Бастауыш мектептегі дарынды балалармен жүргізілетін жұмыс ерекшелігі
Кіріспе ... ... ... ... ... .2.11
1.тарау. Бастауыш мектептегі дарынды балалармен жүргізілетін жұмыстардың ғылыми . теориялық негіздері ... ... ... 12
1.1 Дарынды балалармен жүргізілетін жұмыстардың сипаттамасы ... ... .12.22
1.2 Даму педагогикасының психологиялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... .23.26
1.3Дарынды балалармен жүргізілетін жұмыстарға қойылатын талаптар..27.30
2.тарау.Дарынды балалармен жүргізілетін жұмыстардың әдістемесі ... ... ... .31.39
2.1 Дарынды балалармен жүргізілетін жұмыстың маңыздылығы ... ... ... ..31.39
2.2 Тәжірибелік.эксперимент жұмысының нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ...40.47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... 48.50
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1.тарау. Бастауыш мектептегі дарынды балалармен жүргізілетін жұмыстардың ғылыми . теориялық негіздері ... ... ... 12
1.1 Дарынды балалармен жүргізілетін жұмыстардың сипаттамасы ... ... .12.22
1.2 Даму педагогикасының психологиялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... .23.26
1.3Дарынды балалармен жүргізілетін жұмыстарға қойылатын талаптар..27.30
2.тарау.Дарынды балалармен жүргізілетін жұмыстардың әдістемесі ... ... ... .31.39
2.1 Дарынды балалармен жүргізілетін жұмыстың маңыздылығы ... ... ... ..31.39
2.2 Тәжірибелік.эксперимент жұмысының нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ...40.47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... 48.50
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Қазақстан Республикасында болып жатқан саяси-әлеуметтік, экономикалық өзгерістер білім беру жүйесін өзгеше құруды талап етуде.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында [1]: орта білім беру міндеттерінің бірі – азаматтықа, адамның құқықтары мен бостандықтарына құрметпен қарауға, елжандылыққа, өз Отанын сүюге тәрбиелеу деп көрсетіледі. Ел президентінің 2004 жылғы 19 наурыз айындағы Қазақстан халқына «Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәскеге қабілетті халық үшін» Жолдауында [2]: «Ұлттық бәсекелестік қабілеті бірінші кезекте оның білімдік деңгейімен, оның ішінде патриоттықпен айқындалатынын ерекше атап көрсетеді». Сондай-ақ Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасында [3] және Қазақстан Республикасы білім және ғылым қызметкерлерінің ІІІ съезінде білім беру мәселесінің жай күйі жан-жақты талданып, адамгершілік құндылықтарды нығайтуға ерекше назар аударып, Қазақстандық патриотизм мен интернационализм негізінде білім алушылардың тәрбиелеудің тиімді жүйесін енгізу қажеттігі баса айтылды.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында [1]: орта білім беру міндеттерінің бірі – азаматтықа, адамның құқықтары мен бостандықтарына құрметпен қарауға, елжандылыққа, өз Отанын сүюге тәрбиелеу деп көрсетіледі. Ел президентінің 2004 жылғы 19 наурыз айындағы Қазақстан халқына «Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәскеге қабілетті халық үшін» Жолдауында [2]: «Ұлттық бәсекелестік қабілеті бірінші кезекте оның білімдік деңгейімен, оның ішінде патриоттықпен айқындалатынын ерекше атап көрсетеді». Сондай-ақ Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасында [3] және Қазақстан Республикасы білім және ғылым қызметкерлерінің ІІІ съезінде білім беру мәселесінің жай күйі жан-жақты талданып, адамгершілік құндылықтарды нығайтуға ерекше назар аударып, Қазақстандық патриотизм мен интернационализм негізінде білім алушылардың тәрбиелеудің тиімді жүйесін енгізу қажеттігі баса айтылды.
1. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында. Алматы: 1994.-Б.7
2. Ел президентінің Қазақстан халқына «Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін» Жолдауы. Алматы, 2004 ж. 19 наурыз.
3. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы. Алматы, 2004
4. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев «Дарынды балаларға арналған мектептерді мемлекет тарапынан қолдау және дамыту» бағдарламасы. Алматы, 1996 ж.
5. «Дарын» жас таланттарды қолдаудың Мемлекеттік бағдарламасы». Алматы, 2006.
6. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы. Алматы: Юрист, 2007.
7. Платон шығармалары. «Мемлекет», Алматы, 1968, 256 б.
8. Аристотель Соч. В 4 т. М., 1975. Т.1. с.156.
9. Фрэнсис Гальтон. Избранные сочинения. М., 1984 г. С.120
10. Э.Мейман. Сочинения. М., 1989. С.156
11. В.Штерн. О человеческой жизни. М., 1978. С.56
12.Ж. Әбиев. Педагогика тарихы. Алматы, 2006, 246 б.
13. А.М.Матюшкин, Сиск Д.А. Одаренные и талантливые дети. Вопросы психологии. 1988. №4. с. 88-9
14. Хрестоматия по возрастной психологий. Под. Ред. Д.И. Фельдштейн. М., 1994. 256 с.
15.А.Т.Ковалев. Общая психология. М., 1989. с.125
16.В.Т.Крутецкий Психология математических способностей школьников. – М., Знание, 1968. – 432с.
17. Д.Н.Леонтьев Проблемы развития психологии. –М.,1972.С.58, 108, 304.
18. С.Л.Рубинштейн Бытие и сознание.- М.,1957.
19. В.Д.Шадриков. Общая психология. М., 1996. М., 458
20. Дж.Рензулли. Психология развития. М., 1989. С.45
21. М.Карне. Развитие и воспитание. М., 1986. с.78
22. А.Шведел. Избранные сочинения. М., 1989. с.126
23. Ф.Уильс. Человек и природа. М., 1986. с. 125
24. Х.Пассов. Сборник сочинений. М., 1999. с.200
25. В.И.Панов. Избранные сочинения. М., 1992. с.122
26. А.И.Савенков. Сборник сочинений. М., 1989. с. 56
27. В.С.Юркевич. Избранные сочинения. М., 1997. с.120
28. Т.В.Хромова. Сборник сочинений. М., 2000
29. С.Д.Деребко. Избранные сочинения. М., 1996. с.158
30. В.П.Лебедева. Психология. М., 2000. с.240
31. В.В.Давыдов. . Творчество и диалектика. М: Наука, 1976, 220 с.
32. Л.С.Занковтың. Избранные педагогические труды. М: Педагогика, 1990, 420с.
33. И.Я.Лернер Поисковые задачи и обучеиие как средство развития гворческих способностей (в кн. « Научное творчество») М: Знание, 1969,С. 76-82.
34. М.И.Махмутовтың . Мектепте проблемалық оқытуды ұйымдастыру. Алматы “Мектеп” 1981. 246 б. Б.26-31,132
35. Н.П.Блонский. Проблемы индивидуального обучения. М., 2005, с.456
36. Н.М.Шахмаев. даралап оқыту. А., 2005. с.230
37. Ж.О.Умбетова. Қазақстанда дараныды балалр мәселесі. А., 2003. с. 420
38. Г.С.Байтуреева. Дарынды балалар туралы. А., 2002. с.222
39. Л.М. Нарықбаева. Дарынды балалармен жұмыс істеуге болашақ мұғалімдердің дайындығын қалыптастыру. Алматы, 2002.
40. Г.Ж.Ақылбекова. Ерекше дарынды балалардың қабілетін дамыту. Алматы, 2006.
41. О.Жумадиллаева. Мектепке дейінгі балалардың дарындылығы мен шығармашылық қабілетін дамыту. Алматы, 2000
42.У.Б.Жексенбаева. Қазақстан Республикасында дарынды балалармен жұмыс істеу жүйесін басқарудыдың ғылыми-педагогикалық негіздері. Алматы, 2003
43. П.Торрос. Избранные сочинения. М., 2004, с.203
44. Ж.Алтаев және т.б. Философия және мәдениеттану. Алматы “Жеті жарғы” Б.78-79. б.270
45. Д.Кішібеков Д., Сыдықов Ұ. Философия 2002, С.231, 258
46. Ә.Нысанбаев ,Әбжанов Т. Қысқаша философия тарихы. Алматы: 1999. - Б. 51-59. б.271
47. Ұ.Сыдықов , Әбішев Қ. Философия. Алматы: 2001. Б.76-77
48. Ә.Тұрғынбаев., Философия. А., “Білім” 2001. Б.327
49. Б.С.Гершунский Философия образования для ХХІ века - М.,2002. 508с
50. Қ.А. Бержанов. Педагогика тарихы., Алматы 2005. 346 б.
51. А.Спиркин Основы философии: Учебное пособие для вузов М.,Политиздат 1988 C.14.
52. Ж.Аймауытов. Психология. А., 1989. с.136
53. С.Қ.Бердібаева Оқытушының кәсіби ойлауы оқыту процесі // ҚазҰУ хабаршы. Психология сериясы. – 2001. №1. – 45-51 б.
54. Қ.Жарықбаев Психология. Алматы 1962. Б.26,173.
55. М.Мұқанов . Педагогикалық психология очерктері. Алматы: 1962. Б.105-106, 211.
56. Т.Тәжібаев . Жалпы психология. Алматы: 1993. Б.105-106
57. Б.Г.Ананьев Избранные психологические труды в 2 томах, М.,1980 T.2. C.20
58. Л.С.Выготский. “Собрание сочинений М,.4 т 1984 – С243
59. П.Я.Гальперин Поэтапное формирование как метод психологического исследования /Актуальные проблемы возростной психологии/ Под.ред. П.Я.Гальперин, А.В.Запорожеца, С.Н.Карповой. М., 1978.
60. А.А.Люблинская Бастауыш мектеп оқушысының психологиясы жөнінде. Алматы., 1981. 112, 135-137
61. Н.Ф.Талызина Формирование познавательной деятельности учащихся. Москва “Знание” 1983. С.95.
62. Қ.Аймағамбетова Бастауыш сыныптарда дүниетануды оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері: Пед.ғыл.док.дис. Алматы., 1998. 220-221
63. А.Е.Әбілқасымова. Познавательная самостоятельность в учебной деятельности студента. Алматы “Санат” 1998. с160
64. А.А.Бейсенбаева Гуманизация образования старшеклассников на основе межпредметных связей. Док.дис.пед.наук. Алматы, 1996. С17,53-54
65. А.Н.Ильясова.Проблемы развития педагогической теории Казахстана (1900-1960г.г.); автореф… д.п.н. Алматы.13.00.01.-1997.43с
66. Ж.А.Қараев Активизация познавательной деятельности учящихся в условиях применения компьютерной технологии обучения. Алматы., 1994. С.310
67. Р.БҚоянбаев. Білім беру және оқыту теориясы. Алматы: 1990.-Б.63,
68. Н.Н.Хан Теоретические основы сотрудничества в пед. процессе общеобразовательной школы Алматы. 1998.- C.133, 144-145.
69. Б.И.Муканова Педагогические основы взаимодействия учителя и учащихся в формировании социальный активности подростков: Автореф. дис. ... докт. пед.наук.- Алматы 1991.С.44
70. С.Рахметова Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы: 2005.- Б.135.
71. Т.Сабыров Оқушы жастардың танымдық әрекетін арттырудағы оқытудың әдістері мен формаларының дидактикалық жүйесін тиімді қолдануға мұғалімді даярлаудың теориялық негіздері: Пед.ғыл.док.дис. Алматы., 1996. С.15-16,18,37
72. С.Ұзақбаева Тамыры терең тәрбие. Алматы “Білім” 1995. Б. 21.39.
73. Н.Д.Хмель Біртұтас педагогикалық процесті жүзеге асырудың теориясы мен технологиясы. Алматы, Ғылым 2002 б.130
74.Лейтес Н.С. Раннее проявление способностей. Вопросы психологии. 1988 г. №4. с. 99.
2. Ел президентінің Қазақстан халқына «Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін» Жолдауы. Алматы, 2004 ж. 19 наурыз.
3. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы. Алматы, 2004
4. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев «Дарынды балаларға арналған мектептерді мемлекет тарапынан қолдау және дамыту» бағдарламасы. Алматы, 1996 ж.
5. «Дарын» жас таланттарды қолдаудың Мемлекеттік бағдарламасы». Алматы, 2006.
6. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы. Алматы: Юрист, 2007.
7. Платон шығармалары. «Мемлекет», Алматы, 1968, 256 б.
8. Аристотель Соч. В 4 т. М., 1975. Т.1. с.156.
9. Фрэнсис Гальтон. Избранные сочинения. М., 1984 г. С.120
10. Э.Мейман. Сочинения. М., 1989. С.156
11. В.Штерн. О человеческой жизни. М., 1978. С.56
12.Ж. Әбиев. Педагогика тарихы. Алматы, 2006, 246 б.
13. А.М.Матюшкин, Сиск Д.А. Одаренные и талантливые дети. Вопросы психологии. 1988. №4. с. 88-9
14. Хрестоматия по возрастной психологий. Под. Ред. Д.И. Фельдштейн. М., 1994. 256 с.
15.А.Т.Ковалев. Общая психология. М., 1989. с.125
16.В.Т.Крутецкий Психология математических способностей школьников. – М., Знание, 1968. – 432с.
17. Д.Н.Леонтьев Проблемы развития психологии. –М.,1972.С.58, 108, 304.
18. С.Л.Рубинштейн Бытие и сознание.- М.,1957.
19. В.Д.Шадриков. Общая психология. М., 1996. М., 458
20. Дж.Рензулли. Психология развития. М., 1989. С.45
21. М.Карне. Развитие и воспитание. М., 1986. с.78
22. А.Шведел. Избранные сочинения. М., 1989. с.126
23. Ф.Уильс. Человек и природа. М., 1986. с. 125
24. Х.Пассов. Сборник сочинений. М., 1999. с.200
25. В.И.Панов. Избранные сочинения. М., 1992. с.122
26. А.И.Савенков. Сборник сочинений. М., 1989. с. 56
27. В.С.Юркевич. Избранные сочинения. М., 1997. с.120
28. Т.В.Хромова. Сборник сочинений. М., 2000
29. С.Д.Деребко. Избранные сочинения. М., 1996. с.158
30. В.П.Лебедева. Психология. М., 2000. с.240
31. В.В.Давыдов. . Творчество и диалектика. М: Наука, 1976, 220 с.
32. Л.С.Занковтың. Избранные педагогические труды. М: Педагогика, 1990, 420с.
33. И.Я.Лернер Поисковые задачи и обучеиие как средство развития гворческих способностей (в кн. « Научное творчество») М: Знание, 1969,С. 76-82.
34. М.И.Махмутовтың . Мектепте проблемалық оқытуды ұйымдастыру. Алматы “Мектеп” 1981. 246 б. Б.26-31,132
35. Н.П.Блонский. Проблемы индивидуального обучения. М., 2005, с.456
36. Н.М.Шахмаев. даралап оқыту. А., 2005. с.230
37. Ж.О.Умбетова. Қазақстанда дараныды балалр мәселесі. А., 2003. с. 420
38. Г.С.Байтуреева. Дарынды балалар туралы. А., 2002. с.222
39. Л.М. Нарықбаева. Дарынды балалармен жұмыс істеуге болашақ мұғалімдердің дайындығын қалыптастыру. Алматы, 2002.
40. Г.Ж.Ақылбекова. Ерекше дарынды балалардың қабілетін дамыту. Алматы, 2006.
41. О.Жумадиллаева. Мектепке дейінгі балалардың дарындылығы мен шығармашылық қабілетін дамыту. Алматы, 2000
42.У.Б.Жексенбаева. Қазақстан Республикасында дарынды балалармен жұмыс істеу жүйесін басқарудыдың ғылыми-педагогикалық негіздері. Алматы, 2003
43. П.Торрос. Избранные сочинения. М., 2004, с.203
44. Ж.Алтаев және т.б. Философия және мәдениеттану. Алматы “Жеті жарғы” Б.78-79. б.270
45. Д.Кішібеков Д., Сыдықов Ұ. Философия 2002, С.231, 258
46. Ә.Нысанбаев ,Әбжанов Т. Қысқаша философия тарихы. Алматы: 1999. - Б. 51-59. б.271
47. Ұ.Сыдықов , Әбішев Қ. Философия. Алматы: 2001. Б.76-77
48. Ә.Тұрғынбаев., Философия. А., “Білім” 2001. Б.327
49. Б.С.Гершунский Философия образования для ХХІ века - М.,2002. 508с
50. Қ.А. Бержанов. Педагогика тарихы., Алматы 2005. 346 б.
51. А.Спиркин Основы философии: Учебное пособие для вузов М.,Политиздат 1988 C.14.
52. Ж.Аймауытов. Психология. А., 1989. с.136
53. С.Қ.Бердібаева Оқытушының кәсіби ойлауы оқыту процесі // ҚазҰУ хабаршы. Психология сериясы. – 2001. №1. – 45-51 б.
54. Қ.Жарықбаев Психология. Алматы 1962. Б.26,173.
55. М.Мұқанов . Педагогикалық психология очерктері. Алматы: 1962. Б.105-106, 211.
56. Т.Тәжібаев . Жалпы психология. Алматы: 1993. Б.105-106
57. Б.Г.Ананьев Избранные психологические труды в 2 томах, М.,1980 T.2. C.20
58. Л.С.Выготский. “Собрание сочинений М,.4 т 1984 – С243
59. П.Я.Гальперин Поэтапное формирование как метод психологического исследования /Актуальные проблемы возростной психологии/ Под.ред. П.Я.Гальперин, А.В.Запорожеца, С.Н.Карповой. М., 1978.
60. А.А.Люблинская Бастауыш мектеп оқушысының психологиясы жөнінде. Алматы., 1981. 112, 135-137
61. Н.Ф.Талызина Формирование познавательной деятельности учащихся. Москва “Знание” 1983. С.95.
62. Қ.Аймағамбетова Бастауыш сыныптарда дүниетануды оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері: Пед.ғыл.док.дис. Алматы., 1998. 220-221
63. А.Е.Әбілқасымова. Познавательная самостоятельность в учебной деятельности студента. Алматы “Санат” 1998. с160
64. А.А.Бейсенбаева Гуманизация образования старшеклассников на основе межпредметных связей. Док.дис.пед.наук. Алматы, 1996. С17,53-54
65. А.Н.Ильясова.Проблемы развития педагогической теории Казахстана (1900-1960г.г.); автореф… д.п.н. Алматы.13.00.01.-1997.43с
66. Ж.А.Қараев Активизация познавательной деятельности учящихся в условиях применения компьютерной технологии обучения. Алматы., 1994. С.310
67. Р.БҚоянбаев. Білім беру және оқыту теориясы. Алматы: 1990.-Б.63,
68. Н.Н.Хан Теоретические основы сотрудничества в пед. процессе общеобразовательной школы Алматы. 1998.- C.133, 144-145.
69. Б.И.Муканова Педагогические основы взаимодействия учителя и учащихся в формировании социальный активности подростков: Автореф. дис. ... докт. пед.наук.- Алматы 1991.С.44
70. С.Рахметова Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы: 2005.- Б.135.
71. Т.Сабыров Оқушы жастардың танымдық әрекетін арттырудағы оқытудың әдістері мен формаларының дидактикалық жүйесін тиімді қолдануға мұғалімді даярлаудың теориялық негіздері: Пед.ғыл.док.дис. Алматы., 1996. С.15-16,18,37
72. С.Ұзақбаева Тамыры терең тәрбие. Алматы “Білім” 1995. Б. 21.39.
73. Н.Д.Хмель Біртұтас педагогикалық процесті жүзеге асырудың теориясы мен технологиясы. Алматы, Ғылым 2002 б.130
74.Лейтес Н.С. Раннее проявление способностей. Вопросы психологии. 1988 г. №4. с. 99.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институты
Мектепке дейінгі және
бастауыш білім кафедрасы
Д И П Л О М Д Ы Қ Ж Ұ М Ы С
Тақырыбы: Бастауыш мектептегі дарынды балалармен жүргізілетін жұмыс
ерекшелігі
Орындаған: Омарова
Анар
Мамандығы: 050102-
Бастауыш оқыту
педагогикасы мен әдістемесі
Факультет:
Педагогика және психология
Курсы, тобы: 402-
курс
Ғылыми жетекшісі: педагогика
ғылымдарының
кандидаты, доцент м.а.
С.Н.Жиенбаева
Қорғауға ұсынылады
кафедра меңгершісі
---------------п.ғ.д., профессор Қ.А.Аймағамбетова
Хаттама № -------------------2008 ж.
Алматы 2008
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2-11
1-тарау. Бастауыш мектептегі дарынды балалармен жүргізілетін жұмыстардың
ғылыми - теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.1 Дарынды балалармен жүргізілетін жұмыстардың сипаттамасы ... ... .12-22
1.2 Даму педагогикасының психологиялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ...23-26
1.3Дарынды балалармен жүргізілетін жұмыстарға қойылатын талаптар..27-30
2-тарау.Дарынды балалармен жүргізілетін жұмыстардың
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31-39
2.1 Дарынды балалармен жүргізілетін жұмыстың маңыздылығы ... ... ... ..31-39
2.2 Тәжірибелік-эксперимент жұмысының
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40-47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .48-50
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..51-55
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі. Қазақстан Республикасында болып жатқан саяси-
әлеуметтік, экономикалық өзгерістер білім беру жүйесін өзгеше құруды талап
етуде.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында [1]: орта білім беру міндеттерінің бірі – азаматтықа,
адамның құқықтары мен бостандықтарына құрметпен қарауға, елжандылыққа, өз
Отанын сүюге тәрбиелеу деп көрсетіледі. Ел президентінің 2004 жылғы 19
наурыз айындағы Қазақстан халқына Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін,
бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәскеге қабілетті халық үшін Жолдауында
[2]: Ұлттық бәсекелестік қабілеті бірінші кезекте оның білімдік
деңгейімен, оның ішінде патриоттықпен айқындалатынын ерекше атап
көрсетеді. Сондай-ақ Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-
2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасында [3] және Қазақстан
Республикасы білім және ғылым қызметкерлерінің ІІІ съезінде білім беру
мәселесінің жай күйі жан-жақты талданып, адамгершілік құндылықтарды
нығайтуға ерекше назар аударып, Қазақстандық патриотизм мен
интернационализм негізінде білім алушылардың тәрбиелеудің тиімді жүйесін
енгізу қажеттігі баса айтылды.
Бұл міндетті қабілетті, дарынды балалар сапалы, саналы жүзеге асырады.
Ал дарындылықты бастауыш мектептен қолға алған дұрыс.
Дарынды балалармен жүргізілетін жұмыс жүйесін жүзеге асыру
қажеттілігіне Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев 1996 жылы
Дарынды балаларға арналған мектептерді мемлекет тарапынан қолдау және
дамыту [4] бұйрығын шығарумен ерекше назар аударды. Осы бұйрықтың
негізінде 1996 жылы Республикада Дарын жас таланттарды қолдаудың
Мемлекеттік бағдарламасы [5] шығарылды. 1999 жылы Қазақстан
Республикасының Білім туралы Заңында [6] тұңғыш рет элитарлық білім
термині енгізілді.
Әрбір адам бала кезден өмірде үлкен жетістікке жетуді армандайды.
Көпшілігі ерте кезден бастап белгілі бір іс-әрекетке қабілеттілік байқатады
(сурет салады, белгілі бір музыкалық құралда ойнайды, мүсін жасайды). Бірақ
бұл қабілеттілікті қалыптастырып, жүйелі дамытып отырмаса, ол қасиет жас
өскен сайын бірте-бірте жойыла бастайды, жас жеткіншектің болашақ кәсіби
өміріне бағыт-бағдар бере алмайды.
Балалардың дарындылық мәселесі өзінің тамырымен бірнеше ғасырға
жайылған. Ежелгі грек философтары Платон [7], Аристотель [8] еңбектерінде
тұлғаның дарындылығы туралы айтылғанын көреміз. Сондай-ақ, Қайта өрлеу
дәуіріндегі еңбектерде де дарындылық мәселесі ерекше орынға ие болған.
Дарындылық теориясының дамуына ағылшын психологы Фрэнсис Гальтон (ХіХ
ғ.) [9], неміс педагогы және психологтары Э.Мейман [10] (ХіХ-ХХ ғғ.),
В.Штерн [11] (ХХ ғ. Бірінші жартысы) ерекше ықпал етті.
Тұлғаның дарындылық проблемасын Орта Азия ғалым-ағартушылары: аль-
Хорезми, Фергани, аль-Фараби, Ибн сина, Беруни [12] т.б. және Қазақстанның
ақын-жазушылары: Ы.Алтынсарин, Ш.Уәлиханов, А.Құнанбаев) еңбектерінде
қозғаған. Сондай-ақ, ХХХ ғасырдық педагогтары Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов,
М.Дулатов, М.Жұмабаев, С.Торайғыров [12]т.б. дарындылық мәселесін жан-жақты
зерттеген.
Дарындылық теориясының дамуына таяу және алыс шетелдің белгілі
ғалымдары: А.М.Матюшкин [13], Б.Т.Ананьев, С.Л.Рубинштейн, П.А.Рудик,
А.И.Савенков, Б.М.Теплов, В.Д.Шадриков, В.С.Юркевич, Ф.Гальтон, Дж.Гилфорд,
М.Карне, Э.Мейман, Дж.Рензулли, Т.А.Саймон, Г.С.Спирмен, Р.Стернберг,
В.Штерн, Дж.Керролл, Х.Гарднер, М.А.Холодная, А.Дружинин [14] және т.б. бұл
ғалымдардың еңбектерінде біздің қарастырып отырған феноменіміз тұлға
қабілеттерінің сапалық үлесімі ретінде қарастырылады.
Дарындылықтың жалпы және арнайы ерекшеліктері мен сәйкестік мәселен
зерттеуге насана етіп алған А.Т.Ковалев [15], В.Т.Крутецкий [16],
Д.Н.Леонтьев [17], С.Л.Рубинштейн [18], В.Д.Шадриков [19] болды.
Психологиялық, педагогикалық әдебиеттерде: Дж.Рензулли [20], М.Карне
[21], А.Шведел [22], Ф.Уильс [23], Х.Пассов [24], В.И.Панов [25],
А.И.Савенков [26], В.С.Юркевич [27], Т.В.Хромова [28], С.Д.Деребко [29],
В.П.Лебедева [30] дарынды балаларды оқытудың стратегиясы туралы
материалдар қарастырылады.
Дарынды балаларды оқыту үшін В.В.Давдовтың [31], Л.С.Занковтың [32]
дамыта оқыту, И.Я.Лернер [33], М.И.Махмутовтың [34] проблемалық оқыту,
Н.П.Блонский [35], Н.М.Шахмаевтың [36] даралап оқыту, т.б. зерттеулердің
маңызы зор.
Дарынды балалар мәселесі бойынша Қазақстанда Ж.О.Умбетова [37],
Г.С.Байтурееваның [38] зерттеулері орындалған. Бұл ғалымдардың
зерттеулерінде оқушылардың математикалық қабілеттерін айқындау мен
дамытудың әдістемелік аспектісін көрсеткен. Ал, Л.М. Нарықбаеваның [39]
ғылыми зерттеу жұмысы дарынды балалармен жұмыс істеуге болашақ
мұғалімдердің дайындығын қалыптастыру мәселесіне арнады. Г.Ж.Ақылбекова
[40] өз зерттеуін ерекше дарынды балалардың қабілетін дамытуға арнаған.
О.Жумадиллаева [41] мектепке дейінгі балалардың дарындылығы мен
шығармашылық қабілетін дамытуға, У.Б.Жексенбаева [42] Қазақстан
Республикасында дарынды балалармен жұмыс істеу жүйесін басқарудыдың ғылыми-
педагогикалық негіздеріне арнаған.
Дарындылық мәселесін зерттеушілердің еңбектері көп болғанымен,
дарындылықтың мән-мағынасы жөнінде олар ортақ пікірге келе қойған жоқ.
Сондықтан біз баланың дарындылығы деп оны өз құрдастарымен салыстырғанда
бірдей жағдайда білімді игеру деңгейінің жоғарылығы мен аса ерекше
байқалатын шығармашылық қабілетінің байқалуы деп түсінеміз.
Дарындылық ұғымы сый (дар) деген сөзден шыққан, дамудың қолайлы ішкі
алғышарттарын білдіреді. Бұл ұғымға педагогикалық энциклопедияда
төмендегіше анықтама берген: Дарындылық – белгілі бір іс-әрекет саласында
ерекше жетістікке жеткізетін адам қабілеті дамуының жоғарғы деңгейі.
Қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдайда кәсіби жетістікке жалпы және
арнайы қабілеттілік, білімділік, шығармашылық арқылы ған жетуге болады.
сондықтан ата-аналардың, мұғалімдердің алдында жаңа міндет. Балалардың жеке
қабілеттілігін, бейімділігін анықтау және оны дамыту, соның негізінде
олардың болашағына бағыт бер тұр. Осы аталан мәселенің өзектілігі жеке
тұлғаның дарндылығын дер кезінде анықтап, оны қолдап отыру қажеттілігі оны
дәлеледеуді қажет етпейді.
Бүгінгі таңда дарынды балалар мәселесін зерттеуге қатысты философиялық,
психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттер жинақталған. Бұл
мәселеленің түп-тамыры ғасырлар тереңінде жатқаны да белгілі.
Қай мемлекеттің де негізгі тірегі – білім де білікті, іскер де белсенді
адамдар. Сондықтан қоғам талабына сай сол қоғамды көркейтетін, дамытатын
жастар тәрбиелеу ең негізгі мәселел екені даусыз. Қазақстан Республикасының
Білім туралы заңында мемлекеттік саясат негізінде ең алғаш рет Әр
баланың жеке қабілетіне қарай интьеллектуальдық дамуы, жеке адамның
дарындылығын дамыту сияқты өзекті мәселелер енгізіліп отырылғаны белгілі.
Дарынды балаларға білім беруді әр ғылымның бүгінгі даму дәрежесіне
сәйкес жүргізу бір жағынан қоғамға талантты мамандар даярлауға тиімді
болса, екінші жағынан ерекше дарынды балалардың тек өзінің интеллектуалдық
дамуын қанағаттандыруды қамтамасыз етеді.
Дарынды оқушымен жұмыс істейтін әрбір мұғалімнің көкейінде мынадай сан
қимы сұрақтар тұрары сөзсіз. Дарындылық, данышпандық, қабілеттілік
дегеніміз не?, Дарындылық пайда болу негізінде қандай себеп жатыр:
қоршаған орта ма, тұқымқуалаушылық па әлде тәрбие ме?, Оқушы
дарындылығын, оның әлеуметті қабілеттілігін қалай анықтауға болады?,
Дарындылықты анықтайтын психолдиагностикалық әдістемелердің қайсысы
нәтижелірек, қайсысы тиімдірек?, Неліктен кейбір адамдардың (Паскаль,
моцарт, Гаус, Гете, т.с.с. қабілеті ерте жасында байқалады, ал тағы басқа
біреулердікі (Ньютон, Гегель, Дарвин, Менделеев, Декарт. т.с.) ересек жаста
пайда болады?. осы сұрақтарға талмай жауап іздеп және соны таба білген
мұғалім ғана дарынды оқушымен нәтижелі жұмыс жасай алмақ.
Оқушы дарындылығының дамуы, қабілетінің ашылуы көбіне мұғалімнің кәсіби
біліктілігіне және оның тұлғалық қасиетіне байланысты екені айдан анық.
Көбіне дарынды оқушы – бұл жақсы оқитын оқушы деген пікір қалыптасқан.
Белгілі ағылшын психологы П.Торростың [43] зерттеулері бұл пікірдің
мұғалімдер арасында да жиі кездесетінін анықтады. Оларға оқуда қиыншылық
туғызбайтын, тәртіпті, ұйымшыл, білімді, тұрақты, ұғымтал, өз ойын нақты
және түсінікті жеткізе алатын оқушылар көбірек ұнайды. Ал қисынсыз сұрақ
қоятын, өз өз жұмысымен айналысатын, тәуелсіз, көбіне түсініспеушілік
туғызатын, қияли, әр нәрсеге көзқарасы бөлек оқушылар ұнамайды. П.Торростың
зерттеуі нақ осы қасиеттер оқушының шығармашылық дарындылығын көрсететінін
және оның нашар оқитын оқушылардың арасына да аз емес екендігін айқындаған.
Дарындылық шығармашылықпен тығыз байланысты.
Шығармашылық дегеніміз – адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға
ұмтылуы, ізденуі болып табылады. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой
түйіп, өздігінен саналы, дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі керек.
Адам бойындағы қабілеттерін дамытып, олардың өлшеуіне жол бермеу, оның
рухани күшін нығайтып, өзін-өзі тануына көмектеседі.
Шығармашылық іс-әрекет–оқушының өзі жеке шығармашылық қажеттігіне және
шығармашылық өнім, нәтиже туғызуға бағытталған жауапкершілігін қамтитын
әрекет деп санаймыз.
Қазақстанда шығармашылықты қалыптастыру мен дамыту жөнінде құнды ой-
пікірлер мен көзқарастар философ ғалымдардың Ж.Алтаев [44], Д. Кішібеков
[45], Ұ.Сыдықов [45] , Р.Әбсаттаров, М.Дәкенов, Ә.Нысанбаев, М.Орынбеков
[46] ,Қ.Әбішев [47], Ә.Тұрғынбаев [48], сондай-ақ шетел философтары
Б.С.Гершунский [49], Г.Гегель, Декарт, Д.Дьюи, Г.Лейбниц, И.Кант, Платон,
И.Фихте, [50]А.Спиркин [51], және т.б. еңбектерінде жан-жақты талқыланған.
Оқушыларда шығармашылық іс-әрекеттер қалыптастыру мен дамыту мәселесін
зерделеген. Отандық психолог-ғалымдар: Ж.Аймауытов [52], С.Қ.Бердібаева
[53], Қ.Жарықбаев [54], М.Мұқанов [55], Т.Тәжібаев [56] және т.б. Сонымен
қатар шетел психологтары Б.Г.Ананьев [57], Л.С.Выготский [58],
П.Я.Гальперин [59], В.В.Давыдов [31], Л.В.Занков [32], А.А.Люблинская [62],
Л.С.Рубинштейн [18], Н.Ф.Талызина [61] т.б. арнайы зерттеу объектісі етіп
алған. Педагогика және әдістемесі саласында оқушының танымдық шығармашылық
іс-әрекетін зерттеген қазақстандық ғалымдар: Қ.Аймағамбетова [62],
А.Е.Әбілқасымова [63], А.А.Бейсенбаева [64], А.Н.Ильясова [65], Ж.А.Қараев
[66], Р.Б.Қоянбаев [67], Н.Н.Хан [68], Б.И.Муканова [69], С.Рахметова
[70], Т.Сабыров [71], С.Ұзақбаева [72], Н.Д.Хмель [73] және т.б.
Дарынды оқушымен жұмыстың негізгі мақсаты – олардың шығармашылық
жұмыста өзінің қабілетін іске асыруға дайындығын қалыптастыру. Ал мақсатқа
жету оқу бағдарламасын тереңдетіп оқыту және оқушының танымдық
белсенділігін дамыту арқылы жүзеге асырылады.
Дарынды балалрмен жүргізілетін жұмыстардың алатын орын ерекше. Біздің
зерттеуіміз бойынша әртипті мектептің оқу-тәрбие жоспарларында дарынды
балалармен жүргізілетін жұмыстың ерекшелігі өз дәрежесінде болмайтынын;
тұлға дарындылығының негізгі көрсеткіші ретінде оқушылардың шығармашылық
ойлауын дамыту бойынша жүйелі жұмыс жүргізілмейтінін; мектеп мұғалімдері
дарындылықтың мәні туралы қажітті біліммен қаруланбағанын сондай-ақ,
балалардың ақыл-ой және шығармашылық дарындылығының қасиеттерін, өлшемдерін
сипаттай алмайтынын аңғартты.
Сол себептен де дарынды балалрмен жүргізілетін жұмыс мәселесін зерттеу
қажеттігі туындады. Солай бола тұра, дарынды баллармен жүргізілетін
жұмыстардың қазіргі жағдайының арасында; бүгінгі қоғам талабына сай
зерттеліп отырған мәселенің өзектілігі мен оны жүзеге асыруда ғылыми-
педагогикалық тұрғыда негізделген әдістемелердің жоқтығы арасында қарама-
қайшылықтар туындайды.
Осы қайшылықтардың шешімін табуда зерттеу жұмысымыз дарынды баллармен
жүргізілетін жұмыстар мәселесіне бағытталады. Аталған мәселенің бүгінгі
күнге дейін ғылыми-теориялық және әдістемелік тұрғыда өз деңгейінде
қарастырылмағандықтан біздің-зерттеу жұмысымыздың тақырыбын: Бастауыш
мектептегі дарынды балалармен жүргізілетін жұмыстың ерекшелігі - деп
таңдауымызға себеп болды.
Зерттеу мақсаты: Дарынды балалармен жүргізілетін жұмыстардың теориялық
және әдістемелік негізін жасау.
Зерттеу нысаны: Бастауыш мектептің оқу-тәрбие үрдісі.
Зерттеу пәні: Дарынды балалармен жүргізілетін жұмыс түрлері.
Зерттеу болжамы: Егер:
- Бастауыш мектептің оқу-тәрбие үрдісінде оқушылардың қабілеттілігі мен
дарындылығы ескерілсе,
- дарынды және қабілетті оқушылар шығармашылық әдіс-тәсілдер арқылы
оқытылса;
- дарынды балалармен жүргізілетін жұмыстар туралы оқу-әдістемелік
кешендер болса, онда дарынды балардың мүмкіндіктері одан әрі дамитын еді.
Зерттеу міндеттері:
- дарынды балалармен жүргізілетін жұмыстардың ғылыми-теориялық негізін
айқындау;
- дарынды балалармен жүргізілетін жұмыс түрлерінің педагогикалық
мүмкіндіктері анықтау;
- дарынды балалармен жүргізілетін жұмыстардың әдістемесін жасау.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негіздері:
Дарынды, дарындылық, қабілеттілік туралы философиялық, психологиялық,
педагогикалық теориялар негізге алынады.
Зерттеудің әдістері: Зерттеу мәселесіне байланысты философиялық,
психологиялық, педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерде ғылыми-
әдістемелік тұрғыдан талдау; бастауыш мектеп оқулықтары мен оқу
бағдарламаларын ғылыми-әдістемелік тұрғыдан талдау, алдыңғы қатарлы озық іс-
тәжірибелерді жинақтау, қорыту; сауалнама жүргізу, салыстыру, тестілеу,
сұхбаттасу, диагностикалау, тәжірибелік-эксперимент өткізу барысында
бақылау, олардың нәтижелерін сұрыптау, даму деңгейінің сапалық сандық
деректерін білуде математикалық өңдеу әдістерін қолдану.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
- дарынды балалармен жүргізілетін жұмыстардың ғылыми-теориялық негізін
айқындалды;
- дарынды балалармен жүргізілетін жұмыс түрлерінің педагогикалық
мүмкіндіктері анықталды;
- дарынды балалармен жүргізілетін жұмыстардың әдістемесі жасалып,
ұсынылды.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
Дарынды балалармен жүргізілетін жұмыс түрлерін айқындау мақсатында:
- дарынды балалармен жүргізілетін жұмыстар бойынша ұсынылған
әдістемені бастауыш мектеп мұғалімдері өздерінің іс-тәжірибесінде
қолдана алады;
- зерттеу материалдары болашақ ғылыми ізденістерге негіз болып, жоғары
және арнайы орта педагогикалық оқу орындарында, бастауыш мектеп педагог
мамандарының білімдерін жетілдіру институттарында, бастауыш сыныптың оқу
тәрбие үрдісінде пайдалануға болады.
Зерттеу базасы: Эксперименттік және тәжірибелік-педагогикалық жұмыс
Алматы қаласындағы №128,140 орта мектебінде өтілді.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
тұжырымдардан, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде зерттеу жұмысының көкейтестілігі, мақсаты, нысанасы, пәні,
болжамы, міндеттері көрсетіліп, жұмыста қолданылатын зерттеу әдістерінің
ерекшеліктері ашылып, зерттелудің әдіснамалық және теориялық негіздері,
зерттеудің ғылыми жаңалығы, теориялық және практикалық мәні сипатталып,
диплом жұмысының құрылымы сипатталған.
Дарынды балалармен жүргізілетін жұмыстардың ғылыми-теориялық
негіздері атты бірінші бөлімінде зерттеліп отырған мәселеге байланысты
философиялық, психологиялық, педогогикалық, шет ел және отандық
зерттеулердегі ғалымдардың ой-пікірлері талданды. Дарынды ұғымына ғылыми
тұрғыда сипаттама беріліп, дарынды балалрмен жүргізілетін жұмыс түрлерінің
педагогикалық мүмкіндіктері қарастырылды.
Дарынды балалармен жүргізілетін жұмыстардың әдістемесі деп аталатын
екінші бөлімінде дарынды балалармен жүргізілетін жұмыстардың тиімді
жолдары айқындалып, әдіс-тәсілдері мен әдістемесі көрсетілді. Зерттеліп
отырған мәселе жайында педагогикалық ізденістің сипаты беріліп, дарынды
балалармен жүргізілетін жұмыс түрлері мәселесі бойынша жүргізілген
тәжірибелік-эксперимент жұмыстарының қорытындысы берілді.
Қорытындыда зерттеу жұмысының нәтижелері мен тұжырымы баяндалып, ғылыми-
әдістемелік ұсыныстар берілді.
1-тарау Бастауыш мектептегі дарынды балалармен жүргізілетін жұмыстардың
ғылыми-теориялық негіздері
1.1. Бастауыш мектептегі дарынды балалармен жұмыстың сипаттамасы
Адамның психикалық ерекшеліктері жөніндегі идеялар, оның ішкі
қабілеттілігі туралы ойлар сонау ертедегі грек философтарының еңбектерінде,
қайта өрлеу дәуірі ғалымдарының және алдыңғы қатарлы әр елдің озық ойлы
педагогтрының еңбектерінде кездеседі.
Таланттылық пен данышпандылық туралы құнды пікірлер ерте грек
философтарының еңбектерінде көптеп кездеседі. Бірақ адам психикасы танымдық
құбылыстың ішіндегі танып білуге, ұғынуға қиын мәселелердің бірі
болғандықтан, жекелеген адамдардың табиғи ерекшеліктері мен оларда табиғи
қабілеттің болуы құдіреті күшті құдайдың жарылқағаны деп есептеген.
Платонның пікірінше, ақынның туындылары өзінің өнерлігі мен білімінен емес,
құдайдың құдіретінен, оның белгілеуінен.
Бір кезде ХІҮ ғасырда қабілеттілік, дарындылық тек өнер адамдарында
ғана байқалады деп есептеген. Үкімет қызметкерлеріне, әскери адамдарға,
ғалымдарға қатысты дарындылық қабілетін жат санаған.
Дегенмен, бұл ойды жоққа шығаруға әрекет жасағандар да болды.
Аристотель көркемөнер туындысының интеллектуалдық іс-әрекетпен байланысты
екендігін айтады.
Ерте грек философтары дарындылықты құдайдың құдіретінен дей келе, оны
дамытуда білім мен тәрбие берудің маңызын жоққа шығармайды.
Қайта өрлеу дәуірінде дарындылық табиғатын танып-білу мәселесімен
испандық Хуан Уарте айналысты. Ол испан империясының қайта өрлеуінің
болашағы мемлекттік қызметке аса дарынды азаматттарды тарту деп есептеді.
Оның зерттеулерінің негізгі мақсаты адамдардың жеке басындағы
қабілеттілікті анықтай отырып, болашақта кәсіби маман таңдауда ескеру болып
табылады. Бұл зерттеулер саралау (дифференциалды) психологияның негізін
қалады деуге болады.
Хуан Уартенің пікірінше талант адам табиғатына байланысты, дегенмен,
оның дамуына тәрбие мен еңбек қажет. Ол таланттылық мәселесімен айналысатын
мемлекеттік жүйе құру жөнінде пікір қозғаған және жас жеткіншектердің
қабілеттіліктерін дамыту үшін арнайы жұмыс жүргізу керектігі, сондай-ақ
мұндай жұмысты ақылы мен білімі өте жоғары ұлы адамдар жүргізу керек деп
есептейді.
Қабілеттілік пен дарындылық мәселесі - Орта Азия мен Қазақстан
ойшылдарын да толғандырған мәселе. Араб сөз бостандығының негізін
қалаушылар (Әл-Хорезми, Фердоуси, Ибн Сина, Беруни және т.б.) философия,
логика, химия, астрономия, география, география, медицина, психология
ғылымдарымен бірге жас жеткіншектерді тәрбиелеу мәселелеріне көп еңбектер
арнаған. Мысалы, Әл-Фарби Бақытқа жету трактаты еңбегінде этикалық
мәселелермен қатар адам қабілеттілігіне, білім беруде түрлі озық әдіс-
тәсілдерді қолдану жолдарына көңіл бөледі.
Ғылымдағы педагогика мен психологияның дифференциясы негізінде адам
психикасы мен қабілеттілігі жөніндегі ғылыми зерттеулер жүргізіле бастады.
Қабілеттелік жөніндегі алғашқы зерттеулер ағылшын психологі Френсис
Гальтон есімімен байланысты. Ол адамдардың жеке дара ерекшелігі мәселелсін
зерттеген. Ол өзінің таланттың тұқым қуалаушылығы: оның заңдылығы мен шығу
тегі еңбегінде қабілеттіліктің шығу тегін әдіснамалық тұрғыда негіздеп,
келесі заңдылықтарды белгіледі: [120-122]
- өте жоғары қабілеттілігі болмаса, ешбір адам қоғамда жоғары
дәрежеге, атаққа, даңққа ие бола алмайды;
- өте жоғары қабілеттілігі бар адамдардың тек аз бөлігі ғана
қоғамда жоғары дәрежеге, атаққа, даңққа ие бола алмайды.
Ф.Гальтон көптеген ұлы да қабілетті адамдардың өмірін бақылай келе кез
келген деңгейдегі қабілеттілікте тұқымқуалаушылық негізгі шарт деген
қорытындыға келген.
Ф.Гальтоннан кейін неміс педагог-психологы Э.Мейман [10] (ХІХ-ХХ ғғ.)
дарындылық мәселесін зерттеуді теориялық тұрғыда жалғастырып, соның
негізінде (дарындылық белгілерінің типтерін) белгіледі. Сонымен қатар туа
біткен дарындылық пен кейіннен игерілген дарындылықты біріктіре қарауға
тырысты. Э.Мейман дарындылықтың педагогикалық аспектілерін: оқу мен
тәрбиенің дарындылықтың дамуына әсерін, дарындылық, қабілеттілік,
жетістікке жетушіліктің арасалмағын қарастырды.[156-158]
ХХ ғасырдың екінші жартысында неміс психологы В.Штерн [11] адамның жеке
басы ерешелігін зерттеп (дифференциальная), жеке бас психологиясының
негізін қалады. Ол (интеллект) талантты бағалау әдістерін қарастырып,
оқушылардың ақыл-ой қабілетін анықтауға арналған қабілеттілік
коэффициентін көрсетті. В.Штерн ақыл-ой қабілеттілігінің келесі
анықтамасын ұсынды: Ақыл-ой қабілеттілігі - өз ойын саналы түрде жаңа
талаптарға қарай бағыттайтын, жаңа міндеттер мен өмір жағдайына бейімдейтін
жалпы ақыл-ой қабілеті[56-59]. В.Штерннің пікірінше, дарынды деп жаңа
талаптарға әр түрлі салада, әр түрлі жағдайларда тез бейімделе алатын
адамды айтуға болады.
ХІХ ғасырда қазақ халық ағартушылары да халықты сауаттандыру, жеке
тұлғаның қабілетін дамыту мәселелерін көтере бастады.
Ағартушы Ы.Алтынсарин [12] Табиғи ақыл өзін қоршағанда ғана құшағына
ала алса, онда дамытып, өзі көрмегенді де танып білуге мүмкіндік жасайтын
тек қана өркениетке жетелейтін озық білім, - дейді.
Ш.Уәлиханов [12] шығармаларында жеке тұлға тәрбиесіндегі білім мен
тәрбиенің шешуші рөлі көрсетілген. Оның жалпы қазақ халқының ақыл-ой
қабілеттілігі жөніндегі пікірі мынадай: Қырғыз-қайсақтар табиғатынан ақыл-
ой жүйріктігімен, таңқаларлық көңілшектігімен ерекшеленеді. Ш.Уәлиханов
тәрбиеге үлкен маңыз бере отырып, адам қабілетінің дамуына оның табиғи
бейімділігінің мәні зор екендігін алға тартады.
Абай Құнанбаев [12] адамды қоршаған орта – табиғаттың бір бөлігі дей
келе, табиғаттың адам баласына берген керемет сыйы – туылғаннан бастап
білуге, түсінуге деген ұмтылысы деп есептейді. Бірақ, бала өсе келе осы
қасиетті біртіндеп жоғалта бастайды. Ойшыл адамның ойы мен санасы еңбек
әрекеті кезінде қалыптасады деп тұжырымдайды. Ол: Кей қасиет туа бітеді,
ал кейбірі еңбек арқылы қалыптасады, - дейді.[71-75]
Сонымен қазақ ағартушылары қабілеттіліктің туа бітетін қасиет екенін
мойындай отырып, адам қабілеттілігінің дамуына білім мен тәрбиенің,
еңбектің, қоршаған ортаның зор ықпалының бар екенін айтады.
ХХ ғасырдың бас кезінде Қазақстанда педагогикалық теория негіздерінің
қалыптасуына атсалысқан көрнекті қайраткерлер Ж.Аймауытов [12],
А.Байтұрсынов [12], М.Дулатов [12], М.Жұмабаевтардың [12] педагогикалық
мұраларында білім беру үрдісінде балалардың қызығуы мен қабілеттілігін
қалыптастыру мәселесін ескеру керектігі баса айтылған. Ж.Аймауытов [52]
Психология және мамандық таңдау еңбегінде эксперименттік зерттеу
нәтижелеріне сүйеніп, мамандықты дұрыс таңдай білуге арналған кеңестерін
ұсынады. Оның пікірінше, мамандық таңдауда адамның жеке қасиеттерін:
темпераментін, қабілеттілігін, мінезін, күш-жігерін ескеру қажет. Сонымен
қатар Ж.Аймауытовтың ойынша, әрбір адамның белгілі бір мамандыққа деген туа
біткен бейімділігі бар, сондықтан адам өзінің табиғатына тән қасиетпен
айналысқаны тиімді болады дейді.
М.Жұмабаев [12] өзінің Педагогика еңбегінде адамның жалпы рухани
дамуы туралы айта келіп, тәрбиені ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық деп
бірнеше түрге бөліп қарастырады. Ол жеке тұлға тәрбиесі мәселесін
интеллектуальдық қабілеттілікпен тығыз байланыста қарастырады.
Дарындылық теориясының негізі кешегі кеңес психологтарының еңбектерінде
көрініс тапқан. Л.Выготский [58], Б.Ананьев [57], В.Куртецкий [16],
Н.Лейтес [74], В.Тепловтардың [14] психологиялық тұжырымдары дарындылыққа
интегралдық жеке тәрбие ретінде жүйелі көзқарас тууына негіз болады, адам
қабілеттілігінің құрылымдық бөліктерін анықтауға мүмкіндік береді.
Дарындылық ұғымы қабілеттілік ұғымына өте жақын.
Дарындылық пен қабілеттілік ұғымдары өткен ғасырдың 40-50 жылдарында
психолог В.Тепловтың еңбектерінде толығырақ зерттеледі. Оның дәлелдеуінше,
белгілі бір күрделі іс-әрекетті жүзеге асыруда қабілеттіліктің бір ғана
түрі жеткіліксіз, сондықтан бірнеше түрінің жиынтығы қажет болады. Белгілі
бір іс-әрекеттің ұтымды орындалуына тікелей әсер етуші қабілеттіліктің
ерекше сапалық жиынтығы дарындылық дейді ғалым.
В.Крутецкий өзінің математикалық қабілеттіліктің құрылымын зерттеген
еңбегінде: Егер қабілеттілік деген ұғымды жеке психикалық қасиеттер деп
түсінсек, онда дарындылық дегенді адамның ерекше қабілеттерінің жиынтығының
бірлігі деуге болады, - деп тұжырымдайды. Сонымен қатар дарындылық
қабілеттіліктің жоғары деңгейін белгілейді.[432-435]
Дарындылық ұғымымен қатар шығармашылық, талант, данышпандық ұғымдарына
да тоқтала кетейік. Шығармашылық - өзінің жаңашылдығымен, өзгешелігімен
ерекшеленетін өнім алуға мүмкіндік жасайтын жеке тұлғаның бойындағы
қабілеттіліктің, білім мен біліктіліктің, түрткінің болуы.
Шығармашылық қабілет барлық адамдарда бірдей емес. Өзінің еңбегіне,
қандай қиын болса да, шығармашылықпен қарайтын адамдарды жиі кездестіруге
болады. Шығармашылықтың іске асу жағдайы көп ретте материалдық, моральдік,
танымдық факторларға байланысты. Жеке тұлға шығармашылықта толығынан
көрінеді. Шығармашылық іс-әрекет – бұл өзінің жеке тұлғалық қасиетін
тереңірек, жаңа қырынан көрсете білу. Бұрын да шығармашылық іс-әрекеттер
аспектілерін психологиялық тұрғыдан қарастыру басым болса, бүгінгі таңда
шығармашылықтың философиялық-әлеуметтік теориясын жасауға баса мән беріліп
отыр.
Даму бар жерде шығармашылық та бар.
Шығармашылықта материалдық және рухани үрдістердің диалектикасы орын
алады, ол танымдық және практикалық іс-әрекетті қамтиды. Шығармашылықтың
әлеуметтік жағын қарастыра отырып, сонымен бірге жеке бастың қасиеттері мен
дарынын, рухани-психологиялық ахуалын, оның біліктілігін естен шығармаған
жөн. Шығармашылық үрдістің, ішкі механизмін тереңірек меңгеру, адамның
шығармашылық мүмкіншілігінің мәнін түсінуге көмектеседі.
Белгілі философ Ә.Нысанбаев [46] адамның шығармашылық мүмкіндігін
оятудың маңызының зор екенін көрсете келіп, негізгі үш түріне тоқталған.
Біріншіден, еңбек шығармашылығы өндірістегі жекелеген қызмет түрлерін ғана
емес, өндірістің барлық салаларын түгел қамтиды. Міндет әрбір жұмыс
орнындағы адам шығармашылықпен еңбек етуге мүдделі болып, оған
жауапкершілікпен қарауы керек. Екіншіден, жұмысқа барлық уақытта да еңбекке
қанағаттану сезіміне байланысты қарау. Өзінің мамандығына көңілі толған
адамның еңбегі де сапалы болады. Үшіншіден, шығармашылықпен еңбек етудің
басты көрсеткіштері өнертапқыштық саналады. [51-59]
Шығармашылық өнер, ғылым, философия шеңберімен және рухани әрекетпен
шектелмейді. Балаларды оқыту мен тәрбиелеу, қарым-қатынас жасау, бау-бақша
салу немесе бөлмеде әр түрлі өсімдіктер өсіру де шығармашылық болып
табылады. Шығармашылықтың ішкі себептеріне тұлғаның қабілеттілігі мен
әрекеттердің себептерін жатқызады. Бұл жинақтар біртұтас: шығармашылық
қабілеттілік табыс негізін құрайды, бірақ өзінің іске асуын себептер арқылы
алады. Шығармашылыққа деген қабілеттілік көптеген қасиеттермен сипатталады.
Шығармашылық тұлға ойының тереңдігімен, білу қабілеттілігімен, пікірлерінің
еркіндігімен, ойлауының қайталанбастығымен елестету мен сезімталдығының
үйлесімділігі және күштілігімен, еңбекте берік те төзімділігімен,
сыншылдықпен және жоғары этикалық қасиеттермен ерекшеленеді.
Шығармашылы тұлғаның көп таралған сипаттамасы мына түсініктермен
беріледі: “қабілетті”, “талантты”, “данышпан”. Аталған белгілер табиғи
талаптарда болады, олардың даму ережесі (бұл тек белсенді әрекет арқасында
болмақ) шығармашылық нәтиженің маңыздылығын түсіндіреді. Басқаларға
қарағанда қабілеттілік тапсырма түрлерін нәтижелі орындауға көмектеседі.
Талант жаңа, өзіндік нәтижеге жетуді көздейді, ал данышпандық тұлғаның
ұзаққа созылатын аса күрделі де жағымды ықпалында және де оның мәдениет
дамуындағы шығармашылық жетістіктерінде көрінеді. Бердяевтің пікірі
бойынша, данышпандық және адамның біртұтас қасиеті, ол арнайы сый емес,
данышпандық-адамның алғашқы бастамаға ұмтылысының дәлелі, ондағы
шығармашылық үрдіс алғаш рет туындайды және арнайы қатпарлармен
анықталмаған. Бірақта данышпандық сый ретінде шеберлікпен, материалда өз-ой-
пікірін іске асыру қабілеттілігімен толықтырылуы керек. Дана тұлға
бастапқы бастамаларға ұмтылыс жасап алғаш рет туындаған шығармашылық
үрдісті және де өте үлкен талап пен талант арқылы шығармашылықты іске
асыруды біріктіру-кемеңгер адамды тудырады.
Адамның танымдық қабілеттілігі негізінде оның шығармашылық әрекеті
өрістеп, жасампаздық мәні ашылады.
Шығармашылық түсінігі жаңаның пайда болуымен ассоциацияланады. Өйткені
ол жаңа әрекеттің барлық саласында болады, осы негізде кейбір зерттеушілер
шығармашылықты табиғатпен қатар қояды. Мына бір көзқарас бойынша:
“шығармашылық өлі табиғатқа да, ал тірі табиғатқа-адам пайда болғанға дейін
және де адамға да, қоғамға да тән. Шығармашылық-материяның дамуының қажетті
шарты, оның жаңа түрлерінің құрылуы, оның жаңа түрлерінің пайда болуы
шығармашылық түрлерін де өзгертеді. Адам шығармашылығы осындай түрлердің
біреуі ғана.
“Шығармашылық табиғаты” деген түсінікте терең мағына жатыр.
Шығармашылықты өнімділік дамуының механизмі ретінде жалпылай түрде
қарастыру,” деп жазады Я.А.Пономарев [14], білімнің зерттелген саласына-
диалектика дамуына шығармашылық мәселесін кіргізуге ықпал етеді.
Шығармашылықтың негізгі анықтамасына оның ең кең түрдегі түсінігін енгізу
керек. Ал пайыз, бір жақтылық мағынада шығармашылық-тек адами
(Я.А.Понамарев өзінің психологиялық еңбектерінде “шығармашылық” терминінің
екінші мағынасына сүйенеді) оның болжамы бойынша: “шығармашылық кең
мағынада дамуға әкелетін даму механизмі ретінде, өзара әрекеттесу ретінде
көрінеді”. [72-74]
Екінші жағынан оның адам әрекеті ерекшелігіне, әлеуметтік табиғаты,
әлеуметтік жағдайы мен әлеуметтік нәтижелеріне назар аудару шығармашылықты
тек әлеуметтік және праксеологиялық түрде түсінуге себеп болады. Мысалы,
Г.А.Давыдова: “Шығармашылық қатынас үшін негізгі, анықтайтын жайт-адамның
дүниеге әсер етуі-материалдық шындықты жалпы адамзат дамуының тарихи
қалыптасу қажеттілігіне сай өзгерту қажет”,- деп санайды.
Владимир Дальдың “Орыс тілінің нақтылы түсіндірме сөздігінде”:
шығармашылық “жасау, жасап, жарыққа шығару сияқты әрекетті қажет, жасаушы
мен шығармашылыққа қатысты шығармашылық” деп түсіндіріледі.
Шығармашылық әрекеттердің өзіндік ерекшеліктері, шығармашылық термин
“эврика” - қандай да бір мәселені шешуде табысты ой, идея мен “пікір”
тындағанда қуанышты білдіретін сөз процестердің құрылымы, сатылары
шығармашылық әрекеттер типтері, ғылыми және көркемөнер шығармашылығы
сәйкестігі, болжам мен оқиғалар рөлдері, шығармашылық процестерді
ынталандырушы және жоятын факторлар талант пен дарындылық туралы,
шығармашылық қабілеттілік пен шығармашылық прогреске әлеуметтік
жағдайлардың ықпал етуі, шығармашылық өнімділік пен шығармашылық жас
шамасы туралы, ғылыми шығармашылықтың тәсілдері мен түрлері ретіндегі
өнімді ойлау, ғылым мен шығармашылықтағы диалог пен пікір таластағы
ойлау үлгілері т.б. мәселелерді қамтиды.
Шығармашылық бірегей емес: шығармашылық көрінудің көп түрлілігі әр
түрлі негіздер бойынша жіктеуге болады. Шығармашылықтың әр түрі барын
атап өткен жөн: өндірістік – техникалық, бейнелеу, ғылыми, саяси,
ұйымдастырушылық, философиялық көркем сурет, мифологиялық, діни
күнделікті-тұрмыстық т.с.с.; басқа сөзбен айтқанда, шығармашылықтың
түрлерін атап көрсету мұнымен шектелмейді. Шығармашылық процесс құрылымы
да ары қарай зерттеуді және соның негізінде жалпыға бірдей маңызды
түсінікті қалыптастыруды талап етеді. Мәселенің шешімін табумен
ғылыми шығармашылықты шектеу түсінігі әлі күнге дейін бар, бірақ бұл
көзқараста шығармашылық процестің басталуымен оның қанат жаюының
басталуы есептелмеген. Проблеманың қажеттілігін түсіну, оны қою мен
тұжырымдау – бұл проблеманы шешуді іздеу процесінің басталуы болып
табылады. Нақтылы проблемалы жағдайды және оны зерттеудің мақсатын
белгілеп алып, проблема барлық шығармашылық процесті нәтижеге жетудің
күрделі қозғалысына бағыттайды. Шығармашылық процестің орталық бөлімі
ретіндегі идеалды проблеманың тікелей әсер етуімен, субъектінің
қажеттілігін қанағаттандыру үшін туындайды.
Сонымен, ғылыми шығармашылықты қарастыру оның терең өзіндік табиғатын
көрсетеді, онда зерттеушінің кәсіпкерлігі мен таланты, адамгершілік
қасиеттері, ішкі түйсігі мен кездейсоқтық үлкен рөл атқарады; сонымен қатар
шығармашылық құпия құбылыс емес ішкі түйсік механизмі мен кездейсоқ
факторлар рөлін шешу жақындап келеді.
Шығармашылықтың құндылық сипаты оны ойынмен жақындастырады. Ойынға деген
ынта тұлғаның ішкі емес, сыртқы риясыз себептерін, ойын әрекетінен ләззат
алумен байланысқан сырластық талапты анықтайды. Шығармашылық пен ойын
әрекеттерінің механизмдері ортақ.
Немістің классикалық философиясының басты еңбегі-жаңа білімнің пайда
болуын адам әрекетін талқылау барысында түсіндіруі. Шығармашылық мағынасы
рухани-практикалық өзіндік әрекет ретінде анықталады. Шығармашылық
механизмі рухани-практикалық қарама-қайшылығы шығармашылықты өздігінен
іштей дамыту бастамасы ретінде түсіндіріп беріледі. Әрекет принципі адамның
әрекетті-шығармашылық мәнін зерттеу мәселесін қоюға ықпал етті. Неміс
классикасы жүйесінде өз нәтижесі мен жемісі ретінде шығармашылық субъекті
туралы ереже қалыптасты (философиялық өзіндік сана-сезім түсінігінде).
Жеке тұлғаның шығармашылық әрекетінің арнайы бір уақытта жүзеге асып
жатқанын сезіну рефлексті белсенділіксіз де болуы мүмкін. Бірақ субъектінің
санасында ешқандай да жарық беріп көрінбейтін зияттың шығармашылық әрекеті
болмайды.
Талант – қабілеттің жоғары деңгейі. Ол суретшінің, өнертапқыштың,
ғалымның және кез келген істі шығармашылықпен шешуді талап ететін өзге де
мамандық иелерінің өзгешелігімен, түп нұсқалығымен ерекшеленетін
еңбектерінің болуымен сипатталады. Данышпандық – қоғам өмірінде тарихи
маңызы бар, шығармашылықпен сипатталатын дарындылықтың жоғары деңгейі.
Әрине, бұл ұғымдар жеке адамдық қасиеттер өзара бір –бірімен тығыз
байланыста пайдаланылады. Соңғы уақытта өмірдің жылдам өзгеруіне байланысты
маманға деген жоғарғы талаптардың қойылуы бұл ұғымдарға жиі жүгінуді қажет
етуде.
Осыған орай, жоғарыда аталған ұғымдардың мән-мағынасын ашып, оларды
қалыптастыру мәселесіне қатысты көптеген ғылыми еңбектер туындауда.
Солардың бірі – Н.Лейтестің редакциялауымен 1996 жылы жарық көрген Дарынды
балалар мен ересек балалардың психологиясы кітабы. Осы еңбегінде Н.Лейтес
дарындылық ұғымына мынадай анықтама береді: Дарындылық – баланың өз
құрдастарымен салыстырғанда бірдей жағдайда білімді иегеру деңгейінің
жоғарлығы мен аса ерекше байқалатын шығармашылық қабілетінің байқалуы. [99
-101]
Бұл ой тұжырымдардан мынадай қорытынды шығаруға болады: дарындылық тек
педагогикалық қана емес, әлеуметтік те мәні бар құбылыс деуге болады. Осы
бағыттағы зерттелген ғылыми еңбектерге талдау жасай келе, дарындылық
ұғымына төмендегіше анықтама береміз: дарындылық – адамның бір не бірнеше
іс-әрекет саласында жоғары, қатардағылардан ерекше нәтижеге жету
мүмкіндігін анықтайтын көп өлшемді, ықпалдастырылған құрылым.
Сонымен психологиялық, педагогикалық әдебиеттерді теориялық тұрғыдан
зерттеу нәтижесінде дарынды балаларды зерттеудің негізгі бағыттарын
анықтауға мүмкіндік берді:
- ақыл-ой дарындылығы бойынша: Г.Айзенк, Р.Амтхауэр, С.Барт, Д.Векслер,
Ф.Вернон, Р.кеттел, Ч.Спирмен, Л.Термен, Л.Тертоун, В.Н.Дружинин [14],
В.Д.Шадриков [19], М.А.Холодная, М.Жумабаев [12], С.Балаубаев, т.б.
- шығармашылық дарындылық бойынша: Дж.Гилфорд, П.Торренс [43],
А.М.Матюшкин [13], В.В.Панов [25], Ш.Альжанов, Д.В.Ярцев, Д.Г.Ганелин,
А.Куатова [14] т.б.
- жан-жақты дарындылық бойынша: К.Тейлор, Б.М.Теплов, И.Л.Стычинский
[14] т.б.
1.2 Дарынды балалармен жұмыстың психологиялық негіздері
Белсенді дамыта оқыту студенттер мен оқушыларда шығармашылық ойлауды
қалыптастыруға мүмкіндік береді. Шығармашылық ойлау болашақта өмірдікң
өзгермелі жағдайына тез бейімделуге көмектеседі.сабақтарды белсенді
әдістермен өткізу о йлау әрекетінің дәстүрлі түрінен латеральды ойлау
түріне өтуді көмектеседі. Латеральды ойлау шығармашылықпен байланысты.
Латеральды ойлаудың негізгі мақсаты – идеяларды генерациялау. Жаңа идеялар
– жаңалықтың қозғаушы күші болып табылады.
Миға шабуыл әдісімен өткізілген сабақтар оқушылардың ойлау типін
өзгертуге көмектеседі. Латеральды ойлау жаңа модельдердің тууына негіз
болады.
Дарынды балалармен жұмыс істеу барысында мектеп өміріне бейімделу
кезінде пайда болатын бірқатар мәселелермен санасу керек. Белгілі американ
педагогы Л.Холлингуорт [42] ата-аналар мен педагогтарға дарынды балалардың
төмендегідей проблемаларын ұсынды. Кесте 1.
Кесте 1. Дарынды балалар проблемалары
№ Дарынды балалар проблемасы Сипаттамасы
1 Мектепке деген қызығушылықтың Мұндай қарым-қатынас оқу
жоқтығы бағдарламасының қызықсыз болуы.
Оқу жоспары балалардың қабілетіне
сәйкес келмейді.
2 Ойын мүдделері Дарынды балаларға күрделі ойындар
ұнайды.
3 Философиялық проблемаларға Дарынды баларды көп жағдайда өлім,
үңілу о дүние, діни наным мәселелері
толғандырады.
4 Баланың дене, ақыл-ой және Дарынды балалар көп жағдайда
әлеуметтік дамуының сәйкес өздерінен үлкен балалармен
келмеуі. қарым-қатынас жасауға және
солармен ойнауға тырысады.
Сондықтан олар лидер болуға
қиналады.
Белгілі ғалым Дж. Уитмор дарынды балалардың осал тұстарын зерттей келе,
келесі факторларды келтірді( Кесте 2).
Кесте 2. Дж. Уитмор бойынша дарынды балаларға сипаттамасы
№ Дарынды балалардың осал Сипаттамасы
тұстарына әсер ететін
факторлар
1 Шынайылылыққа жету Дарынды балалар үшін шынйылылыққа
жетудің ішкі қажеттілігі тән
құбылыс. Олар жоғары дәрежеге
жетпегенше тынышталмайды.
2 Қанағаттанарлықсық сезімнің Мұндай сезім көп жағдайда дарынды
болуы балалар үшін тән. Олар жан-жақты
қабілетті болуға тырысады. Олар
өздерінің жетістіктеріне сын
көзбен қарайды. Осыдан барып
олардың өз-өзіне бағасы төмен
болады.
3 Шынайы емес мақсаттар Өздерінің жоғары мақсаттарына
жетудің мүмкіндіктерін көрмесе,
дарынды балалар өздерінің
сәтсіздіктерін қатты уайымдайды.
4 Жоғары сезімталдық Дарынды балалар тек өздеріне ғана
емес сонымен қоса қоршаған
ортасына сын көзімен қарайды.
5 Үлкендердің назарын аударуға Дарынды балалар қоршаған заттарды
қажеттілік тануда өздерінің ата-аналарын,
мұғалімдердің назарын жиі өздеріне
ауадарады.
6 Шыдамсыздық Дарынды балалар өздерінен ақыл-ой
дамуы жағынан төмен тұратын
балаларға шыдамсыздық танытады.
Дарындық диагностикасы
Таным әрекетіндегі дарынды балалардың қасиеттері:
- бірден бірнеше іс-әрекетпен шұғылданады;
- әрнәрсені білуге құштар;
- есте ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институты
Мектепке дейінгі және
бастауыш білім кафедрасы
Д И П Л О М Д Ы Қ Ж Ұ М Ы С
Тақырыбы: Бастауыш мектептегі дарынды балалармен жүргізілетін жұмыс
ерекшелігі
Орындаған: Омарова
Анар
Мамандығы: 050102-
Бастауыш оқыту
педагогикасы мен әдістемесі
Факультет:
Педагогика және психология
Курсы, тобы: 402-
курс
Ғылыми жетекшісі: педагогика
ғылымдарының
кандидаты, доцент м.а.
С.Н.Жиенбаева
Қорғауға ұсынылады
кафедра меңгершісі
---------------п.ғ.д., профессор Қ.А.Аймағамбетова
Хаттама № -------------------2008 ж.
Алматы 2008
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2-11
1-тарау. Бастауыш мектептегі дарынды балалармен жүргізілетін жұмыстардың
ғылыми - теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.1 Дарынды балалармен жүргізілетін жұмыстардың сипаттамасы ... ... .12-22
1.2 Даму педагогикасының психологиялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ...23-26
1.3Дарынды балалармен жүргізілетін жұмыстарға қойылатын талаптар..27-30
2-тарау.Дарынды балалармен жүргізілетін жұмыстардың
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31-39
2.1 Дарынды балалармен жүргізілетін жұмыстың маңыздылығы ... ... ... ..31-39
2.2 Тәжірибелік-эксперимент жұмысының
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40-47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .48-50
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..51-55
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі. Қазақстан Республикасында болып жатқан саяси-
әлеуметтік, экономикалық өзгерістер білім беру жүйесін өзгеше құруды талап
етуде.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында [1]: орта білім беру міндеттерінің бірі – азаматтықа,
адамның құқықтары мен бостандықтарына құрметпен қарауға, елжандылыққа, өз
Отанын сүюге тәрбиелеу деп көрсетіледі. Ел президентінің 2004 жылғы 19
наурыз айындағы Қазақстан халқына Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін,
бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәскеге қабілетті халық үшін Жолдауында
[2]: Ұлттық бәсекелестік қабілеті бірінші кезекте оның білімдік
деңгейімен, оның ішінде патриоттықпен айқындалатынын ерекше атап
көрсетеді. Сондай-ақ Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-
2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасында [3] және Қазақстан
Республикасы білім және ғылым қызметкерлерінің ІІІ съезінде білім беру
мәселесінің жай күйі жан-жақты талданып, адамгершілік құндылықтарды
нығайтуға ерекше назар аударып, Қазақстандық патриотизм мен
интернационализм негізінде білім алушылардың тәрбиелеудің тиімді жүйесін
енгізу қажеттігі баса айтылды.
Бұл міндетті қабілетті, дарынды балалар сапалы, саналы жүзеге асырады.
Ал дарындылықты бастауыш мектептен қолға алған дұрыс.
Дарынды балалармен жүргізілетін жұмыс жүйесін жүзеге асыру
қажеттілігіне Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев 1996 жылы
Дарынды балаларға арналған мектептерді мемлекет тарапынан қолдау және
дамыту [4] бұйрығын шығарумен ерекше назар аударды. Осы бұйрықтың
негізінде 1996 жылы Республикада Дарын жас таланттарды қолдаудың
Мемлекеттік бағдарламасы [5] шығарылды. 1999 жылы Қазақстан
Республикасының Білім туралы Заңында [6] тұңғыш рет элитарлық білім
термині енгізілді.
Әрбір адам бала кезден өмірде үлкен жетістікке жетуді армандайды.
Көпшілігі ерте кезден бастап белгілі бір іс-әрекетке қабілеттілік байқатады
(сурет салады, белгілі бір музыкалық құралда ойнайды, мүсін жасайды). Бірақ
бұл қабілеттілікті қалыптастырып, жүйелі дамытып отырмаса, ол қасиет жас
өскен сайын бірте-бірте жойыла бастайды, жас жеткіншектің болашақ кәсіби
өміріне бағыт-бағдар бере алмайды.
Балалардың дарындылық мәселесі өзінің тамырымен бірнеше ғасырға
жайылған. Ежелгі грек философтары Платон [7], Аристотель [8] еңбектерінде
тұлғаның дарындылығы туралы айтылғанын көреміз. Сондай-ақ, Қайта өрлеу
дәуіріндегі еңбектерде де дарындылық мәселесі ерекше орынға ие болған.
Дарындылық теориясының дамуына ағылшын психологы Фрэнсис Гальтон (ХіХ
ғ.) [9], неміс педагогы және психологтары Э.Мейман [10] (ХіХ-ХХ ғғ.),
В.Штерн [11] (ХХ ғ. Бірінші жартысы) ерекше ықпал етті.
Тұлғаның дарындылық проблемасын Орта Азия ғалым-ағартушылары: аль-
Хорезми, Фергани, аль-Фараби, Ибн сина, Беруни [12] т.б. және Қазақстанның
ақын-жазушылары: Ы.Алтынсарин, Ш.Уәлиханов, А.Құнанбаев) еңбектерінде
қозғаған. Сондай-ақ, ХХХ ғасырдық педагогтары Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов,
М.Дулатов, М.Жұмабаев, С.Торайғыров [12]т.б. дарындылық мәселесін жан-жақты
зерттеген.
Дарындылық теориясының дамуына таяу және алыс шетелдің белгілі
ғалымдары: А.М.Матюшкин [13], Б.Т.Ананьев, С.Л.Рубинштейн, П.А.Рудик,
А.И.Савенков, Б.М.Теплов, В.Д.Шадриков, В.С.Юркевич, Ф.Гальтон, Дж.Гилфорд,
М.Карне, Э.Мейман, Дж.Рензулли, Т.А.Саймон, Г.С.Спирмен, Р.Стернберг,
В.Штерн, Дж.Керролл, Х.Гарднер, М.А.Холодная, А.Дружинин [14] және т.б. бұл
ғалымдардың еңбектерінде біздің қарастырып отырған феноменіміз тұлға
қабілеттерінің сапалық үлесімі ретінде қарастырылады.
Дарындылықтың жалпы және арнайы ерекшеліктері мен сәйкестік мәселен
зерттеуге насана етіп алған А.Т.Ковалев [15], В.Т.Крутецкий [16],
Д.Н.Леонтьев [17], С.Л.Рубинштейн [18], В.Д.Шадриков [19] болды.
Психологиялық, педагогикалық әдебиеттерде: Дж.Рензулли [20], М.Карне
[21], А.Шведел [22], Ф.Уильс [23], Х.Пассов [24], В.И.Панов [25],
А.И.Савенков [26], В.С.Юркевич [27], Т.В.Хромова [28], С.Д.Деребко [29],
В.П.Лебедева [30] дарынды балаларды оқытудың стратегиясы туралы
материалдар қарастырылады.
Дарынды балаларды оқыту үшін В.В.Давдовтың [31], Л.С.Занковтың [32]
дамыта оқыту, И.Я.Лернер [33], М.И.Махмутовтың [34] проблемалық оқыту,
Н.П.Блонский [35], Н.М.Шахмаевтың [36] даралап оқыту, т.б. зерттеулердің
маңызы зор.
Дарынды балалар мәселесі бойынша Қазақстанда Ж.О.Умбетова [37],
Г.С.Байтурееваның [38] зерттеулері орындалған. Бұл ғалымдардың
зерттеулерінде оқушылардың математикалық қабілеттерін айқындау мен
дамытудың әдістемелік аспектісін көрсеткен. Ал, Л.М. Нарықбаеваның [39]
ғылыми зерттеу жұмысы дарынды балалармен жұмыс істеуге болашақ
мұғалімдердің дайындығын қалыптастыру мәселесіне арнады. Г.Ж.Ақылбекова
[40] өз зерттеуін ерекше дарынды балалардың қабілетін дамытуға арнаған.
О.Жумадиллаева [41] мектепке дейінгі балалардың дарындылығы мен
шығармашылық қабілетін дамытуға, У.Б.Жексенбаева [42] Қазақстан
Республикасында дарынды балалармен жұмыс істеу жүйесін басқарудыдың ғылыми-
педагогикалық негіздеріне арнаған.
Дарындылық мәселесін зерттеушілердің еңбектері көп болғанымен,
дарындылықтың мән-мағынасы жөнінде олар ортақ пікірге келе қойған жоқ.
Сондықтан біз баланың дарындылығы деп оны өз құрдастарымен салыстырғанда
бірдей жағдайда білімді игеру деңгейінің жоғарылығы мен аса ерекше
байқалатын шығармашылық қабілетінің байқалуы деп түсінеміз.
Дарындылық ұғымы сый (дар) деген сөзден шыққан, дамудың қолайлы ішкі
алғышарттарын білдіреді. Бұл ұғымға педагогикалық энциклопедияда
төмендегіше анықтама берген: Дарындылық – белгілі бір іс-әрекет саласында
ерекше жетістікке жеткізетін адам қабілеті дамуының жоғарғы деңгейі.
Қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдайда кәсіби жетістікке жалпы және
арнайы қабілеттілік, білімділік, шығармашылық арқылы ған жетуге болады.
сондықтан ата-аналардың, мұғалімдердің алдында жаңа міндет. Балалардың жеке
қабілеттілігін, бейімділігін анықтау және оны дамыту, соның негізінде
олардың болашағына бағыт бер тұр. Осы аталан мәселенің өзектілігі жеке
тұлғаның дарндылығын дер кезінде анықтап, оны қолдап отыру қажеттілігі оны
дәлеледеуді қажет етпейді.
Бүгінгі таңда дарынды балалар мәселесін зерттеуге қатысты философиялық,
психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттер жинақталған. Бұл
мәселеленің түп-тамыры ғасырлар тереңінде жатқаны да белгілі.
Қай мемлекеттің де негізгі тірегі – білім де білікті, іскер де белсенді
адамдар. Сондықтан қоғам талабына сай сол қоғамды көркейтетін, дамытатын
жастар тәрбиелеу ең негізгі мәселел екені даусыз. Қазақстан Республикасының
Білім туралы заңында мемлекеттік саясат негізінде ең алғаш рет Әр
баланың жеке қабілетіне қарай интьеллектуальдық дамуы, жеке адамның
дарындылығын дамыту сияқты өзекті мәселелер енгізіліп отырылғаны белгілі.
Дарынды балаларға білім беруді әр ғылымның бүгінгі даму дәрежесіне
сәйкес жүргізу бір жағынан қоғамға талантты мамандар даярлауға тиімді
болса, екінші жағынан ерекше дарынды балалардың тек өзінің интеллектуалдық
дамуын қанағаттандыруды қамтамасыз етеді.
Дарынды оқушымен жұмыс істейтін әрбір мұғалімнің көкейінде мынадай сан
қимы сұрақтар тұрары сөзсіз. Дарындылық, данышпандық, қабілеттілік
дегеніміз не?, Дарындылық пайда болу негізінде қандай себеп жатыр:
қоршаған орта ма, тұқымқуалаушылық па әлде тәрбие ме?, Оқушы
дарындылығын, оның әлеуметті қабілеттілігін қалай анықтауға болады?,
Дарындылықты анықтайтын психолдиагностикалық әдістемелердің қайсысы
нәтижелірек, қайсысы тиімдірек?, Неліктен кейбір адамдардың (Паскаль,
моцарт, Гаус, Гете, т.с.с. қабілеті ерте жасында байқалады, ал тағы басқа
біреулердікі (Ньютон, Гегель, Дарвин, Менделеев, Декарт. т.с.) ересек жаста
пайда болады?. осы сұрақтарға талмай жауап іздеп және соны таба білген
мұғалім ғана дарынды оқушымен нәтижелі жұмыс жасай алмақ.
Оқушы дарындылығының дамуы, қабілетінің ашылуы көбіне мұғалімнің кәсіби
біліктілігіне және оның тұлғалық қасиетіне байланысты екені айдан анық.
Көбіне дарынды оқушы – бұл жақсы оқитын оқушы деген пікір қалыптасқан.
Белгілі ағылшын психологы П.Торростың [43] зерттеулері бұл пікірдің
мұғалімдер арасында да жиі кездесетінін анықтады. Оларға оқуда қиыншылық
туғызбайтын, тәртіпті, ұйымшыл, білімді, тұрақты, ұғымтал, өз ойын нақты
және түсінікті жеткізе алатын оқушылар көбірек ұнайды. Ал қисынсыз сұрақ
қоятын, өз өз жұмысымен айналысатын, тәуелсіз, көбіне түсініспеушілік
туғызатын, қияли, әр нәрсеге көзқарасы бөлек оқушылар ұнамайды. П.Торростың
зерттеуі нақ осы қасиеттер оқушының шығармашылық дарындылығын көрсететінін
және оның нашар оқитын оқушылардың арасына да аз емес екендігін айқындаған.
Дарындылық шығармашылықпен тығыз байланысты.
Шығармашылық дегеніміз – адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға
ұмтылуы, ізденуі болып табылады. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой
түйіп, өздігінен саналы, дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі керек.
Адам бойындағы қабілеттерін дамытып, олардың өлшеуіне жол бермеу, оның
рухани күшін нығайтып, өзін-өзі тануына көмектеседі.
Шығармашылық іс-әрекет–оқушының өзі жеке шығармашылық қажеттігіне және
шығармашылық өнім, нәтиже туғызуға бағытталған жауапкершілігін қамтитын
әрекет деп санаймыз.
Қазақстанда шығармашылықты қалыптастыру мен дамыту жөнінде құнды ой-
пікірлер мен көзқарастар философ ғалымдардың Ж.Алтаев [44], Д. Кішібеков
[45], Ұ.Сыдықов [45] , Р.Әбсаттаров, М.Дәкенов, Ә.Нысанбаев, М.Орынбеков
[46] ,Қ.Әбішев [47], Ә.Тұрғынбаев [48], сондай-ақ шетел философтары
Б.С.Гершунский [49], Г.Гегель, Декарт, Д.Дьюи, Г.Лейбниц, И.Кант, Платон,
И.Фихте, [50]А.Спиркин [51], және т.б. еңбектерінде жан-жақты талқыланған.
Оқушыларда шығармашылық іс-әрекеттер қалыптастыру мен дамыту мәселесін
зерделеген. Отандық психолог-ғалымдар: Ж.Аймауытов [52], С.Қ.Бердібаева
[53], Қ.Жарықбаев [54], М.Мұқанов [55], Т.Тәжібаев [56] және т.б. Сонымен
қатар шетел психологтары Б.Г.Ананьев [57], Л.С.Выготский [58],
П.Я.Гальперин [59], В.В.Давыдов [31], Л.В.Занков [32], А.А.Люблинская [62],
Л.С.Рубинштейн [18], Н.Ф.Талызина [61] т.б. арнайы зерттеу объектісі етіп
алған. Педагогика және әдістемесі саласында оқушының танымдық шығармашылық
іс-әрекетін зерттеген қазақстандық ғалымдар: Қ.Аймағамбетова [62],
А.Е.Әбілқасымова [63], А.А.Бейсенбаева [64], А.Н.Ильясова [65], Ж.А.Қараев
[66], Р.Б.Қоянбаев [67], Н.Н.Хан [68], Б.И.Муканова [69], С.Рахметова
[70], Т.Сабыров [71], С.Ұзақбаева [72], Н.Д.Хмель [73] және т.б.
Дарынды оқушымен жұмыстың негізгі мақсаты – олардың шығармашылық
жұмыста өзінің қабілетін іске асыруға дайындығын қалыптастыру. Ал мақсатқа
жету оқу бағдарламасын тереңдетіп оқыту және оқушының танымдық
белсенділігін дамыту арқылы жүзеге асырылады.
Дарынды балалрмен жүргізілетін жұмыстардың алатын орын ерекше. Біздің
зерттеуіміз бойынша әртипті мектептің оқу-тәрбие жоспарларында дарынды
балалармен жүргізілетін жұмыстың ерекшелігі өз дәрежесінде болмайтынын;
тұлға дарындылығының негізгі көрсеткіші ретінде оқушылардың шығармашылық
ойлауын дамыту бойынша жүйелі жұмыс жүргізілмейтінін; мектеп мұғалімдері
дарындылықтың мәні туралы қажітті біліммен қаруланбағанын сондай-ақ,
балалардың ақыл-ой және шығармашылық дарындылығының қасиеттерін, өлшемдерін
сипаттай алмайтынын аңғартты.
Сол себептен де дарынды балалрмен жүргізілетін жұмыс мәселесін зерттеу
қажеттігі туындады. Солай бола тұра, дарынды баллармен жүргізілетін
жұмыстардың қазіргі жағдайының арасында; бүгінгі қоғам талабына сай
зерттеліп отырған мәселенің өзектілігі мен оны жүзеге асыруда ғылыми-
педагогикалық тұрғыда негізделген әдістемелердің жоқтығы арасында қарама-
қайшылықтар туындайды.
Осы қайшылықтардың шешімін табуда зерттеу жұмысымыз дарынды баллармен
жүргізілетін жұмыстар мәселесіне бағытталады. Аталған мәселенің бүгінгі
күнге дейін ғылыми-теориялық және әдістемелік тұрғыда өз деңгейінде
қарастырылмағандықтан біздің-зерттеу жұмысымыздың тақырыбын: Бастауыш
мектептегі дарынды балалармен жүргізілетін жұмыстың ерекшелігі - деп
таңдауымызға себеп болды.
Зерттеу мақсаты: Дарынды балалармен жүргізілетін жұмыстардың теориялық
және әдістемелік негізін жасау.
Зерттеу нысаны: Бастауыш мектептің оқу-тәрбие үрдісі.
Зерттеу пәні: Дарынды балалармен жүргізілетін жұмыс түрлері.
Зерттеу болжамы: Егер:
- Бастауыш мектептің оқу-тәрбие үрдісінде оқушылардың қабілеттілігі мен
дарындылығы ескерілсе,
- дарынды және қабілетті оқушылар шығармашылық әдіс-тәсілдер арқылы
оқытылса;
- дарынды балалармен жүргізілетін жұмыстар туралы оқу-әдістемелік
кешендер болса, онда дарынды балардың мүмкіндіктері одан әрі дамитын еді.
Зерттеу міндеттері:
- дарынды балалармен жүргізілетін жұмыстардың ғылыми-теориялық негізін
айқындау;
- дарынды балалармен жүргізілетін жұмыс түрлерінің педагогикалық
мүмкіндіктері анықтау;
- дарынды балалармен жүргізілетін жұмыстардың әдістемесін жасау.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негіздері:
Дарынды, дарындылық, қабілеттілік туралы философиялық, психологиялық,
педагогикалық теориялар негізге алынады.
Зерттеудің әдістері: Зерттеу мәселесіне байланысты философиялық,
психологиялық, педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерде ғылыми-
әдістемелік тұрғыдан талдау; бастауыш мектеп оқулықтары мен оқу
бағдарламаларын ғылыми-әдістемелік тұрғыдан талдау, алдыңғы қатарлы озық іс-
тәжірибелерді жинақтау, қорыту; сауалнама жүргізу, салыстыру, тестілеу,
сұхбаттасу, диагностикалау, тәжірибелік-эксперимент өткізу барысында
бақылау, олардың нәтижелерін сұрыптау, даму деңгейінің сапалық сандық
деректерін білуде математикалық өңдеу әдістерін қолдану.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
- дарынды балалармен жүргізілетін жұмыстардың ғылыми-теориялық негізін
айқындалды;
- дарынды балалармен жүргізілетін жұмыс түрлерінің педагогикалық
мүмкіндіктері анықталды;
- дарынды балалармен жүргізілетін жұмыстардың әдістемесі жасалып,
ұсынылды.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
Дарынды балалармен жүргізілетін жұмыс түрлерін айқындау мақсатында:
- дарынды балалармен жүргізілетін жұмыстар бойынша ұсынылған
әдістемені бастауыш мектеп мұғалімдері өздерінің іс-тәжірибесінде
қолдана алады;
- зерттеу материалдары болашақ ғылыми ізденістерге негіз болып, жоғары
және арнайы орта педагогикалық оқу орындарында, бастауыш мектеп педагог
мамандарының білімдерін жетілдіру институттарында, бастауыш сыныптың оқу
тәрбие үрдісінде пайдалануға болады.
Зерттеу базасы: Эксперименттік және тәжірибелік-педагогикалық жұмыс
Алматы қаласындағы №128,140 орта мектебінде өтілді.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
тұжырымдардан, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде зерттеу жұмысының көкейтестілігі, мақсаты, нысанасы, пәні,
болжамы, міндеттері көрсетіліп, жұмыста қолданылатын зерттеу әдістерінің
ерекшеліктері ашылып, зерттелудің әдіснамалық және теориялық негіздері,
зерттеудің ғылыми жаңалығы, теориялық және практикалық мәні сипатталып,
диплом жұмысының құрылымы сипатталған.
Дарынды балалармен жүргізілетін жұмыстардың ғылыми-теориялық
негіздері атты бірінші бөлімінде зерттеліп отырған мәселеге байланысты
философиялық, психологиялық, педогогикалық, шет ел және отандық
зерттеулердегі ғалымдардың ой-пікірлері талданды. Дарынды ұғымына ғылыми
тұрғыда сипаттама беріліп, дарынды балалрмен жүргізілетін жұмыс түрлерінің
педагогикалық мүмкіндіктері қарастырылды.
Дарынды балалармен жүргізілетін жұмыстардың әдістемесі деп аталатын
екінші бөлімінде дарынды балалармен жүргізілетін жұмыстардың тиімді
жолдары айқындалып, әдіс-тәсілдері мен әдістемесі көрсетілді. Зерттеліп
отырған мәселе жайында педагогикалық ізденістің сипаты беріліп, дарынды
балалармен жүргізілетін жұмыс түрлері мәселесі бойынша жүргізілген
тәжірибелік-эксперимент жұмыстарының қорытындысы берілді.
Қорытындыда зерттеу жұмысының нәтижелері мен тұжырымы баяндалып, ғылыми-
әдістемелік ұсыныстар берілді.
1-тарау Бастауыш мектептегі дарынды балалармен жүргізілетін жұмыстардың
ғылыми-теориялық негіздері
1.1. Бастауыш мектептегі дарынды балалармен жұмыстың сипаттамасы
Адамның психикалық ерекшеліктері жөніндегі идеялар, оның ішкі
қабілеттілігі туралы ойлар сонау ертедегі грек философтарының еңбектерінде,
қайта өрлеу дәуірі ғалымдарының және алдыңғы қатарлы әр елдің озық ойлы
педагогтрының еңбектерінде кездеседі.
Таланттылық пен данышпандылық туралы құнды пікірлер ерте грек
философтарының еңбектерінде көптеп кездеседі. Бірақ адам психикасы танымдық
құбылыстың ішіндегі танып білуге, ұғынуға қиын мәселелердің бірі
болғандықтан, жекелеген адамдардың табиғи ерекшеліктері мен оларда табиғи
қабілеттің болуы құдіреті күшті құдайдың жарылқағаны деп есептеген.
Платонның пікірінше, ақынның туындылары өзінің өнерлігі мен білімінен емес,
құдайдың құдіретінен, оның белгілеуінен.
Бір кезде ХІҮ ғасырда қабілеттілік, дарындылық тек өнер адамдарында
ғана байқалады деп есептеген. Үкімет қызметкерлеріне, әскери адамдарға,
ғалымдарға қатысты дарындылық қабілетін жат санаған.
Дегенмен, бұл ойды жоққа шығаруға әрекет жасағандар да болды.
Аристотель көркемөнер туындысының интеллектуалдық іс-әрекетпен байланысты
екендігін айтады.
Ерте грек философтары дарындылықты құдайдың құдіретінен дей келе, оны
дамытуда білім мен тәрбие берудің маңызын жоққа шығармайды.
Қайта өрлеу дәуірінде дарындылық табиғатын танып-білу мәселесімен
испандық Хуан Уарте айналысты. Ол испан империясының қайта өрлеуінің
болашағы мемлекттік қызметке аса дарынды азаматттарды тарту деп есептеді.
Оның зерттеулерінің негізгі мақсаты адамдардың жеке басындағы
қабілеттілікті анықтай отырып, болашақта кәсіби маман таңдауда ескеру болып
табылады. Бұл зерттеулер саралау (дифференциалды) психологияның негізін
қалады деуге болады.
Хуан Уартенің пікірінше талант адам табиғатына байланысты, дегенмен,
оның дамуына тәрбие мен еңбек қажет. Ол таланттылық мәселесімен айналысатын
мемлекеттік жүйе құру жөнінде пікір қозғаған және жас жеткіншектердің
қабілеттіліктерін дамыту үшін арнайы жұмыс жүргізу керектігі, сондай-ақ
мұндай жұмысты ақылы мен білімі өте жоғары ұлы адамдар жүргізу керек деп
есептейді.
Қабілеттілік пен дарындылық мәселесі - Орта Азия мен Қазақстан
ойшылдарын да толғандырған мәселе. Араб сөз бостандығының негізін
қалаушылар (Әл-Хорезми, Фердоуси, Ибн Сина, Беруни және т.б.) философия,
логика, химия, астрономия, география, география, медицина, психология
ғылымдарымен бірге жас жеткіншектерді тәрбиелеу мәселелеріне көп еңбектер
арнаған. Мысалы, Әл-Фарби Бақытқа жету трактаты еңбегінде этикалық
мәселелермен қатар адам қабілеттілігіне, білім беруде түрлі озық әдіс-
тәсілдерді қолдану жолдарына көңіл бөледі.
Ғылымдағы педагогика мен психологияның дифференциясы негізінде адам
психикасы мен қабілеттілігі жөніндегі ғылыми зерттеулер жүргізіле бастады.
Қабілеттелік жөніндегі алғашқы зерттеулер ағылшын психологі Френсис
Гальтон есімімен байланысты. Ол адамдардың жеке дара ерекшелігі мәселелсін
зерттеген. Ол өзінің таланттың тұқым қуалаушылығы: оның заңдылығы мен шығу
тегі еңбегінде қабілеттіліктің шығу тегін әдіснамалық тұрғыда негіздеп,
келесі заңдылықтарды белгіледі: [120-122]
- өте жоғары қабілеттілігі болмаса, ешбір адам қоғамда жоғары
дәрежеге, атаққа, даңққа ие бола алмайды;
- өте жоғары қабілеттілігі бар адамдардың тек аз бөлігі ғана
қоғамда жоғары дәрежеге, атаққа, даңққа ие бола алмайды.
Ф.Гальтон көптеген ұлы да қабілетті адамдардың өмірін бақылай келе кез
келген деңгейдегі қабілеттілікте тұқымқуалаушылық негізгі шарт деген
қорытындыға келген.
Ф.Гальтоннан кейін неміс педагог-психологы Э.Мейман [10] (ХІХ-ХХ ғғ.)
дарындылық мәселесін зерттеуді теориялық тұрғыда жалғастырып, соның
негізінде (дарындылық белгілерінің типтерін) белгіледі. Сонымен қатар туа
біткен дарындылық пен кейіннен игерілген дарындылықты біріктіре қарауға
тырысты. Э.Мейман дарындылықтың педагогикалық аспектілерін: оқу мен
тәрбиенің дарындылықтың дамуына әсерін, дарындылық, қабілеттілік,
жетістікке жетушіліктің арасалмағын қарастырды.[156-158]
ХХ ғасырдың екінші жартысында неміс психологы В.Штерн [11] адамның жеке
басы ерешелігін зерттеп (дифференциальная), жеке бас психологиясының
негізін қалады. Ол (интеллект) талантты бағалау әдістерін қарастырып,
оқушылардың ақыл-ой қабілетін анықтауға арналған қабілеттілік
коэффициентін көрсетті. В.Штерн ақыл-ой қабілеттілігінің келесі
анықтамасын ұсынды: Ақыл-ой қабілеттілігі - өз ойын саналы түрде жаңа
талаптарға қарай бағыттайтын, жаңа міндеттер мен өмір жағдайына бейімдейтін
жалпы ақыл-ой қабілеті[56-59]. В.Штерннің пікірінше, дарынды деп жаңа
талаптарға әр түрлі салада, әр түрлі жағдайларда тез бейімделе алатын
адамды айтуға болады.
ХІХ ғасырда қазақ халық ағартушылары да халықты сауаттандыру, жеке
тұлғаның қабілетін дамыту мәселелерін көтере бастады.
Ағартушы Ы.Алтынсарин [12] Табиғи ақыл өзін қоршағанда ғана құшағына
ала алса, онда дамытып, өзі көрмегенді де танып білуге мүмкіндік жасайтын
тек қана өркениетке жетелейтін озық білім, - дейді.
Ш.Уәлиханов [12] шығармаларында жеке тұлға тәрбиесіндегі білім мен
тәрбиенің шешуші рөлі көрсетілген. Оның жалпы қазақ халқының ақыл-ой
қабілеттілігі жөніндегі пікірі мынадай: Қырғыз-қайсақтар табиғатынан ақыл-
ой жүйріктігімен, таңқаларлық көңілшектігімен ерекшеленеді. Ш.Уәлиханов
тәрбиеге үлкен маңыз бере отырып, адам қабілетінің дамуына оның табиғи
бейімділігінің мәні зор екендігін алға тартады.
Абай Құнанбаев [12] адамды қоршаған орта – табиғаттың бір бөлігі дей
келе, табиғаттың адам баласына берген керемет сыйы – туылғаннан бастап
білуге, түсінуге деген ұмтылысы деп есептейді. Бірақ, бала өсе келе осы
қасиетті біртіндеп жоғалта бастайды. Ойшыл адамның ойы мен санасы еңбек
әрекеті кезінде қалыптасады деп тұжырымдайды. Ол: Кей қасиет туа бітеді,
ал кейбірі еңбек арқылы қалыптасады, - дейді.[71-75]
Сонымен қазақ ағартушылары қабілеттіліктің туа бітетін қасиет екенін
мойындай отырып, адам қабілеттілігінің дамуына білім мен тәрбиенің,
еңбектің, қоршаған ортаның зор ықпалының бар екенін айтады.
ХХ ғасырдың бас кезінде Қазақстанда педагогикалық теория негіздерінің
қалыптасуына атсалысқан көрнекті қайраткерлер Ж.Аймауытов [12],
А.Байтұрсынов [12], М.Дулатов [12], М.Жұмабаевтардың [12] педагогикалық
мұраларында білім беру үрдісінде балалардың қызығуы мен қабілеттілігін
қалыптастыру мәселесін ескеру керектігі баса айтылған. Ж.Аймауытов [52]
Психология және мамандық таңдау еңбегінде эксперименттік зерттеу
нәтижелеріне сүйеніп, мамандықты дұрыс таңдай білуге арналған кеңестерін
ұсынады. Оның пікірінше, мамандық таңдауда адамның жеке қасиеттерін:
темпераментін, қабілеттілігін, мінезін, күш-жігерін ескеру қажет. Сонымен
қатар Ж.Аймауытовтың ойынша, әрбір адамның белгілі бір мамандыққа деген туа
біткен бейімділігі бар, сондықтан адам өзінің табиғатына тән қасиетпен
айналысқаны тиімді болады дейді.
М.Жұмабаев [12] өзінің Педагогика еңбегінде адамның жалпы рухани
дамуы туралы айта келіп, тәрбиені ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық деп
бірнеше түрге бөліп қарастырады. Ол жеке тұлға тәрбиесі мәселесін
интеллектуальдық қабілеттілікпен тығыз байланыста қарастырады.
Дарындылық теориясының негізі кешегі кеңес психологтарының еңбектерінде
көрініс тапқан. Л.Выготский [58], Б.Ананьев [57], В.Куртецкий [16],
Н.Лейтес [74], В.Тепловтардың [14] психологиялық тұжырымдары дарындылыққа
интегралдық жеке тәрбие ретінде жүйелі көзқарас тууына негіз болады, адам
қабілеттілігінің құрылымдық бөліктерін анықтауға мүмкіндік береді.
Дарындылық ұғымы қабілеттілік ұғымына өте жақын.
Дарындылық пен қабілеттілік ұғымдары өткен ғасырдың 40-50 жылдарында
психолог В.Тепловтың еңбектерінде толығырақ зерттеледі. Оның дәлелдеуінше,
белгілі бір күрделі іс-әрекетті жүзеге асыруда қабілеттіліктің бір ғана
түрі жеткіліксіз, сондықтан бірнеше түрінің жиынтығы қажет болады. Белгілі
бір іс-әрекеттің ұтымды орындалуына тікелей әсер етуші қабілеттіліктің
ерекше сапалық жиынтығы дарындылық дейді ғалым.
В.Крутецкий өзінің математикалық қабілеттіліктің құрылымын зерттеген
еңбегінде: Егер қабілеттілік деген ұғымды жеке психикалық қасиеттер деп
түсінсек, онда дарындылық дегенді адамның ерекше қабілеттерінің жиынтығының
бірлігі деуге болады, - деп тұжырымдайды. Сонымен қатар дарындылық
қабілеттіліктің жоғары деңгейін белгілейді.[432-435]
Дарындылық ұғымымен қатар шығармашылық, талант, данышпандық ұғымдарына
да тоқтала кетейік. Шығармашылық - өзінің жаңашылдығымен, өзгешелігімен
ерекшеленетін өнім алуға мүмкіндік жасайтын жеке тұлғаның бойындағы
қабілеттіліктің, білім мен біліктіліктің, түрткінің болуы.
Шығармашылық қабілет барлық адамдарда бірдей емес. Өзінің еңбегіне,
қандай қиын болса да, шығармашылықпен қарайтын адамдарды жиі кездестіруге
болады. Шығармашылықтың іске асу жағдайы көп ретте материалдық, моральдік,
танымдық факторларға байланысты. Жеке тұлға шығармашылықта толығынан
көрінеді. Шығармашылық іс-әрекет – бұл өзінің жеке тұлғалық қасиетін
тереңірек, жаңа қырынан көрсете білу. Бұрын да шығармашылық іс-әрекеттер
аспектілерін психологиялық тұрғыдан қарастыру басым болса, бүгінгі таңда
шығармашылықтың философиялық-әлеуметтік теориясын жасауға баса мән беріліп
отыр.
Даму бар жерде шығармашылық та бар.
Шығармашылықта материалдық және рухани үрдістердің диалектикасы орын
алады, ол танымдық және практикалық іс-әрекетті қамтиды. Шығармашылықтың
әлеуметтік жағын қарастыра отырып, сонымен бірге жеке бастың қасиеттері мен
дарынын, рухани-психологиялық ахуалын, оның біліктілігін естен шығармаған
жөн. Шығармашылық үрдістің, ішкі механизмін тереңірек меңгеру, адамның
шығармашылық мүмкіншілігінің мәнін түсінуге көмектеседі.
Белгілі философ Ә.Нысанбаев [46] адамның шығармашылық мүмкіндігін
оятудың маңызының зор екенін көрсете келіп, негізгі үш түріне тоқталған.
Біріншіден, еңбек шығармашылығы өндірістегі жекелеген қызмет түрлерін ғана
емес, өндірістің барлық салаларын түгел қамтиды. Міндет әрбір жұмыс
орнындағы адам шығармашылықпен еңбек етуге мүдделі болып, оған
жауапкершілікпен қарауы керек. Екіншіден, жұмысқа барлық уақытта да еңбекке
қанағаттану сезіміне байланысты қарау. Өзінің мамандығына көңілі толған
адамның еңбегі де сапалы болады. Үшіншіден, шығармашылықпен еңбек етудің
басты көрсеткіштері өнертапқыштық саналады. [51-59]
Шығармашылық өнер, ғылым, философия шеңберімен және рухани әрекетпен
шектелмейді. Балаларды оқыту мен тәрбиелеу, қарым-қатынас жасау, бау-бақша
салу немесе бөлмеде әр түрлі өсімдіктер өсіру де шығармашылық болып
табылады. Шығармашылықтың ішкі себептеріне тұлғаның қабілеттілігі мен
әрекеттердің себептерін жатқызады. Бұл жинақтар біртұтас: шығармашылық
қабілеттілік табыс негізін құрайды, бірақ өзінің іске асуын себептер арқылы
алады. Шығармашылыққа деген қабілеттілік көптеген қасиеттермен сипатталады.
Шығармашылық тұлға ойының тереңдігімен, білу қабілеттілігімен, пікірлерінің
еркіндігімен, ойлауының қайталанбастығымен елестету мен сезімталдығының
үйлесімділігі және күштілігімен, еңбекте берік те төзімділігімен,
сыншылдықпен және жоғары этикалық қасиеттермен ерекшеленеді.
Шығармашылы тұлғаның көп таралған сипаттамасы мына түсініктермен
беріледі: “қабілетті”, “талантты”, “данышпан”. Аталған белгілер табиғи
талаптарда болады, олардың даму ережесі (бұл тек белсенді әрекет арқасында
болмақ) шығармашылық нәтиженің маңыздылығын түсіндіреді. Басқаларға
қарағанда қабілеттілік тапсырма түрлерін нәтижелі орындауға көмектеседі.
Талант жаңа, өзіндік нәтижеге жетуді көздейді, ал данышпандық тұлғаның
ұзаққа созылатын аса күрделі де жағымды ықпалында және де оның мәдениет
дамуындағы шығармашылық жетістіктерінде көрінеді. Бердяевтің пікірі
бойынша, данышпандық және адамның біртұтас қасиеті, ол арнайы сый емес,
данышпандық-адамның алғашқы бастамаға ұмтылысының дәлелі, ондағы
шығармашылық үрдіс алғаш рет туындайды және арнайы қатпарлармен
анықталмаған. Бірақта данышпандық сый ретінде шеберлікпен, материалда өз-ой-
пікірін іске асыру қабілеттілігімен толықтырылуы керек. Дана тұлға
бастапқы бастамаларға ұмтылыс жасап алғаш рет туындаған шығармашылық
үрдісті және де өте үлкен талап пен талант арқылы шығармашылықты іске
асыруды біріктіру-кемеңгер адамды тудырады.
Адамның танымдық қабілеттілігі негізінде оның шығармашылық әрекеті
өрістеп, жасампаздық мәні ашылады.
Шығармашылық түсінігі жаңаның пайда болуымен ассоциацияланады. Өйткені
ол жаңа әрекеттің барлық саласында болады, осы негізде кейбір зерттеушілер
шығармашылықты табиғатпен қатар қояды. Мына бір көзқарас бойынша:
“шығармашылық өлі табиғатқа да, ал тірі табиғатқа-адам пайда болғанға дейін
және де адамға да, қоғамға да тән. Шығармашылық-материяның дамуының қажетті
шарты, оның жаңа түрлерінің құрылуы, оның жаңа түрлерінің пайда болуы
шығармашылық түрлерін де өзгертеді. Адам шығармашылығы осындай түрлердің
біреуі ғана.
“Шығармашылық табиғаты” деген түсінікте терең мағына жатыр.
Шығармашылықты өнімділік дамуының механизмі ретінде жалпылай түрде
қарастыру,” деп жазады Я.А.Пономарев [14], білімнің зерттелген саласына-
диалектика дамуына шығармашылық мәселесін кіргізуге ықпал етеді.
Шығармашылықтың негізгі анықтамасына оның ең кең түрдегі түсінігін енгізу
керек. Ал пайыз, бір жақтылық мағынада шығармашылық-тек адами
(Я.А.Понамарев өзінің психологиялық еңбектерінде “шығармашылық” терминінің
екінші мағынасына сүйенеді) оның болжамы бойынша: “шығармашылық кең
мағынада дамуға әкелетін даму механизмі ретінде, өзара әрекеттесу ретінде
көрінеді”. [72-74]
Екінші жағынан оның адам әрекеті ерекшелігіне, әлеуметтік табиғаты,
әлеуметтік жағдайы мен әлеуметтік нәтижелеріне назар аудару шығармашылықты
тек әлеуметтік және праксеологиялық түрде түсінуге себеп болады. Мысалы,
Г.А.Давыдова: “Шығармашылық қатынас үшін негізгі, анықтайтын жайт-адамның
дүниеге әсер етуі-материалдық шындықты жалпы адамзат дамуының тарихи
қалыптасу қажеттілігіне сай өзгерту қажет”,- деп санайды.
Владимир Дальдың “Орыс тілінің нақтылы түсіндірме сөздігінде”:
шығармашылық “жасау, жасап, жарыққа шығару сияқты әрекетті қажет, жасаушы
мен шығармашылыққа қатысты шығармашылық” деп түсіндіріледі.
Шығармашылық әрекеттердің өзіндік ерекшеліктері, шығармашылық термин
“эврика” - қандай да бір мәселені шешуде табысты ой, идея мен “пікір”
тындағанда қуанышты білдіретін сөз процестердің құрылымы, сатылары
шығармашылық әрекеттер типтері, ғылыми және көркемөнер шығармашылығы
сәйкестігі, болжам мен оқиғалар рөлдері, шығармашылық процестерді
ынталандырушы және жоятын факторлар талант пен дарындылық туралы,
шығармашылық қабілеттілік пен шығармашылық прогреске әлеуметтік
жағдайлардың ықпал етуі, шығармашылық өнімділік пен шығармашылық жас
шамасы туралы, ғылыми шығармашылықтың тәсілдері мен түрлері ретіндегі
өнімді ойлау, ғылым мен шығармашылықтағы диалог пен пікір таластағы
ойлау үлгілері т.б. мәселелерді қамтиды.
Шығармашылық бірегей емес: шығармашылық көрінудің көп түрлілігі әр
түрлі негіздер бойынша жіктеуге болады. Шығармашылықтың әр түрі барын
атап өткен жөн: өндірістік – техникалық, бейнелеу, ғылыми, саяси,
ұйымдастырушылық, философиялық көркем сурет, мифологиялық, діни
күнделікті-тұрмыстық т.с.с.; басқа сөзбен айтқанда, шығармашылықтың
түрлерін атап көрсету мұнымен шектелмейді. Шығармашылық процесс құрылымы
да ары қарай зерттеуді және соның негізінде жалпыға бірдей маңызды
түсінікті қалыптастыруды талап етеді. Мәселенің шешімін табумен
ғылыми шығармашылықты шектеу түсінігі әлі күнге дейін бар, бірақ бұл
көзқараста шығармашылық процестің басталуымен оның қанат жаюының
басталуы есептелмеген. Проблеманың қажеттілігін түсіну, оны қою мен
тұжырымдау – бұл проблеманы шешуді іздеу процесінің басталуы болып
табылады. Нақтылы проблемалы жағдайды және оны зерттеудің мақсатын
белгілеп алып, проблема барлық шығармашылық процесті нәтижеге жетудің
күрделі қозғалысына бағыттайды. Шығармашылық процестің орталық бөлімі
ретіндегі идеалды проблеманың тікелей әсер етуімен, субъектінің
қажеттілігін қанағаттандыру үшін туындайды.
Сонымен, ғылыми шығармашылықты қарастыру оның терең өзіндік табиғатын
көрсетеді, онда зерттеушінің кәсіпкерлігі мен таланты, адамгершілік
қасиеттері, ішкі түйсігі мен кездейсоқтық үлкен рөл атқарады; сонымен қатар
шығармашылық құпия құбылыс емес ішкі түйсік механизмі мен кездейсоқ
факторлар рөлін шешу жақындап келеді.
Шығармашылықтың құндылық сипаты оны ойынмен жақындастырады. Ойынға деген
ынта тұлғаның ішкі емес, сыртқы риясыз себептерін, ойын әрекетінен ләззат
алумен байланысқан сырластық талапты анықтайды. Шығармашылық пен ойын
әрекеттерінің механизмдері ортақ.
Немістің классикалық философиясының басты еңбегі-жаңа білімнің пайда
болуын адам әрекетін талқылау барысында түсіндіруі. Шығармашылық мағынасы
рухани-практикалық өзіндік әрекет ретінде анықталады. Шығармашылық
механизмі рухани-практикалық қарама-қайшылығы шығармашылықты өздігінен
іштей дамыту бастамасы ретінде түсіндіріп беріледі. Әрекет принципі адамның
әрекетті-шығармашылық мәнін зерттеу мәселесін қоюға ықпал етті. Неміс
классикасы жүйесінде өз нәтижесі мен жемісі ретінде шығармашылық субъекті
туралы ереже қалыптасты (философиялық өзіндік сана-сезім түсінігінде).
Жеке тұлғаның шығармашылық әрекетінің арнайы бір уақытта жүзеге асып
жатқанын сезіну рефлексті белсенділіксіз де болуы мүмкін. Бірақ субъектінің
санасында ешқандай да жарық беріп көрінбейтін зияттың шығармашылық әрекеті
болмайды.
Талант – қабілеттің жоғары деңгейі. Ол суретшінің, өнертапқыштың,
ғалымның және кез келген істі шығармашылықпен шешуді талап ететін өзге де
мамандық иелерінің өзгешелігімен, түп нұсқалығымен ерекшеленетін
еңбектерінің болуымен сипатталады. Данышпандық – қоғам өмірінде тарихи
маңызы бар, шығармашылықпен сипатталатын дарындылықтың жоғары деңгейі.
Әрине, бұл ұғымдар жеке адамдық қасиеттер өзара бір –бірімен тығыз
байланыста пайдаланылады. Соңғы уақытта өмірдің жылдам өзгеруіне байланысты
маманға деген жоғарғы талаптардың қойылуы бұл ұғымдарға жиі жүгінуді қажет
етуде.
Осыған орай, жоғарыда аталған ұғымдардың мән-мағынасын ашып, оларды
қалыптастыру мәселесіне қатысты көптеген ғылыми еңбектер туындауда.
Солардың бірі – Н.Лейтестің редакциялауымен 1996 жылы жарық көрген Дарынды
балалар мен ересек балалардың психологиясы кітабы. Осы еңбегінде Н.Лейтес
дарындылық ұғымына мынадай анықтама береді: Дарындылық – баланың өз
құрдастарымен салыстырғанда бірдей жағдайда білімді иегеру деңгейінің
жоғарлығы мен аса ерекше байқалатын шығармашылық қабілетінің байқалуы. [99
-101]
Бұл ой тұжырымдардан мынадай қорытынды шығаруға болады: дарындылық тек
педагогикалық қана емес, әлеуметтік те мәні бар құбылыс деуге болады. Осы
бағыттағы зерттелген ғылыми еңбектерге талдау жасай келе, дарындылық
ұғымына төмендегіше анықтама береміз: дарындылық – адамның бір не бірнеше
іс-әрекет саласында жоғары, қатардағылардан ерекше нәтижеге жету
мүмкіндігін анықтайтын көп өлшемді, ықпалдастырылған құрылым.
Сонымен психологиялық, педагогикалық әдебиеттерді теориялық тұрғыдан
зерттеу нәтижесінде дарынды балаларды зерттеудің негізгі бағыттарын
анықтауға мүмкіндік берді:
- ақыл-ой дарындылығы бойынша: Г.Айзенк, Р.Амтхауэр, С.Барт, Д.Векслер,
Ф.Вернон, Р.кеттел, Ч.Спирмен, Л.Термен, Л.Тертоун, В.Н.Дружинин [14],
В.Д.Шадриков [19], М.А.Холодная, М.Жумабаев [12], С.Балаубаев, т.б.
- шығармашылық дарындылық бойынша: Дж.Гилфорд, П.Торренс [43],
А.М.Матюшкин [13], В.В.Панов [25], Ш.Альжанов, Д.В.Ярцев, Д.Г.Ганелин,
А.Куатова [14] т.б.
- жан-жақты дарындылық бойынша: К.Тейлор, Б.М.Теплов, И.Л.Стычинский
[14] т.б.
1.2 Дарынды балалармен жұмыстың психологиялық негіздері
Белсенді дамыта оқыту студенттер мен оқушыларда шығармашылық ойлауды
қалыптастыруға мүмкіндік береді. Шығармашылық ойлау болашақта өмірдікң
өзгермелі жағдайына тез бейімделуге көмектеседі.сабақтарды белсенді
әдістермен өткізу о йлау әрекетінің дәстүрлі түрінен латеральды ойлау
түріне өтуді көмектеседі. Латеральды ойлау шығармашылықпен байланысты.
Латеральды ойлаудың негізгі мақсаты – идеяларды генерациялау. Жаңа идеялар
– жаңалықтың қозғаушы күші болып табылады.
Миға шабуыл әдісімен өткізілген сабақтар оқушылардың ойлау типін
өзгертуге көмектеседі. Латеральды ойлау жаңа модельдердің тууына негіз
болады.
Дарынды балалармен жұмыс істеу барысында мектеп өміріне бейімделу
кезінде пайда болатын бірқатар мәселелермен санасу керек. Белгілі американ
педагогы Л.Холлингуорт [42] ата-аналар мен педагогтарға дарынды балалардың
төмендегідей проблемаларын ұсынды. Кесте 1.
Кесте 1. Дарынды балалар проблемалары
№ Дарынды балалар проблемасы Сипаттамасы
1 Мектепке деген қызығушылықтың Мұндай қарым-қатынас оқу
жоқтығы бағдарламасының қызықсыз болуы.
Оқу жоспары балалардың қабілетіне
сәйкес келмейді.
2 Ойын мүдделері Дарынды балаларға күрделі ойындар
ұнайды.
3 Философиялық проблемаларға Дарынды баларды көп жағдайда өлім,
үңілу о дүние, діни наным мәселелері
толғандырады.
4 Баланың дене, ақыл-ой және Дарынды балалар көп жағдайда
әлеуметтік дамуының сәйкес өздерінен үлкен балалармен
келмеуі. қарым-қатынас жасауға және
солармен ойнауға тырысады.
Сондықтан олар лидер болуға
қиналады.
Белгілі ғалым Дж. Уитмор дарынды балалардың осал тұстарын зерттей келе,
келесі факторларды келтірді( Кесте 2).
Кесте 2. Дж. Уитмор бойынша дарынды балаларға сипаттамасы
№ Дарынды балалардың осал Сипаттамасы
тұстарына әсер ететін
факторлар
1 Шынайылылыққа жету Дарынды балалар үшін шынйылылыққа
жетудің ішкі қажеттілігі тән
құбылыс. Олар жоғары дәрежеге
жетпегенше тынышталмайды.
2 Қанағаттанарлықсық сезімнің Мұндай сезім көп жағдайда дарынды
болуы балалар үшін тән. Олар жан-жақты
қабілетті болуға тырысады. Олар
өздерінің жетістіктеріне сын
көзбен қарайды. Осыдан барып
олардың өз-өзіне бағасы төмен
болады.
3 Шынайы емес мақсаттар Өздерінің жоғары мақсаттарына
жетудің мүмкіндіктерін көрмесе,
дарынды балалар өздерінің
сәтсіздіктерін қатты уайымдайды.
4 Жоғары сезімталдық Дарынды балалар тек өздеріне ғана
емес сонымен қоса қоршаған
ортасына сын көзімен қарайды.
5 Үлкендердің назарын аударуға Дарынды балалар қоршаған заттарды
қажеттілік тануда өздерінің ата-аналарын,
мұғалімдердің назарын жиі өздеріне
ауадарады.
6 Шыдамсыздық Дарынды балалар өздерінен ақыл-ой
дамуы жағынан төмен тұратын
балаларға шыдамсыздық танытады.
Дарындық диагностикасы
Таным әрекетіндегі дарынды балалардың қасиеттері:
- бірден бірнеше іс-әрекетпен шұғылданады;
- әрнәрсені білуге құштар;
- есте ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz