«Балабақшада сюжетті-ролдік ойындарды қолданудың маңызы»
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ...
АНЫҚТАМАЛАР..
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР...
КІРІСПЕ ...
1 БАЛАБАҚШАДАҒЫ БАЛАЛАРҒА СЮЖЕТТІ.РОЛДІК ОЙЫНДАРДЫ ҚОЛДАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Балабақшадағы балаларға сюжетті.ролдік ойындарды қолданудың педагогикалық.психологиялық мәселелері ...
1.2 Балабақшадағы балаларға сюжетті.ролдік ойындарды қолдану негізінде шығармашылық қабілетін қалыптастырудың мүмкіндіктері ...
2 БАЛАБАҚШАДАҒЫ БАЛАЛАРҒА СЮЖЕТТІ.РОЛДІК ОЙЫНДАРДЫ ҚОЛДАНУДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Сюжетті.ролдік ойындарды қолдану арқылы балалардың шығармашылық қабілетін қалыптастырудың жолдары
2.2 Сюжетті.ролдік ойындарды қолдану арқылы балалардың шығармашылық қабілетін қалыптастырудың әдіс.тәсілдері..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ...
АНЫҚТАМАЛАР..
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР...
КІРІСПЕ ...
1 БАЛАБАҚШАДАҒЫ БАЛАЛАРҒА СЮЖЕТТІ.РОЛДІК ОЙЫНДАРДЫ ҚОЛДАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Балабақшадағы балаларға сюжетті.ролдік ойындарды қолданудың педагогикалық.психологиялық мәселелері ...
1.2 Балабақшадағы балаларға сюжетті.ролдік ойындарды қолдану негізінде шығармашылық қабілетін қалыптастырудың мүмкіндіктері ...
2 БАЛАБАҚШАДАҒЫ БАЛАЛАРҒА СЮЖЕТТІ.РОЛДІК ОЙЫНДАРДЫ ҚОЛДАНУДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Сюжетті.ролдік ойындарды қолдану арқылы балалардың шығармашылық қабілетін қалыптастырудың жолдары
2.2 Сюжетті.ролдік ойындарды қолдану арқылы балалардың шығармашылық қабілетін қалыптастырудың әдіс.тәсілдері..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ...
“Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында” әлемдік білім кеңістігіне ықпалдастырылған және жеке тұлға мен қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын білім берудің ұлттық моделін қалыптастыруға бағытталған міндеттер белгіленген. Әсіресе, Қазақтанның халықаралық білім кеңістігіне енуге бағытталған шарттары ретінде 12 жылдық білім беруге көшуді басты фактор деп қарастырады [1].
Сондықтан, ғасырлар тоғысында өзінің жаңа даму жолы мен болмысын айқындап алған Қазақстан Республикасы ХХІ ғасырда болашақ буын ұрпаққа білім беру мен тәрбиелеудің жаңа парадигмаларын қалыптастыруды алдыңғы кезектегі міндет етіп қойып отыр. Бұл міндеттер жаңа әдіснамалық жүйені жасауда дәстүрлі оқыту үдерісіне жаңашылдық сипатта қайта қарап, оқытудың жаңа технологияларының табиғатын түсіне отырып, балалардың сюжетті-ролдік ойын арқылы шығармашылық қабілеттерін қалыптастыру қажеттігін негіздейді. Айтылған мәселенің басты ерекшелігі оқытудың нәтижесін алдын-ала болжап, білім алуы барысында іздену-зерттеу және өз бетімен білім алу жүйесін, алған білімін өмірдің жаңа жағдайларында пайдалана білу арқылы танылады.
Сондықтан, ғасырлар тоғысында өзінің жаңа даму жолы мен болмысын айқындап алған Қазақстан Республикасы ХХІ ғасырда болашақ буын ұрпаққа білім беру мен тәрбиелеудің жаңа парадигмаларын қалыптастыруды алдыңғы кезектегі міндет етіп қойып отыр. Бұл міндеттер жаңа әдіснамалық жүйені жасауда дәстүрлі оқыту үдерісіне жаңашылдық сипатта қайта қарап, оқытудың жаңа технологияларының табиғатын түсіне отырып, балалардың сюжетті-ролдік ойын арқылы шығармашылық қабілеттерін қалыптастыру қажеттігін негіздейді. Айтылған мәселенің басты ерекшелігі оқытудың нәтижесін алдын-ала болжап, білім алуы барысында іздену-зерттеу және өз бетімен білім алу жүйесін, алған білімін өмірдің жаңа жағдайларында пайдалана білу арқылы танылады.
1 Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы. //Қазақстан мұғалімі, - 2004.- №1. 2-5бб.
2 Қазақстан Республикасы «Білім туралы» Заңы. – Астана, 2004.
3 Сухомлинский В. А. Балаға жүрек жылуы. -Алматы, 1980.
4 Рысқұлбекова А. Ойын – бала білімін берік меңгерту құралы./ Бастауыш мектеп. 2005. №9, 19б.
5 Крупская Н. К. Мектепке дейінгі тәрбие туралы. -Алматы, «Мектеп». 1988.
6 Гоноболин Ф. Психология. -Алматы, «Мектеп». 1986.
7 Макаренко А.С. Мұнара үстіндегі тулар. – Алматы, 1987 ж.
8 Эльконин Б.Д. Психология развития. Учебное пособие для студентов высших учебных заведений. – М.: Издательский центр «Академия», 2001. – 144 с.
9 Выготский Л.С. Собрание сочинений. –М.: «Педагогика», 1984. ІҮ том.
10 Марфенко Н. От игры – к прочным знаниям.// Қазақстан мектебі. №9. 2009ж. 41-43ст.
11 Меңжанова А., Исмагулова Г.И., Дайрабаев Е. Мектепке дейінгі педагогика. А., Мектеп. 1982.
12 Керімбаева Р., Керімбаева Т. Дидактикалық ойындардың түрлері. // Бастауыш мектеп. 2005. №9, 18б.
13 Шакирова З.О. Тілдерді оқыту барысында танымдық қызығушылықты қалыптастырудың дәстүрлі жолындарындағы проблемалар мен ізденістер. // Ұлт тағылымы. Алматы, 2006. № 1. 83- 86б.
14 Гильбух Ю.З. Умственно одаренный ребенок. – Киев, 2000.
15 Леонтъев А.Н. Деятельность. Сознание. Личности. –М.: «Политиздат», 1977.
16 Кон И.С. Психология юношеского возраста. – М., 1979.
17 Сағындықов А. Қазақтың ұлттық ойындары. -Алматы, 1993.
18 Тәжібаев Т. Жалпы психология. Алматы, 1993
19 Артемова Л.В.Театрализованные игры дошкольников. - Мос., «Провещение» 1989.
20 Тұрғынбаева Б.А. Шығармашылық қабілеттер және дамыта оқыту. Алматы, 1999 ж.
21 Бап-Баба С. Жалпы психология. Алматы, Дарын. 2003
22 Кулемизина А.В. Детская одаренность: психолого-педагогическое исследование. – Томск, 1999.
23 Поливанова К.Н. Психологическое содержание подросткового возраста. // Вопросы психологии. 1996, № 1 стр. 20-23.
24 Петровский А.В.. Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы. Алматы, «Мектеп». – 1987. 125б.
25 Дарынды тану және оқыту мәселелері. // Қазақстан мектебі. – 2002. - № 1 - 2.
26 Мұқанов М.М. Жас және педагогикалық психология. Алматы, «КазПИ баспасы». -1980. 29б.
27 Алдамұратов Ә. Жалпы психология. Алматы, Білім. 1996
28 Одаренные дети в общеобразовательной школе. // Дарын, 2000.-№4. 87-88б
29 Байжуманова Б.Ш. Психологические особенности развития творческих способностей у детей младшего школьного возраста: Наук. – Шымкент. 2002. – 154 с.
30 Жарықбаев Қ.. Психология. – Алматы. 1982 ж.
31 Жарықбаев Қ. Жалпы психология. Оқулық. - Алматы, 2004.
32 Белкин А.С. Основы возрастной педагогики. - М.: Издательский центр
«Академия», 2000. - 192 с.
33 Айғабылов Н. Бастауыш класс балаларының ақыл - ой әрекеті белсенділігін арттыру. Алматы, «Мектеп». – 1985, 20б.
34 Тұрғынбаева Б.А. Ұстаздық шығармашылық. Алматы, 2007 ж.
35 Шакирова З.О. Тілдерді оқытудағы танымдық қызығушылықты қалыптастырудың дидактикалық жолдары.//Ізденіс. - Алматы, 2006. № 1 (2). – Б.233-236.
36 Меңжанова А., Исмагулова Г.И., Е.Дайрабаев. Мектепке дейінгі педагогика. А. Мектеп, 1982 .
37 Леонтьев А.В. Педагогические общение. -Мос., 1979.
38 Рысқұлбекова А. Ойын-оқушы білімін берік меңгерту құралы./ Бастауыш мектеп. 2005. №9, 19б.
39 Жарықбаев Қ. Жантану негіздері. Алматы, 2002
40 Жұмабаев М. Педагогика. –Алматы. 1993.
41 Дошкольная педагогика. /под.ред.В. И. Логиновой и др. Мос., «Просвещение», 1988
42 Шакирова З.О. Қызығушылықтың нәтижелігі. //Қазақстан мектебі. - Алматы, 2006. № 3. – б. 16- 18.
43 Игра дошкольника. /Под.ред. С.Л.Новоселовой. - Мос., «Просвещение», 1989
44 Кайбульдаева Г., Жаздықбаева М. және т.б. Ойын технологиясы.-Түркістан, 2009
45 Макаренко А.С. Ұстаздық дастан. – Алматы, 1992 ж.
2 Қазақстан Республикасы «Білім туралы» Заңы. – Астана, 2004.
3 Сухомлинский В. А. Балаға жүрек жылуы. -Алматы, 1980.
4 Рысқұлбекова А. Ойын – бала білімін берік меңгерту құралы./ Бастауыш мектеп. 2005. №9, 19б.
5 Крупская Н. К. Мектепке дейінгі тәрбие туралы. -Алматы, «Мектеп». 1988.
6 Гоноболин Ф. Психология. -Алматы, «Мектеп». 1986.
7 Макаренко А.С. Мұнара үстіндегі тулар. – Алматы, 1987 ж.
8 Эльконин Б.Д. Психология развития. Учебное пособие для студентов высших учебных заведений. – М.: Издательский центр «Академия», 2001. – 144 с.
9 Выготский Л.С. Собрание сочинений. –М.: «Педагогика», 1984. ІҮ том.
10 Марфенко Н. От игры – к прочным знаниям.// Қазақстан мектебі. №9. 2009ж. 41-43ст.
11 Меңжанова А., Исмагулова Г.И., Дайрабаев Е. Мектепке дейінгі педагогика. А., Мектеп. 1982.
12 Керімбаева Р., Керімбаева Т. Дидактикалық ойындардың түрлері. // Бастауыш мектеп. 2005. №9, 18б.
13 Шакирова З.О. Тілдерді оқыту барысында танымдық қызығушылықты қалыптастырудың дәстүрлі жолындарындағы проблемалар мен ізденістер. // Ұлт тағылымы. Алматы, 2006. № 1. 83- 86б.
14 Гильбух Ю.З. Умственно одаренный ребенок. – Киев, 2000.
15 Леонтъев А.Н. Деятельность. Сознание. Личности. –М.: «Политиздат», 1977.
16 Кон И.С. Психология юношеского возраста. – М., 1979.
17 Сағындықов А. Қазақтың ұлттық ойындары. -Алматы, 1993.
18 Тәжібаев Т. Жалпы психология. Алматы, 1993
19 Артемова Л.В.Театрализованные игры дошкольников. - Мос., «Провещение» 1989.
20 Тұрғынбаева Б.А. Шығармашылық қабілеттер және дамыта оқыту. Алматы, 1999 ж.
21 Бап-Баба С. Жалпы психология. Алматы, Дарын. 2003
22 Кулемизина А.В. Детская одаренность: психолого-педагогическое исследование. – Томск, 1999.
23 Поливанова К.Н. Психологическое содержание подросткового возраста. // Вопросы психологии. 1996, № 1 стр. 20-23.
24 Петровский А.В.. Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы. Алматы, «Мектеп». – 1987. 125б.
25 Дарынды тану және оқыту мәселелері. // Қазақстан мектебі. – 2002. - № 1 - 2.
26 Мұқанов М.М. Жас және педагогикалық психология. Алматы, «КазПИ баспасы». -1980. 29б.
27 Алдамұратов Ә. Жалпы психология. Алматы, Білім. 1996
28 Одаренные дети в общеобразовательной школе. // Дарын, 2000.-№4. 87-88б
29 Байжуманова Б.Ш. Психологические особенности развития творческих способностей у детей младшего школьного возраста: Наук. – Шымкент. 2002. – 154 с.
30 Жарықбаев Қ.. Психология. – Алматы. 1982 ж.
31 Жарықбаев Қ. Жалпы психология. Оқулық. - Алматы, 2004.
32 Белкин А.С. Основы возрастной педагогики. - М.: Издательский центр
«Академия», 2000. - 192 с.
33 Айғабылов Н. Бастауыш класс балаларының ақыл - ой әрекеті белсенділігін арттыру. Алматы, «Мектеп». – 1985, 20б.
34 Тұрғынбаева Б.А. Ұстаздық шығармашылық. Алматы, 2007 ж.
35 Шакирова З.О. Тілдерді оқытудағы танымдық қызығушылықты қалыптастырудың дидактикалық жолдары.//Ізденіс. - Алматы, 2006. № 1 (2). – Б.233-236.
36 Меңжанова А., Исмагулова Г.И., Е.Дайрабаев. Мектепке дейінгі педагогика. А. Мектеп, 1982 .
37 Леонтьев А.В. Педагогические общение. -Мос., 1979.
38 Рысқұлбекова А. Ойын-оқушы білімін берік меңгерту құралы./ Бастауыш мектеп. 2005. №9, 19б.
39 Жарықбаев Қ. Жантану негіздері. Алматы, 2002
40 Жұмабаев М. Педагогика. –Алматы. 1993.
41 Дошкольная педагогика. /под.ред.В. И. Логиновой и др. Мос., «Просвещение», 1988
42 Шакирова З.О. Қызығушылықтың нәтижелігі. //Қазақстан мектебі. - Алматы, 2006. № 3. – б. 16- 18.
43 Игра дошкольника. /Под.ред. С.Л.Новоселовой. - Мос., «Просвещение», 1989
44 Кайбульдаева Г., Жаздықбаева М. және т.б. Ойын технологиясы.-Түркістан, 2009
45 Макаренко А.С. Ұстаздық дастан. – Алматы, 1992 ж.
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК 3
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
... ... ... ... ... ... ...
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН 5
ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
1 БАЛАБАҚШАДАҒЫ БАЛАЛАРҒА СЮЖЕТТІ-РОЛДІК ОЙЫНДАРДЫ ҚОЛДАНУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Балабақшадағы балаларға сюжетті-ролдік ойындарды қолданудың
педагогикалық-психологиялық мәселелері ... ... ... ... 9
1.2 Балабақшадағы балаларға сюжетті-ролдік ойындарды қолдану
негізінде шығармашылық қабілетін қалыптастырудың
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 25
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
2 БАЛАБАҚШАДАҒЫ БАЛАЛАРҒА СЮЖЕТТІ-РОЛДІК ОЙЫНДАРДЫ ҚОЛДАНУДЫ
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Сюжетті-ролдік ойындарды қолдану арқылы балалардың
шығармашылық қабілетін қалыптастырудың жолдары 41
... ... ... ... .
2.2 Сюжетті-ролдік ойындарды қолдану арқылы балалардың
шығармашылық қабілетін қалыптастырудың 55
әдіс-тәсілдері ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 69
... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . . 71
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл дипломдық жұмыста кeлeci нормативтік құжаттарға ciлтeмeлep
көрсетілген:
2007 жылдың 27 шілдесіндегі Қазақстан Республикасының Білім туралы
Заңы.
Жоғары білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты. Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы №1080 Қаулысымен
бекітілген.
Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға
міндетті стандарты. Жалпы бастауыш білім. - Алматы, 2008.
Қазақстан Республикасында 2005-2010 жылдарға арналған білім беруді
дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы. - Астана, 2004.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасы. - Астана, 2004.
Қазақстан Республикасында 2011-2020 жылдарға арналған білім беруді
дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы. - Астана, 2010.
Кәсіптік-білім беру бағдарламасы. ҚР МЖМБС 5.03.007-2006. Негізгі
ережелер. 2006. – 8 б.
Білім беру бағдарламасы. ҚР МЖМБС 5.01.021 - 2008. Негізгі ережелер.
2008. – 8 б.
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл дипломдық жұмыста келесі терминдерге сәйкес анықтамалар
көрсетілген:
Мемлекеттік жоғары кәсіби білім беру стандарты – жоғары білім беру
құрылымын, мазмұнын және жоғары білімнің негізгі бағдарламаларының көлемін
анықтайтын құжат.
Білім беру бағдарламасы – білім беру мазмұны мен оқу үдерісін
ұйымдастыру ерекшеліктерін сипаттайтын білім беру мекемелерінің нормативтік
– басқару құжаттары.
Оқу үдерісі – оқытудың арнайы ұйымдастырылған түріндегі жеке тұлғаның
жалпы дамуы мен тәрбиесінің, білім беру мақсатын айқындайтын біртұтас
педагогикалық үдерістің нақты көрінісі.
Оқу жоспары (ОЖ): білім беру деңгейлеріне сәйкес оқу пәндерінің тізімі
мен көлемін, оқыту тәртібі мен бақылау түрін реттейтін құжат.
Оқу жоспарының тұрақты бөлігі - оқу жоспарының өзгертуге жатпайтын
бөлігі. Оқушы тұлғасын жалпы адамзаттық мұраттар мен мәдени дәстүрлерге
сәйкес қалыптастыруды қамтамасыз етіп, мемлекет аясында тұтас білім
кеңістігін құрады.
Оқу бағдарламасы: әрбір оқу пәні бойынша меңгерілуге жататын білім,
іскерлік және дағдылардың мазмұны мен көлемін айқындайтын бағдарлама.
Кәсіби дайындық - белгілі кәсіп бойынша арнаулы білім, дағды,
шеберлік, еңбек тәжірибесін қалыптастыру. Кәсіби дайындық кәсіби
біліктілігінің күрделілігі мен әзірлік деңгейіне қарай жоғары, арнайы, орта
немесе төмен білім түрлеріне бөлінеді.
Құзыреттер – студенттердің оқыту үдерісі кезінде алған білім, іскерлік
және дағдысын кәсіптік қызметте практикалық тұрғыдан қолдана білу қабілеті.
Құзыреттілік - оқу мен өмір жағдаяттарын шешу кезінде білім
алушылардың білімді, іскерлікті, дағдыны және қызметтің әмбебап тәсілдерін
меңгеруі көрінетін білім берудің нәтижесі.
Кәсіби құзыреттілік - маманның әлеуметтегі дәл осы уақыттағы
қабылданған стандарттар мен нормаларға сәйкес өзінің кәсіби – педагогикалық
қызметін атқаруға дайындығы мен қабілетін анықтайтын кәсіби білімдер
жиынтығы немесе жекелік кәсіби сипаттама.
Дидактикалық жүйе - оқыту мақсатына жету жолында қолданылатын
бірыңғай, іштей тұтас құрылым мен элементтер жиынтығы.
Портфолио білім алушының белгілі бір оқу кезеңіндегі оқу және
әлеуметтік маңызы бар жеке жетістіктерін көрсететін тәсіл. Бұл тәсілдің
көмегімен білім алушының бағытталған, жүйелі және үздіксіз бағалау мен өзін-
өзі бағалау нысаны ретіндегі рефлексияға қабілеті белгіленеді және
бағаланады.
Пәнді оқыту нәтижелері – игерілген білім, іскерлік, дағды және білім
беру салалары бойынша құзыреттіліктер.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР МЖМБС – Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті
білім беру стандарты
ЖОО – жоғары оқу орны
ЖБП – жалпы білім беру пәндері
БП – базалық пәндер
КП – кәсіптендіру пәндері
ОӘК- оқу-әдістемелік кешен
СӨЖ- студенттердің өз бетімен жұмысы
ОБСӨЖ - оқытушының жетекшілігімен орындайтын студенттердің өзіндік
жұмысы
ББСМТД – болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің технологиялық даярлығы
БОПӘ - бастауыш оқытудың педагогикасы мен әдістемесі
ХҚТУ – Халықаралық қазақ-түрік университеті
ОБТ - оқытудың бірыңғай технологиясы
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. “Қазақстан Республикасының 2015 жылға
дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында” әлемдік білім кеңістігіне
ықпалдастырылған және жеке тұлға мен қоғамның қажеттіліктерін
қанағаттандыратын білім берудің ұлттық моделін қалыптастыруға бағытталған
міндеттер белгіленген. Әсіресе, Қазақтанның халықаралық білім кеңістігіне
енуге бағытталған шарттары ретінде 12 жылдық білім беруге көшуді басты
фактор деп қарастырады [1].
Сондықтан, ғасырлар тоғысында өзінің жаңа даму жолы мен болмысын
айқындап алған Қазақстан Республикасы ХХІ ғасырда болашақ буын ұрпаққа
білім беру мен тәрбиелеудің жаңа парадигмаларын қалыптастыруды алдыңғы
кезектегі міндет етіп қойып отыр. Бұл міндеттер жаңа әдіснамалық жүйені
жасауда дәстүрлі оқыту үдерісіне жаңашылдық сипатта қайта қарап, оқытудың
жаңа технологияларының табиғатын түсіне отырып, балалардың сюжетті-ролдік
ойын арқылы шығармашылық қабілеттерін қалыптастыру қажеттігін негіздейді.
Айтылған мәселенің басты ерекшелігі оқытудың нәтижесін алдын-ала болжап,
білім алуы барысында іздену-зерттеу және өз бетімен білім алу жүйесін,
алған білімін өмірдің жаңа жағдайларында пайдалана білу арқылы танылады.
Осыған орай мектепке дейінгі білі беру мекемелерінде берілетін білім
мазмұнын жаңарту, оқытуды белсендірудің жаңа әдістемелік жүйесін жасау, ең
алдымен, әрбір баланың жан-жақты жетілуіне, ойлау белсенділігі мен
ізденімпаздығының қалыптасуына, нәтижесінде шығармашыл жеке тұлғасының
қалыптасуына қызмет етуі тиіс.
Сонымен тарихи тұлғалар, ғұлама ғалымдар Әл-Фараби, Ж.Баласағұн білім,
тәрбие мәселелері жайлы ілімдері мол рухани мұра. Әл-Фараби алған білімнің
философиялық негізін салып, ол білімді-философиялық категория және бүкіл
танымның даму үдерісінде қалыптасқан адамзат мәдениетінің рухани
қазынасының жиынтығы деп қарастырады.
Отандық ғалымдар Н.Құлжанова, В.Н.Андросова, Л.А.Давиденко,
Е.Б.Дайрабаева, Г.И.Исмагулова, А.Қаржаубаева, Т.Ж.Қалдыбаева,
А.К.Меңжанова, О.А.Михалькова, В.Я.Никитин, М.Т.Турскельдина,
Б.Баймұратова, Қ.Қойбағаров, К.Сейсенбаев, Ж.Рысбекова, Қ.Т.Шериазданова
және М.Оспанбаеваның Ғ.З.Таубаева және т.б. еңбектерінде қазақстанда
мектепке дейінгі мекемелерде балаларды тәрбиелеу мен оқытудың теориялық
мәселелерін қарастырғанын атап көрсетуге болады.
Көптеген философтар, педагогтар және психологтар ойынды білім беру
үдерісінде пайдалану мәселелері көптеген еңбектерінде орын алып отыр.
Ойынның педагогикалық дамытушы мүмкіншіліктерін И.Г.Пестолоцци, Р.Оуен,
Ф.Фребель, Я.А.Коменский, К.Д.Ушинский, П.Ф.Лесгафт, Л.Н.Толстой,
Н.К.Крупская, А.С.Макаренко және т.б. жоғары бағалаған.
Ойынның теориясы мен практикасы мәселелерімен белгілі психологтар
Л.С.Выготский, А.Н.Льеонтев, Д.Б.Эльконин, А.В.Запорожец, П.П.Блонский,
т.б. ойынның бала дамуы мен оның тұлғасының қалыптасуында алатын орны
туралы өз еңбектерінде атап көрсеткен.
Баланың психикасының дамуына ойын әрекеті шешуші рөл атқаратындығы
туралы Ы.Алтынсарин, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердіұлы,
С.Торайғыров, Т.Тәжібаев т.б. айтып кеткен.
Сонымен қатар, мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық
қабілеттерін қалыптастыруда ойынның мәнін психологиялық негізін және т.б.
жүйелеген.
Ойын дамуының тарихи аспектісі адамзат әрекетінің ерекше формасы
ретінде Е.А.Аркин, Е.А.Покровский, Р.И.Жуковская, Р.И.Меджерицкая,
В.Г.Яковлева, Т.И.Шамова және т.б еңбектерінде көрсетілген.
Ойынды қалыптастырудың негізгі бағыты – баланы қоғамның ең маңызды
құндылығы ретінде танып, оның рухани дүниесінің баюына, шығармашылық
қабілетінің қалыптастыру арқылы интеллектуалдық мүмкіндігінің жоғары
деңгейге жетуіне жағдай жасау.
Елімізде балабақшадағы балалардың ойын әрекеті туралы және оның ішінде
дидактикалық ойындарды оқу-тәрбие үдерісінде қолданудың жолдарын
Ф.Н.Блехер, Джафарлы, Г.И.Камаева, Г.А.Ляпина, Э.М.Муртазина, М.Мұхамедин,
А.К.Никифорова, Н.Н.Страздас, М.Т.Тұрыскелдина, Р.Т.Талипова, Т.Иманбеков
зерттеуінде мектеп жасына дейінгі балалардың дамытушы ойындар арқылы
шығармашылық қабілет әрекетін қалыптастыру мәселесі ішінара қарастырылған.
Т.Ж.Бекботчаева, А.К.Айтпаева, Қ.Сағындықов, Г.М.Қасымованың
зерттеулерінде қазақтың ұлттық ойындарын сюжетті-ролдік ойындар арқылы
мақсаттарын жіктеген. Дей тұрғанмен, қазіргі мектепке дейінгі білім беру
мекеме жағдайында балалардың сюжетті-ролдік ойындар арқылы шығармашылық
қабілетін қалыптастырудың қажеттігі мен бұл мәселенің теориялық тұрғыда
және ғылыми-әдістемелік жағынан қажетті зерттелмеуі, сонымен қатар бүгінгі
мектепке дейінгі білім беру мекемелерінде нақты қалыптасқан жағдайында
оқытуды белсендіру мүмкіндіктерін ескеру арқылы бұл мәселені шешуге
бағытталған зерттеу жұмыстарының жеткіліксіздігі қарама-қайшылықтарды
туындатып отыр. Осы қарама-қайшылықтардың дұрыс шешімін іздестіру біздің
зерттеу мәселемізді айқындауға және тақырыпты Балабақшада сюжетті-ролдік
ойындарды қолданудың маңызы атты тақырыбының көкейкестілігін дәлелдейді.
Осыған орай зерттеудің негізгі мәселесі сюжетті-ролдік ойындар арқылы
балалардың шығармашылық қабілеттерін қалыптастыру болып табылады.
Зерттеудің мақсаты: мектепке дейінгі білім беру мекемелерде балалардың
ойын әрекетінде балалардың шығармашылық қабілеттерін қалыптастыруды
теориялық тұрғыдан негіздеу.
Зерттеу міндеттері:
- Балабақшадағы балаларға сюжетті-ролдік ойындарды қолданудың
педагогикалық-психологиялық мәселелерін айқындау.
- Балабақшадағы балаларға сюжетті-ролдік ойындарды қолдану негізінде
шығармашылық қабілеттерін қалыптастырудың мүмкіндіктерін анықтау.
- Балабақшадағы балаларға шығармашылық қабілеттерін қалыптастырудың
жолдары мен әдіс-тәсілдерін қарастыру.
Зерттеу нысаны: мектепке дейінгі білім беру мекемедегі оқу-тәрбие
үрдісі.
Зерттеу пәні: мектепке дейінгі білім беру мекемедегі ойын әрекетінде
балалардың шығармашылық қабілеттерін қалыптастыру үдерісі.
Зерттеу әдістері: Зерттеу жұмысында психологиялық, педагогикалық
әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау, озық тәжірибелерді талдау,
балалардың ойын әретінде шығармашылық қабілеттерінің дамуын саралау,
бақылау, әңгімелесу, тәжірибелік іс-әрекеттер нәтижесіне баға беру.
Зерттеудің теориялық мәнділігі мен ғылыми жаңашылдығы:
- Балабақшадағы балаларға сюжетті-ролдік ойындарды қолданудың
педагогикалық-психологиялық тұрғыда талдау жасалынып, оның мәселелерінің
мәні айқындалды;
- сюжетті-ролдік ойындардың тәрбиелік жақтары таразыланып,
қазақстандық педагогикалық ой-пікірлердің дамуына қосқан үлесі
анықталды;
- Сюжетті-ролдік ойындарды қазіргі мектепке дейінгі білім беру
мекемелеріндегі оқу-тәрбие үрдісінде пайдаланудың мүмкіндіктері
айқындалып, педагогикалық-әдістемелік ұсыныстар берілді;
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: Әрбір жас кезеңіндегі балалардың
өзара жас ерекшеліктеріне байланысты және даму дағдарыс барысындағы
балалардың қарым-қатынасқа түсудегі сюжетті-ролдік ойындардың қиыншылықтары
мен өзіндік мінез-құлық ерекшеліктеріне байланысты қарым-қатынас жасау
барысында балалармен жұмыс жүргізу ерекшеліктерін ғылыми тұрғыда дәлелдеп,
психолог қызметінде тиімді қолдану жолдары көрсетілді.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Конституциясы; Қазақстан –
2030 даму стратегиясы; Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы;
Елбасының жолдаулары; зерттеу мәселесі бойынша философтардың, әдебиеттану
мен педагог, психологтардың еңбектер.
Зерттеудің көздері: зерттеу мәселесі бойынша философтардың,
әлеуметтанушылардың, психологтардың, педагогтардың еңбектері, білім беруді
дамытуға арналған бағдарламалар, ҚР Білім туралы Заңы т.б.
Зерттеу базасы: Түркістан қаласы, Алия балабақшасы.
Диплом жұмыстың құрылымы: Белгілеулер мен қысқартулардан, анықтамалар
мен нормативтік сілтемелерден, кiрiспеден, екi тараудан, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.
1 БАЛАБАҚШАДАҒЫ БАЛАЛАРҒА СЮЖЕТТІ-РОЛДІК ОЙЫНДАРДЫ ҚОЛДАНУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Балабақшадағы балаларға сюжетті-ролдік ойындарды қолданудың
педагогикалық-психологиялық мәселелері
Егемендi елiмiздiң болашағы жас жеткiншектердiң бiлiм дәрежесiнiң
тереңдiгiмен өлшенедi. Қазiргi заманғы бiлiм беру әлеуметтiк құрылымының
маңызды элементтерiнiң бiрiне айналды. Адамның жеке басын қалыптастыру
негiзi балабақшадан бастап қаланатыны бәрiмiзге белгiлi. Балабақшадан
бастап балаларға бiлiмнiң қыры мен сырын жетiк таныту, қабiлеттерiн
шыңдау, адамгершiлiк қасиеттерiн дарытып, Қазақстан Республикасының азаматы
деген атаққа лайық болатындай етiп тәрбиелеу - бiздiң мiндетiмiз болмақ.
Сондықтан да балабақшадан бастап баланың жан-жақты дамуына басты назар
аударылуы керек.
Қазақстан Республикасының "Білім туралы" заңына сәйкес "Әр баланың
жеке қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы, жеке адамның дарындылығын,
талантын, қабілетін дамыту" сияқты өзекті мәселелер енгізіліп отырғаны
белгілі [2]. Өйткені ғылым мен техниканы, өндірісті әлемдік деңгейде дамыту
үшін елімізге шығармашылықпен жұмыс жасайтын білімді, жоғарғы дайындығы бар
білікті мамандар қажет. Cондықтан республикамыздың білім беру жүйесі де
қоғам дамуымен бірге дамып, жетіліп отыр. Жас ұрпаққа сапалы білім мен
ұлағатты тәрбие беру, өміріне жолдама алуына жағдай жасау үшін білім беру
ісін әлеуметтендірудің маңызы зор.
Шығыстың ұлы ойшылы Әбу Насыр әл Фараби өзінің "Бақыт жолында" атты
философиялық шығармасында адамның танымын дамыту арқылы ғана ойы бақыт
жолына жетелеуге болатындығына тоқтасақ, ұлы Абай өзінің қырық үшінші қара
сөзінде баланың танымын алғашқы күннен бастап дамытпаса, өзінің із-түссіз
жоғалып, жойылып кететінін айтады. Ағартушы ұстаз Ы. Алтынсарин өзінің
көптеген еңбектерінде таным әрекетінің негізі - оқу, білім деп
тұжырымдайды.
Сонымен, баланың танымын алғашқы күннен бастап дамыту құралы да,
балада оқу мен білімнің, тәрбиенің негізін қалыптастыратында - ойын әрекеті
болып саналады.
Орыс педагогы В. А. Сухомлинский: "Ойын баланың алдынан өмір есігін
ашып, оның шығармашылық қабілетін дамытады, ойынсыз ақыл - ойдың қалыптасуы
мүмкін де емес" десе [3], ғалым Е. А. Покровский өзінің балалардың
ойындарына арналған еңбегінде әрбір халықтың ойын туралы түсінігіне
сипаттама береді. Мысалы: ежелгі гректерде "ойын" түсінігі балалардың
қимылы деген ұғымды білдіреді, ал еврей халқында "ойын" сөзі қуаныш, шаттық
сезімдерін сипаттайды - деп, барлық халықтың ойын түсінігінің түп -
тамырының сабақтасып жатқандығы туралы тұжырым жасайды. Ойын - таным
процесінің дамытудың негізгі болғандықтан әрбір тәрбиеші оқыту мен тәрбие
берудің мазмұнын үнемі ойын элементтерімен толықтырып отыру керек.
Ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде ойынды дұрыс колдану үшін тәрбиешіге
ойындардың мазмұны мен өткізілу әдістемесін жете білу, әр бір тақырыпқа
байланысты оқу жылының басында оқу жоспарына енгізу, ойынның тәрбиелік және
танымдық мақсатын аша білу, ойын арқылы баланы танымына әсер етіп, даму
барысына үнемі зерттеу жүргізу талаптары қойылады.
Ойын тек баланың іс-әрекеті ғана емес, ойын – еңбек, ойын – оқу, ойын
- әлеуметтік қарым – қатынаста ерекше орын алатын әрекет түріне жатады.
Педагог және психолог ғалымдар ойын іс - әрекетін жан – жақты зерттеп,
баланың дамуын, тәрбиеленуін, танымдық қызығушылығын арттырудың негізгі
құралы ретінде қарастырып келген.
Іс-әрекетте ойын, оқу және еңбек түрлеріне бөлінсе, ал ойын бала үшін
алғашқы рет қоршаған ортаны тану құралы болып табылады.
Ойын ұғымына анықтама берсек – бұл адамның мінез – құлқын өзі
басқаруымен анықталатын әлеуметтік тәжірибені қалыптастыратын негізгі іс -
әрекеттердің түрі. Ойынсыз ешқандай бала дамымайды, қалыптаспайды, ойын
арқылы бүлдіршіндер қоршаған ортаны таниды. Әсіресе, баланың өмірінде
сюжетті-ролдік ойындардың орны ерекше.
Ойын – балаларға ең тиімді әрі қолайлы іс-әрекеттің түрі, қоршаған
ортадан алған әсерлерін ойын барысында өңдейді, қарым-қатынас жасайды.
Ойынның мазмұны баланың тікелей байқағанын, болмаса үлкендердің қызметін
қайта жаңғыртумен байланысты. Ойын барысында балалардың ойлауы және қиялы,
оның эмоционалдылығы, белсенділігі, қарым-қатынас қажеттілігінің
ерекшеліктері көрініс табады. Ойын балаларда келешекте оқу әрекеті мен
еңбекте қажет ақыл-ойын дамытады, оның тұлғасының қалыптасуына ықпал етеді,
қасиеттері қалыптасады. Өз кезегінде ойын ойнаушыдан ақылдылықты,
төзімділікті, дербестілікті, белсенділікті, эмоционалдылықты талап етеді.
Ойын - адамның іс-әрекетінің бір түрі. Ойын, ойнау көпмағыналы
ұғым. Мысалы, ертеде гректер ойынды тек балаларға тән іс-әрекеттер десе,
еврейлерде қалжың мен күлкі мағынасында қолданылған, кейінірек келе, барлық
европалық мемлекеттердің тілдерінде ойын бір жағынан ауыр еңбектен
айырмашылығы бар адамдардың кең ауқымды әрекеттері ретінде, ал екінші
жағынан адамдарды қуантатын, сауықтыратын және рақаттандыратын әрекеттері
ретінде қолданылып келеді. Сонымен, бұл ұғым бала ойынынан бастап
сахнада кейіпкерлерді сомдау әрекеттерінің барлығын қамтып отыр.
Ойын ғылыми зерттеулердің пәні ретінде қарастырыла бастағанға дейін,
балаларды тәрбиелеудің бір құралы ретінде ғана қолданылып келген. Қазіргі
кезде ойынды – адамның дүниетанымының алғашқы қадамы ретінде қарастырып
отырмыз. Ойын арқылы балалар өмірден көптеген мәліметтер алып, білімін
толықтырып жетілдіреді.
Ойын - бала әрекетінің бір түрі, адамзат мәдениетінің қазынасы. Ұлы
педагогтер, ғалымдар баланы тәрбиелеудегі ойын рөлін жоғары бағалаған. Бала
ойын арқылы өмірге енеді, табиғатпен, қоршаған ортамен қарым-қатынасқа
түседі, еңбек ете білу дағдысы қалыптасады.
Психологтар мен педагогтер ежелден-ақ ойын мәселесіне өз назарын
аударғанымен, тек ХІХ ғасырдың аяғында ғана арнайы зерттеу пәніне
енгізілді.
Көптеген ойындарға тән ортақ белгілер деп төмендегілерді С.А.Шмакова
айтуға болады делінген:
- Тек қана нәтижесінен ғана емес, әрекет үрдісінің өзінен де ләззат
алу үшін баланың тілегімен ғана қабылданатын, еркін дамытушы әрекет
(әрекеттік (процедуралық ләззат);
- Елеулі мөлшерде суырып салмалық, шығармашылық, осы әрекеттің
белсенді сипаты (шығармашылық аясы);
- Әрекеттің эмоцияналды көтеріңкілігі, бәсекелестік, жарыс
(эмоционалдық қуат);
- Ойын мазмұнын, оның дамуын логикалық және мерзімдік, уақыт
тұрғысынан бейнелейтін тікелей және жаңа ережелердің болуы.
Ойындық әрекет бағдарламасын зерттеген ғалымдар пікірінше ойын
педагогикалық мәдениет феномені ретінде төмендегідей қызметтерді атқарады:
1. Әлеуметтендіру қызметі. Өйткені, ойын – баланы күшті қоғамдық
қатынастар жүйесіне енгізу және оған мәдениет байлығын игерту құралы.
2. Ұлтаралық қатынас құралы қызметі. Себебі, ойын – балаға жалпы
адамзаттық құндылықтарды, түрлі ұлт өкілдерінің мәдениетін игеруге
мүмкіндік туғызады. Өйткені ойын - әрі ұлттық, әрі интернационалдық,
сонымен бірге жалпы азаматтықта.
Ойында бала адамзат тәжірибесі аясында өзін-өзі көрсету қызметін
көрсетеді. Өйткені, ойын бір жағынан баланың практикада өмірлік нақты
қиындықтарды жою жобасын тексеруге және құруға мүмкіндік берсе, екінші
жағынан тәжірибесінің олқы тұстарын айқындауға мүмкіндік береді.
3. Ойынның қатысымдық қызметін – балаға шынайы күрделі адамдық қатысым
аясына енуге мүмкіндік беретін дерегі айқын көрсетеді.
4. Ойынның диагностикалық қызметі - педагогқа баланың әр қырынан:
нтеллектуалдық, шығармашылық, эмоционалдық және т.б. көрінуін
диагностикалауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар ойын – баланың өз күшін
нақты сезінетін, өзін-өзі бағалау, еркін әрекеттегі мүмкіндіктерін танитын
өзін-өзі көрсету аймағы болып табылады.
5. Ойынның емдік қызметі – баланың қарым-қатынаста, оқуда, мінез-
құлқында туындайтын әр түрлі қиындықтарды жеңу құралы ретінде қолданылуымен
түсініледі. Ойынның мұндай қызметін Д.Б.Эльконин аса жоғары бағалайды.
6. Ойынның түзеу қызметі деп – баланың тұлғалық құрылымының
көрсеткішіне жағымды өзгерістер, толықтырулар енгізу түсініледі. Ойын
әрекетінде бұл үрдіс басқа кездегіден гөрі неғұрлым жұмсақ өтеді.
7. Ойынның дамытушылық қызметі, оның ең маңызды қызметтерінің бірі.
Сонымен бірге, ойын – баланың қызығушылықтан дамуға ұласатын,
қызығушылығының ұйымдастырылған мәдени стратегиялық - кеңістігі.
Соңғы жылдары сюжетті-ролдік ойындардың теориялық және практикалық
мәселелері көптеген ғалымдармен зерттеліп зерделенген: А.П.Усова,
Е.И.Радина, Ф.Н.Блехер, Б.И.Хачапуридзе, З.М.Богуславская, Е.Ф.Иваницкая,
А.И.Сорокина, Е.И.Удальцова, В.Н.Аванесова, А.К.Бондаренко, Л.А.Венгер.
Барлық зерттеулерде оқыту мен ойын арасындағы өзара байланыс, ойын
үдерісінің құрылымы, дидактикалық мақсаттағы ойындарды басқарудың формалары
мен әдістері анықталды.
Қазақ халқының ұлттық ойындарын да ғалымдардың зерттеу нысаны болып
отыр. Олар М.Т.Таникеев, Т.Тотенаев, Ж.Төлегенов, Т.Ж.Бекботчаев,
Е.Сағындықов, Қ.Б.Жарықбаев, Х.К.Байрамқұлова, С.А.Ұзақбаева, Н.К.Ахметов,
А.Айтбаева, К.Т.Жаңабаев, Н.Ж.Баримбекова, М.Т.Тұрыскелдина және т.б.
қазақтың ұлттық ойындарының оқу-тәрбиелік мәнін ашып айқындап отыр.
А.Рысқұлбекова ойынның адамның дамуына, қалыптасуына, тәрбиесіне
байланысты осы кезге дейін:
- ойын-сауық;
- коммуникативтік;
- диагностикалық;
- коррекциялық;
- әлеуметтендіру – сияқты әртүрлі функциялары анықталуда [4].
Ойын – баланың рухани өміріне қоршаған орта және құбылыстар туралы
ұғымдар, көзқарастар көрінетін үлкен жарық терезе деп Кеңес педагогы
В.А.Сухомлинский атап көрсетсе [3], ал Н. К. Крупская өзінің көптеген
ғылыми мақалаларында ойынның баланы адамгершілікке тәрбиелеудегі,
дүниетанудағы маңызы туралы айтып кеткен [5]. Мұндай көзқараспен келісе
отырып Ф. Гоноболин Ойын - баланың өздері өмір сүріп отырған дүниені тану
жолы... деп қарастырады [6].
Сонымен қатар, Н.К.Крупская педагогикада ең алғаш болып ойын мен
еңбектің байланысы туралы мәселені көтерді. Ол балалардың бұл іс-
әрекеттердің арасында ешқандай шектеу қоймай қарайтынын дәлелдеп көрсетті
және ойында – еңбектегідей, ең бастысы – мақсат қою және оны орындау [5].
Бұл ойды әрі қарай А.С.Макаренко дамытып, жақсы ойын жақсы еңбекке
ұқсайды, балаларды ойлау әрекеті, еңбектену әрекеті, шығармашылық қуанышы,
жауапкершілік сезімдері біріктіреді деп айқындаған [7].
Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн, Д.Б.Эльконин, Б.Г.Ананьев, А.Н.Леонтьев
секілді ғалымдар психология тұрғысынан ойынды зерттеуге ат салысты.
С.Л.Рубинштейннің пікірінше "ойын негізінде адамның барлық психикалық
қабілеттері қалыптасады, баланы ересек өмірге дайындайды. Ойын арқылы бала
қоршаған ортамен қарым-қатынас жасайды.
Ойынды адам санасының қоршаған ортамен араласуындағы эвристикалық іс-
әрекеті туралы Д.Б.Эльконин деп қарастырды [8].
Психологтар ойынның мынадай тізбесін дәлелдеген:
Қажеттілік - мотив – мақсат - ойын іс-әрекеті - нәтиже.
Демек, психологиялық тұрғыдан ойын:
а) Әлеуметтік тұрғыдан ойлауды қалыптастырады:
ә) Танымдық мотивтің дамуына әкеледі;
б) Іс-әрекеттің бір түрі ретінде оқу және еңбекпен қатар тұрады;
в) Логикалық ойлаудан эвристикалық ойлауға үйретеді.
Атақты психолог Л.С.Выготский: Балалар мен жасөспірімдердің көбінесе
мақсатты дұрыс коя алмайтындығын жиі кездестіреміз. Баланың белгілі бір
істе нәтижеге кол жеткізе алмауы қолынан келмегендік емес, кайта не үшін
жасау керектігінің өмірлік маңызын түсінбегендіктен болады [9].
Балабақшадағы балалардың зейіні тұрақсыз, импульсивті, кабылдау
мүмкіндіктері де әр түрлі. Дегенмен де әр баланың бір нәрсеге бейімі
болады. Бейімділік — оянып келе жатқан жаңа қабілеттін алғашкы белгісі.
Баланың шығармашылық қабілетін дамытуға балабақша ғана мақсатты түрде
әсер ете алады.
Қазақстандық ғалым Н.Құлжанова ойынды әдептілік, тәрбиелік мақсатта
пайдалану – болашақ өміріне түзу жол салу, үлкендерге еліктеу және өмірдің
талаптарына сай бейімдеу деп түсіндірген және педагогикалық үдерісті
жетілдірудегі ойынның алар орнын жоғары бағалаған.
Әр ойын баланың ерекше дамуына әр қилы әсер етеді. Мазмұнды
рөлді ойындар айналадағы дүние туралы түсінігін кеңейтіп, сөзін дамытады,
ал сюжетті-ролдік ойындар көркем әдебиет шығармаларын терең түсінуіне,
тілінің дамуына әсер етеді және балалар өздерінің үлкендермен бірге жүруге
ұмтылысын көрсетеді..
Ойын өсіп келе жатқан бала организмінің қажеттілігі. Ойын барысында
балада тапқырлық, төзімділік, ұжымшылдық, күштілік, табандалық, белсенділік
сияқты қасиеттері мен ұйымдастырушылық дағдылары қалыптасады.
Балабақшадағы балаларға ойын аса үлкен маңызға ие және ойын – оларға
оқу, ойын – еңбек, ойын – тәрбие формасы. Ойын қабылдаудың, зейіннің, есте
сақтау мен ойлаудың, шығармашылық қабілеттердің дамуына әсерін тигізеді,
баланың ақыл-ойын дамытуға бағыттайды. Үлкендерге белгілі нәрсені бала ойын
ойнау арқылы өзіне жаңалық етіп ашады [10].
Сол себепті балабақшадағы баланың сюжетті-ролдік ойын ойнау
қажеттілігі мен ойынға құштарлығын белгілі бір оқу міндеттерін шешу үшін
бағыттап пайдалану қажет.
Қазіргі кезде педагогика ғылымында ойынды балабақшадағы
балаларды оқыту мен тәрбиелеудің әдісі деп санайтын – ойын педагогикасы
деген бағыт пайда болды, ойын (ойын әрекеті, ойын формасы, ойын
технологиясы, тәсілі) - балаларды оқу еңбегіне ендірудің маңызды жолы.
Әлемде бала өміріне біртіндеп кіреді. Бала ең алдымен оны үйде,
балабақшада не қоршап тұрғанын ұғынады. Біртіндеп өмірден алған тәжірибесі
көбейеді. Балабақшадағы балалар өзінің айналасындағы қоршаған ортамен
танысуға өте құштар. Бұл баланың бірнеше сұрақтар қоюына әкеліп соғады.
Яғни, балаға әлем аздап ғана сырын ашса, онда баланың білуге деген
құштарлығы арта түседі. Ойын – баланың бірінші әрекеті, сондықтан да оның
мән–мағынасы ерекше. Қазақ халқының ұлы ойшылы Абай Құнанбаев: Ойын ойнап,
ән салмай, өсер бала бола ма?, - деп айтқандай баланың өмірінде ойын
ерекше орын алады. Балабақшадағы балалардың зейіні тұрақсыз болады. Оларды
біркелкі жұмыс тез жалықтырады. Сондықтан олардың зейінін үнемі қажетті
бағытқа аудару үшін сюжетті-ролдік ойын түрінде жүргізу қажет. Өйткені
ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде алған білімді сюжетті-ролдік ойынмен
тиянақтау білімнің беріктігіне негіз қалайды.
Сюжетті-ролдік ойын барысында баланың жеке басының қасиеттері
қалыптасады. Баланың қуанышы мен реніші ойында айқын көрінеді. Сюжетті-
ролдік ойын кезіндегі баланың психологиялық ерекшелігі мынада: олар
ойланады, эмоциялық әсері ұшқындалады, белсенділігі артады, ерік қасиеті,
қиял елестері дамиды, мұның бәрі баланың шығармашылық қабілеті мен дарынын
ұштайды. Балабақшадағы балалар көргендерін, байқағандарын, айналасынан
естігендерін ойын кезінде қолданатын байқауға болады. Ойын айналадағы
болмысты бейнелейді. Ойын барысында балалар дүниені тани бастайды, өзінің
күш жігерін жұмсап, сезімін білдіруге мүмкіндік алады, адамдармен араласуға
үйренеді.Сондықтан да ойшыл ұлы адамдар балаларды ойын арқылы оқыту керек
деген ойға келді [11]. Ойын арқылы оқыту, бұл ой көптеген тәрбиешілерді
қызықтырды. Грузин педагогы Ш.А.Амонашвили ойын арқылы балаларға өте қиын
әлемдік танымды түсіндіре білді. Ш.А.Амонашвили өз балалармен ойын
ойнағанда өзін балалармен бірдей қоя отырып, олардың көңіліне, ойына,
санасына пайдалы ұғымды беріп, өз ісіне сенімді болып, қиындықтарды жеңе
білуге үйретті және баланың көздерінде білімге деген құштарлықты байқады.
Ойын арқылы оқытудың арқасында сюжетті-ролдік ойын пайда болды. Берілген
ойындарды қолдану іс-әрекеттің әсерлігін арттырып, балалардың үй-тұрмысын,
заманауи оқиғалардың және басқаларды (космостың ұшуы және т.б.) бейнелеу
арқылы ойлауын, қабілеттерін дамытады. Бұл ойындарды тәрбиешінің
шығармашылықпен түрлендіре отырып, балалардың психофизиологиялық
ерекшеліктерін ескеріп, жаңа тақырыпты өткенде, өтілген материалды
қайталағанда, білімді тиянақтау кезінде іс-әрекеттің мазмұнына сай
пайдалануға болады. Сондықтан, бұндай ойындар ойнау балалардың ойлау,
қабылдау, еліктеу қабілеті және заттардың түрін, түсін, көлемін ажырата
білуін дамыта түсу үшін өте қажет.
Сюжетті-ролдік ойындарда міндетті түрде бірнеше бала қатысатын ойындар
түрін пайдаланған тиімді. Ойын арқылы оқыту үшін сюжетті-ролдік ойындар
құрылған. Балаларға белгілі тақырыпта тапсырмалар ойын түрінде беріледі,
бұл сюжетті-ролдік ойындардың негізгі ерекшеліктері. Балалар ойнау арқылы
белгілі бір білім, білік, дағдыларды және ойын әрекеттерін меңгереді. Әр
сюжетті-ролдік ойынның танымдылық және тәрбиелік мазмұны болады.
Балаларды пәніне қызығушылығын арттыру мақсатында сюжетті-ролдік ойындар
ұйымдастыру керек және тәрбиешінің алға қойған мақсатына қалай жету деген
сұрақтардың негізінде құрастырылған. Ойындардың тиімділігі көп жағдайда
тәрбиешінің көңіл–күйіне де байланысты болады. Әр ойынды өткізген кезде
тәрбиешіге шығармашылық қажет.
Педагог ғылымдар ойынның оқыту процесінде оң әсерін тигізетініне
келісе отырып, мынандай пікір айтады.
Ойынды "как мощное средство стимулирования познавательного интереса
учащихся" - деп белгілі педагог Ю.К.Бабанский көрсетсе, педагогтардың
арасында ойын іс-әрекетін педагогикалық құбылыстардың қай түріне жатқызу
жөнінде бір пікір жоқ. А.С.Гуревич, А.В.Килиниюктер ойынды оқытудың активті
түрі деп қарастырса, Н.Н.Скатова оқытудың ойын элементтері деп қарастырады.
Біз ойынды әдіс деп қарастырамыз. Себебі әдіс секілді ойын кезінде баламен
тәрбиешінің арасындағы байланыс туындап оқыту үдерісінде тактиканы емес,
стратегияны анықтайды. Біз ойынды іштей жөндей отырып оның мынадай
элементтерін өзара тығыз байланыста болатынын атап көрсеткіміз келеді.
Ойын элементтері ойынның біртұтас құрылысын береді. Ойын құрылысында
алдымен оқытудың мақсаты тұрады. Ойын - өзіндік басқаруды жинақтайтын
қоғамдық тәжірибені меңгеруге бағытталған белгілі бір жағдайдағы іс-
әрекеттің түрі. Адам әрекетіндегі ойын құрылымының кезеңдері [12].
1) мақсат қою,
2) жоспарлау,
3) мақсатты жүзеге асыру,
4) адамның өзін субъект деп табуын қорытындылау болып бөлінеді.
С.А.Шмаковтың пікірінше, ойын - бұл тәртібіне өзіндік басқаруды
жинақтайтын қоғамдық тәжірибені меңгеруге бағытталған белгілі бір
жағдайдағы іс-әрекет түрі. Көптеген ойындар келесі түрлерімен ерекшеленеді:
1) еркін дамитын әрекет;
2) шығармашылық әрекет;
3) тікелей немесе жанама ережелер.
Ойынның дидактикалық үрдісте атқаратын көптеген функциялары бар. Олар
[13]:
1. Әлеуметтену.
2. Ұлтаралық араласушылық функциясы.
3. Ойында өзін ұстай алу функциясы.
4. Ойынның коммуникативті функциясы.
5. Ойынның диагностикалық функциясы.
6. Терапевтік функциясы.
7. Жөндеу функциясы.
8. Сауықтық-ойын функциясы.
Ойын - әрекеттің қажетті түрі арқылы баланың жинақталған өмірлік
тәжірибесі көрінеді, қоршаған ортаға деген көзқарастары терендейді және
бекітіледі, оларға қажетті табысты еңбек әрекеттері мен дағдылану,
ұйымдастырушылық қабілет тәрбиеленеді.
Ойын – тәрбиеші әрекеті тарапынан, бақылау мен бағалаудан тыс еркін
тәртіп ережелерінен тұратын қызмет түрі.
Әрбір ойында жарыс элементтері бар. Жарыста баланың жеңіске деген
құштарлығы, белсенділігі туындайды. Жарыс элементтері эмоциялық қызығуды
арттырады, баланың өзін-өзі бағалау әрекетін жандандырады. Бала жарыста
өз еңбегінің нәтижесін топтарының нәтижесімен салыстырып өзінің
көрсеткіштерін жақсартуға тырысады [6].
Ойын балабақшадағы білімнің жеке бағыт алу негізі болып табылады.
Ойынның атқаратын міндеттері:
- психологиялық - эмоциялық дәрежесінің мүмкіндігін арттырады және
шаршағанды басып, сергітеді.
- психотерапиялық - баланың өзіне және басқаларға деген қатынасы
өзгереді, психологиялық көңіл-күйі, қатынас тәсілдерін өзгертуге
көмектеседі.
- технологиялық - тиімді ойлау өрісінен біртіндеп шығаруға рұқсат ете
отырып қиал өрісіне шынайы әрекетті қайта енгізу.
Бала ойнағанда өзін қауіпсіз, қолайлы және дамуына қажетті
психологиялық еркіндікті сезінеді
Ойын технологиясының мүмкіндіктерін талдау кезінде жалпы
көрсеткіштерге бөлуге болады: танымдық әрекетке белсенді қатысуға деген
бала ұмтылысы, әрекет субьектісі ретінде өзінің жеке қайталанбас тұлға, өте
сиректігін жете түсіну, оның әрекетті түрлерін тандау мүмкіндіктерін
қабылдау
Ойын технологияларының белгілері [14]:
- ойын үлгісінің бар болуы;
- ойын қойылымдары;
- рольдікпозициялар;
- альтернативалық шешімнің мүмкіндіктері;
- жобаланған нәтижелер;
- бағалау критерилері;
- сезім әрекетінің серпілуінің бар болуы.
Ойынды топтастырудың әр түрлі ыңғайы бар. Олар: өңделген үлгіленген
жағдайдың мінезделуіне қарай; ойын процесінің мінезіне қарай; ақпаратты
өңдеу және тарату тәсілдеріне қарай; танымдық қызықты театрланған; рөлдік,
имитациялық еліктеу және т.б. ойындар қолданылады.
Мінезіне қарай ойынды келесі топтарға бөлуге болады:
1. Оқыту, жаттығу, бақылау және талдап қорыту
2. Танымдық, тәрбиелік, дамытушылық
3. Репродуктивті, продуктивті , шығармашылық
4. Коммуникативті (қатынас), диагностикалық хабардар ету және т.б
В.А.Сухомолинскийдің сөзімен айтар болсақ, Ойынсыз ақыл ойдыңқалыпты
дамуы да жоқ және болуы да мүмкін емес. Ойын дүниеге қарай ашылған үлкен
жарық терезе icпетті, сол арқылы баланың рухани ceзімі жасампаз өмірмен
ұштасып, өзін қоршаған дүние туралы түсінік алады. Ойын дегеніміз - ұшқын,
білімге құмарлық пен іліктеудің маздап жанар оты деген [3].
Қазіргі уақыттағы білім беру қызметкерлерінің алдында тұрған басты
мақсат - еліміздегі білім беруді халықаралық деңгейге көтеру және білім
сапасын жетілдіру, жеке тұлғаны қалыптастыру, қоғам қажеттілігін өтеу, оны
әлемдік білім кеңістігіне кіріктіру болмақ.
Л.С.Выготский [9], А.Н.Леонтьев [15], И.С.Кон [16] сияқты психологтар
өздерінің еңбектерінде тұлғаның дамуын іс-әрекетпен байланыста қарастырады.
Олар тұлғаның дамуы іс-әрекетке ауысады, нәтижесінде шығармашылық
элементіне бай, адамда еңбектің түріне деген жағымды көзқарас туындататын
іс-әрекет сипат алады. Әрбір іс-әрекет, соның ішінде еңбек іс-әрекеті де
жеке адамының тұлға ретінде қалыптасатын ортасымен өзара байланысты үдеріс
болып табылады. Сонымен қатар іс-әрекеттің мынандай құрылымдары бар [17]:
1. қажеттілік,
2. қызығушылық,
3. бейім,
4. қабілеттілік және т.б.
Адам іс-әрекетін тұтас жүйе ретінде А.Н.Леонтъев қарастыра,
қажеттілік субъектінің іс-әрекетіне басшылық жасай алады, бірақ олар бұл
функцияны бір шартта ғана орындай алады, яғни, ол іс-әрекет нақты болған
кезде, - деп тұжырымдайды [15]. Субъектінің қызметі сыртқы және ішкі
ортада сипат алады және шындықтың (объективті дүниенің) психикалық
сәулеленуі арқылы реттеледі. Заттық әлемде субъекті үшін мотив ретінде
қолданылатын нәрсенің бәрі де жұмыстың мақсаты мен шарты ретінде
қолданылады да, адам есіне сақталады, – дейді [15]. Яғни, іс-әрекет адамның
қорғашан ортадағы белсенділігімен байланысты. Оның пікірінше іс-әрекеттегі
сыртқы ортаны құрайтын қажеттілік пен қызығушылық.
...Қызығушылық дегеніміз, бір жағынан, әлеуметтік-экономикалық,
екінші жағынан жеке психологиялық құбылыс. Қызығушылық сана-сезімде
қалыптасатын әлеуметтік жағдай, іс-әрекетке ауысатын сана-сезім.
Қызығушылықтың обьективтілігі ол бірі жағынан субьектінің жағдайы, ал
субьективті жағдай болып идеалды қозғаушы күштер болып табылады. Олар
қалау, ұмтылыс, іс-әрекет себептері (түрткі) болып табылады. Осы
түрткілердің объективті негізі қызығушылықтың мәні болып табылды деген өз
пікірінше И.С.Кон [16].
Балаларды ойын арқылы оқыту мен тәрбиелеу жұмыстары мынадай бірнеше
маңызды мәселелерді шешеді: біріншіден, балалар ойын кезінде бір-бірімен
тең құқықтыққа ғана қолы жетіп қоймай, бір-бірімен қарым-қатынастары артып,
ұнамдық қасиеттері дамиды, бұл балалардың логикалық ойлары дамитыны
сөзсіз; екіншіден бұл балалардың білімді сапалы меңгеруін қамтамасыз етеді,
үшіншіден, балалардың арасында жарыс пайда болады, баланың жеке тұлғалық
қасиеттерін қалыптастырады, төртіншіден, балалар шығармашыл ойлауға
дағдыланады.
Ойындарды педагогтың кәсіби шеберлігін дамытуда, құзырлылығын
анықтауда пайдалану арқылы оң нәтижелерге қол жеткізуге болатынын
күнделікті тәжірибенің өзі дәлелдеуде. Ойындардың өзі бірнеше топқа
бөлінеді. Олар: иммитациялық, операциялық, рөлдерді орындау, іскерлік
театр, психо және социодрамалар.
Психодраманың туып, дамуына ерекше үлес қосқан Джекобу Леви Морена
болды. Классикалық психодрама – топтық жұмыстың өте айқын, ең эмоционалды
бай бағыттарының бірі. Ол жүргізушіден жоғары кәсіби біліктілік пен зор
шығармашылық қабілеттерді талап етеді. Өйткені ол бір мезетте режиссер,
терапевт және сарапшы рөлін атқарады. Бұл әдістің мәні жүргізуші режиссер
басқаруымен топ мүшелерінің арнайы ұйымдастырылған кеңістікте арнайы
тәсілдер көмегімен спектакль қоюында.
Дәстүрлі театрландырылған қойылымдардан оның ерекшелігі- қатысушыларға
бейтаныс жағдай емес, керісінше олардың өздерінің өмірлік тәжірибесі, жеке
проблемалары немесе өзіндік әлеуметтік рөлдердің ойналуында болып табылады.
Сондықтан сахналандырылатын қойылымның авторы қатысушылардың өздері болады.
Оларға режиссер мен топтың басқа мүшелері көмектеседі. Мұнда суырып
салмалық пен аяқ астынан туған, шын жүректен шыққан ойлар мен пайымдауларға
ерекше мән беріледі, ал қойылымның сәтті шығуына кедергі келтіруі де ғажап
емес. Әдетте, топта кәсіби актер режиссердің көмекшісі болуы міндетті емес.
Психодрамалық сессияларды топтастырудың негізгі кезеңдері төмендегілер
болып есептеледі [18].
- сергіту сәті (драмалық фазасы),
- психодрамалық әрекет фазасы (қойылымның жүзеге асуы),
- кіріктіру фазасы, қатысушылар өз пікірлері мен әсерлерімен
алмасады.
Психодрамалық әрекеттер кульминациялық нүктесіне жеткенде, топтың
эмоционалдық қуаты шарықтау шегіне жетіп, катарсис - жан дүниесінің
тазаруы жүзеге асады. Эмоционалдық қабылдау сәтінде жағдайды басқаша
бағалау, қабылдау жүзеге асқандықтан, тұлға аралық қақтығыстарды жағымды
шешуге ықпал етеді. Психодрамалық әрекетке режиссер, протогонист (қойылым
негізіне тәжірибесі алынып отырған адам), оның әріптестері және аудитория
(рөлі жоқ көрермендер) қатысады.
Психодрамаға қатысушылар әрекетке түсу барысында ішкі қайшылықтар мен
маза бермейтін ойларынан арылып, емдік терапия жүреді. Сонымен қатар
көрермендер де терең эмоцианалдық қобалжуды бастан кешіретіндіктен, топ
мүшелерінің өзара сезіммен бөлісуі жүзеге асады. Рөлдік ойын барысында
қатысушылар өз тәжірибесін басынан қайта кешіп қана қоймайды, оны талдап,
мінез-құлықтың жаңа моделін сынап көреді.
Психодрамаларда сезімге қатысты мәселелер қарастырылса, әлеуметтік
драмаларда өзара қатынас деңгейіндегі мәселелер қарастырылады.
Интерактивті әдістер – қарым-қатынас пен біріккен әрекетті танудың
жолдары мен тәсілдеріне меңзейді, белсенді диалог негізінде құрылады.
Қатысушылар бірігіп жұмыс жасауға үйренеді; өз ойларын ортаға салып,
пікірталасқа түседі; өзін-өзі дамытуға деген қажеттіліктерді анықтап, өзін-
өзі бақылай, бағалай білуге машықтанады. Олардың қатарында өзіміз
тәжірибеде қолданып жүрген мынадай әдістерді атап өтуге болады: ми
шабуылы, дөңгелек стол рольдік және іскерлік ойындар, медитация,
дискуссия, тренингтік жаттығулар және т.б. Балаларды кең ойлауға,
шабыттандыруға негізделген тренингтік жаттығулар жеке тұлға белсенділігін
және топтық даму деңгейін көтеруге бағыталған әлеуметтік – психологиялық
оқыту және балалардың тәжірибелік бағытта психологиялық дайындауда
мүмкіндік беретін оқыту әдістерінің ең тиімдісі ретінде оқу іс-
әрекеттерінде кеңінен қолданылып жүр.
Мәселен рольдік ойын элементтерін пайдалана отырып, Абайдың он жетінші
қара сөзін талдағанымызда балалар қайрат, ақыл, жүрек рольдеріне ене
отырып, пікірталасқа түсіп, ғылымға жүгінеді. Мұнда әрбір роль өзінің
дұрыстығын, ақиқаттығын, адамзат үшін қажеттілігін, адалдығын дәлелдеп өзін
жақсы тұстан көрсеткілері келеді. Сонда ғылым жүректің әрі билеуші, әрі
әмірші екендігін айғақтап, үшеуінің де бір кісіде табылса, одан асқан
бақыттың жоқ екендігін айтады. Мұндай талқылаулар білім құндылығы туралы
түсінікті тереңдетіп, дамытады.
Ұйымдастырылған оқу іс-әрекеттерде осы сияқты пікірталастар қызықты да
тартысты өтіп жүр. Оның бірден-бір себебі: тәрбиеші – бала, бала – бала
арасында жағымды қарым-қатынастың орнауы. Жағымды қарым-қатынас - өзін-өзі
және өзгені тану, білу, дамытуда ерекшеленіп, эгоцентризмнен, өзіндік
ұстанымнан альтруизмге, өзгеге, басқаға бағыталған ұстанымға көшуде көрініс
береді. Ол қатысушылардың өзара түсіністігін тереңдетіп, бірінің жан
дүниесін бірі ұғынуға, жағдай жасайды.
Жағымды қарым-қатынасты іске асыру үшін қажетті өмірлік шарттар және
қатысушылардың ішкі дайындығы үлкен роль атқарады. Интерактивті оқытуды
ұйымдастыруда, біздің байқағанымыз, жағымды қарым-қатынас орната білетін
балалардың психикалық денсаулығы, мінездерінің біртұтастығы, салмақтылығы
көзге түсердей. Осы тұста негізгі міндеттердің бірі – қарым-қатынасты
реттеп отыру, қатынас мәдениетіне баулу.
Келесі кезекте психодрама жеке тұлғаның өмір театрындағы
шығармашылық дамытуға негізделіп ұйымдастырылды. Қатысушыларға тек өз ролін
ғана емес, басқа да адамдардың роліне еніп шығармашылық тапқырлығын көрсете
алатындығы, ойын адам өмірінің ажырамас бөлігі, оның әдеттен озбағаны,
шектен шықпағаны абзал екендігі ескертілді.
Топты екі жұпқа бөле отырып Менің құрбым, Жетім бала атты
психодраманы рольдер арқылы көрсетуді ұсындық. Мұнда ойыншылар ішкі және
сыртқы дамуға, тіл табысуға кері әсер беретін мәселелерге көңіл аударып,
баса көрсетті.
Балалар психогимнастика, соның ішінде вербальді емес қарым-қатынасқа
негізделген ойын жаттығуларын орындамас бұрын, бір-бірімізбен сөйлемей-ақ
ұғыну арқылы тіл табысуға болатындығы, егер бізге мұндай ұғыну табылса онда
тілдік қатынасқа түсу де жеңіл, әрі еркін сипат алатындығы түсіндірілді.
Осы орайда ұйымдастырылған арқамен – арқаға, отырып және тұрып, көзбен
ұғыну жаттығулары жағымды эмоциялық күй тудырып, ойыншыларды серігітті.
Бұл жаттығулар өзін-өзі тану пәнінің үш алыбы: қайырымды сөздер,
көзбен-көзге, жанасу бойынша құрылды.
Жаңа педагогикалық технологияны меңгеруге қатысты оқытудың әдістері
төмендегідей болмақшы: проблемалық-іскерлік ойын; рефлексивті-рольдік ойын;
педагогикалық шеберханалар; панорамалық сабақ; практикалық сабақтар;
педагогикалық ринг; педагогикалық идеялар, аукцион; сынақ мерзімін өткізу;
бейнетаспаға түсірілген оқу іс-әрекеттен көру; ашық сабақтарға кіру,
талдау; педагогикалық тренинг.
Қоғам дамуының осы сатысында ойынның жаңа түрі — рольдік ойын пайда
болады. Бұл ойын арқылы балалар өздерінің негізгі әлеуметтік қажеттілігін -
үлкендермен бірге өмір сүруге ұмтылысын қанағаттандырады, өйткені бұл
қажеттілік олардың еңбегіне қатысудың негізінде қанағаттандырылуы мүмкін
емес. Өзімен-өзі жүрген балалар өзара бірігіп, қоғамдасып, үлкендердің
әлеуметтік қатынасы мен еңбек іс-әрекеттерінің негізгі белгілерін
қайталайтын ойын ұйымдастырып, өздері үлкендердің ролін орындауды қалайды.
Сөйтіп, өндіріс пен өндірістік қатынастардың күрделіленуіне байланысты
баланың қоғамдағы ерекше орнына олардың үлкендермен ортақ өмірінің ерекше
формасы ретінде біреудің ролін ойнау пайда болады.
Ролдік ойында заттың іс-әрекеттерді жаңғырту екінші кезекке ығысады
да, қоғамдық қатынастар мен еңбек функциясын жаңғырту бірінші кезекке
шығады. Сол арқылы баланың үлкендермен байланыс жасауы мен ортақ өмірінің
қоғам мүшесі ретіндегі негізі қажеттілігі қанағаттандырылады.
Рольдік ойынның алғышарттары ерте балалық шақ бойына заттық іс-әрекетте
пайда болады. Олар заттың ерекшелігі — ойыншықтардың іс-әрекеттерін
игеруден тұрады. Балалар үлкендермен бірлесе қимыл жасап, ойыншықтарды
ұстап-тұрудың кейбір әдістерін үйренеді, ал кейінірек оны өздігінен
атқаратын болады. Мұндай іс-әрекеттерді, әдетте, ойын деп атайды, бірақ дәл
мына жағдайда осылайша тек шартты түрде ғана айтылуы мүмкін.
Сәбилік шақтағы балалар ойындарында кең жайылған рольдер болмаса да
рольдері бар ойындардың біртіндеп қалыптасуына алғышарттардың барын
байқауға болады. Ойында заттардың баламасының пайда болуына байланысты
балалар белгілі бір кісінің (мамасының, тәрбиешісінің, күтушісінің,
дәрігердің, шаштараздың) іс-әрекеттерін бейнелей бастайды.
Ролдік ойын элементтері сәбилік шақта пайда болып, дами бастайтындығын
біз айтып өткенбіз. Ролдік ойындарда балалар үлкендермен бірге болуға
тырысып, ерекше ойын түрінде ересектердің өзара қарым-қатынастары мен
еңбектегі қызметін еске түсіреді.
Ролдік ойындар белгілі бір мақсатта, тілді меңгеруге ынтызарлықты оята
отырып орындаушылық қабілетке де жетектейді. Рольдік ойынның мәні ойын
барысында дәріс алушының тілдік қатынас жасауға деген талабын ашуда.
Қажетті сөздерді үйренсем, тауып айтсам деген ойды да туғызады. Осындай
ойындық жағдайда ғана қарым-қатынастық ерекше маңызға ие болады. Рольдік
ойындар ғана үйренушінің сөздік қорын молайта түсіп, өз бетінше тілді
үйренуге үлкен септігін тигізеді.
Рольдік ойындар, негізінен, тұрмыстық, қоғамдық-саяси, ғылыми,
кәсіптік қарым-қатынасты ойдағыдай жүзеге асыруды көздейді.
Жаңа таныс ойыны. Айналасындағыларға қатысты міндеттер — баланың өз
басына алған рольді орындау қажет екендігін сезгендігі. Өзге балалар одан
өзіне алған ролін дұрыс орындауды күтеді және талап етеді. Мысалы, сатып
алушының ролінде бала өзінің алғандары үшін ақша төлемей кетуге
болмайтындығын түсінеді. Дәрігердің ролі оны шыдамды болуға және ауруға
талап қоя білу және тағы басқаға да міндеттейді. Міндеттерді орындай
отырып, бала ойынға қатысушылардық ролін орындайтын басқалардың да
құқықтарына ие болады. Мәселен, сатып алушының роліндегі бала өзіне
ойыншықтар сөресінде бар кез келген затты жіберуді талап етуге және басқа
сатып алушыларға жасалатындай қатынасты талап етуге құқысы бар. Дәрігер -
өзіне құрмет пен сенімділік қарым-қатынасты, өзі берген нұсқауларды
емдеушілердің орындауларын талап етуге құқығы бар. Сюжетті ойынның мәні
ролді орындаушының өзіне қойылған міндеттерді орындауы мен ойынға қатысушы
өзгелерге де қатысты құқықтарды іске асыру болып табылады.
Ролдік ойын қиялдың дамуында анықтаушы орын алады. Оиын әрекетінде
бала бір затты екінші затпен алмастыруға, өзіне түрліше ролдерді алуға
үйренеді. Қиялды дамытудың негізіне осы қабілет жатады, мектепке дейінгі
ересек балалардың ойындарында балама заттардың болуы міндетті емес. Балалар
затты ойша түсінуге және олармен амал істеуге және өз қиялында жаңа
жағдайларды жасауға үйренеді. Мұндай жағдайда ойын баланың ішкі дүниесінде
өтеді. Нәзік саусақтарымен жағын сүйеп, ойға шомған кішкентай қыздың
қуыршаққа қарап отырған фотографиясын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
НОРМАТИВТІК 3
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
... ... ... ... ... ... ...
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН 5
ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
1 БАЛАБАҚШАДАҒЫ БАЛАЛАРҒА СЮЖЕТТІ-РОЛДІК ОЙЫНДАРДЫ ҚОЛДАНУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Балабақшадағы балаларға сюжетті-ролдік ойындарды қолданудың
педагогикалық-психологиялық мәселелері ... ... ... ... 9
1.2 Балабақшадағы балаларға сюжетті-ролдік ойындарды қолдану
негізінде шығармашылық қабілетін қалыптастырудың
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 25
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
2 БАЛАБАҚШАДАҒЫ БАЛАЛАРҒА СЮЖЕТТІ-РОЛДІК ОЙЫНДАРДЫ ҚОЛДАНУДЫ
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Сюжетті-ролдік ойындарды қолдану арқылы балалардың
шығармашылық қабілетін қалыптастырудың жолдары 41
... ... ... ... .
2.2 Сюжетті-ролдік ойындарды қолдану арқылы балалардың
шығармашылық қабілетін қалыптастырудың 55
әдіс-тәсілдері ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 69
... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . . 71
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл дипломдық жұмыста кeлeci нормативтік құжаттарға ciлтeмeлep
көрсетілген:
2007 жылдың 27 шілдесіндегі Қазақстан Республикасының Білім туралы
Заңы.
Жоғары білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты. Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы №1080 Қаулысымен
бекітілген.
Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға
міндетті стандарты. Жалпы бастауыш білім. - Алматы, 2008.
Қазақстан Республикасында 2005-2010 жылдарға арналған білім беруді
дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы. - Астана, 2004.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасы. - Астана, 2004.
Қазақстан Республикасында 2011-2020 жылдарға арналған білім беруді
дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы. - Астана, 2010.
Кәсіптік-білім беру бағдарламасы. ҚР МЖМБС 5.03.007-2006. Негізгі
ережелер. 2006. – 8 б.
Білім беру бағдарламасы. ҚР МЖМБС 5.01.021 - 2008. Негізгі ережелер.
2008. – 8 б.
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл дипломдық жұмыста келесі терминдерге сәйкес анықтамалар
көрсетілген:
Мемлекеттік жоғары кәсіби білім беру стандарты – жоғары білім беру
құрылымын, мазмұнын және жоғары білімнің негізгі бағдарламаларының көлемін
анықтайтын құжат.
Білім беру бағдарламасы – білім беру мазмұны мен оқу үдерісін
ұйымдастыру ерекшеліктерін сипаттайтын білім беру мекемелерінің нормативтік
– басқару құжаттары.
Оқу үдерісі – оқытудың арнайы ұйымдастырылған түріндегі жеке тұлғаның
жалпы дамуы мен тәрбиесінің, білім беру мақсатын айқындайтын біртұтас
педагогикалық үдерістің нақты көрінісі.
Оқу жоспары (ОЖ): білім беру деңгейлеріне сәйкес оқу пәндерінің тізімі
мен көлемін, оқыту тәртібі мен бақылау түрін реттейтін құжат.
Оқу жоспарының тұрақты бөлігі - оқу жоспарының өзгертуге жатпайтын
бөлігі. Оқушы тұлғасын жалпы адамзаттық мұраттар мен мәдени дәстүрлерге
сәйкес қалыптастыруды қамтамасыз етіп, мемлекет аясында тұтас білім
кеңістігін құрады.
Оқу бағдарламасы: әрбір оқу пәні бойынша меңгерілуге жататын білім,
іскерлік және дағдылардың мазмұны мен көлемін айқындайтын бағдарлама.
Кәсіби дайындық - белгілі кәсіп бойынша арнаулы білім, дағды,
шеберлік, еңбек тәжірибесін қалыптастыру. Кәсіби дайындық кәсіби
біліктілігінің күрделілігі мен әзірлік деңгейіне қарай жоғары, арнайы, орта
немесе төмен білім түрлеріне бөлінеді.
Құзыреттер – студенттердің оқыту үдерісі кезінде алған білім, іскерлік
және дағдысын кәсіптік қызметте практикалық тұрғыдан қолдана білу қабілеті.
Құзыреттілік - оқу мен өмір жағдаяттарын шешу кезінде білім
алушылардың білімді, іскерлікті, дағдыны және қызметтің әмбебап тәсілдерін
меңгеруі көрінетін білім берудің нәтижесі.
Кәсіби құзыреттілік - маманның әлеуметтегі дәл осы уақыттағы
қабылданған стандарттар мен нормаларға сәйкес өзінің кәсіби – педагогикалық
қызметін атқаруға дайындығы мен қабілетін анықтайтын кәсіби білімдер
жиынтығы немесе жекелік кәсіби сипаттама.
Дидактикалық жүйе - оқыту мақсатына жету жолында қолданылатын
бірыңғай, іштей тұтас құрылым мен элементтер жиынтығы.
Портфолио білім алушының белгілі бір оқу кезеңіндегі оқу және
әлеуметтік маңызы бар жеке жетістіктерін көрсететін тәсіл. Бұл тәсілдің
көмегімен білім алушының бағытталған, жүйелі және үздіксіз бағалау мен өзін-
өзі бағалау нысаны ретіндегі рефлексияға қабілеті белгіленеді және
бағаланады.
Пәнді оқыту нәтижелері – игерілген білім, іскерлік, дағды және білім
беру салалары бойынша құзыреттіліктер.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР МЖМБС – Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті
білім беру стандарты
ЖОО – жоғары оқу орны
ЖБП – жалпы білім беру пәндері
БП – базалық пәндер
КП – кәсіптендіру пәндері
ОӘК- оқу-әдістемелік кешен
СӨЖ- студенттердің өз бетімен жұмысы
ОБСӨЖ - оқытушының жетекшілігімен орындайтын студенттердің өзіндік
жұмысы
ББСМТД – болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің технологиялық даярлығы
БОПӘ - бастауыш оқытудың педагогикасы мен әдістемесі
ХҚТУ – Халықаралық қазақ-түрік университеті
ОБТ - оқытудың бірыңғай технологиясы
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. “Қазақстан Республикасының 2015 жылға
дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында” әлемдік білім кеңістігіне
ықпалдастырылған және жеке тұлға мен қоғамның қажеттіліктерін
қанағаттандыратын білім берудің ұлттық моделін қалыптастыруға бағытталған
міндеттер белгіленген. Әсіресе, Қазақтанның халықаралық білім кеңістігіне
енуге бағытталған шарттары ретінде 12 жылдық білім беруге көшуді басты
фактор деп қарастырады [1].
Сондықтан, ғасырлар тоғысында өзінің жаңа даму жолы мен болмысын
айқындап алған Қазақстан Республикасы ХХІ ғасырда болашақ буын ұрпаққа
білім беру мен тәрбиелеудің жаңа парадигмаларын қалыптастыруды алдыңғы
кезектегі міндет етіп қойып отыр. Бұл міндеттер жаңа әдіснамалық жүйені
жасауда дәстүрлі оқыту үдерісіне жаңашылдық сипатта қайта қарап, оқытудың
жаңа технологияларының табиғатын түсіне отырып, балалардың сюжетті-ролдік
ойын арқылы шығармашылық қабілеттерін қалыптастыру қажеттігін негіздейді.
Айтылған мәселенің басты ерекшелігі оқытудың нәтижесін алдын-ала болжап,
білім алуы барысында іздену-зерттеу және өз бетімен білім алу жүйесін,
алған білімін өмірдің жаңа жағдайларында пайдалана білу арқылы танылады.
Осыған орай мектепке дейінгі білі беру мекемелерінде берілетін білім
мазмұнын жаңарту, оқытуды белсендірудің жаңа әдістемелік жүйесін жасау, ең
алдымен, әрбір баланың жан-жақты жетілуіне, ойлау белсенділігі мен
ізденімпаздығының қалыптасуына, нәтижесінде шығармашыл жеке тұлғасының
қалыптасуына қызмет етуі тиіс.
Сонымен тарихи тұлғалар, ғұлама ғалымдар Әл-Фараби, Ж.Баласағұн білім,
тәрбие мәселелері жайлы ілімдері мол рухани мұра. Әл-Фараби алған білімнің
философиялық негізін салып, ол білімді-философиялық категория және бүкіл
танымның даму үдерісінде қалыптасқан адамзат мәдениетінің рухани
қазынасының жиынтығы деп қарастырады.
Отандық ғалымдар Н.Құлжанова, В.Н.Андросова, Л.А.Давиденко,
Е.Б.Дайрабаева, Г.И.Исмагулова, А.Қаржаубаева, Т.Ж.Қалдыбаева,
А.К.Меңжанова, О.А.Михалькова, В.Я.Никитин, М.Т.Турскельдина,
Б.Баймұратова, Қ.Қойбағаров, К.Сейсенбаев, Ж.Рысбекова, Қ.Т.Шериазданова
және М.Оспанбаеваның Ғ.З.Таубаева және т.б. еңбектерінде қазақстанда
мектепке дейінгі мекемелерде балаларды тәрбиелеу мен оқытудың теориялық
мәселелерін қарастырғанын атап көрсетуге болады.
Көптеген философтар, педагогтар және психологтар ойынды білім беру
үдерісінде пайдалану мәселелері көптеген еңбектерінде орын алып отыр.
Ойынның педагогикалық дамытушы мүмкіншіліктерін И.Г.Пестолоцци, Р.Оуен,
Ф.Фребель, Я.А.Коменский, К.Д.Ушинский, П.Ф.Лесгафт, Л.Н.Толстой,
Н.К.Крупская, А.С.Макаренко және т.б. жоғары бағалаған.
Ойынның теориясы мен практикасы мәселелерімен белгілі психологтар
Л.С.Выготский, А.Н.Льеонтев, Д.Б.Эльконин, А.В.Запорожец, П.П.Блонский,
т.б. ойынның бала дамуы мен оның тұлғасының қалыптасуында алатын орны
туралы өз еңбектерінде атап көрсеткен.
Баланың психикасының дамуына ойын әрекеті шешуші рөл атқаратындығы
туралы Ы.Алтынсарин, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердіұлы,
С.Торайғыров, Т.Тәжібаев т.б. айтып кеткен.
Сонымен қатар, мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық
қабілеттерін қалыптастыруда ойынның мәнін психологиялық негізін және т.б.
жүйелеген.
Ойын дамуының тарихи аспектісі адамзат әрекетінің ерекше формасы
ретінде Е.А.Аркин, Е.А.Покровский, Р.И.Жуковская, Р.И.Меджерицкая,
В.Г.Яковлева, Т.И.Шамова және т.б еңбектерінде көрсетілген.
Ойынды қалыптастырудың негізгі бағыты – баланы қоғамның ең маңызды
құндылығы ретінде танып, оның рухани дүниесінің баюына, шығармашылық
қабілетінің қалыптастыру арқылы интеллектуалдық мүмкіндігінің жоғары
деңгейге жетуіне жағдай жасау.
Елімізде балабақшадағы балалардың ойын әрекеті туралы және оның ішінде
дидактикалық ойындарды оқу-тәрбие үдерісінде қолданудың жолдарын
Ф.Н.Блехер, Джафарлы, Г.И.Камаева, Г.А.Ляпина, Э.М.Муртазина, М.Мұхамедин,
А.К.Никифорова, Н.Н.Страздас, М.Т.Тұрыскелдина, Р.Т.Талипова, Т.Иманбеков
зерттеуінде мектеп жасына дейінгі балалардың дамытушы ойындар арқылы
шығармашылық қабілет әрекетін қалыптастыру мәселесі ішінара қарастырылған.
Т.Ж.Бекботчаева, А.К.Айтпаева, Қ.Сағындықов, Г.М.Қасымованың
зерттеулерінде қазақтың ұлттық ойындарын сюжетті-ролдік ойындар арқылы
мақсаттарын жіктеген. Дей тұрғанмен, қазіргі мектепке дейінгі білім беру
мекеме жағдайында балалардың сюжетті-ролдік ойындар арқылы шығармашылық
қабілетін қалыптастырудың қажеттігі мен бұл мәселенің теориялық тұрғыда
және ғылыми-әдістемелік жағынан қажетті зерттелмеуі, сонымен қатар бүгінгі
мектепке дейінгі білім беру мекемелерінде нақты қалыптасқан жағдайында
оқытуды белсендіру мүмкіндіктерін ескеру арқылы бұл мәселені шешуге
бағытталған зерттеу жұмыстарының жеткіліксіздігі қарама-қайшылықтарды
туындатып отыр. Осы қарама-қайшылықтардың дұрыс шешімін іздестіру біздің
зерттеу мәселемізді айқындауға және тақырыпты Балабақшада сюжетті-ролдік
ойындарды қолданудың маңызы атты тақырыбының көкейкестілігін дәлелдейді.
Осыған орай зерттеудің негізгі мәселесі сюжетті-ролдік ойындар арқылы
балалардың шығармашылық қабілеттерін қалыптастыру болып табылады.
Зерттеудің мақсаты: мектепке дейінгі білім беру мекемелерде балалардың
ойын әрекетінде балалардың шығармашылық қабілеттерін қалыптастыруды
теориялық тұрғыдан негіздеу.
Зерттеу міндеттері:
- Балабақшадағы балаларға сюжетті-ролдік ойындарды қолданудың
педагогикалық-психологиялық мәселелерін айқындау.
- Балабақшадағы балаларға сюжетті-ролдік ойындарды қолдану негізінде
шығармашылық қабілеттерін қалыптастырудың мүмкіндіктерін анықтау.
- Балабақшадағы балаларға шығармашылық қабілеттерін қалыптастырудың
жолдары мен әдіс-тәсілдерін қарастыру.
Зерттеу нысаны: мектепке дейінгі білім беру мекемедегі оқу-тәрбие
үрдісі.
Зерттеу пәні: мектепке дейінгі білім беру мекемедегі ойын әрекетінде
балалардың шығармашылық қабілеттерін қалыптастыру үдерісі.
Зерттеу әдістері: Зерттеу жұмысында психологиялық, педагогикалық
әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау, озық тәжірибелерді талдау,
балалардың ойын әретінде шығармашылық қабілеттерінің дамуын саралау,
бақылау, әңгімелесу, тәжірибелік іс-әрекеттер нәтижесіне баға беру.
Зерттеудің теориялық мәнділігі мен ғылыми жаңашылдығы:
- Балабақшадағы балаларға сюжетті-ролдік ойындарды қолданудың
педагогикалық-психологиялық тұрғыда талдау жасалынып, оның мәселелерінің
мәні айқындалды;
- сюжетті-ролдік ойындардың тәрбиелік жақтары таразыланып,
қазақстандық педагогикалық ой-пікірлердің дамуына қосқан үлесі
анықталды;
- Сюжетті-ролдік ойындарды қазіргі мектепке дейінгі білім беру
мекемелеріндегі оқу-тәрбие үрдісінде пайдаланудың мүмкіндіктері
айқындалып, педагогикалық-әдістемелік ұсыныстар берілді;
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: Әрбір жас кезеңіндегі балалардың
өзара жас ерекшеліктеріне байланысты және даму дағдарыс барысындағы
балалардың қарым-қатынасқа түсудегі сюжетті-ролдік ойындардың қиыншылықтары
мен өзіндік мінез-құлық ерекшеліктеріне байланысты қарым-қатынас жасау
барысында балалармен жұмыс жүргізу ерекшеліктерін ғылыми тұрғыда дәлелдеп,
психолог қызметінде тиімді қолдану жолдары көрсетілді.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Конституциясы; Қазақстан –
2030 даму стратегиясы; Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы;
Елбасының жолдаулары; зерттеу мәселесі бойынша философтардың, әдебиеттану
мен педагог, психологтардың еңбектер.
Зерттеудің көздері: зерттеу мәселесі бойынша философтардың,
әлеуметтанушылардың, психологтардың, педагогтардың еңбектері, білім беруді
дамытуға арналған бағдарламалар, ҚР Білім туралы Заңы т.б.
Зерттеу базасы: Түркістан қаласы, Алия балабақшасы.
Диплом жұмыстың құрылымы: Белгілеулер мен қысқартулардан, анықтамалар
мен нормативтік сілтемелерден, кiрiспеден, екi тараудан, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.
1 БАЛАБАҚШАДАҒЫ БАЛАЛАРҒА СЮЖЕТТІ-РОЛДІК ОЙЫНДАРДЫ ҚОЛДАНУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Балабақшадағы балаларға сюжетті-ролдік ойындарды қолданудың
педагогикалық-психологиялық мәселелері
Егемендi елiмiздiң болашағы жас жеткiншектердiң бiлiм дәрежесiнiң
тереңдiгiмен өлшенедi. Қазiргi заманғы бiлiм беру әлеуметтiк құрылымының
маңызды элементтерiнiң бiрiне айналды. Адамның жеке басын қалыптастыру
негiзi балабақшадан бастап қаланатыны бәрiмiзге белгiлi. Балабақшадан
бастап балаларға бiлiмнiң қыры мен сырын жетiк таныту, қабiлеттерiн
шыңдау, адамгершiлiк қасиеттерiн дарытып, Қазақстан Республикасының азаматы
деген атаққа лайық болатындай етiп тәрбиелеу - бiздiң мiндетiмiз болмақ.
Сондықтан да балабақшадан бастап баланың жан-жақты дамуына басты назар
аударылуы керек.
Қазақстан Республикасының "Білім туралы" заңына сәйкес "Әр баланың
жеке қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы, жеке адамның дарындылығын,
талантын, қабілетін дамыту" сияқты өзекті мәселелер енгізіліп отырғаны
белгілі [2]. Өйткені ғылым мен техниканы, өндірісті әлемдік деңгейде дамыту
үшін елімізге шығармашылықпен жұмыс жасайтын білімді, жоғарғы дайындығы бар
білікті мамандар қажет. Cондықтан республикамыздың білім беру жүйесі де
қоғам дамуымен бірге дамып, жетіліп отыр. Жас ұрпаққа сапалы білім мен
ұлағатты тәрбие беру, өміріне жолдама алуына жағдай жасау үшін білім беру
ісін әлеуметтендірудің маңызы зор.
Шығыстың ұлы ойшылы Әбу Насыр әл Фараби өзінің "Бақыт жолында" атты
философиялық шығармасында адамның танымын дамыту арқылы ғана ойы бақыт
жолына жетелеуге болатындығына тоқтасақ, ұлы Абай өзінің қырық үшінші қара
сөзінде баланың танымын алғашқы күннен бастап дамытпаса, өзінің із-түссіз
жоғалып, жойылып кететінін айтады. Ағартушы ұстаз Ы. Алтынсарин өзінің
көптеген еңбектерінде таным әрекетінің негізі - оқу, білім деп
тұжырымдайды.
Сонымен, баланың танымын алғашқы күннен бастап дамыту құралы да,
балада оқу мен білімнің, тәрбиенің негізін қалыптастыратында - ойын әрекеті
болып саналады.
Орыс педагогы В. А. Сухомлинский: "Ойын баланың алдынан өмір есігін
ашып, оның шығармашылық қабілетін дамытады, ойынсыз ақыл - ойдың қалыптасуы
мүмкін де емес" десе [3], ғалым Е. А. Покровский өзінің балалардың
ойындарына арналған еңбегінде әрбір халықтың ойын туралы түсінігіне
сипаттама береді. Мысалы: ежелгі гректерде "ойын" түсінігі балалардың
қимылы деген ұғымды білдіреді, ал еврей халқында "ойын" сөзі қуаныш, шаттық
сезімдерін сипаттайды - деп, барлық халықтың ойын түсінігінің түп -
тамырының сабақтасып жатқандығы туралы тұжырым жасайды. Ойын - таным
процесінің дамытудың негізгі болғандықтан әрбір тәрбиеші оқыту мен тәрбие
берудің мазмұнын үнемі ойын элементтерімен толықтырып отыру керек.
Ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде ойынды дұрыс колдану үшін тәрбиешіге
ойындардың мазмұны мен өткізілу әдістемесін жете білу, әр бір тақырыпқа
байланысты оқу жылының басында оқу жоспарына енгізу, ойынның тәрбиелік және
танымдық мақсатын аша білу, ойын арқылы баланы танымына әсер етіп, даму
барысына үнемі зерттеу жүргізу талаптары қойылады.
Ойын тек баланың іс-әрекеті ғана емес, ойын – еңбек, ойын – оқу, ойын
- әлеуметтік қарым – қатынаста ерекше орын алатын әрекет түріне жатады.
Педагог және психолог ғалымдар ойын іс - әрекетін жан – жақты зерттеп,
баланың дамуын, тәрбиеленуін, танымдық қызығушылығын арттырудың негізгі
құралы ретінде қарастырып келген.
Іс-әрекетте ойын, оқу және еңбек түрлеріне бөлінсе, ал ойын бала үшін
алғашқы рет қоршаған ортаны тану құралы болып табылады.
Ойын ұғымына анықтама берсек – бұл адамның мінез – құлқын өзі
басқаруымен анықталатын әлеуметтік тәжірибені қалыптастыратын негізгі іс -
әрекеттердің түрі. Ойынсыз ешқандай бала дамымайды, қалыптаспайды, ойын
арқылы бүлдіршіндер қоршаған ортаны таниды. Әсіресе, баланың өмірінде
сюжетті-ролдік ойындардың орны ерекше.
Ойын – балаларға ең тиімді әрі қолайлы іс-әрекеттің түрі, қоршаған
ортадан алған әсерлерін ойын барысында өңдейді, қарым-қатынас жасайды.
Ойынның мазмұны баланың тікелей байқағанын, болмаса үлкендердің қызметін
қайта жаңғыртумен байланысты. Ойын барысында балалардың ойлауы және қиялы,
оның эмоционалдылығы, белсенділігі, қарым-қатынас қажеттілігінің
ерекшеліктері көрініс табады. Ойын балаларда келешекте оқу әрекеті мен
еңбекте қажет ақыл-ойын дамытады, оның тұлғасының қалыптасуына ықпал етеді,
қасиеттері қалыптасады. Өз кезегінде ойын ойнаушыдан ақылдылықты,
төзімділікті, дербестілікті, белсенділікті, эмоционалдылықты талап етеді.
Ойын - адамның іс-әрекетінің бір түрі. Ойын, ойнау көпмағыналы
ұғым. Мысалы, ертеде гректер ойынды тек балаларға тән іс-әрекеттер десе,
еврейлерде қалжың мен күлкі мағынасында қолданылған, кейінірек келе, барлық
европалық мемлекеттердің тілдерінде ойын бір жағынан ауыр еңбектен
айырмашылығы бар адамдардың кең ауқымды әрекеттері ретінде, ал екінші
жағынан адамдарды қуантатын, сауықтыратын және рақаттандыратын әрекеттері
ретінде қолданылып келеді. Сонымен, бұл ұғым бала ойынынан бастап
сахнада кейіпкерлерді сомдау әрекеттерінің барлығын қамтып отыр.
Ойын ғылыми зерттеулердің пәні ретінде қарастырыла бастағанға дейін,
балаларды тәрбиелеудің бір құралы ретінде ғана қолданылып келген. Қазіргі
кезде ойынды – адамның дүниетанымының алғашқы қадамы ретінде қарастырып
отырмыз. Ойын арқылы балалар өмірден көптеген мәліметтер алып, білімін
толықтырып жетілдіреді.
Ойын - бала әрекетінің бір түрі, адамзат мәдениетінің қазынасы. Ұлы
педагогтер, ғалымдар баланы тәрбиелеудегі ойын рөлін жоғары бағалаған. Бала
ойын арқылы өмірге енеді, табиғатпен, қоршаған ортамен қарым-қатынасқа
түседі, еңбек ете білу дағдысы қалыптасады.
Психологтар мен педагогтер ежелден-ақ ойын мәселесіне өз назарын
аударғанымен, тек ХІХ ғасырдың аяғында ғана арнайы зерттеу пәніне
енгізілді.
Көптеген ойындарға тән ортақ белгілер деп төмендегілерді С.А.Шмакова
айтуға болады делінген:
- Тек қана нәтижесінен ғана емес, әрекет үрдісінің өзінен де ләззат
алу үшін баланың тілегімен ғана қабылданатын, еркін дамытушы әрекет
(әрекеттік (процедуралық ләззат);
- Елеулі мөлшерде суырып салмалық, шығармашылық, осы әрекеттің
белсенді сипаты (шығармашылық аясы);
- Әрекеттің эмоцияналды көтеріңкілігі, бәсекелестік, жарыс
(эмоционалдық қуат);
- Ойын мазмұнын, оның дамуын логикалық және мерзімдік, уақыт
тұрғысынан бейнелейтін тікелей және жаңа ережелердің болуы.
Ойындық әрекет бағдарламасын зерттеген ғалымдар пікірінше ойын
педагогикалық мәдениет феномені ретінде төмендегідей қызметтерді атқарады:
1. Әлеуметтендіру қызметі. Өйткені, ойын – баланы күшті қоғамдық
қатынастар жүйесіне енгізу және оған мәдениет байлығын игерту құралы.
2. Ұлтаралық қатынас құралы қызметі. Себебі, ойын – балаға жалпы
адамзаттық құндылықтарды, түрлі ұлт өкілдерінің мәдениетін игеруге
мүмкіндік туғызады. Өйткені ойын - әрі ұлттық, әрі интернационалдық,
сонымен бірге жалпы азаматтықта.
Ойында бала адамзат тәжірибесі аясында өзін-өзі көрсету қызметін
көрсетеді. Өйткені, ойын бір жағынан баланың практикада өмірлік нақты
қиындықтарды жою жобасын тексеруге және құруға мүмкіндік берсе, екінші
жағынан тәжірибесінің олқы тұстарын айқындауға мүмкіндік береді.
3. Ойынның қатысымдық қызметін – балаға шынайы күрделі адамдық қатысым
аясына енуге мүмкіндік беретін дерегі айқын көрсетеді.
4. Ойынның диагностикалық қызметі - педагогқа баланың әр қырынан:
нтеллектуалдық, шығармашылық, эмоционалдық және т.б. көрінуін
диагностикалауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар ойын – баланың өз күшін
нақты сезінетін, өзін-өзі бағалау, еркін әрекеттегі мүмкіндіктерін танитын
өзін-өзі көрсету аймағы болып табылады.
5. Ойынның емдік қызметі – баланың қарым-қатынаста, оқуда, мінез-
құлқында туындайтын әр түрлі қиындықтарды жеңу құралы ретінде қолданылуымен
түсініледі. Ойынның мұндай қызметін Д.Б.Эльконин аса жоғары бағалайды.
6. Ойынның түзеу қызметі деп – баланың тұлғалық құрылымының
көрсеткішіне жағымды өзгерістер, толықтырулар енгізу түсініледі. Ойын
әрекетінде бұл үрдіс басқа кездегіден гөрі неғұрлым жұмсақ өтеді.
7. Ойынның дамытушылық қызметі, оның ең маңызды қызметтерінің бірі.
Сонымен бірге, ойын – баланың қызығушылықтан дамуға ұласатын,
қызығушылығының ұйымдастырылған мәдени стратегиялық - кеңістігі.
Соңғы жылдары сюжетті-ролдік ойындардың теориялық және практикалық
мәселелері көптеген ғалымдармен зерттеліп зерделенген: А.П.Усова,
Е.И.Радина, Ф.Н.Блехер, Б.И.Хачапуридзе, З.М.Богуславская, Е.Ф.Иваницкая,
А.И.Сорокина, Е.И.Удальцова, В.Н.Аванесова, А.К.Бондаренко, Л.А.Венгер.
Барлық зерттеулерде оқыту мен ойын арасындағы өзара байланыс, ойын
үдерісінің құрылымы, дидактикалық мақсаттағы ойындарды басқарудың формалары
мен әдістері анықталды.
Қазақ халқының ұлттық ойындарын да ғалымдардың зерттеу нысаны болып
отыр. Олар М.Т.Таникеев, Т.Тотенаев, Ж.Төлегенов, Т.Ж.Бекботчаев,
Е.Сағындықов, Қ.Б.Жарықбаев, Х.К.Байрамқұлова, С.А.Ұзақбаева, Н.К.Ахметов,
А.Айтбаева, К.Т.Жаңабаев, Н.Ж.Баримбекова, М.Т.Тұрыскелдина және т.б.
қазақтың ұлттық ойындарының оқу-тәрбиелік мәнін ашып айқындап отыр.
А.Рысқұлбекова ойынның адамның дамуына, қалыптасуына, тәрбиесіне
байланысты осы кезге дейін:
- ойын-сауық;
- коммуникативтік;
- диагностикалық;
- коррекциялық;
- әлеуметтендіру – сияқты әртүрлі функциялары анықталуда [4].
Ойын – баланың рухани өміріне қоршаған орта және құбылыстар туралы
ұғымдар, көзқарастар көрінетін үлкен жарық терезе деп Кеңес педагогы
В.А.Сухомлинский атап көрсетсе [3], ал Н. К. Крупская өзінің көптеген
ғылыми мақалаларында ойынның баланы адамгершілікке тәрбиелеудегі,
дүниетанудағы маңызы туралы айтып кеткен [5]. Мұндай көзқараспен келісе
отырып Ф. Гоноболин Ойын - баланың өздері өмір сүріп отырған дүниені тану
жолы... деп қарастырады [6].
Сонымен қатар, Н.К.Крупская педагогикада ең алғаш болып ойын мен
еңбектің байланысы туралы мәселені көтерді. Ол балалардың бұл іс-
әрекеттердің арасында ешқандай шектеу қоймай қарайтынын дәлелдеп көрсетті
және ойында – еңбектегідей, ең бастысы – мақсат қою және оны орындау [5].
Бұл ойды әрі қарай А.С.Макаренко дамытып, жақсы ойын жақсы еңбекке
ұқсайды, балаларды ойлау әрекеті, еңбектену әрекеті, шығармашылық қуанышы,
жауапкершілік сезімдері біріктіреді деп айқындаған [7].
Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн, Д.Б.Эльконин, Б.Г.Ананьев, А.Н.Леонтьев
секілді ғалымдар психология тұрғысынан ойынды зерттеуге ат салысты.
С.Л.Рубинштейннің пікірінше "ойын негізінде адамның барлық психикалық
қабілеттері қалыптасады, баланы ересек өмірге дайындайды. Ойын арқылы бала
қоршаған ортамен қарым-қатынас жасайды.
Ойынды адам санасының қоршаған ортамен араласуындағы эвристикалық іс-
әрекеті туралы Д.Б.Эльконин деп қарастырды [8].
Психологтар ойынның мынадай тізбесін дәлелдеген:
Қажеттілік - мотив – мақсат - ойын іс-әрекеті - нәтиже.
Демек, психологиялық тұрғыдан ойын:
а) Әлеуметтік тұрғыдан ойлауды қалыптастырады:
ә) Танымдық мотивтің дамуына әкеледі;
б) Іс-әрекеттің бір түрі ретінде оқу және еңбекпен қатар тұрады;
в) Логикалық ойлаудан эвристикалық ойлауға үйретеді.
Атақты психолог Л.С.Выготский: Балалар мен жасөспірімдердің көбінесе
мақсатты дұрыс коя алмайтындығын жиі кездестіреміз. Баланың белгілі бір
істе нәтижеге кол жеткізе алмауы қолынан келмегендік емес, кайта не үшін
жасау керектігінің өмірлік маңызын түсінбегендіктен болады [9].
Балабақшадағы балалардың зейіні тұрақсыз, импульсивті, кабылдау
мүмкіндіктері де әр түрлі. Дегенмен де әр баланың бір нәрсеге бейімі
болады. Бейімділік — оянып келе жатқан жаңа қабілеттін алғашкы белгісі.
Баланың шығармашылық қабілетін дамытуға балабақша ғана мақсатты түрде
әсер ете алады.
Қазақстандық ғалым Н.Құлжанова ойынды әдептілік, тәрбиелік мақсатта
пайдалану – болашақ өміріне түзу жол салу, үлкендерге еліктеу және өмірдің
талаптарына сай бейімдеу деп түсіндірген және педагогикалық үдерісті
жетілдірудегі ойынның алар орнын жоғары бағалаған.
Әр ойын баланың ерекше дамуына әр қилы әсер етеді. Мазмұнды
рөлді ойындар айналадағы дүние туралы түсінігін кеңейтіп, сөзін дамытады,
ал сюжетті-ролдік ойындар көркем әдебиет шығармаларын терең түсінуіне,
тілінің дамуына әсер етеді және балалар өздерінің үлкендермен бірге жүруге
ұмтылысын көрсетеді..
Ойын өсіп келе жатқан бала организмінің қажеттілігі. Ойын барысында
балада тапқырлық, төзімділік, ұжымшылдық, күштілік, табандалық, белсенділік
сияқты қасиеттері мен ұйымдастырушылық дағдылары қалыптасады.
Балабақшадағы балаларға ойын аса үлкен маңызға ие және ойын – оларға
оқу, ойын – еңбек, ойын – тәрбие формасы. Ойын қабылдаудың, зейіннің, есте
сақтау мен ойлаудың, шығармашылық қабілеттердің дамуына әсерін тигізеді,
баланың ақыл-ойын дамытуға бағыттайды. Үлкендерге белгілі нәрсені бала ойын
ойнау арқылы өзіне жаңалық етіп ашады [10].
Сол себепті балабақшадағы баланың сюжетті-ролдік ойын ойнау
қажеттілігі мен ойынға құштарлығын белгілі бір оқу міндеттерін шешу үшін
бағыттап пайдалану қажет.
Қазіргі кезде педагогика ғылымында ойынды балабақшадағы
балаларды оқыту мен тәрбиелеудің әдісі деп санайтын – ойын педагогикасы
деген бағыт пайда болды, ойын (ойын әрекеті, ойын формасы, ойын
технологиясы, тәсілі) - балаларды оқу еңбегіне ендірудің маңызды жолы.
Әлемде бала өміріне біртіндеп кіреді. Бала ең алдымен оны үйде,
балабақшада не қоршап тұрғанын ұғынады. Біртіндеп өмірден алған тәжірибесі
көбейеді. Балабақшадағы балалар өзінің айналасындағы қоршаған ортамен
танысуға өте құштар. Бұл баланың бірнеше сұрақтар қоюына әкеліп соғады.
Яғни, балаға әлем аздап ғана сырын ашса, онда баланың білуге деген
құштарлығы арта түседі. Ойын – баланың бірінші әрекеті, сондықтан да оның
мән–мағынасы ерекше. Қазақ халқының ұлы ойшылы Абай Құнанбаев: Ойын ойнап,
ән салмай, өсер бала бола ма?, - деп айтқандай баланың өмірінде ойын
ерекше орын алады. Балабақшадағы балалардың зейіні тұрақсыз болады. Оларды
біркелкі жұмыс тез жалықтырады. Сондықтан олардың зейінін үнемі қажетті
бағытқа аудару үшін сюжетті-ролдік ойын түрінде жүргізу қажет. Өйткені
ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде алған білімді сюжетті-ролдік ойынмен
тиянақтау білімнің беріктігіне негіз қалайды.
Сюжетті-ролдік ойын барысында баланың жеке басының қасиеттері
қалыптасады. Баланың қуанышы мен реніші ойында айқын көрінеді. Сюжетті-
ролдік ойын кезіндегі баланың психологиялық ерекшелігі мынада: олар
ойланады, эмоциялық әсері ұшқындалады, белсенділігі артады, ерік қасиеті,
қиял елестері дамиды, мұның бәрі баланың шығармашылық қабілеті мен дарынын
ұштайды. Балабақшадағы балалар көргендерін, байқағандарын, айналасынан
естігендерін ойын кезінде қолданатын байқауға болады. Ойын айналадағы
болмысты бейнелейді. Ойын барысында балалар дүниені тани бастайды, өзінің
күш жігерін жұмсап, сезімін білдіруге мүмкіндік алады, адамдармен араласуға
үйренеді.Сондықтан да ойшыл ұлы адамдар балаларды ойын арқылы оқыту керек
деген ойға келді [11]. Ойын арқылы оқыту, бұл ой көптеген тәрбиешілерді
қызықтырды. Грузин педагогы Ш.А.Амонашвили ойын арқылы балаларға өте қиын
әлемдік танымды түсіндіре білді. Ш.А.Амонашвили өз балалармен ойын
ойнағанда өзін балалармен бірдей қоя отырып, олардың көңіліне, ойына,
санасына пайдалы ұғымды беріп, өз ісіне сенімді болып, қиындықтарды жеңе
білуге үйретті және баланың көздерінде білімге деген құштарлықты байқады.
Ойын арқылы оқытудың арқасында сюжетті-ролдік ойын пайда болды. Берілген
ойындарды қолдану іс-әрекеттің әсерлігін арттырып, балалардың үй-тұрмысын,
заманауи оқиғалардың және басқаларды (космостың ұшуы және т.б.) бейнелеу
арқылы ойлауын, қабілеттерін дамытады. Бұл ойындарды тәрбиешінің
шығармашылықпен түрлендіре отырып, балалардың психофизиологиялық
ерекшеліктерін ескеріп, жаңа тақырыпты өткенде, өтілген материалды
қайталағанда, білімді тиянақтау кезінде іс-әрекеттің мазмұнына сай
пайдалануға болады. Сондықтан, бұндай ойындар ойнау балалардың ойлау,
қабылдау, еліктеу қабілеті және заттардың түрін, түсін, көлемін ажырата
білуін дамыта түсу үшін өте қажет.
Сюжетті-ролдік ойындарда міндетті түрде бірнеше бала қатысатын ойындар
түрін пайдаланған тиімді. Ойын арқылы оқыту үшін сюжетті-ролдік ойындар
құрылған. Балаларға белгілі тақырыпта тапсырмалар ойын түрінде беріледі,
бұл сюжетті-ролдік ойындардың негізгі ерекшеліктері. Балалар ойнау арқылы
белгілі бір білім, білік, дағдыларды және ойын әрекеттерін меңгереді. Әр
сюжетті-ролдік ойынның танымдылық және тәрбиелік мазмұны болады.
Балаларды пәніне қызығушылығын арттыру мақсатында сюжетті-ролдік ойындар
ұйымдастыру керек және тәрбиешінің алға қойған мақсатына қалай жету деген
сұрақтардың негізінде құрастырылған. Ойындардың тиімділігі көп жағдайда
тәрбиешінің көңіл–күйіне де байланысты болады. Әр ойынды өткізген кезде
тәрбиешіге шығармашылық қажет.
Педагог ғылымдар ойынның оқыту процесінде оң әсерін тигізетініне
келісе отырып, мынандай пікір айтады.
Ойынды "как мощное средство стимулирования познавательного интереса
учащихся" - деп белгілі педагог Ю.К.Бабанский көрсетсе, педагогтардың
арасында ойын іс-әрекетін педагогикалық құбылыстардың қай түріне жатқызу
жөнінде бір пікір жоқ. А.С.Гуревич, А.В.Килиниюктер ойынды оқытудың активті
түрі деп қарастырса, Н.Н.Скатова оқытудың ойын элементтері деп қарастырады.
Біз ойынды әдіс деп қарастырамыз. Себебі әдіс секілді ойын кезінде баламен
тәрбиешінің арасындағы байланыс туындап оқыту үдерісінде тактиканы емес,
стратегияны анықтайды. Біз ойынды іштей жөндей отырып оның мынадай
элементтерін өзара тығыз байланыста болатынын атап көрсеткіміз келеді.
Ойын элементтері ойынның біртұтас құрылысын береді. Ойын құрылысында
алдымен оқытудың мақсаты тұрады. Ойын - өзіндік басқаруды жинақтайтын
қоғамдық тәжірибені меңгеруге бағытталған белгілі бір жағдайдағы іс-
әрекеттің түрі. Адам әрекетіндегі ойын құрылымының кезеңдері [12].
1) мақсат қою,
2) жоспарлау,
3) мақсатты жүзеге асыру,
4) адамның өзін субъект деп табуын қорытындылау болып бөлінеді.
С.А.Шмаковтың пікірінше, ойын - бұл тәртібіне өзіндік басқаруды
жинақтайтын қоғамдық тәжірибені меңгеруге бағытталған белгілі бір
жағдайдағы іс-әрекет түрі. Көптеген ойындар келесі түрлерімен ерекшеленеді:
1) еркін дамитын әрекет;
2) шығармашылық әрекет;
3) тікелей немесе жанама ережелер.
Ойынның дидактикалық үрдісте атқаратын көптеген функциялары бар. Олар
[13]:
1. Әлеуметтену.
2. Ұлтаралық араласушылық функциясы.
3. Ойында өзін ұстай алу функциясы.
4. Ойынның коммуникативті функциясы.
5. Ойынның диагностикалық функциясы.
6. Терапевтік функциясы.
7. Жөндеу функциясы.
8. Сауықтық-ойын функциясы.
Ойын - әрекеттің қажетті түрі арқылы баланың жинақталған өмірлік
тәжірибесі көрінеді, қоршаған ортаға деген көзқарастары терендейді және
бекітіледі, оларға қажетті табысты еңбек әрекеттері мен дағдылану,
ұйымдастырушылық қабілет тәрбиеленеді.
Ойын – тәрбиеші әрекеті тарапынан, бақылау мен бағалаудан тыс еркін
тәртіп ережелерінен тұратын қызмет түрі.
Әрбір ойында жарыс элементтері бар. Жарыста баланың жеңіске деген
құштарлығы, белсенділігі туындайды. Жарыс элементтері эмоциялық қызығуды
арттырады, баланың өзін-өзі бағалау әрекетін жандандырады. Бала жарыста
өз еңбегінің нәтижесін топтарының нәтижесімен салыстырып өзінің
көрсеткіштерін жақсартуға тырысады [6].
Ойын балабақшадағы білімнің жеке бағыт алу негізі болып табылады.
Ойынның атқаратын міндеттері:
- психологиялық - эмоциялық дәрежесінің мүмкіндігін арттырады және
шаршағанды басып, сергітеді.
- психотерапиялық - баланың өзіне және басқаларға деген қатынасы
өзгереді, психологиялық көңіл-күйі, қатынас тәсілдерін өзгертуге
көмектеседі.
- технологиялық - тиімді ойлау өрісінен біртіндеп шығаруға рұқсат ете
отырып қиал өрісіне шынайы әрекетті қайта енгізу.
Бала ойнағанда өзін қауіпсіз, қолайлы және дамуына қажетті
психологиялық еркіндікті сезінеді
Ойын технологиясының мүмкіндіктерін талдау кезінде жалпы
көрсеткіштерге бөлуге болады: танымдық әрекетке белсенді қатысуға деген
бала ұмтылысы, әрекет субьектісі ретінде өзінің жеке қайталанбас тұлға, өте
сиректігін жете түсіну, оның әрекетті түрлерін тандау мүмкіндіктерін
қабылдау
Ойын технологияларының белгілері [14]:
- ойын үлгісінің бар болуы;
- ойын қойылымдары;
- рольдікпозициялар;
- альтернативалық шешімнің мүмкіндіктері;
- жобаланған нәтижелер;
- бағалау критерилері;
- сезім әрекетінің серпілуінің бар болуы.
Ойынды топтастырудың әр түрлі ыңғайы бар. Олар: өңделген үлгіленген
жағдайдың мінезделуіне қарай; ойын процесінің мінезіне қарай; ақпаратты
өңдеу және тарату тәсілдеріне қарай; танымдық қызықты театрланған; рөлдік,
имитациялық еліктеу және т.б. ойындар қолданылады.
Мінезіне қарай ойынды келесі топтарға бөлуге болады:
1. Оқыту, жаттығу, бақылау және талдап қорыту
2. Танымдық, тәрбиелік, дамытушылық
3. Репродуктивті, продуктивті , шығармашылық
4. Коммуникативті (қатынас), диагностикалық хабардар ету және т.б
В.А.Сухомолинскийдің сөзімен айтар болсақ, Ойынсыз ақыл ойдыңқалыпты
дамуы да жоқ және болуы да мүмкін емес. Ойын дүниеге қарай ашылған үлкен
жарық терезе icпетті, сол арқылы баланың рухани ceзімі жасампаз өмірмен
ұштасып, өзін қоршаған дүние туралы түсінік алады. Ойын дегеніміз - ұшқын,
білімге құмарлық пен іліктеудің маздап жанар оты деген [3].
Қазіргі уақыттағы білім беру қызметкерлерінің алдында тұрған басты
мақсат - еліміздегі білім беруді халықаралық деңгейге көтеру және білім
сапасын жетілдіру, жеке тұлғаны қалыптастыру, қоғам қажеттілігін өтеу, оны
әлемдік білім кеңістігіне кіріктіру болмақ.
Л.С.Выготский [9], А.Н.Леонтьев [15], И.С.Кон [16] сияқты психологтар
өздерінің еңбектерінде тұлғаның дамуын іс-әрекетпен байланыста қарастырады.
Олар тұлғаның дамуы іс-әрекетке ауысады, нәтижесінде шығармашылық
элементіне бай, адамда еңбектің түріне деген жағымды көзқарас туындататын
іс-әрекет сипат алады. Әрбір іс-әрекет, соның ішінде еңбек іс-әрекеті де
жеке адамының тұлға ретінде қалыптасатын ортасымен өзара байланысты үдеріс
болып табылады. Сонымен қатар іс-әрекеттің мынандай құрылымдары бар [17]:
1. қажеттілік,
2. қызығушылық,
3. бейім,
4. қабілеттілік және т.б.
Адам іс-әрекетін тұтас жүйе ретінде А.Н.Леонтъев қарастыра,
қажеттілік субъектінің іс-әрекетіне басшылық жасай алады, бірақ олар бұл
функцияны бір шартта ғана орындай алады, яғни, ол іс-әрекет нақты болған
кезде, - деп тұжырымдайды [15]. Субъектінің қызметі сыртқы және ішкі
ортада сипат алады және шындықтың (объективті дүниенің) психикалық
сәулеленуі арқылы реттеледі. Заттық әлемде субъекті үшін мотив ретінде
қолданылатын нәрсенің бәрі де жұмыстың мақсаты мен шарты ретінде
қолданылады да, адам есіне сақталады, – дейді [15]. Яғни, іс-әрекет адамның
қорғашан ортадағы белсенділігімен байланысты. Оның пікірінше іс-әрекеттегі
сыртқы ортаны құрайтын қажеттілік пен қызығушылық.
...Қызығушылық дегеніміз, бір жағынан, әлеуметтік-экономикалық,
екінші жағынан жеке психологиялық құбылыс. Қызығушылық сана-сезімде
қалыптасатын әлеуметтік жағдай, іс-әрекетке ауысатын сана-сезім.
Қызығушылықтың обьективтілігі ол бірі жағынан субьектінің жағдайы, ал
субьективті жағдай болып идеалды қозғаушы күштер болып табылады. Олар
қалау, ұмтылыс, іс-әрекет себептері (түрткі) болып табылады. Осы
түрткілердің объективті негізі қызығушылықтың мәні болып табылды деген өз
пікірінше И.С.Кон [16].
Балаларды ойын арқылы оқыту мен тәрбиелеу жұмыстары мынадай бірнеше
маңызды мәселелерді шешеді: біріншіден, балалар ойын кезінде бір-бірімен
тең құқықтыққа ғана қолы жетіп қоймай, бір-бірімен қарым-қатынастары артып,
ұнамдық қасиеттері дамиды, бұл балалардың логикалық ойлары дамитыны
сөзсіз; екіншіден бұл балалардың білімді сапалы меңгеруін қамтамасыз етеді,
үшіншіден, балалардың арасында жарыс пайда болады, баланың жеке тұлғалық
қасиеттерін қалыптастырады, төртіншіден, балалар шығармашыл ойлауға
дағдыланады.
Ойындарды педагогтың кәсіби шеберлігін дамытуда, құзырлылығын
анықтауда пайдалану арқылы оң нәтижелерге қол жеткізуге болатынын
күнделікті тәжірибенің өзі дәлелдеуде. Ойындардың өзі бірнеше топқа
бөлінеді. Олар: иммитациялық, операциялық, рөлдерді орындау, іскерлік
театр, психо және социодрамалар.
Психодраманың туып, дамуына ерекше үлес қосқан Джекобу Леви Морена
болды. Классикалық психодрама – топтық жұмыстың өте айқын, ең эмоционалды
бай бағыттарының бірі. Ол жүргізушіден жоғары кәсіби біліктілік пен зор
шығармашылық қабілеттерді талап етеді. Өйткені ол бір мезетте режиссер,
терапевт және сарапшы рөлін атқарады. Бұл әдістің мәні жүргізуші режиссер
басқаруымен топ мүшелерінің арнайы ұйымдастырылған кеңістікте арнайы
тәсілдер көмегімен спектакль қоюында.
Дәстүрлі театрландырылған қойылымдардан оның ерекшелігі- қатысушыларға
бейтаныс жағдай емес, керісінше олардың өздерінің өмірлік тәжірибесі, жеке
проблемалары немесе өзіндік әлеуметтік рөлдердің ойналуында болып табылады.
Сондықтан сахналандырылатын қойылымның авторы қатысушылардың өздері болады.
Оларға режиссер мен топтың басқа мүшелері көмектеседі. Мұнда суырып
салмалық пен аяқ астынан туған, шын жүректен шыққан ойлар мен пайымдауларға
ерекше мән беріледі, ал қойылымның сәтті шығуына кедергі келтіруі де ғажап
емес. Әдетте, топта кәсіби актер режиссердің көмекшісі болуы міндетті емес.
Психодрамалық сессияларды топтастырудың негізгі кезеңдері төмендегілер
болып есептеледі [18].
- сергіту сәті (драмалық фазасы),
- психодрамалық әрекет фазасы (қойылымның жүзеге асуы),
- кіріктіру фазасы, қатысушылар өз пікірлері мен әсерлерімен
алмасады.
Психодрамалық әрекеттер кульминациялық нүктесіне жеткенде, топтың
эмоционалдық қуаты шарықтау шегіне жетіп, катарсис - жан дүниесінің
тазаруы жүзеге асады. Эмоционалдық қабылдау сәтінде жағдайды басқаша
бағалау, қабылдау жүзеге асқандықтан, тұлға аралық қақтығыстарды жағымды
шешуге ықпал етеді. Психодрамалық әрекетке режиссер, протогонист (қойылым
негізіне тәжірибесі алынып отырған адам), оның әріптестері және аудитория
(рөлі жоқ көрермендер) қатысады.
Психодрамаға қатысушылар әрекетке түсу барысында ішкі қайшылықтар мен
маза бермейтін ойларынан арылып, емдік терапия жүреді. Сонымен қатар
көрермендер де терең эмоцианалдық қобалжуды бастан кешіретіндіктен, топ
мүшелерінің өзара сезіммен бөлісуі жүзеге асады. Рөлдік ойын барысында
қатысушылар өз тәжірибесін басынан қайта кешіп қана қоймайды, оны талдап,
мінез-құлықтың жаңа моделін сынап көреді.
Психодрамаларда сезімге қатысты мәселелер қарастырылса, әлеуметтік
драмаларда өзара қатынас деңгейіндегі мәселелер қарастырылады.
Интерактивті әдістер – қарым-қатынас пен біріккен әрекетті танудың
жолдары мен тәсілдеріне меңзейді, белсенді диалог негізінде құрылады.
Қатысушылар бірігіп жұмыс жасауға үйренеді; өз ойларын ортаға салып,
пікірталасқа түседі; өзін-өзі дамытуға деген қажеттіліктерді анықтап, өзін-
өзі бақылай, бағалай білуге машықтанады. Олардың қатарында өзіміз
тәжірибеде қолданып жүрген мынадай әдістерді атап өтуге болады: ми
шабуылы, дөңгелек стол рольдік және іскерлік ойындар, медитация,
дискуссия, тренингтік жаттығулар және т.б. Балаларды кең ойлауға,
шабыттандыруға негізделген тренингтік жаттығулар жеке тұлға белсенділігін
және топтық даму деңгейін көтеруге бағыталған әлеуметтік – психологиялық
оқыту және балалардың тәжірибелік бағытта психологиялық дайындауда
мүмкіндік беретін оқыту әдістерінің ең тиімдісі ретінде оқу іс-
әрекеттерінде кеңінен қолданылып жүр.
Мәселен рольдік ойын элементтерін пайдалана отырып, Абайдың он жетінші
қара сөзін талдағанымызда балалар қайрат, ақыл, жүрек рольдеріне ене
отырып, пікірталасқа түсіп, ғылымға жүгінеді. Мұнда әрбір роль өзінің
дұрыстығын, ақиқаттығын, адамзат үшін қажеттілігін, адалдығын дәлелдеп өзін
жақсы тұстан көрсеткілері келеді. Сонда ғылым жүректің әрі билеуші, әрі
әмірші екендігін айғақтап, үшеуінің де бір кісіде табылса, одан асқан
бақыттың жоқ екендігін айтады. Мұндай талқылаулар білім құндылығы туралы
түсінікті тереңдетіп, дамытады.
Ұйымдастырылған оқу іс-әрекеттерде осы сияқты пікірталастар қызықты да
тартысты өтіп жүр. Оның бірден-бір себебі: тәрбиеші – бала, бала – бала
арасында жағымды қарым-қатынастың орнауы. Жағымды қарым-қатынас - өзін-өзі
және өзгені тану, білу, дамытуда ерекшеленіп, эгоцентризмнен, өзіндік
ұстанымнан альтруизмге, өзгеге, басқаға бағыталған ұстанымға көшуде көрініс
береді. Ол қатысушылардың өзара түсіністігін тереңдетіп, бірінің жан
дүниесін бірі ұғынуға, жағдай жасайды.
Жағымды қарым-қатынасты іске асыру үшін қажетті өмірлік шарттар және
қатысушылардың ішкі дайындығы үлкен роль атқарады. Интерактивті оқытуды
ұйымдастыруда, біздің байқағанымыз, жағымды қарым-қатынас орната білетін
балалардың психикалық денсаулығы, мінездерінің біртұтастығы, салмақтылығы
көзге түсердей. Осы тұста негізгі міндеттердің бірі – қарым-қатынасты
реттеп отыру, қатынас мәдениетіне баулу.
Келесі кезекте психодрама жеке тұлғаның өмір театрындағы
шығармашылық дамытуға негізделіп ұйымдастырылды. Қатысушыларға тек өз ролін
ғана емес, басқа да адамдардың роліне еніп шығармашылық тапқырлығын көрсете
алатындығы, ойын адам өмірінің ажырамас бөлігі, оның әдеттен озбағаны,
шектен шықпағаны абзал екендігі ескертілді.
Топты екі жұпқа бөле отырып Менің құрбым, Жетім бала атты
психодраманы рольдер арқылы көрсетуді ұсындық. Мұнда ойыншылар ішкі және
сыртқы дамуға, тіл табысуға кері әсер беретін мәселелерге көңіл аударып,
баса көрсетті.
Балалар психогимнастика, соның ішінде вербальді емес қарым-қатынасқа
негізделген ойын жаттығуларын орындамас бұрын, бір-бірімізбен сөйлемей-ақ
ұғыну арқылы тіл табысуға болатындығы, егер бізге мұндай ұғыну табылса онда
тілдік қатынасқа түсу де жеңіл, әрі еркін сипат алатындығы түсіндірілді.
Осы орайда ұйымдастырылған арқамен – арқаға, отырып және тұрып, көзбен
ұғыну жаттығулары жағымды эмоциялық күй тудырып, ойыншыларды серігітті.
Бұл жаттығулар өзін-өзі тану пәнінің үш алыбы: қайырымды сөздер,
көзбен-көзге, жанасу бойынша құрылды.
Жаңа педагогикалық технологияны меңгеруге қатысты оқытудың әдістері
төмендегідей болмақшы: проблемалық-іскерлік ойын; рефлексивті-рольдік ойын;
педагогикалық шеберханалар; панорамалық сабақ; практикалық сабақтар;
педагогикалық ринг; педагогикалық идеялар, аукцион; сынақ мерзімін өткізу;
бейнетаспаға түсірілген оқу іс-әрекеттен көру; ашық сабақтарға кіру,
талдау; педагогикалық тренинг.
Қоғам дамуының осы сатысында ойынның жаңа түрі — рольдік ойын пайда
болады. Бұл ойын арқылы балалар өздерінің негізгі әлеуметтік қажеттілігін -
үлкендермен бірге өмір сүруге ұмтылысын қанағаттандырады, өйткені бұл
қажеттілік олардың еңбегіне қатысудың негізінде қанағаттандырылуы мүмкін
емес. Өзімен-өзі жүрген балалар өзара бірігіп, қоғамдасып, үлкендердің
әлеуметтік қатынасы мен еңбек іс-әрекеттерінің негізгі белгілерін
қайталайтын ойын ұйымдастырып, өздері үлкендердің ролін орындауды қалайды.
Сөйтіп, өндіріс пен өндірістік қатынастардың күрделіленуіне байланысты
баланың қоғамдағы ерекше орнына олардың үлкендермен ортақ өмірінің ерекше
формасы ретінде біреудің ролін ойнау пайда болады.
Ролдік ойында заттың іс-әрекеттерді жаңғырту екінші кезекке ығысады
да, қоғамдық қатынастар мен еңбек функциясын жаңғырту бірінші кезекке
шығады. Сол арқылы баланың үлкендермен байланыс жасауы мен ортақ өмірінің
қоғам мүшесі ретіндегі негізі қажеттілігі қанағаттандырылады.
Рольдік ойынның алғышарттары ерте балалық шақ бойына заттық іс-әрекетте
пайда болады. Олар заттың ерекшелігі — ойыншықтардың іс-әрекеттерін
игеруден тұрады. Балалар үлкендермен бірлесе қимыл жасап, ойыншықтарды
ұстап-тұрудың кейбір әдістерін үйренеді, ал кейінірек оны өздігінен
атқаратын болады. Мұндай іс-әрекеттерді, әдетте, ойын деп атайды, бірақ дәл
мына жағдайда осылайша тек шартты түрде ғана айтылуы мүмкін.
Сәбилік шақтағы балалар ойындарында кең жайылған рольдер болмаса да
рольдері бар ойындардың біртіндеп қалыптасуына алғышарттардың барын
байқауға болады. Ойында заттардың баламасының пайда болуына байланысты
балалар белгілі бір кісінің (мамасының, тәрбиешісінің, күтушісінің,
дәрігердің, шаштараздың) іс-әрекеттерін бейнелей бастайды.
Ролдік ойын элементтері сәбилік шақта пайда болып, дами бастайтындығын
біз айтып өткенбіз. Ролдік ойындарда балалар үлкендермен бірге болуға
тырысып, ерекше ойын түрінде ересектердің өзара қарым-қатынастары мен
еңбектегі қызметін еске түсіреді.
Ролдік ойындар белгілі бір мақсатта, тілді меңгеруге ынтызарлықты оята
отырып орындаушылық қабілетке де жетектейді. Рольдік ойынның мәні ойын
барысында дәріс алушының тілдік қатынас жасауға деген талабын ашуда.
Қажетті сөздерді үйренсем, тауып айтсам деген ойды да туғызады. Осындай
ойындық жағдайда ғана қарым-қатынастық ерекше маңызға ие болады. Рольдік
ойындар ғана үйренушінің сөздік қорын молайта түсіп, өз бетінше тілді
үйренуге үлкен септігін тигізеді.
Рольдік ойындар, негізінен, тұрмыстық, қоғамдық-саяси, ғылыми,
кәсіптік қарым-қатынасты ойдағыдай жүзеге асыруды көздейді.
Жаңа таныс ойыны. Айналасындағыларға қатысты міндеттер — баланың өз
басына алған рольді орындау қажет екендігін сезгендігі. Өзге балалар одан
өзіне алған ролін дұрыс орындауды күтеді және талап етеді. Мысалы, сатып
алушының ролінде бала өзінің алғандары үшін ақша төлемей кетуге
болмайтындығын түсінеді. Дәрігердің ролі оны шыдамды болуға және ауруға
талап қоя білу және тағы басқаға да міндеттейді. Міндеттерді орындай
отырып, бала ойынға қатысушылардық ролін орындайтын басқалардың да
құқықтарына ие болады. Мәселен, сатып алушының роліндегі бала өзіне
ойыншықтар сөресінде бар кез келген затты жіберуді талап етуге және басқа
сатып алушыларға жасалатындай қатынасты талап етуге құқысы бар. Дәрігер -
өзіне құрмет пен сенімділік қарым-қатынасты, өзі берген нұсқауларды
емдеушілердің орындауларын талап етуге құқығы бар. Сюжетті ойынның мәні
ролді орындаушының өзіне қойылған міндеттерді орындауы мен ойынға қатысушы
өзгелерге де қатысты құқықтарды іске асыру болып табылады.
Ролдік ойын қиялдың дамуында анықтаушы орын алады. Оиын әрекетінде
бала бір затты екінші затпен алмастыруға, өзіне түрліше ролдерді алуға
үйренеді. Қиялды дамытудың негізіне осы қабілет жатады, мектепке дейінгі
ересек балалардың ойындарында балама заттардың болуы міндетті емес. Балалар
затты ойша түсінуге және олармен амал істеуге және өз қиялында жаңа
жағдайларды жасауға үйренеді. Мұндай жағдайда ойын баланың ішкі дүниесінде
өтеді. Нәзік саусақтарымен жағын сүйеп, ойға шомған кішкентай қыздың
қуыршаққа қарап отырған фотографиясын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz