыныс
болады. Үсыныс - ақша жиынының айналымы, ягаи берілген мезетге мемлекеттегі
төлем құралы айналымының жиынтығы.
Орталық банктің ақша айналысын басқаруы
Үлттық банк - заңды төлем құралын, яғни банкнотгарды шығаруға
эмиссиялық қүқығы бар жалғыз мемлекеттік орган. Олар Үлттық банктің
эмиссиялауымен шығарылады және банктерге сатып, қолма-қол емес балама алу
түрінде болады. Қазақстан Республи-касының ресми ақша бірлігі -теңге болып
табылады.
Үлтгық банк банкноттар мен тиындардың қажетгі мөлшерін анықтайды,
олардың жасалуын қамтамасыз етеді, сақтау, жою және қолма-қол ақшаны
жинақтау тәртібін орнатады.
Қазақстан Республикасында шығарылған банкноттар мен тиындардың атаулы
қүрылымы, айшықталған пішіні болуы керек. Банкноттар мен тиындардың
сипаттамалары баспасөзде жариялануы тиіс.
Валютаны өзгертуге тек қана Қазақстан Республикасы Парламентінің
қүқығы бар. Үлтгық валютаның қызмет ету шартгарын, мерзімін, тәртібін
анықтау қүқығы Қазақстан Республикасының Президентіне жүктеледі.
Үлттық банк Қазақстан Республикасының валютасын шетел мемлекеттерінің
ақша бірліктеріне айырбастау бағамын анықтау тәртібін белгілейді.
Қолма-қол ақшаның айналымы олардың банк кассасына үздіксіз оралып
отыру жолымен жүзеге асады.
Қазақстан Республикасында ақша банкноттарын өндіру және коммерциялық
банктерге ақша жинақтауға лицензия беру бойынша өз күштерін енгізумен байла-
нысты, қолма-қол ақшаның жағдайы 1996 жылға дейінгі кезеңмен салыстырғанда
өзгерді. Екінші деңгейдегі банктер корреспонденттік шоттағы қаражаттарының
қалдығы шегінде қолма-қол ақша түрінде қолдау алады, сонымен қатар
операциялық кассадағы қолма-қол ақша қалдығына шек қойылмайды.
Эмиссия - мемлекет тарапынан банкнотгардың, тиындардың, бағалы
қағаздардың шығарылуы. Ол қолма-қол түрінде де немесе қолма-қол ақшасыз
түрінде де болуы мүмкін.
Қолма-қол ақша түріндегі эмиссия - айналысқа банкноттар мен тиындардың
қосымша шығарылуын сипаттайды.
Депозиттер қалай жасалады. Депозиттік банктердің эмиссиясы депозиттік
қарыздық операциялар үрдісінде іске асады. Банктегі депозиттер сомасы несие
ақшаны қүру үшін қажет әлуетін жасайды. Банк салымдарын чек эмиссиясы
немесе қарыз беру арқылы жүмылдырған кез-де несие ақшалар қүрылады. Бұл
операциялардың сызбасы келесідей: мысалы, Дрезднер банкіне 10000 маркалы
салым келіп түсті делік. Сонда бұл банктің активтері (резервтер) мен
пассивтері (депозиттер) 10000 мар каға өседі. Біздің мысалымызда резервтер
талабының көлемі 10%. Осы жағдайда банк қолма-қол ақша немесе чек түрінде
9000 марка көлемінде несие, қарыз алған кісі оны басқа банкке салады. Қарыз
берген бірінші банкке депозиттерді 10000 маркаға жеткізу үшін 100 маркалы
резерв жетеді. Банктердің қызметі нәтижесінде 9000 маркалық жаңа ақша пайда
болды. Екінші банк салымындағы 9000 маркадан 900-ін қалдырып, 8100 марканы
қарызға береді. Сонымен жалпы сома енді 7290 марка болады. Алғашқы салым
10000 маркаға тең еді.
Орталық банк және ақша базасы
Ақша базасы - Ұлттық банк шығаратын ақша. Оган айналымдағы қолма-қол
ақша, міндетті және артық резервтер жатады.
Міндетті резервтер - бекітілген нормативке сөйкес Ұлттық банктегі
арнайы шотта несие корреспонденттік шотында сақталуға міндетті банк
депозиттерінің бөлігі (бұл Ұлттық банктің келісімі бойынша тек қана
қаржылық түрақты банктер қолданатын резервтердің баламалы әдісі деп
аталады). Артык, резервтер дегеніміз банктердің Үлттық банктегі
корреспонденттік шотта қаражатының барлығына байланысты болғандықтан,
Ұлттық банк ақша базасының мөлшерін, екінші деңгейдегі банктердің Ұлттық
банктегі корреспонденттік шоттағы қаражатының көлемін, яғни банктер
өнімділігін реттеу арқылы реттейді.
Ол ақша-несие саясатының құралдарын пайдаланумен іске асады. Бұл
құралдар ақша базасының кеңею шегін көрсететін және ақша жиынының, ақша
базасы арқылы есептелетін ақша мультигашкаторының мөлшеріне әсер етеді.
Ақша үсынысының үлгісі. Ақша мультипликаторы
Ақша үсынысы (МS) екі қосындынан түрады:
1) Банк жүйесінен тыс қодда бар ақша (С);
2) Экономикалық агенттер қажет кезде мәміле жасау үшін қолданатын
депозиттер (В). (Дөлірек айтқанда бүл М1 агрегаты).
МS = С + В
қазіргі замандағы банк жүйесі - жеке резервті жабумен байланысты жүйе.
Банк депозиттерінің бір бөлігін ғана резерв түрінде сақтайды, ал қалған
бөлігін қарыз беру үшін және актив операциялар үшін пайдаланады. Басқа
қаржылық институттармен салыстырғанда, банктің ақша үсынысын өсіру
мүмкіндігі бар Несие мультипликаторы - коммерциялық банктер жүйесі
шеңберіндегі төлем құралдарының эмиссиялық үрдісі.
Қосымша ақша ұсынысының жалпы түрі жаңа депозит пайда болуының
нәтижесінде туындайды.
МS =1гг*D
Мүндағы
гг - банк резервінің нормасы
D - алгашқы салым
1гг - банк мультипликаторы немесе депозиттік мультипликатор
Ақша үсынысының жалпы үлгісі Орталық банк рөлін ескере отырып жасалады
жөне банк жүйесіндегі депозиттік ақшаның бір бөлігінің қолма-қол ақшаға
ауысуы.
Ақша базасы - Орталық банкте сақталатын коммерциялық банктердің
резервтері мен банк жүйесінен тыс қолма-қол ақша.
MB=C+R
Мүндағы МВ - ақша базасы С - қолма-қол ақша R. - резерв
МS =С + D
Мүндағы
МS — ақша үсынысы
С — қолма-қол ақша
В — депозиттер
Ақша мультипликаторы (m) - ақша 9сынысының ақша базасына қатынасы:
Ақша мультипликаторын қолма-қол ақша депозиттерінің (c*r) депозит
коэффициенттеріне және резерв депозитіне (гг) қатынасы түрінде анықтауға
болады.
M = МS = C+D
MB C+R
Бөлшектің алымын да, бөлімін де D-ға бөлеміз.
M = cr+1
cr+rr
мүндағы
cr = C rr = R
D D
сг мөні халықтың іс-әрекеті арқылы анықталады. Қандай пропорцияда
қолма-қол ақша және депозиттің түруына байланысты болады.
гг мәні Орталық банк тағайындаган міндетті резерв нормасынан және
коммерциялық банктердің артық резервтеріне тәуелді. Ақша ұсынысын
төмендегідей жазуга болады.
МS = cr+1 . MB
cr+rr
Сонымен, ақша ұсынысы ақша базасы және ақша мультипликаторы
көлемдеріне тәуелді.
Ақша мультипликаторы - ақша базасы бір бірлікке өскенде, ақша
үсынысының қалай өзгеретіндігін көрсетеді.
Ақша мультипликаторының мөлшері міндетті резервтеу нормасына
байланысты, өйткені міндетті резерв банктер мен несие ресурстарының көзі
ретінде пайдаланылмайды, сонымен қатар айналымдағы қолма-қол ақшаның үлес
салмағына байланысты болады.
Бұл айналымдағы қолма-қол ақшаның банктерден тыс орналасқан бөлігінің
мультипликацияланбауына байланысты. Ақша мультипликаторының қарқындылыгы
олардың экономикадағы айналу жылдамдығына әсер етеді, мультипликатордың
коэффициенттік жылдамдығы азаяды.
Экономикадағы ақша айналысының жылдамдығы Ұлттық банк арқылы тікелей
реттелмейді, бірақ оның мөлшері инфляция деңгейіне өсер етеді жөне ақша-
несие саясаты үшін үлкен мөні бар. Экономикадағы ақша айналысы
жылдамдығының азаюы ұзақ мерзімді депозиттердің және ұзақ мерзімді
инвестициялық несие салымдарьшың өсуін көрсетеді, бүл тек қана жалпы
экономиканың түрақтылығы және ұлттық валютаға деген сенім болғанда ғана
мүмкін, керісішпе, ақша айналысының жоғары жылдамдығы ұлттық валютаға деген
сенімнің көрсеткіші болып, ақша жиынындағы қолма-қол ақша үлесінің өсуімен,
үзақ мерзімді жинақтардың төменгі үлес салмағымен, шаруашылық
субъектілерінің ұлттық валютасын сенімді активтерге аударуымен бірге
жүреді.
Ақша айналысының жылдамдығы экономиканың монетарлық деңгейіне
байланысты болады, ол ақша жиынының жалпы ішкі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 5
I. Ақша нарығы. Ақшаға ұсыныс пен сұраныс 6
1.1 Ақшаның мәні, анықтамасы, пайда болуы 6
1.2 Ақша жүйесі, ақша массасы 11
1.3 Ақшаға сұраныс және ақша ұсынысы 15
II. Валюта және валюталық жүйе 22
2.1 Валютаның, валюта нарығының және валюта жүйесінің мәні 22
мен мазмұны
2.2 Әлемдік валюталық нарықтар және валюталық биржалар 28
III.Қазақстан Республикасындағы ақша және валюта саясаттарының 32
даму перспективалары
3.1 Қазақстан Республикасының ақша жиыны және ақша қаржы 32
жаналығы
3.2 Қазақстан Республикасының валюталық саясатының даму 36
ерекшеліктері
Қорытынды 38
Пайдаланған әдебиет тізімі 40
АННОТАЦИЯ
Курстық жұмыста - ақша экономикалық категория ретінде қарастырылған.
Курстық жұмыста ақшаның мәні, анықтамасы, пайда болуы, түрлері, ақша жүйесі
және ақша массасы ақшаға сұраныс пен ұсынысы қарастырылған.
Екінші тарауда валютаның, валюта нарығының және валюта жүйесінің мәні
мен мазмұны, әлемдік валюталық нарықтар және валюталық биржалар
қарастырылған.
Үшінші тарауда Қазақстан Республикасының ақша жиыны және ақша қаржы
жаналығы зерттелінген және Қазақстан Республикасының валюталық саясатының
даму ерекшеліктері қарастырылған.
Курстық жұмыс 40 бет комьютерлік текстте берілген, 1 сурет, 2 кесте
және 29 түрлі әдебиет қолданылған.
КІРІСПЕ
Қазақстан көп тарапты халықаралық экономикалық жобаларға белсене
қатыса алады және қатысуға тиіс, мұның өзі біздің жаһандық экономикаға
кіруімізге жәрдемдеседі әрі біздің экспорттаушыларымызға қолдау көрсетеді.
Өңірлік серіктестікке келгенде, біз ЕурАзЭҚ шеңберінде өзара тиімді
ынтымақтастықты кеңейтуге және Біртұтас Экономикалық кеңістікті
қалыптастыруға одан әрі есептесе беру ниетіндеміз.
Сонымен қатар Бүкілдүниежүзілік банк, Еуропа Қайта құру және даму
банкі, Азия даму банкі және таяуда құрылған Еуразия даму банкінің
жобаларына баса назар аудару керек.
Әлемдік шаруашылық қатынастарының дамуына байланысты әр елдің ұлттық
валюта жүйелерінің негізінде дүниежүзілік және аймақтық валюта жүйелері
қалыптаса бастады. Олардың негізгі принциптері мемлекетаралық келісіммен
заңды түрде бікітіледі.
Валюта жүйесі әлемдік шаруашылық байланыстарда дербес роль атқарады.
Ол өндірістің даму қарқынына, халықаралық айырбастың көлеміне, баға саясаты
мен жалақыға әсер етеді. Дүниежүзілік валюта жүйесі елдер арасындағы ақша-
есептесу қатынастарын, сондай-ақ қатысушы елдердің әрқайсысының ішкі ақша
айналымын қамтиды. Дүниежүзілік валюта жүйесі деген ұғымға кіретін ішкі
және сыртқы жүйелер органикалық өзара байланысты, себебі екеуін
біріктіретін түйін- әлемдік ақша белгілері.
Халықаралық экономикалық қатынастарда өндіріс пен капиталды
интернационалдандыру ішкі сауда айналымдағы шектеуді азайтуды, оның
жолындағы кедергілерді жоюды, яғни ішкі сауда-саттықты босаңдатуды талап
етті.
Қазақстанда валюталық бақылаудың валюталық бақылау органдары және
олардың агенттері жүргізеді. Валюталық бақылау органдары болып Ұлттық банк
және Қазақстан Республикасының Үкіметі саналады. Бақылау агенттері болып
заң бойынша валюталық бақылау қызметін жүргізетін ұйымдар, атап айтқанда,
валюталық операциялар жүргізетін өкілетті банктер есептеледі.
Елдердің әлемдік шаруашылыққа интеграциялануы ақша капиталының бір
бөлігінің ұлттық ақшадан шетел валютасына және керісінше айналуын
туындатады. Ол халықаралық валюта, есеп айырысу және несие-қаржы
қатынастарында жүзеге асады.
Біз Қазақстанның жаһандық экономикалық үрдістерге сәйкес дамып келе
жатқан ел болуын қалаймыз. Әлемдегі жасалған жаңа мен озық атаулыны бойына
сіңірген, дүниежүзілік шаруашылықтан шағын да болса өзіне лайық орнын
иемденген, әрі жаңа экономикалық жағдайларға жылдам бейімделуге қабілетті
ел болуын қалаймыз.
I. Ақша нарығы. Ақшаға ұсыныс пен сұраныс
1.1 Ақшаның мәні, анықтамасы, пайда болуы
Қүн түрлерінің даму заңдылыктарын тексеру, ақшаның шыгуы тауар
айырбасынын дамуыман туған тарихи процесс деген қорытынды жасауға мұмкіндік
береді. Ақшаның шығу себебі тауар ендірісі кайшылыктарының етек жайып,
тереңдеуінде. Ақша - жоғарыда айтылғандай, жалпылама эквиваленттің ерекше
қызметін атқаратын тауар. Ақша да, тауар да когамдық еңбектін өнімдері.
Бірақ өндіріс кұрал-жабдықтарына жеке меншік жағдайында барлық тауарлар
нарыкта тікелей жеке еңбектің өнімдері ретінде саналады, ал акша - тікелей
коғамдык еңбектің (жалпылама эквивалент бейнесі ретінде болады. Тек акшага
айырбастау аркылы ғана тауардың шын мәніиде когамдық еңбектің өнімі
екендігін аныктауға мұмкіндік туады. Баскаша айтқанда, нарыкта қоғамдық
еңбекке сан және сапа жағын есеп жүргізіледі, ал ақша онын құралы болып
табылады.
Сырттай бір-біріне тэуелсіз тауар өндірушілер арасындағы қатынастар
айырбас процесінде жүзеге асады. Ақша тікелей тауар айырбастаудың
қайшылыктарын шеше отырып, сонымен қатар, тауар шаруашылығы кай
шылыктарының онан әрі тереңдеуіне жағдай жасайды.
Тауар мен акша арасында үнемі болып тұратын үндестік пен қайшылық бар.
Ол тұтыну құны арқылы көрініс табады.
Акша - зат та емес, байлық та емес, өндірістік катынас. Бұның мазмұны
меп мәнін акшаның атқаратын кызметтерінен, яғни коғамдық міндеттерінен анык
байқауға болады.
Акша бес түрлі қызмет атқарады. Олар: құн өлшемі, айналыс құралы,
төлем құралы, қазына жинау, дүниежүзілік ақшалар.
Акшаның құн мөлшері қызметі деп онын өзінен басқа тауарлардың құнын
анықтау қабілетін айтады. Қазіргі кезде ақшаның бұл қызметін адамдардың
ойлау кабілеттерінің нәтижелерінен қалыптаскан акшалар атқаруда. Бастапқы
кезде акшаның бқл қызметін өзінің қүны болатын заттар ғана, ягни алтын
атқарды. Алтынның қүнымен бейнеленген тауарлардың құны, оның бағасы деп
аталады. Тауардың құны жогары болса, онда ол алтынның коп мөлшеріне
теңестірілгсн болды. Демек, тауардын бағасы тауардың қүнына тәуелді. Бірак
та тауардың бағасы тек қана тауардың құнына емес, ол алтынның кұнына да
тікелей байланысты болады: егер де алтынның бағасы кымбаттаса, онда
тауардың багасы арзандайды; егер де алтыннын багасы арзандаса, онда
тауардын бағасы қымбаттайды. Жоғарыда аталған категория жөнінде құнның
еңбек теориясынын басты ерекшеліктері осындай.
Акшаның айналыс құралы кызметі - тауар айырбасының формуласы Т-А-Т
бойынша онын делдалдык рөлін аткаруына байланысты: тауар айырбасы екі
актіден, яғни сатудан Т-А жэне сатып алудан А-Т құралады.
Тауар иесі. тауар сатып, жана тауарды іле сала сатып алмай акшаны
өзінде қалдыруы мүмкін. Осы мезетте баска біреулер өз тауарларын сатып
откізе алмауы мүмкін. Демек, ақшаның осы кызметін аткаруына байланысты
артық өндіру дағдарыстары пайда болуы ықтимал.
Ақша озінің айналыс кұралы қызметін монеталар мен кағаз ақшалар
түрінде атқарады.
Монета деп өзіне тән формасы бар және айрықша коспадан қүралатын күйма
металды айтады.
Қағаз ақшалардың оз кұны болмайды, сол себепті олар кұн өлшемі
қызметін атқара алмайды, бірақ ол алтынның рәмізі іспетті болады. Қағаз
акшалар алғашкы рет Қытайда XII ғасырда жасалып шыгарылды, ал Ресейде 1769
жылы Екатерина ІІ кезінде жасалды.
Айналыстағы кағаз акшалар мөлшері айналысқа қажет алтын мөлшеріне
сәйкес болуы тиіс. Егер де айналыстағы кағаз ақшалардың мөлшері қажетті
алтын мөлшерінен көп болса, онда кағаз ақша құнсызданады, олардың
төлемпаздык кабілеті төмендейді, ал тауарлар бағалары кымбаттайды.
Тауар бағаларының қымбаттауына байлаиысты акшаның құнсыздану процесін
инфляция деп атайды.
Жалпы алғанда, айналысқа қажет акшаның мөлшері тауарлар бағаларының
жиынтығын ақша өлшемдерінін жылдамдығыпа бөлу арқылы аныкталады. Ақша
дегеніміз құдіретті байлыктың бейнесі және өтімділігі жоғары, яғни оның тез
сатып еткізуді жүзеге асыратын қабілеті бар.
Егер бір тауарды сатып өткізгеннен кейін, басқатауар сатып алынбаса.
онда алтын айналыс сферасына өз уакытында қайтып оралмайды және ол қазынаға
(қорға) айналады. Алтынның қазынаны жинау қызметін алтын құймалары мен
монеталары, алтын немесе күмістен жасалган әсемдік бұйымдар атқарады.
Қазына (қор) жииау қызметі - ақша айырбасы өркендеген кезде қазына
айнадыс құралына айналады, осылайша алғашқыда тауар - акша катынасы
кездейсок реттеліп отырды.
Қазіргі кезде алтынның - айналыстағы ақша массасын кездейсоқ реттейтін
қызметі тоқтатылды, яғни бұрынғыдай ақша рәміздерін алтынға еркін
айырбастау жойылған. Бүгінгі таңда алтынның қазына болу қызметі, мемлекет
пен жеке азаматтардын сақтандыру қоры ретінде шектеулі шеңберде сақталады.
Жинақталған мемлекеттік және жеке меншіктегі алтын қорлары жалпылама
байлықты қүрайды. Қағаз ақшалар қазына бола алмайды, ойткені олардын
өздерінің құндары болмайды, бірақ қор жинау кұралы кызметін атқарады.
Тауар өндірісінің одан әрі дамуына байланысты тауарларды несиеге сату
қажеттігі пайда болады. Мұның басты себебі тауарларды жасау мен оларды
сатып өткізу мерзімдерінің әртүрлі болуында.
Ақшаның төлем құралы қызметін атқару барысында. оның жаңа түрлі
несиелік ақшалар пайда болды. Оған жататындар – вексельдер, банкноттар,
чектер.
Вексель деп борышқордың ақша сомасының мөлшері мен оны кайтару мерзімі
жазбаша көрсетілген қарыз міңдеттемесін айтады.
Банкноттар деп банктін векселін айтады. Банкноттардың қағаз ақшалардан
айырмашылыктары:
а) банкноттың екі тармағы болады — несиелік (коммерциялык вексель)
және металдык (банктің алтын кора);
э) кағаз ақшаларды мемлекет жасап шығарады, ат банкноттарды орталық
эмиссиялық банктер шығарады;
б) қағаз ақшалар айналыс кызметін атқарады, ал баикноттар - төлем
құралы қызметін аткарады.
Чек дербес тұлғаның агымдағы есеп-шотынан банктің белгілі акша сомасын
төлеуі немесе оны басқа есеп-шотка аударуы жөніндегі жазбаша үкімін айтады.
Чектің уш турі бар:
1. еншілік (басқаға беруге жатпайтын);
2. ордерлік (индоссамент бойынша басқа адамга беруге болатын);
3. сенімділік (индосаментті талап етпей берілетін).
Бір елмен екінші ел арасындағы айналыстардагы акша - өзінін барлық
кызметтерін атқаруы арқылы — дұниежүзілік ақшага айнапады. Дүниежүзілік
акша: халықаралық төлем және сатып алу-сату, сондай-ак әр елдің байлығын
бейнелейтін құрал қызметін атқарады.
Қазір дұниежузілік акша ролін номиналдық алтын мазмұны бар қағаз. ақша
аткарады. Олар металл ақшадай тозуды, салмагы кемуді, кұны азаюды білмейді.
Ақша және тауар мөлшері тепе-теңдікте болуы шарт. Егер біріншісінің
шамасы көбейіп кетсе құнсызданады, инфляцияга кызмет етеді. Белгілі бір
елдің айналыстағы кағаз акшасының шамадан тыс көбейіп кету салдарынан онын
кұнсыздануын - инфляцня дейміз. Ол тауарлардың багасын шамадан тыс кетеріп
жібереді.
Осындай келеңсіз жағдайларды болдырмау немесе дұрыс калыпқа келтіру
шаралары бар. Олар: девальвация және ревальвация.
Қағаз ақшанын ресми кұнын езінің тұракты калпына келтіруді -
девальвация дейміз. Ашық және бүркемелі жолдары бар. Девальвация
шараларының негізгілері: үлттық ақшіа өлшемінің алтындық мазмұнын кеміту;
шетел валюталары мен қатынас курсын төмендету; толық құнды несие билеттерін
шығару, бағасы төмендегеп ақшаларды айналымнан алыптастау; айналымдағы
қағаз ақшаны ресми төмендету мақсатымен ақша реформасын жүргізу.
Ревальвация - ақшаның ресми құнын тұрақтандыру және баганың инфляция
зардабынан өсуіне қарсы ықпал жасаудыи әдісі. Ақша курсын өсіру деген сөз.
Айналыс құралы қызметін атқаратын ақша арқылы тауарлар бағасы жүзеге
асатын болғандықтан, айналыска қажетті ақша мөлшері ең алдымен тауар
бағасының сомасына байланысты болады. Ақша неғұрлым шапшаң айналса, ол
согұрлым айналысқа аз керек болады. Мұнан мынадай корытындыны жасауға
болады: айналысқа қажетті ақша мөлшері тауар бағасы сомасынын белгілі ақша
өлшемінің (баға. марка, доллар т.т.) айналым шапшандығына бөлінуіне тең
болады. Сөйтіп. айналыска қажетті ақша мөлшері (М), үш факторға байланысты
болады 1 ) тауар мөлшері (Т) 2) тауар бағасының дәрежесі (Б), 3) ақшаның
айналыс шапшандығы (АШ). Бұл тәуелділікті мына төмендегі формула түрінде
көрсетуге болады:
М= ТБАШ
Ақша айналысының халі ақша айналысы сферасынан тыс жатқан жағдайларга
байланысты және оған объективті түрде болатын біркатар факгорлардың әсерін
көрсетеді. Тауарды сату-сатып алу процесі, онын шапшаңдығы, сондай-ақ ақша
айналымының шапшандығы өндіріс жағдайына, транспорттың даму дәрежесіне,
қала мен ауыл арасындағы экономикалық қарым-қатынастарға, несие жұйесінің
жағдайына және т.с. байланысты болады.
Ақша тек айналыс құралы қызметін аткарып қана коймайды, сонымен қатар
ол төлем кұралы қызметін де атқарады, сондықтан несие катынастарының
дамуына байланысты ақша айналысы заңының формуласы
М= ТБ-Кр+Т-От
АС
Айналыста болатын ақша мөлшері мынаған тең болады: сатылуға тиісті
тауарлар бағасынын сомасына (ТБ), несиеге сатылган тауарлар бағасының
сомасы (Кр), төлеу мерзімі жеткен төлемдер (Т), өзара өтелетін толемдер
сомасы (ӨТ), ал осының бәрі белгілі бір ақша өлшемінін айналым санына
бөлінеді (АС).
Ақша дегеніміз - тауардың жалпы эквивалентінің тиянақталған түрі,
қүнның эквиваленттік формасы мен түтыну қүны біте қайнасқан ерекше тауар.
Яғни ақша - тауар өндіру мен оны айырбастау үрдісінде басқа тауарлардан
бөлініп шыққан ерекше тауар, оның айрықша қызметі - барлық тауарларға ортақ
балама (эквивалент) рөлін атқару. Осыдан келіп ақшаның жаппай күші болады.
Ақшаның қогамдагы мәнін К. Маркс "жеке адам өзінің қогамдық билігін де,
қоғаммен байланысын да өзінің қалтасына салып жүреді" деген афоризммен
сипаттады. Ол мынадан айқын көрінеді:
Біріншіден, тек ақшаға айырбастау арқылы ғана тауарлар қогамдық
еңбектің нәтижесі екенін анықтауға болады. Мысалы, ақшаның тауар
айырбасында делдал-дық етуі арқылы қогамдық еңбектің сапалық деңгейі
айқыңдалып, сандық есебі жүргізіледі.
Екіншіден, әр адамның еңбектегі, ягни қоғамдық өндірістегі үлесін де
ақша арқылы анықтауға болады. Себебі адам қоғамдық еңбектегі үлесін жалақы
ретінде алғанда, ақша төлем қүралы қызметін атқарғаны.
Үшіншіден, айырбас үрдісінде ақшаның делдалдық етуімен тауардың іішсі
қайшылықтары да шешіледі. Тек ақшаның пайда болуына байланысты бүкіл
тауарлар түтыну қүны түрінде айырбас қатынасының бір жағын-да түрады да, ал
екінші жағында бүкіл тауарларга қарама-қарсы ақша түрады.
Тауарлар дүниесінің тауар және ақша болып екіге бөлінуі оның түтыну
қүны мен қүнының, яғни тауардың ішкі қарама-қарсы жақтарының қайшылығын
шешуге жол салады. Өйткені, егерде тауар сатылса, болғандыгы. Бүл бір
жағынан, ал екінші жағынан оның қүнының бар екендігі дәлелденгені. Сатылған
қүн енді ақша түрінде тауар өндірушінің қолына түседі. Сөйтіп, тауар
өндірушіге түскен ақшаның мөлшеріне қарай өз өндірісіне басқа кез келген
қажетті түтыну қүнын алуға мүмкіндік туады.
Ақша айналысы заңы - қүн заңының айналыс аясындагы көрінісі. Ол тауар
- ақша қатынастары болатын барлық қоғамдық формацияларға тән. Айналыстағы
ақшаның саны К. Маркс ашқан ақша айналысы заңымен реттеледі. Тауар
айналысына қызмет ету үшін қажетті ақша мөлшері екі факторға: біріншіден,
бір кезенде, айталық бір жылда сатылуга тиіс тауарлар бағасының
қосындысына, екіншіден ақша айналысының жылцамдығына байланысты өзгереді.
Ақша айналысы заңы мына формуламен өрнектеледі:
M=P*YV
Ақша айналысы заңының мәні - ақшаның айналыс қүралы қызметін орындауы
үшін қажетті ақша мөлшері сатылуға тиіс тауарлар бағасының көбейтіндісін
бір аттас ақша өлшемінің айналым санына (айналым жылдамдығы) бөлгенге
теңесуі керек.
Ақша тек айналыс қүралы ғана емес, сонымен бірге төлем қүралы қызметін
де атқаратындықтан айналысқа қажетті ақша мөлшері де несиеге сатқан
тауарлар сомасына байланысты азаяды. Қарыз міндеттемелерінің бірсыпырасы
қолма-қол ақшасыз жолымен де неғұрлым көп бөлігі несиеге сатылса, айналысқа
согүрлым аз ақша мөлшері қажет. Одан басқа, айналыстан шығарылған
әлдеқандай ақша мөлшері шаруашылық-тың және халықтың тұрақты ақша қорын
қүрайды.
Экономикада сатылған тауарлар бағасынан айналыста әлдеқайда кем ақша
жиыны жүруінің себебі төлемеушілік проблемасының болуынан. Ол кезде Ү
мөлшері теріс сан болады. Бірақ бұл Қазақстанда және басқа да директивалы
экономика үлгісінен нарықтық үлгіге өтуші мемлекеттерде кездесіп отырған
кәсіпорындар арасындағы төлемеушілік проблемасы жай ақша жиынын үлгайтумен
шешідді дегенді көрсетпейді. Өйткені төлемеушіліктің көптеген себептері
бар: төлем тәртібінің босандығы, төлемеушіліктің тізбегінде әлуетті
күйреушілердің болуы, күйреушіліктің тиімді төжірибесінің болмауы, жеке
меншіктендіру үрдісінің аяқталмауы, төлем құраддарының дамымауы және т.б.
Сөйтіп, айналысқа қажетті ақша мөлшері өндірістің даму жағдайларына
әсер ететін көптеген факторларға: айналыстағы тауар мөлшеріне, тауарлар мен
қызмет бағасының деңгейіне және т.б. байланысты өзгереді. Айналысқа қажетті
ақша мөлшері ақша айналысының жылдамдығына кері пропорционалды өзгереді. Ал
ақша айналысына әсер ететін жағдайлар мыналар:
- несиенің даму деңгейі, егер тауардың көп бөлігі несиеге сатылса,
айналысқа сонша мөлшерде кем ақша қажет;
- қолма-қол ақшасыз есеп айырысудың дамуы;
- ақша айналысы санының өсуі.
Айналысқа ақша екі түрде шыгарылады, эмиссияланады: қолма-қол ақша,
яғни айналымдағы банкноттар және үсақ тиындар; банктік айналымдағы ақша
түрі, яғни банктегі шоттарға жазылған сома. Екі деңгейлі банк жүйесінде
ақшаның бірінші түрін, ягни қолма-қол ақшаны монополиялы қүқықпен орталық
банк эмиссиялайды да, қолма-қол емес ақша белгілерін коммерциялық банктер
жүйесі шығарады. Ақшаның екі түрі бірімен - бірі тығыз байланыста жүреді.
Егер банк клиенті - шоттағы ақшаның иесі өз қаражатын қолма-қол ақша
түрінде алса, онда банктік айналымдағы ақша белгілері нақты қолма-қол
банкнотқа айналады. Керісінше, клиенттің шотқа жазу арқылы банкке ақша
сомасын салуы қолма-қол ақшаның банктік айналымдағы ақша түріне айналуын
көрсетеді.
Ақша айналымының екі жағының бірлігі, олардың бір түрінің екіншісіне
ауысуы жалпы ақша жиыны қүрамын анықтауды қажет етеді. Себебі ақша жиыны
ақша айналымының сандық көрсеткіші. Белгілі бір мерзім аралығында және
белгілі бір күнге ақша айналымындагы сандық езгерістерді талдау үшін, сол
сияқты ақша жиынының көлемін және оның өсу қарқынын реттейтін іс-шаралар
жүргізу үшін әр түрлі көрсеткіштер (ақша агрегаттары) қолданылады.
1.2 Ақша жүйесі, ақша массасы
Ақша жүйесі – бұл тарихи түрде қалыитасқан және ұлттық заңдылықтармен
бекітілген ақша айналысы ұйымдастыру формасы.
Ақша жүйесінің өзіне тән типтері және элементтері болады. Ақша
жүйесінің типі бұл ақшаның қандай формада болуын сипаттайды. Осыған
байланысты ақша жүйесінің мынадай типтерін бөліп қарайды:
- металл ақша айналысы, яғни мұндай ақша тауары тікелей айналысты бола
отырып, ақшаның барлық қызметтерін атқарады, ал несиелік ақшалар
металға ауыстырылады
- несиелік және қағаз ақшалар жүйесі, яғни алтын айналыстан алынып
тасталып, оның орнына несиелік және қағаз ақшалар айналысқа түседі.
Металл ақша айналысы екіге бөлінеді:
1. Биметаллизм – жалпыға балама рөлі екі бағалы металға (алтын мен күміске)
негізделген ақша жүйесі.
Биметаллизмнің үш түрі болған:
- қос валюталы жүйе, яғни мұнда алтын мен күмістең арасындағы шекті
қатынас, металдардың нарықтық құндарына байланысты белгіленген
- қатар жүретін валюталар жүйесі, яғни мұнда бұл қатынас мемлекет
тарапынан белгіленген
- ақсақ валюта жүйесі, яғни мұнда алтын және күміс монеталары заңды
төлем құралы қызметін атқарады, бірақ бірдей негізде емес, себебі
күміс монеталарды жасау жабық түрде жүзеге асырылып, алтын монеталарды
жасауға ерік берілді.
2. Монометаллизм – бұл барлығына бірдей балама және ақша айналысының негізі
ретінде бір ғана металл (алтын немесе күміс) қызмет ететін ақша жүйесі.
Алтынға ауыстырылатын құн белгілерінің сипатына байланысты алтын монета
стандарты, алтын құйма стандарты және алтын девиздік стандарты.
Алтын монета стандарты – бұл еркін тұсындағы капитализмнің талаптарына
біршама сәйкес келе отырып, өндірістің, несие жүйесінің, дүнеижүзілік
сауда мен капиталды сыртқы шығарудың дамуын қолдады. Бұл стандарт мынадай
өзіне тән негізі белгілерімен сипаталады:
- алтын елдің ішкі ақша айналысында болып, ақшаның барлық қызметтерін
бірдей атқарады
- алтын монеталарды құюға рұқсат етілді
- толық құнды емес ақшалар айналыста жүре отырып, еркін және шектеусіз
мөлшерде алтын монетаға ауыстырылды
- алтынды және шетел валюталарын еркін түрде сыртқы шығаруға және ішке
алып келуге болатын болды.
Алтын құйма стандартының алтын монетадан айырмашылығы, мұнда айналыста
алтын монета болмайды және алтын монетаны еркін түрде жасауға тыйым
салынады. Мұнда банкноталар, басқа толық бағалы емес ақшалар сияқты алтын
құймасына тек олардың сомалары көрсетілген жағдайлар да ғана айырбасталды.
Австрия, Германия, Дания, Норвегия және басқа да елдерде алтын девиз
стандарты бекітіліп, мұнда да айналыста алтын моента және алтын монетаны
еркін түрде жасауға болмайды. Мұнда банкноталарды алтынға ауыстырылған
шетел валюталарына ауыстыру жүргізілді. Осындай жолмен алтын девиз
стандартын қолданатын елдердің ақша бірліктерін алтынға ауыстыру арасында
жанама байланыс сақталды.
Қазіргі ақша жүйесі мынадай элементтерден тұрады: ақша өлшемі, баға
масштабы, ақша түрлері және эмиссиялық жүйе.
Ақша өлшемі – ол барлық тауарлардың бағасын көрсету үшін қолданылатын
заңмен бекітілген ақша белгісі. Қазақстан Республикасының 1993 жылдың 15
қарашасынан ақша өлшемі – теңге және тиын. Ақша өлшемі, міндетті түрде,
еселі ұсақ бөліктерге бөлінеді. Көптеген мемлекеттерде бөлудің ондық жүйесі
бекітілген: 1:10:100.
Баға масштабы - ол тауарлар бағасын белгілеу үшін қолданылатын заңмен
бекітілген техникалық құрал. Несие ақшалары алтынға айырбасталмайтындықтан
ресми баға масштабы өз экономикалық мәнін жойды. Сондықтан ішкі тауар
айналымында әр мемлекеттің өзінің баға масштабы қолданылыды
Ақша түрлері - ол осы мемлекетте заң жүзінде қолданылатын төлем
құралдары – несие ақшасы және қағаз ақшалары, сонымен бірге ұсақ монеталар.
Эмиссиялау жүйесі – ол заңмен бекітілген ақша белгілерін айналысқа
түсіру тәртібі. Экономикасы дамыған мемлекеттерде қолма-қол ақша
айналысының негізін құрайтын банктік билеттерді шығаруға орталық банктің
монополды құқығы бар.
Қазақстан Республикасында қолма-қол ақша шығарумен, оны айналысқа
түсірумен және айналыстан кері шығарумен тек Ұлттық банк шұғылданады.
Ұлттық банк басқа банкттерге банкнота және тиындарды қолма-қол ақшасыз
есептеу арқылы олардың эквивалентін алумен сатады.
Ақша агрегаттары
Өнеркәсібі өркендеген мемлекеттерде ақша жиыны қүрамын анықтау үшін
негізгі ақша агрегаттарының төмендегі жиынтыгын пайдаланады:
М1 - айналыстағы қолма-қол ақша (банкноттар,тиындар, ал кейбір
мемлекеттерде қазыналық билеттер) және банктік агымдагы шоттардағы қаражат
(депозиттер) жатады;
М2 - оған М1 агрегаты және мерзімді 4 жылға дейінгі коммерциялық
банкгердегі мерзімді леріндегі жинақ салымдары кіреді;
М3 - оған М2 агрегаты және арнаулы несие мекемелеріндегі жинақ
салымдары кіреді;
L – М3 агрегаты жене ірі коммерциялық банктердің депозиттік
сертификаттары қосылады.
Қорыта айтқанда, әрбір келесі ақша агрегаты өзінен алдыңғылардың
барлық элементтерін өзіне біріктіріп үлкен ақша жиынын қүрайды. Бірақ оның
алдыңғыға қарағанда өтімділігі төмен.
Ақша жиыны
Ақша жиыны нақты әр мемлекеттің өзіне төн ақша-несие жүйесімен
анықталады. Мысалы, АҚШ-та ақша жиынын анықтау үшін - төрт, Швейцария мен
Германиада - үш, Үлыбританияда - бес, Францияда - екі ақша агрегаты
қолданылады.
Қазақстан Республикасының ақша жиынының құрылымына төмендегі ақша
агрегаттары кіреді:
М1 - айналыстағы қолма-қол ақша;
М2 - қүрамына М1 агрегатын және шаруашылық субъектілерінің есепшотгары
мен басқа депозиттерінің, занды түлғалардың күрделі қаржыландыру шотының
үзақ мерзімді несиелеу және қаржыландыру қорлары шотының, чектік және
аккредитивтік шотгардың, қоғамдық және басқа үкіметтік емес ұйымдар
шотгарының қалдығын және халық пен заңды түлғалардың талап етіп алатын
салымдарын біріктіреді.
Ақша агрегаттарының қүрылымы түрақты қалыпта болмайды. Ол ақша нарығы
қүралдарының дамуына байланысты өзгереді.
Ақша жиыны бірнеше жолмен өсуі мүмкін:
- банкноттар мен тиындарды эмиссиялау есебінен;
- Орталық банктен коммерциялық банктердің несие алуымен;
- мемлекетгік бюджеттің кемшілігін жабу үшін Орталық банктің
үкіметке несие беруімен;
- Орталық банктің асыл металдарды, шетел валютасын және мемлекеттік
бағалы қағаздарды сатып алуымен;
- чек шығаруымен немесе коммерциялық банктердің салым тарту негізінде
қарыз беруімен (депозиттер негізінде несие ақшаларын шығару).
Ақша жиыны көлемінің өзгеруіне айналыстагы ақша жиынының
өзгермелігімен қатар, оның айналым жылдамдыгы да өсер етеді. Ақшаның
айналым жылдамдыгы жалпы экономикалық факторларға: экономиканың циклмен
өркендеуіне, экономикалық дамудың қарқынына, бағаның өзгеруіне, сонымен
бірге таза монетарлық факторларға, яғни төлем айналымының қүрылымына,
несиелік операциялар мен өзара есеп айырысудың дамуына, ақша нарыгындағы
Ақша жиыны айналымының баяулауы - үлтгық жиын-тық өнімді орналастыру
коэффициентінің төмен екендігінің көрсеткіші. Егер ақша айналысының
жылдамдығы артса, ол жоғары жағдаяттың (конъюнктура) барлыгы және ақша
қаражатын жұмсаудың шапшаңдығын көрсетеді. Ақша айналысы жылдамдығы
айналыстағы ақша санына кері пропорционадды өсер етеді, яғни ақша неғүрлым
көп айналыс жасаса, согүрлым қосымша ақша эмиссиясының қажеттілігі азаяды.
Сурет 1 – Орталық банктің ақшаға бақылау жасауы
Ақша айналысының баяулауы шаруашылық субъектілерінің ақша қорын
жинауға үмтылысын және ақша жиынының қүрылымыңца банктердегі үзақ мерзімді
салымдардың үлғаюын көрсетеді.
Айта кететін жайт, "ақша айналысының жылдамдығы" жэне "төлемдердің
жүру жылдамдығы" деген ұғымдардың бір-бірінен ерекшелігі бар. Соңғысы,
сөзсіз, шапшаң болуы қажет. Оны шапшандататын факторларға: өзара есеп
айырысу жүйесін дамыту, банк ісіне электронды есепгегіш техниканы жөне
электронды ақша жүйесін енгізу жатады
1.3 Ақшаға сұраныс және ақша ұсынысы
Ақша - төлем немесе халықаралық айырбас қүралы. Ақша сұранысын
талқылаганда біз оны нақты ба-ланстарға сұраныс түрғысынан қарастырамыз.
Бүдан мынадай түжырымдар шығады: ақша сұранысы жеке адамдардың иемденетін
ақшаларының сатып алу қабілетіне байланысты: 2. Атаулы ақша сұранысы баға
деңгейімен бірдей артады. Онда жоғарыдағыдай өзгерістер болмайды.
Өзгерістер байқалмаған жағдайды төмендегіше айта-мыз. Егер баға
деңгейіндегі өзгерістер жалпы басқа өзгерістерді түрақтандырса, жеке адам
"ақша сұранысына" ие болмайды. Бүған керісінше, жеке адам баға деңгейінің
өзгеруіне орай әрекет еткенімен, барлық нақты өзгерістер сол күйінде қалады
да, ол бәрібір ақша салымынан зиян шегеді.
Жинақталған тәжірибеге сүйене отырып, ақша сұранысының нақты баланс
сұранысымен бірдей екенін, ондағы өзгерістер баға деңгейіне пропорционалды
болатынын көреміз Теориялық түрғьщан алғанда, ақша сұранысы қызметі өзекті
мәселенің бірі болып келеді. Ол нақты табыс өскенде артуы тиіс, ал атаулы
пайыз мөлшерлемесі өскенде ол қысқаруы тиіс.
Ақша сұранысын айқындайтын негізгі үш себеп бар. Табыстағы өзгерістер
мен пайыз молшерлемесіндегі өзгерістердің ақша сұранысына эсерін көруге
болады.
Сөйтіп, төмеңцегі үш теория Кейнстің ақша үстаудағы үш теориясымен
сабақтас келеді:
- Келісімдер мотиві, мүнда ақша сұранысы әрдайым төлем ретінде
қолданылады;
- Сақтық аргументі: ақша сұранысы күтпеген кездейсоқтыққа тап болады;
- Жалдаптық дәлел: жеке адамдар қолындағы активтер мен ақша қүнына
сенімсіздік білдіреді.
Келісімдер мен сақтық дәлел туралы сөз болғанда, біз негізінде М,
жөнінде айтамыз, себебі М2 мен М3 жалдаптық дәлелге жатады.
Ақша сұранысын талқылағанда 2 түжырымға сүйенеді:
- монетарлық;
- кейнстік.
Классиктер ақша сұранысын мына тендеу арқылы түсіндіреді:
МV - РҮ
М - айналымдағы ақша көлемі;
V- ақша айналымының жылдамдығы;
Р - баға деңгейі;
Ү - өнім шығару көлемі.
Сандық теория түрғысынан ақшаға сұраныс екі мотивке негізделеді. 1-
мотив бойынша адамдар мен фирмалар ақшаны телем қүралы ретінде қажет етеді.
Мәміле жасау үшін керекті ақша көлемі:
- тауар жиынының көлемі;
- баға;
- жиынтық табыс;
- ақша айналымының жылдамдығына тәуелді болады.
Бірақ басты фактор табыс болып саналады, сондықтан
Мtd = f (Y+)
Бұл жерде Мtd – ақшаға трансакциялық сұраныс
Y - жиынтық табыс.
Дж. Кейнс ақша сақтаудағы үшінші мотивті - жалдаптық мотивті бөліп
көрсетті. Бұл жағдайда ақша қо-рының дивиденд әкелмеген кезі қарастырылады.
Классикалық және кейнстік тұжырым ақша сұранысында келесі факторларды
бөліп шығарады:
- табыс көлемі Ү
- пайыз мөлшерлемесі і
Мtd = f (Y+, і)
Классикалық теория ақша сұранысын табыспен, ал кейнсгік керісінше
пайыз мөлшерлемесімен байланыстырады.
Инфляция факгорын жою үшін ақшаға нақты сүра-ныс көрсеткішін
пайдаланады (МР)d, ал сұраныс функциясында атаулы пайыз мөлшерлемесі і
пайдаланылады.
(МР)'1 =Ғ(Үі)
Мүқтаждықты қанағатгандыратын ақша басқаға да пайдасын тигізеді.
Адамдардың алыпсатарлық жасауы үшін бірқатар қаражаты болғанымен, олар
кездейсоқ мүқтаждықтарға, яғни сақтауға жұмсалуы мүмкін. Жоғарыда айтылған
үш дәлелдің әрқайсысы, егер басқа активтерге пайыз мөлшерлемесі артса, оңда
ақша сұранысы төмендейді.
Ақша басқа активтерге қарағанда аз пайыз түсіреді: доллар пайызының
түсуі көп болған сайын жеке адам аз ақша үстайды. Ақшаның пайыз
мөлшерлемесі артқан сайын ақша сұранысы да артады, ал балама активтерге
пайыз жоғары болған кезде ол азаяды. Іс жүзінде біз ақша күнын ақшаға
аламыз және де басқа активтерге, мысалы, сақтау мекемелеріндегі депозит
немесе бірлестіктердің депозит куәлігі немесе коммерциялық іс қағаздарға
төленген пайыз арқьшы да өлшеп аламыз. Ақшаның пайыз мөлшерлемесі -дербес
пайыз мөлшер-лемесіне жатады.
Бүл түстағы ақша құны басқа активтерден түскен табыс пен дербес пайыз
мөлшерлемесі аралығындағы айырмашылыққа тең болады.
Ақша сұранысының икемділігі
Теңдеуде табыстың өсуіне қарай ақша сұранысы пропорционалды артатыны
көрсетілген. Басқаша айтқанда, табыстың ақшаға коэффициенті - ҮNМ табыс
деңгейіне қарай артады. Табысы жоғары адам шамамен ақшаны аз мөлшерде
үстайды. Бұл жерде кассаны басқаруда экономика деңгейі орын алады. Яғни
ақша сұранысының икемділігі 1-ден аз.
Табыс икемділігі ақша сұранысының пайыздық өзгеруін өлшейді. Ондағы
өзгеріс табыстағы бір пайыздық өзгерісте болуы тиіс. Сонымен, тендеу ақша
аударымы-ның икемділігі делдалдыққа 12 екенін және пайыз мөл-шерлемісіне
де 12 екенін көрсетеді.
Табыс артқан кезде адам қолдағы бір долларын жұмсаған тұста қандай
жағдай туыңдайды? Табыс жоғарылағанда кассаны басқару нәтижелі болады.
Өйткені келісімнің әрбір долларының құны жоғары келісімдерге қарағанда
төмендеу. Табыстың сұранысқа икемділігі:
Δ(МР) . ΔҮ Бұдан пайыздық Δ(МР) : Δі
МР Ү икемділік:
МР і
Бұл өз кезегінде келісімдердің төменгі құны - дел-далдық келісімінің
нәтижесі болып отыр. 10 долл. аударымның құны 10 млн. долл. аударыммен
шамалас, яғни бұл аударылған әр доллардың құны көп мөлшердегі аударымдар
кезінде төмен болады.
"Делдалдық кұны" (tс — кассадан алу құны) уақытқа байланысты. Табыс
артқанда tс ҮN-мен бірге артады. Ол кезде табыстың өсуі ақша сұранысының
артуын көрсетеді де, ол 12-ден көп болады. Өйткені tс Үм -пен қатар
жүреді.
Төменде монетарлық жиынтық құрауыштары қысқаша түрде берілген.
1. Валюта ақшадан және айналымдағы банкноттардан тұрады.
2. Сұраныстағы депозитгер - коммерциялық банкгердегі пайызсыз тексерілетін
есептер, бірақ овда басқа банктердің, үкімет және шетел банктерінің
депозиті болмайды.
3. Саяхатшылардың чегі банкте емес, мекемеде шығарылады. Банктерде
шығарылған саяхатшылардың чек қағазы қажетті депозитке жатады
4. Басқа тексерілетін депозиттер - пайызды тексеретін есептер, оған АТЗ
есептері жатады. АТ5 сақтық кассадағы есептен аударымды дағдылы түрде
жүргізеді. Сақтық кассасына ақша салушы АТS-пен бірге өз
активтерін жинақтау есебіне салады, сонан кейін оны
банк төлемінен соң дағдылы түрде есепке аударады.
М1 = (1) + (2) + (3) + (4)
5. Тез арадағы қайта сатып алуға келісімдер. Банк бұл түста клиенттен қарыз
алады. Банк валютаны (немесе қазыналық вексельді) бірін клиентке сатады
да, оны ертесіне қайтадан тұрақты бағаға алуға уәде береді.
6. Жедел жұмсалатын еуродолларлар, пайыз төлейтін, келесі кұні дайын
болатын депозиггер АҚШ банктерінің кариб фирмаларында сақталады.
7. Ақша нарығындағы жалпы қор акциялары. Жалпы пайыздық қор депозиттері
қысқа мерзімді активтерді инвестициялайды. МММҒ акциялары кейбір
мекемелерде бар, бұлардың қорында М3 бар да, М2 жоқ.
8. Ақша нарығындағы депозит есептері МММҒ 25 банктері арқылы жүргізіледі.
Мұның артықшылығы - олар 100000 долларды қамтамасыз етеді.
9. Сақтық кассасындағы депозиттер. Банктегі және басқа да сақтау
мекемелеріндегі депозиттер чек арқылы аударылмайды, мұнда сақтық
кассасына ақша салушыда жеке банктік есеп айырысу кітапшасы болады.
10. Аз мерзімді депозиттер. Пайыздық депозиттердің белгілі бір уақыты бар,
ол соған дейін төленуі тиіс. Оны "аз" деп 100000 доллардан кем болғанда
айтамыз.
М2 - М1 + (5) + (6) + (7) + (8) + (9) + (10)
11. Ұзақ мерзімдегі депозитгер деп бағасы 100000 доллардан асқан депозитті
айтамыз. Мұвда МММҒ-тің жалпы саны қосылмайды, яғни актив ақша
жиынтығында екі рет саналмайды.
12. Қайта сату келісімі - төмендегі үнемдеу мекемелері сатқан
МЗ = М2 + (11) + (12) + мекемелердегі МММҒ
13. Басқа да еуродоллар депозиттері - ұзақ мерзімдегі еуродоллар.
14. Сақтаулы облигациялар - АҚШ үкіметінің ақша салатын салымдағы сататын
облигациялары.
15. Банктің акцептері - ерекше соманы, банк облигациясын сол уақытта төлеу
жөніндегі тапсырысы, әдетте ол халықаралық сауда кезінде болады.
16. Коммерциялық іс-қағаздар - бірлестіктердің қысқа мерзімді
пассивтері.
17. Қысқа мерзімді қазыналық бағалы қағаздар - АҚШ-та шығарылатын бағалы
қағаздар (12 айдан аз мерзімде шығарылған қазыналық қағаз).
L = МЗ + (13) + (14) + (15) + (16) + (17)
Басқа да нарық секілді, ақша нарығында да ақшаға сұраныс пен үсыныс
болады. Үсыныс - ақша жиынының айналымы, ягаи берілген мезетге мемлекеттегі
төлем құралы айналымының жиынтығы.
Орталық банктің ақша айналысын басқаруы
Үлттық банк - заңды төлем құралын, яғни банкнотгарды шығаруға
эмиссиялық қүқығы бар жалғыз мемлекеттік орган. Олар Үлттық банктің
эмиссиялауымен шығарылады және банктерге сатып, қолма-қол емес балама алу
түрінде болады. Қазақстан Республи-касының ресми ақша бірлігі -теңге болып
табылады.
Үлтгық банк банкноттар мен тиындардың қажетгі мөлшерін анықтайды,
олардың жасалуын қамтамасыз етеді, сақтау, жою және қолма-қол ақшаны
жинақтау тәртібін орнатады.
Қазақстан Республикасында шығарылған банкноттар мен тиындардың атаулы
қүрылымы, айшықталған пішіні болуы керек. Банкноттар мен тиындардың
сипаттамалары баспасөзде жариялануы тиіс.
Валютаны өзгертуге тек қана Қазақстан Республикасы Парламентінің
қүқығы бар. Үлтгық валютаның қызмет ету шартгарын, мерзімін, тәртібін
анықтау қүқығы Қазақстан Республикасының Президентіне жүктеледі.
Үлттық банк Қазақстан Республикасының валютасын шетел мемлекеттерінің
ақша бірліктеріне айырбастау бағамын анықтау тәртібін белгілейді.
Қолма-қол ақшаның айналымы олардың банк кассасына үздіксіз оралып
отыру жолымен жүзеге асады.
Қазақстан Республикасында ақша банкноттарын өндіру және коммерциялық
банктерге ақша жинақтауға лицензия беру бойынша өз күштерін енгізумен байла-
нысты, қолма-қол ақшаның жағдайы 1996 жылға дейінгі кезеңмен салыстырғанда
өзгерді. Екінші деңгейдегі банктер корреспонденттік шоттағы қаражаттарының
қалдығы шегінде қолма-қол ақша түрінде қолдау алады, сонымен қатар
операциялық кассадағы қолма-қол ақша қалдығына шек қойылмайды.
Эмиссия - мемлекет тарапынан банкнотгардың, тиындардың, бағалы
қағаздардың шығарылуы. Ол қолма-қол түрінде де немесе қолма-қол ақшасыз
түрінде де болуы мүмкін.
Қолма-қол ақша түріндегі эмиссия - айналысқа банкноттар мен тиындардың
қосымша шығарылуын сипаттайды.
Депозиттер қалай жасалады. Депозиттік банктердің эмиссиясы депозиттік
қарыздық операциялар үрдісінде іске асады. Банктегі депозиттер сомасы несие
ақшаны қүру үшін қажет әлуетін жасайды. Банк салымдарын чек эмиссиясы
немесе қарыз беру арқылы жүмылдырған кез-де несие ақшалар қүрылады. Бұл
операциялардың сызбасы келесідей: мысалы, Дрезднер банкіне 10000 маркалы
салым келіп түсті делік. Сонда бұл банктің активтері (резервтер) мен
пассивтері (депозиттер) 10000 мар каға өседі. Біздің мысалымызда резервтер
талабының көлемі 10%. Осы жағдайда банк қолма-қол ақша немесе чек түрінде
9000 марка көлемінде несие, қарыз алған кісі оны басқа банкке салады. Қарыз
берген бірінші банкке депозиттерді 10000 маркаға жеткізу үшін 100 маркалы
резерв жетеді. Банктердің қызметі нәтижесінде 9000 маркалық жаңа ақша пайда
болды. Екінші банк салымындағы 9000 маркадан 900-ін қалдырып, 8100 марканы
қарызға береді. Сонымен жалпы сома енді 7290 марка болады. Алғашқы салым
10000 маркаға тең еді.
Орталық банк және ақша базасы
Ақша базасы - Ұлттық банк шығаратын ақша. Оган айналымдағы қолма-қол
ақша, міндетті және артық резервтер жатады.
Міндетті резервтер - бекітілген нормативке сөйкес Ұлттық банктегі
арнайы шотта несие корреспонденттік шотында сақталуға міндетті банк
депозиттерінің бөлігі (бұл Ұлттық банктің келісімі бойынша тек қана
қаржылық түрақты банктер қолданатын резервтердің баламалы әдісі деп
аталады). Артык, резервтер дегеніміз банктердің Үлттық банктегі
корреспонденттік шотта қаражатының барлығына байланысты болғандықтан,
Ұлттық банк ақша базасының мөлшерін, екінші деңгейдегі банктердің Ұлттық
банктегі корреспонденттік шоттағы қаражатының көлемін, яғни банктер
өнімділігін реттеу арқылы реттейді.
Ол ақша-несие саясатының құралдарын пайдаланумен іске асады. Бұл
құралдар ақша базасының кеңею шегін көрсететін және ақша жиынының, ақша
базасы арқылы есептелетін ақша мультигашкаторының мөлшеріне әсер етеді.
Ақша үсынысының үлгісі. Ақша мультипликаторы
Ақша үсынысы (МS) екі қосындынан түрады:
1) Банк жүйесінен тыс қодда бар ақша (С);
2) Экономикалық агенттер қажет кезде мәміле жасау үшін қолданатын
депозиттер (В). (Дөлірек айтқанда бүл М1 агрегаты).
МS = С + В
қазіргі замандағы банк жүйесі - жеке резервті жабумен байланысты жүйе.
Банк депозиттерінің бір бөлігін ғана резерв түрінде сақтайды, ал қалған
бөлігін қарыз беру үшін және актив операциялар үшін пайдаланады. Басқа
қаржылық институттармен салыстырғанда, банктің ақша үсынысын өсіру
мүмкіндігі бар Несие мультипликаторы - коммерциялық банктер жүйесі
шеңберіндегі төлем құралдарының эмиссиялық үрдісі.
Қосымша ақша ұсынысының жалпы түрі жаңа депозит пайда болуының
нәтижесінде туындайды.
МS =1гг*D
Мүндағы
гг - банк резервінің нормасы
D - алгашқы салым
1гг - банк мультипликаторы немесе депозиттік мультипликатор
Ақша үсынысының жалпы үлгісі Орталық банк рөлін ескере отырып жасалады
жөне банк жүйесіндегі депозиттік ақшаның бір бөлігінің қолма-қол ақшаға
ауысуы.
Ақша базасы - Орталық банкте сақталатын коммерциялық банктердің
резервтері мен банк жүйесінен тыс қолма-қол ақша.
MB=C+R
Мүндағы МВ - ақша базасы С - қолма-қол ақша R. - резерв
МS =С + D
Мүндағы
МS — ақша үсынысы
С — қолма-қол ақша
В — депозиттер
Ақша мультипликаторы (m) - ақша 9сынысының ақша базасына қатынасы:
Ақша мультипликаторын қолма-қол ақша депозиттерінің (c*r) депозит
коэффициенттеріне және резерв депозитіне (гг) қатынасы түрінде анықтауға
болады.
M = МS = C+D
MB C+R
Бөлшектің алымын да, бөлімін де D-ға бөлеміз.
M = cr+1
cr+rr
мүндағы
cr = C rr = R
D D
сг мөні халықтың іс-әрекеті арқылы анықталады. Қандай пропорцияда
қолма-қол ақша және депозиттің түруына байланысты болады.
гг мәні Орталық банк тағайындаган міндетті резерв нормасынан және
коммерциялық банктердің артық резервтеріне тәуелді. Ақша ұсынысын
төмендегідей жазуга болады.
МS = cr+1 . MB
cr+rr
Сонымен, ақша ұсынысы ақша базасы және ақша мультипликаторы
көлемдеріне тәуелді.
Ақша мультипликаторы - ақша базасы бір бірлікке өскенде, ақша
үсынысының қалай өзгеретіндігін көрсетеді.
Ақша мультипликаторының мөлшері міндетті резервтеу нормасына
байланысты, өйткені міндетті резерв банктер мен несие ресурстарының көзі
ретінде пайдаланылмайды, сонымен қатар айналымдағы қолма-қол ақшаның үлес
салмағына байланысты болады.
Бұл айналымдағы қолма-қол ақшаның банктерден тыс орналасқан бөлігінің
мультипликацияланбауына байланысты. Ақша мультипликаторының қарқындылыгы
олардың экономикадағы айналу жылдамдығына әсер етеді, мультипликатордың
коэффициенттік жылдамдығы азаяды.
Экономикадағы ақша айналысының жылдамдығы Ұлттық банк арқылы тікелей
реттелмейді, бірақ оның мөлшері инфляция деңгейіне өсер етеді жөне ақша-
несие саясаты үшін үлкен мөні бар. Экономикадағы ақша айналысы
жылдамдығының азаюы ұзақ мерзімді депозиттердің және ұзақ мерзімді
инвестициялық несие салымдарьшың өсуін көрсетеді, бүл тек қана жалпы
экономиканың түрақтылығы және ұлттық валютаға деген сенім болғанда ғана
мүмкін, керісішпе, ақша айналысының жоғары жылдамдығы ұлттық валютаға деген
сенімнің көрсеткіші болып, ақша жиынындағы қолма-қол ақша үлесінің өсуімен,
үзақ мерзімді жинақтардың төменгі үлес салмағымен, шаруашылық
субъектілерінің ұлттық валютасын сенімді активтерге аударуымен бірге
жүреді.
Ақша айналысының жылдамдығы экономиканың монетарлық деңгейіне
байланысты болады, ол ақша жиынының жалпы ішкі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz