Бастауыш сыныптарда математика пәнін оқытуда дарынды балалармен жүргізілетін жұмыстардың ерекшеліктері
Кіріспе 3
I Бөлім Бастауыш сыныптарда дарынды балалардың психологиялық ерекшеліктерін есепке алу
1.1. Дарынды балалардың жеке тұлғалық ерекшеліктеріне оларды бастауыш сыныптарда есепке алуға қойылатын педагогикалық талаптар ... ... ...9
1.2. Бастауыш мектеп мұғалімінің дарынды балалармен жұмыс жүргізуде оқу.тәрбие үдерісін ұйымдастыруының өзіндік ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
II Бөлім. Математика сабақтарында дарынды балалармен жүргізілетін жұмыстар
2.1 Бастауыш мектепте математика пәнін оқыту әдістері мен тәсілдері ... ... ...36
2.2 Математика сабақтарында дарынды балалармен жұмыс жүргізуде жаңа оқыту технологияларын пайдаланудың тиімді жолдары ... ... 47
Қорытынды ... ... ... .75
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... 78
Қосымша
I Бөлім Бастауыш сыныптарда дарынды балалардың психологиялық ерекшеліктерін есепке алу
1.1. Дарынды балалардың жеке тұлғалық ерекшеліктеріне оларды бастауыш сыныптарда есепке алуға қойылатын педагогикалық талаптар ... ... ...9
1.2. Бастауыш мектеп мұғалімінің дарынды балалармен жұмыс жүргізуде оқу.тәрбие үдерісін ұйымдастыруының өзіндік ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
II Бөлім. Математика сабақтарында дарынды балалармен жүргізілетін жұмыстар
2.1 Бастауыш мектепте математика пәнін оқыту әдістері мен тәсілдері ... ... ...36
2.2 Математика сабақтарында дарынды балалармен жұмыс жүргізуде жаңа оқыту технологияларын пайдаланудың тиімді жолдары ... ... 47
Қорытынды ... ... ... .75
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... 78
Қосымша
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында мемлекеттік саясат негізінде ең алғаш рет «Әр баланың жеке қабілетіне қарай интеллектуальдық дамуы, жеке адамның дарынды-лығын дамыту» сияқты өзекті мәселелер енгізіп отырғаны белгілі. Өйткені ғылым мен техниканы, өндірісті қазіргідей әлемдік деңгейде дамыту үшін елімізге шығармашылықпен жұмыс жасайтын білімді, жоғары дайындығы бар білікті мамандар қажет. Ал ондай мамандар дарынды балалар ішінен шығады.
Қазіргі өскелең өмір талаптарына сай жастарға білім және тәрбие еру, оларды жан -жақты дамыту қоғам алдында тұрған басты міндеттердің бірі.
Қазіргі өскелең өмір талаптарына сай жастарға білім және тәрбие еру, оларды жан -жақты дамыту қоғам алдында тұрған басты міндеттердің бірі.
1. Жарықбаев Қ, Жантану негіздері. Алматы, 2002 ж.
2. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік
жалпыға міндетті стандарты. Алматы, 2002
3. Қайыңбаев Ж.Т. Білім стандарты және бастауыш сыныптарда математиканы оқыту. Алматы, "Жазушы", 2003
4. Жексенбаева Ү, Жеке тұлға дарындылығы. "Қазақстан мектебі"
№1,2005.
5. Әбілмәжінова Н. Дарынды оқушылармен жұмыс. "Қазақстан мектебі" №2, 2005.
6. Мүрсәлімова М. Дарынды балалармен жұмыс. "Қазақстан мектебі" №6, 2004.
7. Аккентаева К. Дарындылықты дамыту-ұстаз парызы. "Қазақстан
мектебі" №6, 2004.
8. Сатыбалдинова 3. Дарынды оқушылармен жұмыс. "Қазақстан
мектебі" №9, 2004.
9. Ауданбаева Қ. Деңгейлік тапсырмалар. "Қазақстан мектебі" №1, 2003.
10. Губаева М. Қабілетті оқушыпы дарындыға жеткізейік. "Қазақстан
мектебі №1, 2003.
11. Мұханмедина Ж. "Деңгейлік саралай оқыту". "Қазақстан мектебі"
№6, 2003.
12. Сатыбялдина 3. Дарынды шәкірттерге арналған бағдарлама.
13. Қадысқызы А. Дарынды бала - киелі бала. "Қазақстан мектебі" №10,
2003.
14. Шаймұратова Ғ. Дарынды оқушылармен жұмыс. "Қазақстан
мектебі"№2, 2003.
15. Жұмабаева Р. Дамыта оқыту. "Қазақстан мектебі" №2, 2003.
16 Жұмашсв Қ. Дарынды тану және оқыту мәселелері. "Қазақстан
мектебі" №1-2, 2003.
17. Даумов Н.Ғ. Дарынды балалармен жеке жұмыстарды
ұйымдастыру. "Дарын" № 3, 2004
18. Ли В.А. Нестандартные задачи школьного курса математики.
"Дарын" №6, 2003.
19. Түсіпова К. Дарынды балалармен жұмыс жүргізудегі басқаруды
жетілдіру. "Дарын" №9, 10, 2001.
20. Дарынды балаларға арналған мамандандырылған мектептердің
типтік оқу жоспарына түсіндірме жазба. "Дарын" № 4, 2003
21. Нұрғожин Д. Математика сабақтарын деңгейлеп оқыту жолдары.
"Бастауыш мектеп"
22. Тайжанбетова Г. Дарынды оқушыларды таңдау, «Бастауыш
мектеп» №3 1999 ж
23. Жанпейісова М. Н. Модульдік оқыту технологиясы оқушыны дамыту құралы ретінде. Алматы 2002 ж
24. Головоломки со спичками. "Білім әлемі" №6, 2004.
25. Петерсон Л.Г. Математика 3 класс. Москва, "Баласс", 1996.
26. Петерсон Л.Г. Горячева Т.С. Математика. Самостоятельные и
контрольные работы. Москва "Баласс". "Школа" 2000.
27. Цыдыпова Е.Д. Искаков А.А. Занемательный материал к уроками математики в начальных классах. Шымкент. 1993.
28. Лупарева Т.Г. Интенсивные методы обучения в начальной школы. Шымкент, 1993.
29. Барсай Б.Т. Бастауыш сынып математика есептері мен мысалдары.
Алматы, «Ғылым», 2001.
30. Қосанов Б. М, Өміртаева Р. Қ. Математикадан дидактикалық ойындар және қызықты жаттығулар. Алматы «Атамұра», 1998 ж.
31. Наурызбайқызы Ә, Әубәкірқызы Қ, Мұқамбетқызы С, Математикадан дидактикалық материалдар мен ойындар және қызықты тапсырмалар. Алматы, «Рауан» 1994 ж.
2. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік
жалпыға міндетті стандарты. Алматы, 2002
3. Қайыңбаев Ж.Т. Білім стандарты және бастауыш сыныптарда математиканы оқыту. Алматы, "Жазушы", 2003
4. Жексенбаева Ү, Жеке тұлға дарындылығы. "Қазақстан мектебі"
№1,2005.
5. Әбілмәжінова Н. Дарынды оқушылармен жұмыс. "Қазақстан мектебі" №2, 2005.
6. Мүрсәлімова М. Дарынды балалармен жұмыс. "Қазақстан мектебі" №6, 2004.
7. Аккентаева К. Дарындылықты дамыту-ұстаз парызы. "Қазақстан
мектебі" №6, 2004.
8. Сатыбалдинова 3. Дарынды оқушылармен жұмыс. "Қазақстан
мектебі" №9, 2004.
9. Ауданбаева Қ. Деңгейлік тапсырмалар. "Қазақстан мектебі" №1, 2003.
10. Губаева М. Қабілетті оқушыпы дарындыға жеткізейік. "Қазақстан
мектебі №1, 2003.
11. Мұханмедина Ж. "Деңгейлік саралай оқыту". "Қазақстан мектебі"
№6, 2003.
12. Сатыбялдина 3. Дарынды шәкірттерге арналған бағдарлама.
13. Қадысқызы А. Дарынды бала - киелі бала. "Қазақстан мектебі" №10,
2003.
14. Шаймұратова Ғ. Дарынды оқушылармен жұмыс. "Қазақстан
мектебі"№2, 2003.
15. Жұмабаева Р. Дамыта оқыту. "Қазақстан мектебі" №2, 2003.
16 Жұмашсв Қ. Дарынды тану және оқыту мәселелері. "Қазақстан
мектебі" №1-2, 2003.
17. Даумов Н.Ғ. Дарынды балалармен жеке жұмыстарды
ұйымдастыру. "Дарын" № 3, 2004
18. Ли В.А. Нестандартные задачи школьного курса математики.
"Дарын" №6, 2003.
19. Түсіпова К. Дарынды балалармен жұмыс жүргізудегі басқаруды
жетілдіру. "Дарын" №9, 10, 2001.
20. Дарынды балаларға арналған мамандандырылған мектептердің
типтік оқу жоспарына түсіндірме жазба. "Дарын" № 4, 2003
21. Нұрғожин Д. Математика сабақтарын деңгейлеп оқыту жолдары.
"Бастауыш мектеп"
22. Тайжанбетова Г. Дарынды оқушыларды таңдау, «Бастауыш
мектеп» №3 1999 ж
23. Жанпейісова М. Н. Модульдік оқыту технологиясы оқушыны дамыту құралы ретінде. Алматы 2002 ж
24. Головоломки со спичками. "Білім әлемі" №6, 2004.
25. Петерсон Л.Г. Математика 3 класс. Москва, "Баласс", 1996.
26. Петерсон Л.Г. Горячева Т.С. Математика. Самостоятельные и
контрольные работы. Москва "Баласс". "Школа" 2000.
27. Цыдыпова Е.Д. Искаков А.А. Занемательный материал к уроками математики в начальных классах. Шымкент. 1993.
28. Лупарева Т.Г. Интенсивные методы обучения в начальной школы. Шымкент, 1993.
29. Барсай Б.Т. Бастауыш сынып математика есептері мен мысалдары.
Алматы, «Ғылым», 2001.
30. Қосанов Б. М, Өміртаева Р. Қ. Математикадан дидактикалық ойындар және қызықты жаттығулар. Алматы «Атамұра», 1998 ж.
31. Наурызбайқызы Ә, Әубәкірқызы Қ, Мұқамбетқызы С, Математикадан дидактикалық материалдар мен ойындар және қызықты тапсырмалар. Алматы, «Рауан» 1994 ж.
Мазмұны:
Кіріспе 3
I Бөлім Бастауыш сыныптарда дарынды балалардың психологиялық
ерекшеліктерін есепке алу
1. Дарынды балалардың жеке тұлғалық ерекшеліктеріне оларды
бастауыш сыныптарда есепке алуға қойылатын педагогикалық
талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
2. Бастауыш мектеп мұғалімінің дарынды балалармен жұмыс жүргізуде оқу-
тәрбие үдерісін ұйымдастыруының өзіндік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .21
II Бөлім. Математика сабақтарында дарынды балалармен
жүргізілетін жұмыстар
1. Бастауыш мектепте математика пәнін оқыту әдістері мен
тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 36
2. Математика сабақтарында дарынды балалармен жұмыс жүргізуде жаңа оқыту
технологияларын пайдаланудың тиімді жолдары ... ... 47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .75
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 78
Қосымша
Кіріспе.
Диплом жұмысының көкейкестілігі: Қазақстан Республикасының
Білім туралы заңында мемлекеттік саясат негізінде ең алғаш рет Әр
баланың жеке қабілетіне қарай интеллектуальдық дамуы, жеке адамның дарынды-
лығын дамыту сияқты өзекті мәселелер енгізіп отырғаны белгілі. Өйткені
ғылым мен техниканы, өндірісті қазіргідей әлемдік деңгейде дамыту үшін
елімізге шығармашылықпен жұмыс жасайтын білімді, жоғары дайындығы бар
білікті мамандар қажет. Ал ондай мамандар дарынды балалар ішінен шығады.
Қазіргі өскелең өмір талаптарына сай жастарға білім және тәрбие еру,
оларды жан -жақты дамыту қоғам алдында тұрған басты міндеттердің бірі.
Білім беру - бұл қоғам мүшелерінің адамгершілік, интелектуалдық
мәдени дамуының жоғары деңгейін және кәсіби біліктілігін қамтамасыз туге
бағытталған тәрбие беру мен оқытудың үздіксіз процесі. Осы процесте арынды
балалар мен жастардың жетілуіне өркениетті жағдай туғызу қажет. Мемлекеттік
деңгейде маңызды құрал болып саналатын дарынды балалар мен жастарды оқытып,
қолдаудың жүйесін жасау қажеттілігі негізделеді. Балалар дайындаған ертерек
айқындауға байланысты жүргізілетін зерттеу тәжірибесі дарынды баларды
қолдау үшін мемлекеттік арнайы бағдарлама жасау қажеттігін дәлелдейді.
Қазақстан республикасы президентінің Дарынды балаларға арналған
мектептерді мемелекеттік қолдау нұсқауына сәйкес Қазақстан Республикасы
Үкіметінің Қаулысымен 1998 жылы 24 наурызда республикалық ғылыми-
практикалық дарын орталығы құрылды. Осыған орай Қазақстан
Республикасында дарынды балаларды анықтау, қолдау мен дамыту тұжырымдамасы
нормативті-құқықтық құжаттар жинағы, ғылыми - әдістемелік материалдар
мектеп мұғалімдеріне, ата-аналарға, Дарын орталығының аймақтық
жетекшілеріне көмекші құрал қызметін атқарады. Дарынды балаларды таңдау
және олардың және олардың бойындағы ерекшелік қасиетті бағалап, өмірден өз
орындарын табуға көмектесу-басты парызымыз.
Бүгінгі таңда дарынды балалар мәселесін зерттеуге қатысты
философиялық, психологиялық, әдістемелік әдебиеттер жиналған. Бұл мәселенің
түп тамыры ғасырлар тереңінде жатқаны да белгілі. Адамның психикалық
ерекшеліктері жөніндегі идеялар, оның ішінде қабілеттік туралы
ойлар сонау ертедегі грек философтарының
еңбектерінде, қайта өрлеу дәуірі ғылымдарының және алдыңғы қатарлы
әр елден озық ойлы педагогтерінің еңбектерінде кездеседі.
Таланттылық пен данышпандылық туралы құнды пікірлер ерте грек
философтарының еңбектерінде көптеп кездеседі. Бірақ олар бұл ерекшелікті
құдіретті күшті құдайдың жарылқағаны деп есептеді. Платон пікірінше, ақын
туындылары өзінің өнерлігі мен біліміне емес, құдайдың құдіретінен, оның
белгілеуінен.
Ерте кезде, XIV ғасырда қабілеттілік, дарындылық тек өнер
адамдарында ғана байқалады деп есептелген. Грек философтары дарындылықты
құдайдың құдіретімен дей келе, оны дамытуда білім мен тәрбие берудің
маңызын жоққа шығармайды.
Қайта өрлеу дәуірінде дарындылық мәселесімен испандық Хуан Чарте
айналысты. Оның пікірінше,талант адам табиғатына байланысты, дегенмен оның
дамуына тәрбие мен еңбек қажет. Ол таланттылық мәселесімен айналысатын
мемлекеттік жүйе құру жөнінде пікір қозғаған және жас жеткіншектердің
қабілеттіліктерін дамыту үшін арнайы жұмыс жүргізу керектігі, сондай-ақ
бұнда жұмысты ақылы мен білімі өте жоғары ұлы адамдар жүргізу керек деп
есептейді.
Қабілеттілік пен дарындылық мәселесі - Орта Азия мен Қазақстан
ойшылдарын да толғандырған мәселе.
Араб сөз бостандығының негізін қалаушылар (Әл-Хорезм Фердауси, Әл-
Фараби, Ибн Сина, Беруни және т.б) адам қабілеттілігіне, білім беруде түрлі
озық әдіс тәсілдерді қолдану жолдарына көңіл бөлді.
Ғылымдағы педагогика мен психологияның дифференциясы негізінде
адам психикасы мен қабілеттілігі жөнінідегі ғылыми зерттеулер жүргізіле
бастады. (Д.Хебб, Г.Айзенк, Ф.Гальтон, Котс)
Қабілеттілік ілімі жөніндегі алғашқы зерттеулер ағылшын психологы
Френсис гальтон (XIX ғ) есімімен байланысты. Ол адамдардың жеке дара
ерекшелігі мәселесін зерттеген. Ол өзінің таланттың тұқымқуалаушылығы:
оның заңдылығы мен шығу тегі, еңбегінде қабілеттіліктің шығу тегін
әдіснамалық тұрғыда негіздеп тұқым қуалаушылық негізгі шарт деген
қорытындыға келді.
ХІХ-ХХ ғасырда дарындылық мәселесін зерттеу теориялық тұрғыда
жалғастырылып (Э.Мейман,В.Штерн) оқу мен тәрбиенің дарындылықтың дамуына
әсері қарастырылды.
Әрқандай адамда оқу мен тәрбиенің негізінде қалаған қабілет
дамытуға болатыны жөніндегі негізді қолдай отырып, Америка ғалымы У.Ушби
қабілет ең алдымен балалық шақтан қалыптасқан ақыл-сана (интеллектуал)
әрекеттер бағдарламасына байланысты екенін дәлелдеді.
Дарындылық мәселесіне функционалдық көзқарас туындаған шақта психологтар
(А.Бэн, В.Вунет, Д.Милль, Т.Спенсер, Т.Циген).
Дарындылық теориясының негізі орыс психологтарының
(Л. Выготский, Б.Ананев, В.Крутецкий, Н. Лейтес, В. Теплов)
еңбектерінде көрініс тапқан.
Адамды тәрбие арқылы дарындылыққа жеткізуге
болатындығы туралы (А.А . Леонтьев О. Н. Овчинникова, Ю. Б. Гипперней, К.А.
Гельвеций ) ғылыми еңбектер жариялады.
XIX ғасырда қазақ халық ағартушылары да халықты
ауқаттандыру, жеке тұлғаның қабілетін дамыту мәселелерін көтере
бастады. Ағартушы Ыбырай Алтынсарин табиғи ақыл өзін
қоршағанды ғана құшағына ала алса, оны дамытып өзі көрмегендіде
танып білуге мүмкіндік жасайтын тек қана өркениетке жетелейтін
озық білім-дейді.
Шоқан Уалиханов шығармаларында жеке тұлға тәрбиесіндегі білім мен
тәрбиенің шешуші ролі көрсетілген. Оның жалпы қазақ халқының ақыл-ой
қабілеттілігі жөніндегі пікірі мынадай:
Қырғыз-қайсақтар табиғатынан ақыл-ойы жүйріктелмеген таңқаларлық
көңілшектігімен ерекшеленеді. Ш.Уалиханов тәрбиеге үлкен маңыз бере
отырып, адам қабілетінің дамуына оның табиғи бейімділігінің мәні зор
екендігін алға тартады.
Абай Құнанбаев адамды қоршаған орта- табиғаттың бір бөлігі дей келе,
табиғаттың адам баласына берген тамаша сыйы- оның қабілеті дейді. Ақыл
адамның ойы мен санасы еңбек іс-әрекеті негізінде қалыптасады деп
тұжырымдайды. Кей қасиет туа бітеді, ал кейбірі еңбек арқылы қалыптасады.
XX ғасырдың бас кезінде Қазақстан педагогикалық теория
негіздерінің қалыптасуына атсалысқан көрнекті қайраткерлер
(Ж. Аймауытов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов,М.Мұмабаев)
мұраларында
білім беру үрдісінде балалардың қызығуы мен қабілеттілігін
қалыптастыру мәселесін ескеру керектігі баса айтылған.
Ж.Аймауытовтың пікірінше, адам өмірге өзіндік табиғи қасиеттерімен,
қабілеттерімен келеді. Ол баланың мойындатуға біткен қасиеттерді дамытатын
оқу мен тәрбие.
Қазіргі таңдаға дарынды балаларды оқыту мәселесі бойынша
жарық көрген жұмыстар зерттеу жұмысымызға айтарлықтай негіз
болды. Дарынды тану және оқыту мәселелері, дарынды балалармен
жеке жұмыстарды ұйымдастыру жөніндегі Қазақстан Республикасы
білім беру ісінің үздіктері (Н.Ғ.Даумов, М.Губаева, Ж.Қайыңбаев)
дарыи мектеп интернатының директорлары (Қ.Жұмашев, Ж. Аманжолова)
мен дарын мектептерінің мұғалімдерінің (Ғ.Шаймұратова, Р. Жұабаева,
З.Сатыбалдина, Ү.Жексенбаева, К. Ауданбаева т.б.) еңбектерін өз
зерттеуімізде пайдаландық.
Бүгінгі егеменді мемлекетімізде өскелең ұрпаққа тәрбие
тәрбие мен білім беруде, олардың өзіне тән жеке дербес
ерекшеліктерін, яғни дарындылықтарын байқауда және оны жан-
жақты дамытуда келелі жұмыстар жасалуда.
Осы тұрғыдан қарастыра келе білім беруді ұлттық сипатта алып,
дарындылық қабілетін ашу, тәрбиелеу негізге алынуда. Бастауыш
сыныптардағы ерекше қабілетті оқушыларды оқыту мен тәрбиелеу,
оларды дарынға жеткізу бүгінгі таңның өзекті мәселесі болып отыр.
Сондықтан математика сабақтарында дарынды балаларды оқыту мен
мұғалімнің міндеті жайлы мәселелер диплом жұмысымыздың
тақырыбын Бастауыш сыныптарда математика пәнін оқытуда
дарынды балалармен жүргізілетін жұмыстардың ерекшеліктері деп
таңдауымызға себепші болды.
Диплом жұмысының мақсаты: Математика сабақтарында дарынды
балалармен жүргізілетін оқу-әдістемелік жұмыстарын басқару және
ұйымдастыру.
Диплом жұмысының міндеттері:
1 .Дарынды балалардың жеке даралық ерекшеліктеріне сипаттама беру.
Дарынды балаларға тәрбие мен білім берудегі мектептер
тәжірибелерін жинақтау және талдау.
Дарынды балалармен жүргізілетін оқу-әдістемелік жұмыс
бағыттарын анықтау.
Зерттеу нысанасы: Бастауыш мектептің математика сабақтарындағы
оқушылардың дарындылық қабілеттері.
Зерттеудің әдістері: Психологялық-педагогикалық, ғылыми
теориялық, әдістемелік әдебиеттерге талдау жасау, озат мектеп тәжірибиесін
анықтау. Дипломдық жұмыстың қысқаша мазмұны: Дипломдық
жұмысы кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытынды және әдебиеттер тізімінен,
қосымшадан тұрады.
I Бөлім. Бастауыш сыныптарда дарынды балалардың психологиялық
ерекшеліктерін есепке алу.
1.1. Дарынды балалардың жеке тұлғалық ерекшеліктері және
оларды бастауыш сыныптарда есепке алу да қойылатын
педагогикалық талаптар.
Психология ғылымында бала дүниеге келгенде қайсы бір саладағы
қабілеттікке ыңғайлы болып келуді сипаттайтын тұқым қуалаған нышандарымен
өмірге келеді.
Мәселен, ата-аналардан балаларға дене қалыптасуы мен конституция
ерекшеліктері және кейбір басқа дене күші сапаларымен қасиеттері:
шаштарының түр -түсі, көздерінің, терілерінің реңі ауыса алады. Осының бәрі
туа біткен дене ерекшеліктері де тұқым қуалап ауыса алады, осының негізінде
қоршаған шындық өмірмен өзара әрекеттесудің нәтижесінде жоғары нерв
қызметінің белгілі бір типі (холериктік, сангвиникалық, флегматикалық,
меланхоликалық) дамиды.
И.П. Павловтың іліміне сәйкес, адам туған кезде толып жатқан туа
біткен қасиеттерге және инстиниктерге ие болады, бұлар шартсыз рефлекстер
тобына жатады. Бұлардың ішінде тамақ рефлекстері (асты көргенде сілекейдің
бөлінуі), қорғану (ыстықтан қолды тартып алу, шақырайған жарық түскенде
көзді жұму т.б.), бағдарлау (дыбыс шыққан жаққа, жарыққа т.б. басты бұру)
рефлекстері бар. Бұл қасиеттер жануарларға да, адамдарға да тән болып
келеді.
Тік жағдайда жүру нышандары, тілдің дамуы, сондай-ақ ойлауға және
еңбек етуге қабілеттілік сияқты, адамның өзіне тән нышандар (адам тегінің
қасиеттері) тек адамдарм ен араласқанда ғана дами алады.
Балаларды жануарлар ұрлап әкеткен немесе жағдайларының ыңғайына қарай
олар ерте балалық шағынан орманда қалып қойып, тек кейде ғана, бірқатар жыл
өткеннен соң барып музыкаға, живописке, биге, ғылымдарға, әсіресе
математикаға, тілдерді меңгеруге т.б. қабілеттерін көрсете бастайды.
Қызметтің белгілі бір түрін ойдағыдай атқарудың аса маңызды шарттарының
бірі болып табылатын жеке бастың дара-психологиялық ерекшеліктерін
қабілеттіліктер деп түсіну қабылданған.
Физиология мен психологияның деректеріне сәйкес адамның бойындағы туа
біткен қабілеттіліктер дайын қабілеттіліктер бола алмайды, бұларды, яғни
нышандарды дамыту үшін потенциальды мүмкіндіктер ғана болады. Мұнда
нышандар дара психологиялық ерекшеліктер қабылдау, ойлау, ес, қиял және
басқа да жеке бастың психикалық қасиеттерімен өте тығыз байланыста болып
келеді.
Арнаулы психологиялық зерттеулер мен орасан мол практикаға
қабілеттердің көрініп, дамуы туралы мәселеде белгілі бір қасиеттерді
көрсетуді талап ететін бала әрекетінің жағдайлары шешуші болып
табылатындығын дәлелдейді. Арнаулы іріктеуге ұшырамаған балалардың үлкен
бір тобына музыкалық тәрбие беру тәжірибесі дұрыс педагогикалық басшылық
етіп, музыкалық әрекетте тиісінше практикада болған жағдайларда балалардың
бәрі түгелдей толық құнды музыкалық білім алғандығын көрсетеді. Музыкалық
білімді, әдетте музыкалық қабілеттері айқын көрінген балаларға ғана беру
тиімді деп саналады.
Екінші жағынан, тәжірибе кейінде аса көрнекті қабілетке ұласып
дамыған, тіпті аса күшті нышандардың өзі осы өркендерді тиісті қызмет
көрсете алатын жағдай болғандықтан, ұзақ уақыт бойына көрінбей келгендігін
тәжірибе паш етіп отыр. Әсіресе ақыл және таным күштерінің даму кезіне
алынатын интеллектік қабілеттердің орталық қабілеттердің тұқым қуалауы
туралы мәселе күрделі болып келеді.
Адамзат еншісіне ғана тиісті тәрбие мен білім беруде еліміздің
интеллектуалды, шығармашыл потенциалын дайындау, дарынды балалардың
жетілуіне жағдай жасау қазіргі заманымыздың
экономикалық және әлеуметтік факторы болып отыр.
Дарынның дамуына қолайлы жағдай туса, ол ерте көзге түсетін болады.
Тарихта болсын, күнбе-күнгі өмірімізде мұндай мысалдар көп. Тарихта
халыққа басшылық етіп, әр салада жаңалықтар ашып таңдаулы шығармалар мен
қызметтер ұсынған дарынды адамдардың өміріне бір сәт көңіл бөлсек., олар
дарындылығымен жас кезінен көзге түскен.
Германияның любектік төрт жасар дарынды баласы кристиан Гейнрих
Хейнекеннің дарындылығы жұртты таң қалдырды. Ұстазы Кристиан Фон Шенах
жазған Кристиан Гейнрих Хейнекеннің өмірі іс-әрекеті, саясаты мен өлімі
деген кітабы дарынды бала туралы жазылған алғашқы кітап болды.
Туғанына он ай толмай жатып кішкентай Гейнрих суретке салынған
заттардың көпшілігін айырып айтатын болды. Ол үш жасқа келгенде ертегілерді
өзі оқып, математиканың 4 амалын мен есеп шығара алады, көп ұзамай сәби
француз тілін үйреніп, географиядан жақсы мағлұмат алады және мыңнан астам
латын мәтелін білетін болған. Сол сияқты Дюрер үш жасында өз портретін
салған, жеті жасар Моцарт соната жазған. Лист, Шопен мен Иегуди Менухин он
бір жасында үлкен концерт қоюға қатысқан. Тоғыз жасар Гете неміс, латын
грек тілдерінде өлең жазатын болған. Қазіргі математиканың негізін салушы
Гаусс үш жарым жасында әкесінің салық төлеу жөніндегі есебін көріп, соның
қатесін шығарыпты. Сөйтіп әкесінің 25 талер ақшасын сақтап қалыпты деседі.
Ол алгебралық есептер мен сандар теориясы жөніндегі өзінің дарынын ерте
танытқанға ұқсайды. Гаусс өзінің ең басты жаңалықтарын негізінен 14 пен 17
жастың арасында ашыпты. Кибернетиканың атасы Ноберт Винер бес жасында 18
жасар балалармен бірге оқиды. 12 жасында колледжге түсіп оқып, 14 жасында
оған ғылыми атақ берілді.
Кейде дарынды балардың мектептегі оқуға көңіл бөлмейтін кездері бар.
Мәселен, Д.Байрон, Н. Дарвин, В.Скотт бала күндерінде түк білмейтін болған
екен. Олардың көпшіліп өз уақытын бос өткізген. Олар өлең жазып, сурет
салып, көбелек ұстап, коллекция жинаумен айналысқан.
Дарынды балалар Қытай тарихында да жиі кездесіп отырған. Ертедегі
Қытайда дарынды балаларды, Шэнь тон, яғни киелі бала деп атаған. Киелі
балаларға байланысты ең ертедегі жазбалар Чунь Цю Чжанго дәуірінде (б.д.б.
770-б.д.б.221) кездеседі. Үш патшалық дәуіріндегі атақты қолбасшы Цао Цао-
өз перзенті Цао Чуннің тапқырлығына таң қалды. 5 жасар бала сыйға тартқан
пілдің салмағын өлшейтін таразы таба алмай тарығып жатқанда, алдымен пілді
қайыққа салыңдар, онан соң орнына тас салып, оны бөліп өлшесеңдер пілдің
салмағы шығады дейді. Сөйтіп Цао Чуннің піл өлшеген әңгімесі ауыздан
ауызға тарап , жұрт 5 жасар баланың талантына таң қалды.
Қазақ халқының біртуар ұлдарын аса қабілетті, дарын иесі деп айтуға
болады. Не бары отыз-ақ жыл өмір сүрген Ш. Уалиханов та аз ғұмырының ішінде
азаматтық ғылымға баға жетпес үлес қосты. Ол музыка, сурет, тіл, география
публицистика мен жазушылық әндерде өзін жоғары биіктен көрсете білді. Шоқан
жөнінде С. Мұханов былай деп жазды: Аз өмірде осынша тығыз, зұлымдықпен
арпалыса жүріп, атқарып үлгерген еңбегінде қисап жоқ... Шоқанды... 27
жасында өлген Лермонтовтың, 24 жасында өлген Добролюбовтың қатарын қоюға
болады. Шоқан да солар сияқты: шын мағынасында данышпан, шын мағынасында
дарын иесі. Ал атақты күйші Дина Нүрпейісованың күйшілік өнері 8 жасында
байқалған.
Бұл ұлы тұлғаларды өзге адамдардан ерекшелендіріп тұрған дарындылық
емес пе?
Адамның дарындылығы оның жоғары жүйке қызметінің тума типіне (мида
уақытша байланыстардың тез жасалып, оңай өзгеруі) байланысты болып келеді.
Олай болса, нышанның ықпалымен қалыптасқан қабілеттің түрін дарындылық деп
атайды. Ал Н. Ожеговтың сөздігінде дарындылық табиғаттан берілетін ерекше
қабілет деп түсіндіріледі. Адами ойлау, ізденімпаздық - табиғаттың
адамзатқа берген тамаша сыйы. Бұл қабілет барлық адам бойынан табылары да
сөзсіз. Дегенмен табиғат оны бәріне бірдей етіп бөлмей біреуге көптеу,
біреулерге мүлдем жарытпай тарататыны да анық.
Сонымен біз дарынды деп белгілі бір қабілеті көпшіліктің орташа
қабілетінен ерекшелендіретіндерді айтып жүреміз. Өмір сүретін орта,
берілетін тәрбие осы ерекшеліктің одан әрі дамуына көмектеседі немесе оны
мүлдем жоқ қылады. Мәселен саусағынан бал тамған зергердің табиғи алмазды
бриллиантқа айналдырғаны сияқты қолайлы ахуал, тамаша кәсіби ұстаздық кез-
келген ерекше қабілетті оқушыны дарынға айналдыра алады. Міне, осы бір
айдай анық мәселе педагогика мен әдістеме саласында көптеген тар жол
тайғақ кешулерден өтіп, өз жолын енді тауып келеді.
Көптеген ғалымдар дарындылықты генетикалық нәрсе деп қарастырып, оны
белгілі бір даму сатысының соңғы нәтижесі деп түсіндіреді. Кезінде
Платонның өзі ақындықты өнер мен кернеген сезімнен туындайды деген
болатын. Ал Сократ өзінің ерекше қасиетін түсіндіргенде маған көмекке
әрдайым мейірімді перім гений келеді деген екен.
Әлбетте, дарындылықтың тұқым қуалайтындығы ұрпақтан ұрпаққа берілетіні
сөзсіз.
Ф.Гальтон әлемге әйгілі, дарынды түлғалар өмірнамаларын талдай отырып
XX ғ. Котс әлемдік өтпес даңққа бөленген әйгілі неміс композиторы Иоганн
Себастьян Бахтың арғы атасы В.Бахтың ерекше қабілет толғанын айтады. Ал,
Абай ұлы тұлғаны дүниеге әкелген Құнаңбайды дарын емес деп кім айтады?
Бұл туралы поляк революционері Г. Янушкевич өз жазбаларында келтіреді.
Осыны негізге ала отырып Канада ғалымы Д. Хебб генотиптік
интеллект деген ұғым енгізді. Бұл таза тұқым қуалайтын интеллект
сыртқы ортамен қарым-қатынас орната отырып, фенотиптік
интеллектіні құрайды. Соңғысының деңгейі бәрімізге белгілі тест әдісінен
аныкталады. Д.Хеббтің ойынша ген арқылы берілу мен сыртқы ортаның әсерінің
арасындағы қатынас 8:2. Мұнда 8-тұқым қуалаушылық, 2-сыртқы орта. Осыдан ол
мынадай қорытындыға келеді: ой-өріс (интеллект)- бұл мәдени әлеуметтік орта
мен индивидтің тәжірибесінен пайда болатын өнім ал осы тәжірибені
ассимиляциялап (жинақтап) тиімді пайдалана білуінің 80% генотиптік
құрылымға байланысты, белгілі американдық ғалым Эдисон дарындылық
дегеніміз 98% еңбекшілдік, ал 2 % талантылық деген екен.
Д.Хеббтің және басқа да гендік дарындылықты жинақтаушылардың тұжырымдары
практик-ғалымдар мен білім қызметкерлері тарапынан қатты сынға алынды.
Олардың бірінші қарсылығы, қатып қалған интеллектіні жоққа шығарудан
басталады. Сегіз бен он алты жас арасындағы сынақтан өткен оқушылардың 50%-
і ғылымның әр түрлі саласынан әр дәрежеде ой өріс деңгейін көрсете білген.
Сонда оқушы 8 жыл ішінде тұрақсыз интеллектуалды дарындылығын танытқан.
Нақты шүбә келтірмейтін немесе көпшілік мойындаған дарындылық туралы
тұжырымдама болған емес және бұл бағыттағы жақсы жетістіктерге қарамастан
оны жоқ деуге болады. әйтсе де бұл жағдай дарындылықты ғылыми тұрғыдан
зерттеушілерді көп қиналта қоймайды. Тіпті кейбіреулері мұны дұрыс заңды
нәрсе ретінде қабылдау керектігін алға тартады. Белгілі ағылшын психологы
Г.Айзенк осы мәселе жайындағы көзқарасын былай тұжырымдайды: термометрді
алғаш ойлап тапқанда ғылымда жылу құбылысы, оның өлшем бірліктері туралы
мәлімет өте мардымсыз болды... түбінде жылулық теориясы термометр және
басқа да құралдармен өлшеулер жүргізу арқылы дамыды емес пе. Сөйтіп
Г.Айзенк дарындылық туралы түбегейлі тұрақты қорытынды шығаруға асықпаған
жөн деп тұжырымдады өз ойын.
ХІХ-ХХ ғасырлар тоғысында ассоциативтік психологияда дарындылық
мәселесіне функционалдық көзқарас туындады. А. Бэн, В.Вундт, Д.Милль,
Г.Спенсер, Т.Циген сияқты психологтар ой-өріс дарындылығын диагностикалау
үшін бес негізгі функцияны өлшеп зерттеу керектігін айтады. Олар: ой, зейн,
ерік, қабылдау және есте ұстау ерекшелігін есепке алуда осы қасиеттерге
баса назар аудару керек.
Ой - сыртқы дүниені бейнелеудің, танымның ең жоғарығы формасы. Ой
толық сөз күінде білдірілгенде ғана айқындалып дәйектелініп, дәлелдене
түседі. Дарынды балалар өзге балалардан ойының кеңдігі, орамдылығы,
ұшқырлығы, дербестігі, логикалық жүйелілігі, сыншылдығы сапаларымен
айқындалады. Тіл мен ойдың бір-бірімен байланыста болатынын халқымыздың:
Ішімдегінің бәрі тілімде, тілімдегінің бәрі түсімде деген мақалы
дәлелдей түседі.
Ойы кең дарынды бала еркін ойлайды. Мәселені түрліше әдістермен
шешеді, бұрын сыналып қате деп табылған әдіске жоламайды. Дарынды
балалардың ойын дамытуда мектептегі оқу-тәрбие үдерісінің-маңызы зор.
Бастауыш мектеп жағдайында бала ойлауы күрделі дамудан өтеді. Осы кезеңде
дарынды балалардың ойлауын дамыту үшін мұғалім мынадай іс- шаралар
жүргізуге болады:
Балаларды белгілі ережелер жөнінде өз бетінше қорытынды жасай алуға
үйрету үшін сабақта эвристикалық әдісті жиі пайдаланып отыру қажет.
Баланың сөйлеу қабылетін дамыту,оның ойлауын дамытуға үлкен әсерін
тигізеді.
Ойлау қабылдау мен елестердің негізінде жасалады. Сондықтан оқушыны
сабақты мүмкіндігінше жақсы қабылдай алуына жағдай жасау керек.
Дарынды бала кеңінен ойланатын болғандықтан бір мәселені бірнеше
жолдармен шешуге бағыттап отыру керек.
Баланың логикалық ойын, шығармашылық ойын дамыта алатындай
мүмкіндіктерді пайдалану керек.
Дарынды оқушылардың ой-өрісі мен ойлау қабілетін дамыту үшін олардан
ойланып-толғануды қажет ететін проблемалық ситуация тудыру қажет. Сол
ситуацияға оқушы өзін қатыстыра отырып немесе терең ойланудың нәтижесінде
шешімін табады. Сұрақ қою оны дәл тұжырымдау, мәселені ойда ұстай білу
сұрақты талдай білу және жинақтау, шығару тәсілі мен амалдың орталық
түйінін табу, жорамал жасау т.б. ойлау процесінде мәселелерді шешу үшін аса
қажетті жағдайлар болып табылады.
Дарынды балалардың жеке тұлғалық ерекшелігенде зейіннің алатын орны зор.
Зейн туралы орыс педагогикасының атасы К. Д.Ушинский былай дейді: Зейн
адам санасынан қорытылып өтетін барлық ойды аңғартатын адам жанының жалғас
есігі болып табылады, егер ол есікке ілімнің бірде-бір сөзі соқпай өтсе,
онда баланың санасында еш нәрсе қалмайды. Демек, зейін - адам санасының
белгілі бір затқа бағыттала тұрақталуын көрсететін құбылыс.
Бала әрекетінің кез -келген түрінде зейін орын алмаса, оның нәтижелі
болуы қиын. Дарынды балаларда ырықты зейін басым болады. Оқу жұмысында
үйреншікті зейннің маңызы зор. Бұл зейін түрлі құбылыстар мен заттардың,
мазмұндық материалдық санада тез бейнелеуін, сөйтіп қабылдау үдерісінің
тез, оңай болуын қамтамасыз етеді. Үйреншікті зейін көпшілік жағдайда
оқушының өз зейінін өзі басқарумен көрінеді.
Оқу материалын меңгеру тиісті обьектіге зейін аудару, түйсіну қабылдау
және ол қабылдағандарды еске сақтау үдерістері арқылы жүзеге асырылады.
Мұғалім оқушы зейінін өзіне бағындырмаса оның сөзі оқушы көкейіне қонбайды,
қиялын толғандырмайды. Бір сөзбен айтқанда зейінсіз өткен сабақ, өзінің
мақсатына жете де алмайды. Т. Сабыровтың зерттеуі бойыншы зейін
доминантының орны ерекше. Бастауыш сынып оқушыларының жүйке жүйесі әлі де
болса қатая қоймағандығын ескеру қажет. Олардың шаршап кетпеуін қадағалау,
орынсыз жалықтырмау, ауыр жеңілдегі әр түрлі пәндерді күнделікті сабақ
кестесіне талапқа сай орналастыру сияқты мәселелер зейін тәрбиесінің басты
шарттарының бірегейлер . Дарынды балалардың байқағыштығын арттыру - оның ой-
өрісінің жоғары болуына септігін тигізеді. Зейнді күшті және тұрақты ететін
құбылыстың бірі-ерік. Сондықтан зейін тәрбиесін ерік тәрбиесімен ұштастыру
керек.
Ойланып істелетін, алға мақсат қоюды қажет ететін, түрлі
кедергілерді жеңе білуден көрінетін, қимыл-қозғалыстарды, ерік-амалдарды
ерік деп атайды. Яғни, ерік адамның өз мінез-құлқын меңгере алу қабілеті.
Адам өз қажеттіліктерін өтеу барысында қимыл-қозғалысқа түседі.
Ол қозғалыстарды екіге бөлуге болады: бірі-ерікті қозғалыстар,
екіншісі-еріксіз қозғалыстар. Ерікті қозғалыс мақсатқа бағытталған
қозғалыстар, яғни күрделі шартты рефлекстер. Ал еріксіз қозғалыстар мақсат
қойылмайтын қозғалыстар, яғни көздің жұмылуы, жөтелу, шашалу, түшкіру
т.с.с. Еріксіз қозғалыстар тумалық қасиет болса, ерікті қозғалыстар өмірде
жүре - бара қалыптасады. Ерікті қозғалыстарды орындау дегеніміз - еріктің
ең қарапайым түрде сыртқа шығуы. Оқушылардың дарындылық дәрежесінің артуы
білімдер мен ептілік дағдыларын игеруге тікелей тәуелді болады. Дарынды
балаларға тән қасиеттер: зейінділік, жинақтылық, тұрақтылық, әрқашан
қызметке дайын болу, мақсатқа жетуде ақылға сай табандылыққа ие, еңбекте,
оқуда шаршап шалдығуды білмейді, басқа балармен салыстырғанда интеллектілік
деңгейі анағұрлым жоғары. Сол себептен де дарынды оқушыларды дамытуда
олардың ерік күшіне де көңіл бөлуі керек. Нағыз ерік-саналы тәртіп бар
жерде ғана көрініп отырады.
Дарынды балалар айнала қоршаған дүниені танып- білуге күш-жігерін
жұмсайды. Қоршаған дүние тиісті бір обьектіге зейнін аудару, түйсіну,
қабылдау арқылы санасында бейнеленеді. Белгілі бір объектіге зейінін
аударады. Оны түйсіну нәтижесінде ол туралы мәлімет алады. Демек,
қабылдайды да. Дарынды балалардың қабылдау ерекшеліктеріне көңіл бөлу
керек.
Қабылдау - зат пен құбылыстың барлық қасиеттерінің біздің миымыздың
толық бейнеленуі. Қабылдау процесінде жеке элементтер бірігіп бейнеленетін
заттарға біртұтас құрылымдық сипат беріледі. Қабылдау -түйсіктердегідей бір
ғана анализатордың қызметі емес, бірнеше анализатордың өзара байланысып
жұмыс істеуінен болады. Кейбір оқушылар қабылдау кезінде заттың өзіне, жеке
тұрқына, сырт көрінісіне көңіл аударады. Ал дарынды оқушылар сол заттың мән-
мағынасына көз жібереді, қабылдағанын жан-жақты етіп түсіндіре алады.
Кейбір оқушылар затты тұтастай қабылдай алмайды, немесе нәрсенің жеке
жақтарын қабылдай алады да, оның тұтас зат екенін ұмытады. Мәселен, оқушы
кружканың суретін салғанда тұтқасын шамадан тыс үлкейтіп жібереді, ал үйдің
суретін салғанда есік, терезесі еденнен төбесіне дейінгі жерді алып жатады.
Дарынды балалардың қабылдау санасында мұндай қателіктер кездесе бермейді.
Баланың белсенді қабылдауын дамыту керек. Байқаудың белсенді жүріп отыруына
Сезім мен қызығу жақсы әсер етеді. Бала бұрын қабылдаған заттар мен
құбылыстарының бейнесін санасында қайтадан бейнелетеді. Олай болса бұл ес
процесінде бейнеленеді.
Есте ұстау(сақтау) дегеніміз - естіген, көрген, оқып-білген, өз өмір
тәжірибесінде өткерген дүниелердің мерзімді уақыт өткен соң адамның
санасында қалуы, қайта жаңғыртылып бейнеленуі. Оқу жұмысы - оқушының саналы
ақыл-ой әрекеті. Тиісті оқу материалының мазмұнына оқушы мақсатты түрде
зейін қойып саналы ұғынып қабылдағанда ғана еске сақтау саналы да ұзын
болады. Оқушы білім- дағдыларының саналы да тиянақты болуын қамтамасыз ету
үшін мұғалімге қойылатын талаптың бірі - есте сақтау процесінің
физиологиясын білу. Есте сақтау ми қыртысында уақытша байланыстардың пайда
болуына байланысты. Есте сақтау арнайы есте сақтау және еріксіз есте сақтау
болып екіге бөлінеді. Арнайы есте ұстау арнаулы әдіс - тәсілдерді қажет
етеді, оның қоздыратын тиісті мотивтері болады. Қандай да объектіні әдейлеп
есте сақтау үшін тиісті шарттар орындау керек.
Айналадағы өмірдің түрлі көріністері ешқандай амал-тәсілсіз сол
әрекеттің ағымына қарай есте қалып отырады. Бұл еріксіз сақтау деп аталады.
Дарынды балалар есінің дәлдігі жөнінен ажыратылады. Естің дәлдігі- ешбір
жаңылмай, ойдың тәртібін бұзбай, мағыналы түрде айта білу қабілеті. Сонымен
бірге дарынды балалар есте қалдырудың ұзақ, қысқалығымен де ажыратылады.
Оқушылардың есте сақтауы болашақтағы білімді, саналы, еш кедергісіз
қабылдауына ықпал етеді.Есте сақтаудың түрлілігіне қарай оларды былай
жіктеуге болады:
Есте қалдыруы шапшаң, қайта жаңғыруы жақсы, есте сақтағанын көпке дейін
ұмытпайтын оқушылар;
Есте баяу сақтағанымен ұмытпайтын оқушылар;
3.Есте тез болғанымен, тез үмытатын оқушылар;
4.Есіне қиналып түсіретін және тез ұмытып қалатын оқушылар;
Біріншісі дарынды баларға тән қасиет. Оқушылар оқу материалын жаттап
алады, бірақ оның мағынасына түсінбейді. Сондықтан есте сақтау үшін түсініп
оқу қажеттігін ескеру қажет. Оқушылардың жаңа шығарманы өткен шығармамен
байланыстыра білуге машықтандыру оқу материалдарын неғұрлым ұзақ мерзімге
есте сақтауға бағыт беру, мағыналы есті дамытудың басты әдістерінің бірі.
XX ғ.басында ғалымдар нағыз дарынды ғылыми қызметті ғылыми ойлаудан
іздеу керектігін айта бастады. Содан әр түрлі өзара қарама –қайшы
шиеленіскен көзқарастарды жүиелей отырып, дарындылықты жалпы және арнаулы
деп екіге бөліп қарастыруға көшті. Неміс ғалымы В. Штерн жалпы дарындылық-
интеллектіден өзгеше оны индивидтің өз ойын жаңа талаптар, мақсаттар мен
міндеттерді орындауға саналы түрде бағыттай алатын қабілет деп түсіндіреді.
Арнаулы дарындылық дегеніміз- ол белгілі бір бағытта ерекше қабілетті
таныта білуі. Мысалы, қолөнер, сурет салу, акындық, конструктивті
қабілет, математикалық қабілет т.б. сондай көптеген біріне -бірі
байланыссыз арнаулы факторлар түбінде ақыл-ой қабілетін яғни интеллектіні
құрайды. Дегенмен іс-әрекеттің әр-алуан саласында ұлы жетістіктерге жету
үшін интеллекті мен психиканың одан да күрделі ерекшеліктері жаңа ұшқыр
ойлармен идеяларды туындату және қисыны көп стандартты емес есептердің
шешімін таба білу қабілеті болу керек. Мұны психологияда креативтілік деп
атайды. Педагогика ғылымдарының докторы, ХҚТУ –нің профессоры Б.
Оспанова педагогика саласы.
ХХ ғ. 50-60 жылдары креативтілік ұғымы интеллект ұғымының
дарындылықты сипаттаудағы монополистік құқығынан толығымен айыра
бастады. Сонымен жоғарыда қарастырып отырған мәселе
бойынша ойымызды қорытындыласақ дарындылық тұлғаның жалпы,
интегралды қасиеті екендігі анық көрініп тұр. Тек қана бір салада ерекше
қабілетті болып, ол өмірдің басқа жақтарына дәрменсіз болу
табиғатта сирек кездесетін құбылыс. Атақты суретшілердің көпшілігі
өлең жазған және керісінше ақындардың біразы сурет қолөнермен қосымша
шұғылданып жақсы туындыларымен халқын тамсандырған. Қазақ халқының
халық педагогикасында өнер егіз, өнерлі жігіт, сегіз қырлы, бір
сырлы деп тегін айтылмаған.
Дарындылықты немесе ерекше қабілеттілікті балалық шақты жалпы
универсалдық тұрғыдан қарастырған жөн. Ал уақыт өтісімен тұлғаның
есеюімен бұл қабілет өзінің арнаулы қырларын көрсетеді пәндәк
дәрежеге, мазмұнға ие болады. Мәселен жеткіншек жасында, балалар
спортпен математикамен өнер салаларымен айналысуы мүмкін. Бірақ өсе келе
олар өз қабілеттерін, белгілі бір салаға арнап дарындылық дәрежесіне
көтеріледі.
Қорыта айтқанда адам бойында психологиялық саналарын дамыту
негізінде туа біткен нышандар тәрбиелік ортада талаптылыққа,
дарындылыққа айналады. Әрине, бұл жерде жеке тұлғаның психологиялық
туа біткен нышандарының бірдей еместігінде. Дарындылықтың негізі туа
біткен нышандар болса, ал тәрбиелеу ортасы оның стимулы болып табылады.
Белгілі ұлы жазушы М. Әуезовтың тілімен айтқандай, адам алдына қоғамдық
пайдалы мақсат қоя отырып оған оған жетудің жолын іздеу керек.
Дарындылықтың, таланттың дамуы еңбекке , тәртіпке тікелей байланысты.
Сонымен бірге, дағыстандық ақын Расул Ғамзатовтың Менің дағыстаным
атты повестінде талант дегеніміз- ол байқағыштық пен сезімдік өрнек
деген екен. Дарындылықтың әлеуметтік мәнінде атап өткен жөн. Белгілі
Ленинградтық ғалым В. Артоновский дәлелдегендей таланттың, дарындылықтың,
шығармашылықтың социологиялық әлеуметтік мәні мынадай кезеңдерден тұрады:
Доменизация - яғни Homo Sapiens ақылды адамның қалыптасу кезеңі.
Каннибализмнен адамдық қасиеттердің пайда болуы.
тар мағынадағы социолизация – яғни адамның тайпалық рулық, ұлттық қасиет,
сапаларының пайда болуы – олар ұлттық тіл, әдет-ғұрып, дәстүр, ұлттық
сапалар.
Кулотурация – яғни әлемдік мәдениетті тұлғаның меңгеруі.
Индивидуализация - тұлғалық индивидке тән әлеуметтік сапалардың
қалыптасуы. Атап айтқанда өзіндік мінез-құлық, көзқарас, өмір сру
принциптері, психологиялық стереотиптер, креативті шығармашылық дәрежеге
көтерілу. Мәселен, қазақтың белгілі бір туар тұлғалары – Олжас
Сүлейменов, Мұхтар Шаханов, Өмірбек Жолдасбеков т.б. бастауыш
сыныптарда дарынды оқушылармен жүргізілетін педагогикалық іс –шаралар :
- дарынды оқушылармен жүргізілетін жұмыс жоспарын жүйелеуден
басталады. жұмыс жоспарын мына кезеңдерге бөліп қарауға болады.
1. Ерекше қабілетті оқушыларды анықтау жүйесін құру-олар, қабілетті
оқушыларды тұрақты бақылау, тестік сұрақтарды пәндер бойынша деңгейлеп
құрастыру, пәндер бойынша бағдарламалық тапсырмалардан бөлек, дарынды
балалардың мүмкіндіктерін ескеріп қосымша тапсырмалар даярлау.
2. Оқушы қабілеттілігінің бағытын анықтау жүйесін құру- олар белгілі
бір жеке пәндер бойынша математикалық, филологиялық, музыкалық болуы
мүмкін. Осы және басқада бағыттар бойынша терең педагогикалық,
психологиялық зерттеулер жүргізу.
3. Қабілетті оқушылармен жеке жұмыстар жүргізу арқылы оның білім
дәрежесін, ой-өрісін әрі қарай дамыта түсу жүйесін құру.
1.2. Бастауыш мектеп мұғалімнің дарынды балалармен жұмыс жүргізуде оқу-
тәрбие үдерісін ұйымдастыруының өзіндік ерекшеліктері.
Оқыту үдерісінің табысты болуы: біріншіден, мұғалімнің өз пәнінен
теориялық және практикалық дайындығына, оқу процесін ұйымдастыра және
басқара білуіне, екіншіден, білім даярлығына, жоғары мәдениеттілігіне,
ғылым мен техника жетістіктерін пайдалана білуіне, үшіншіден, мұғалім мен
оқушылар арасындағы адамгершілік өзара қатынас және бірлікке байланысты.
Оқыту пәндері бойынша әрбір сабақты шығармашылықпен өткізу жайлы
жаңашыл мұғалімдердің еңбектерін терең зерттеп, тиімді етіп, пайдалана
білген жөн. Бұл жөнінде И. П. Волковтың Творчествоға баулимыз В. Ф.
Шаталовтың Баршаны да, әркімді де оқыта білейік еңбектерінде сабақты
өткізу принциптері мен әдістері көрсетілген.
Жаңашыл экспериментшіл мұғалімдердің идеяларын сабақ үстінде
шығармашылықпен пайдалану, оқыту процесін жақсартудың шешуші жолдарының
бірі.
Проблемалы оқытудың мақсаты - мұғалім оқушыларды білім жүйесімен
іскерлікпен дағдымен қаруландырып қана қоймайды, олардың танымдық және
шығармашылық қабілетін дамытады. Оқушыларға тақырып бойынша проблемалық
сұрақтар қойылады. Оқушылар пррблемалық сұрақтарды шешудің дұрыс
варианттарын қарастырады, ойланады, жаңа білімді игеру туралы қорытынды
жасайды, оны практикада қолданады.
Проблемалы оқыту - бұл ғылым негіздерін оқып білу процесінде жеке
адамның жалпы және арнайы қабілетінің дамуы, танымдық қажеттілігінің
қалыптасуы.
Психологтар адамның ойлағыштық іс-әрекетінің негізгі түрлерін айтады,
репродуктивті және продуктивті,шығармашылық.
Репродуктивті іс-әрекеті үлгі, алгоритм бойынша орындалады. Мұғалім
жаңа оқу материалын жаңа ұғымдардың мәнін түсіндіреді,
тапсырманы орындаудың жолдарын көрсетеді. Оқушы осы оқу тапсырмасын
мұғалімнің көрсетуімен алгоритмге сүйеніп, яни мұғалімнің көрсетуімен
алгоритмге сүйеніп, яғни мұғалімнің сабақ үстінде жасаған әрекетіне сәйкес
орындауға қажет.
Бағдарлама бойынша оқу материалдарының көпшілігін _ мұғалім
проблемалық ситуация жағдайында түсіндіруі тиіс.
Продуктивті іс-әрекеттің айырмашылығы оқушы белгілі ситуацияда жаңа
білімді, әрекет жасаудың жаңа ережесін табады.
Проблемалық ситуация жағдайында оқушының іс-әрекеті ойлаумен,
пайымдаумен, өз бетінше ізденумен сипатталады.
Шығармашылық іс-әрекеті алгоритмнен, үлгіден, формализмнен
аумаушылықты көтере алмайды. Шығармашылық бұл эвристикалық іс-әрекеті оның
мәні, негізгі идеялары тез түсінік үғыну, істің кенеттен шешілу жолдарын
табу.
Оқушылардың шығармашылық ойлауы проблемалық ситуациядан басталады.
Проблемалық ситуация деп пайда болған құбылыстарды,фактілерді адамның
түсіндіре алмай қиыншылық жағдайға ұшырауын айтады.
Сондықтан қиыншылық қабылдаған білім және іскерлік негізінде адамды
жаңа әдістерді немесе істі іздеуге түсіндіруге талаптандырады.
Проблеманы оқыту процесінде мұғалім оқушыларға сұрақтар қояды, түрлі
тапсырмалар береді. Бұлардың бәрі проблемалық ситуацияны туғызады. Осының
нәтижесінде әрбір оқушы сұраққа жауап беруге немесе проблеманы шешуге
тырысады. Проблема проблемалық ситуация болып саналады, біріқ әр түрлі
проблемалық ситуация проблема бола алмайды.
Мысалы: 3 сынып оқушысына өзеннің бір жағасында тұрып, оның енін қалай
өлшейді деп сұрақ қойса, ол сұрақтың мәнін ұғып оны шешу үшін дәрменсіз
болады. Бұл жерде проблемалық ситуация пайда болады, бірақ ол проблема бола
алмады, себебі, оны шешу үшін оқушының білімі, тәжірибесі жеткіліксіз
болады.
Сонымен, оқушылардың әртүрлі шығармашылық оқыту іс-әрекетінде мұғалім
проблемалық ситуация туғызады, жаңа білімді игеруде оқушылардың ойлау,
іздену, іс-әрекетіне, олардың оқыту проблемасын өз бетімен немесе ұжымдасып
шешуіне басшылық етеді. Міне, проблемалы оқытудың мәні осында.
Білім беру саласында оқыту процесінің мәні өте зор, өйткені осы
кездегі қоғамдық өндірістік қатынастардың дамуы оқытудың ғылыми-практикалық
деңгейіне байланысты.
Оқыту процесін ұйымдастыру барысында оқытушы және оқушылар ұжымы бір
жағынан оқыту обьектісі, екінші жағынан оқыту субьектісі болады. Осыған
орай, оқыту процесінде мұғалімдер мен балалар ынтымақтастығы, олардың
шығармашылық еңбек етуіне зор сүйеніш болады. Оқытудың субьектілері мен
обьектілері арасында әр түрлі байланыстар пайда болады. Мысалы, мұғалімдер
мен оқушылар арасындағы қарым-қатынас арқылы ақпарат алмасуы, ынтымақтастық
немесе бірлестік іс-әрекеті т.б. Мұндай байланыстар оқыту процесінің
табысты болуына игі істер етеді.
Оқыту процесінің өзіне тән компоненттері бар. Олар оқытудың мақсаты
мазмұны, формалары мен әдістері, сонымен қатар нәтижесі.
Бұл компоненттер бір-бірімен тікелей байланысты түрде іске асырылады,
демек, педагогикалық процесс сонда ғана татымды нәтиже береді. Оқыту
процесінің нәтижелі болуы оның ішкі қозғаушы күштеріне байланысты.
Қозғаушы күші деп қойылатын талаптар мен оларды орындауда оқушылардың
мүмкіндігі арасындағы қайшылықты атайды.Егер қойылатын талап оқушылардың
мүмкіншілігіне, яғни даму дәрежесәіне сай келсе, онда қайшылық даму
процесінің көзіне айналады.
Оқыту процесінің өзіне тән ерекшеліктері бар. Оқыту процесі тәрбие
процесіне қарағанда анағұрлым оңай басқарылатын, тез іске асырылатын.
нәтижесі тез тексерілетін процесс. Мысалы: әрбір сабақ үстінде бақылау.
жаттығу жұмыстары және сұрақ- жауап арқылы оқушылардың білімін, іскерлігін,
дағдысын тексеріп, тез қорытынды шығаруға болады.
Сонымен, оқушылардың әр түрлі шығармашылық оқыту іс-әрекеттерінде
мұғалім проблемалық ситуация туғызады, жаңа білімді игеруде оқушылардың
ойлау, іздену, іс-әрекетіне, олардың оқыту проблемасын өз бетімен немесе
ұжымдасып шешуіне басшылық етеді. Міне проблемалы оқытудың мәні осында.
Оқыту процесінің заңдылықтары оның принцптерінде бейнеленеді. Принцип
- латын сөзі - негізгі, бастапқы деген ұғымды білдіреді.
Оқытуға қойылатын талаптардың бастапқы белгілі жүйесін оқыту процесінің
принциптері деп атайды.Оқыту процесінің бірнеше принциптерін атауға болады.
Оқыту процесінің мақсаттылық принципі.
Әрбір сабаққа дайындалу үшін ең алдымен оның мақсатын анықтайды.
Мақсатсыз сабақ жақсы нәтиже бермейді. Өйткені оқыту әдістері олардың
мақсаттарына байланысты. Осыған орай, әрбір баланың және ұжымның
ерекшеліктерін еске алып, мұғалім оқыту жұмыстарының формаларын, мазмұнын
әдістерін іріктеп алады. Оқыту мен тәрбие жұмыстарын осындай мақсатпен
ұжымдастыру мұғалім мен оқушылардың іс-әрекеттерінің үнемі жоспарлы түрде
өтуіне игі әсер етеді.
Оқытудың, білім берудің және дамудың өзара байланыс заңдылығы, оқыту
процесі білім беру, тәрбие және даму процестерімен байланысты. Сондықтан
оқыту жеке адамның жан-жақты дамуына көмектесе отырып, білім беру, тәрбие
және даму функцияларының бірлікте іске асуына мүмкіндік туғызады.
Л.С.Выготскийдің айтуы бойынша оқыту дамудың алдына шығып отырса, ол бала
дамуының ең таяу даму зонасын шешіп ішкі процестерін қозғалысқа
келтіреді. Ең таяу даму зонасы одан эроактуальды даму зонасына көшуі
тиіс, яғни бұл зонада оқушы тиісті тапсырмаларды өз бетімен орындайды.
Оқыту процесінде баланың таным белсенділігі тереңдейді, ақыл-ой
қабілеті, білімді өз бетімен меңгеру . белсенділігі дамиды, заттың мәнін,
ғылыми ұғымдарды терең түсінеді, іздену нәтижесінде пайда болған
сұрақтардың жауаптарын табады.
Математика, да өнер сияқты таным әдісі. Оқушылардың таным әрекетін
жақсарту үшін, ойын -сауықтың, жұмбақтың, мақал-мәтелдердің математикалық
тілдерді меңгерген, оқиғаны өмірмен байланысып, оның тәрбиелік мәнін ашып
отыру қажет. Мұны математика пәнінің мазмұны да, оқу бағдарламасы да талап
етеді. Көптеген зерттеу жұмыстары мен мектептегі озат тәжірибелерді баспа
бетінде жариялау мұны мойындағанмен, оқыту үрдісінде қалай пайдалануға
болатындығына нақты материалының жоқтығы мәселені қиындата түседі.
Мұғалімнің ізденуімен ғалымдар зерттеуінің теориялық та практикалық та
маңызы зор.
Математика құрделі пән болу үстіне, ол ақыл -ой оралымдығына, әлем
бірлігін түсінуге қызмет етеді.
Математиканы оқытудың тәрбиелік мәні практикалық' мазмұны математиканы
мектепте, бастауыш сыныпта оқытушының білім беру мақсатымен үштасып жатады.
Математиканы оқытудың жалпы білімдік мақсаттары мұғалімнен төмендегі
жұмыстар түрлерін жүргізуді талап етеді.
-оқушыға математиканың білімнің, біліктің белгілі жүйелерін
меңгеру;
- болмыстағы ақиқатты танудың математикалық әдістерін меңгерту;
- математика тілін, терминалогиясын меңгеру, қалыптастыру;
- оқушының математикалық интуициясын дамыту;
- Оқу қызыметін ұйымдастыруға қажет болатын математикалық
мағлұматтарды тиімді пайдаланудың қарапайым дағдарысын қалыптастыру;
Оқушы аталған мақсаттарды жете түсініп, білімді берік, саналы және
жүйелі түрде игере алса, онда оқу міндеттерін іске асырып, күнделікті
тұрмыста кездесетін алуан түрлі мәселелерді шеберлікпен шеше алады.
Сондықтан мұғалім 1-ші сабағында - ақ, сол сияқты жыл бойы, реті
келгенде оқылып отырылған немесе түсіндірілетін материалдарының практикалық
және теориялық қажеттігін ашып отыруы тиіс.
Сандық есептеулер мен әдістемелердің практикалық маңызы зор. Оқушының
практикалық мазмұны бар мәселелерді шешуге математикалық әдісті пайдалануы
үшін алдымен қажетті математикалық білімі болуы мен бірге, математикалық
кұралдарды дұрыс пайдаланып, қарастырылып отырған математикалық үлгінің
қолданылу аясын терең білуі қажет.
Қазіргі таңда математикалык эксперименттер мен математиканың қолдану
әдістері әр салада қолданыс табуда. Оқыту үрдісінде математиканың қолданылу
салалары туралы оқушыларға әрдайым түсінік беріп отыру -мұғалімнің жұмысы.
Әрбір оқушы мұғалімнің назарынан тыс қалмауы тиіс, өйткені қазір
дара тұлғаны даярлау, тәрбиелеу мәселесі күн тәртібіне қойылып отыр.
Математиканың жалпы мәдениеті көтерудегі қызметін сабақ үстінде де,
сабақтан тыс ұйымдастырылатын жұмыс кезеңдерінде де, ерікті шұғылданыстар
кезінде де айтуға болады.
Оқыту, тәрбие жұмыстары нәтижелі болуы үшін:
1) жұмыс жоспарлы түрде, үздіксіз жүргізілуі тиіс;
2) жұмыстарды еріктік, саналық негізде ұйымдастырылып, оқушының оқу
қызметін қамтамасыз ету қажет;
Көптеген математикалық ұғымдылар ойлаудың дамуына белсенді әсер етеді.
Кез келген есепті шешуде математиканың негізгі ұғымы қарастырылып отырған
үрдістер мен құбылысының, сандық сапасын сипаттайды.
Мұғалім танымның тек шама жағынан бейнеленген заңдылықтарын оқушыларға
түсінікті тілмен қарапайым мысалдар арқылы байымдауы қажет.
Белгісіз обьектіні жанама жолмен таным - білу тікелей шешуге болмайтын
қиындықтан туады.
Мысалы, Жер шарының меридиан ұзындығын біздің заманымызға
дейінгі II - ғасырда Кереннен шыққан Эратосфен есептеді.
Меридиан ұзындығын табиғи жолмен есептеу мүмкін емес. Мұндай есептерді
шығару үшін модель құру қажет. Ал Самостан шыққан Аристарх бұл қашықтықта
геометриалық жолмен есептеп шығарды. Осы сияқты оқушылар Жер бетіндегі
өлшеу жұмысына байланысты (тоған, жаяу адам, көлік) есептерді шығару
кезінде кездеседі.
Танымның басқа әдістері бар. Олар басқа ғылымдар не олардың
пайдаланатын әдістері.
Математика ұғымның дерексіздігі мен жалпылығы оның қолдану аясын
кеңейте түседі.
Тек қатыстар мен математиканың символдарға тиісті жаңа мағына бере
білу керек. Әркім өз мамандығына қарай бір нәрсені әр түрлі қабылдайды. Бұл
шығармашылық, жетістік. Мысалы: математикаға түзу, біреуге - сым түрінде,
екінші біреуге - сызықтық ұлғаю т.б. Мұндай мысалдар математикада
жеткілікті.
Біз неге үшкір, аққұман неге шар тәрізді, шәйнектің түбі неге жалпақ,
машина дөңгелегі неге үшбұрышты емес, май жаққан нан неге жерге май жағымен
түседі, құмырсқа биіктен құласа неге өлмейді, өрмекші өрмегі неге дұрыс
көпбұрыш, бал арасының ұясы неге дұрыс алтыбұрыш, 37,108,47 деген не, ұзын
адам неге теңселіп жүреді, қанатын жұлған көбелек неге қисайып ұшар, жеті
атада неше адамның қаны бар, жел тұрмаса шөптің басы неге қимылдайды деген
сан-салалы сұрақтарға жауап алу оқушының танымдық қызығуын тудырып, өмір
мен математиканы бір-біріне байланыстыра, жақындата түседі.
Бүгінгі таңда дарындылықты дамытудың нақты бағыты жүйеленген
әдістемелері немесе тәсілдері жоқ. Дарындылықты дамыту ұстаздарға, мектеп
әкімшілігіне, ата-аналарға байланысты. Осы орайда құрылған дарын мектеп-
интернаттарының негізгі міндеті: қала облыс көлемінде ерекше қабілетті
балаларды іздеу, қабілетінің бағытын анықтау және оны әрі карай дамыта түсу
жұмыстарын жүйелі ұйымдастыру. Жұмыс жоспары мынадай жүйелеу кезеңдеріне
бөлінеді:
1-кезең. Ерекше қабілетті оқушыларды анықтау жүйесін
құру.
2-кезең. Оқушы қабілеттілігінің бағытын анықтау жүйесін
құру.
3-кезең. Қабілетті оқушылармен жеке жұмыстар жүргізу арқылы оның білім
дәрежесін, ой-өрісін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
I Бөлім Бастауыш сыныптарда дарынды балалардың психологиялық
ерекшеліктерін есепке алу
1. Дарынды балалардың жеке тұлғалық ерекшеліктеріне оларды
бастауыш сыныптарда есепке алуға қойылатын педагогикалық
талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
2. Бастауыш мектеп мұғалімінің дарынды балалармен жұмыс жүргізуде оқу-
тәрбие үдерісін ұйымдастыруының өзіндік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .21
II Бөлім. Математика сабақтарында дарынды балалармен
жүргізілетін жұмыстар
1. Бастауыш мектепте математика пәнін оқыту әдістері мен
тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 36
2. Математика сабақтарында дарынды балалармен жұмыс жүргізуде жаңа оқыту
технологияларын пайдаланудың тиімді жолдары ... ... 47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .75
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 78
Қосымша
Кіріспе.
Диплом жұмысының көкейкестілігі: Қазақстан Республикасының
Білім туралы заңында мемлекеттік саясат негізінде ең алғаш рет Әр
баланың жеке қабілетіне қарай интеллектуальдық дамуы, жеке адамның дарынды-
лығын дамыту сияқты өзекті мәселелер енгізіп отырғаны белгілі. Өйткені
ғылым мен техниканы, өндірісті қазіргідей әлемдік деңгейде дамыту үшін
елімізге шығармашылықпен жұмыс жасайтын білімді, жоғары дайындығы бар
білікті мамандар қажет. Ал ондай мамандар дарынды балалар ішінен шығады.
Қазіргі өскелең өмір талаптарына сай жастарға білім және тәрбие еру,
оларды жан -жақты дамыту қоғам алдында тұрған басты міндеттердің бірі.
Білім беру - бұл қоғам мүшелерінің адамгершілік, интелектуалдық
мәдени дамуының жоғары деңгейін және кәсіби біліктілігін қамтамасыз туге
бағытталған тәрбие беру мен оқытудың үздіксіз процесі. Осы процесте арынды
балалар мен жастардың жетілуіне өркениетті жағдай туғызу қажет. Мемлекеттік
деңгейде маңызды құрал болып саналатын дарынды балалар мен жастарды оқытып,
қолдаудың жүйесін жасау қажеттілігі негізделеді. Балалар дайындаған ертерек
айқындауға байланысты жүргізілетін зерттеу тәжірибесі дарынды баларды
қолдау үшін мемлекеттік арнайы бағдарлама жасау қажеттігін дәлелдейді.
Қазақстан республикасы президентінің Дарынды балаларға арналған
мектептерді мемелекеттік қолдау нұсқауына сәйкес Қазақстан Республикасы
Үкіметінің Қаулысымен 1998 жылы 24 наурызда республикалық ғылыми-
практикалық дарын орталығы құрылды. Осыған орай Қазақстан
Республикасында дарынды балаларды анықтау, қолдау мен дамыту тұжырымдамасы
нормативті-құқықтық құжаттар жинағы, ғылыми - әдістемелік материалдар
мектеп мұғалімдеріне, ата-аналарға, Дарын орталығының аймақтық
жетекшілеріне көмекші құрал қызметін атқарады. Дарынды балаларды таңдау
және олардың және олардың бойындағы ерекшелік қасиетті бағалап, өмірден өз
орындарын табуға көмектесу-басты парызымыз.
Бүгінгі таңда дарынды балалар мәселесін зерттеуге қатысты
философиялық, психологиялық, әдістемелік әдебиеттер жиналған. Бұл мәселенің
түп тамыры ғасырлар тереңінде жатқаны да белгілі. Адамның психикалық
ерекшеліктері жөніндегі идеялар, оның ішінде қабілеттік туралы
ойлар сонау ертедегі грек философтарының
еңбектерінде, қайта өрлеу дәуірі ғылымдарының және алдыңғы қатарлы
әр елден озық ойлы педагогтерінің еңбектерінде кездеседі.
Таланттылық пен данышпандылық туралы құнды пікірлер ерте грек
философтарының еңбектерінде көптеп кездеседі. Бірақ олар бұл ерекшелікті
құдіретті күшті құдайдың жарылқағаны деп есептеді. Платон пікірінше, ақын
туындылары өзінің өнерлігі мен біліміне емес, құдайдың құдіретінен, оның
белгілеуінен.
Ерте кезде, XIV ғасырда қабілеттілік, дарындылық тек өнер
адамдарында ғана байқалады деп есептелген. Грек философтары дарындылықты
құдайдың құдіретімен дей келе, оны дамытуда білім мен тәрбие берудің
маңызын жоққа шығармайды.
Қайта өрлеу дәуірінде дарындылық мәселесімен испандық Хуан Чарте
айналысты. Оның пікірінше,талант адам табиғатына байланысты, дегенмен оның
дамуына тәрбие мен еңбек қажет. Ол таланттылық мәселесімен айналысатын
мемлекеттік жүйе құру жөнінде пікір қозғаған және жас жеткіншектердің
қабілеттіліктерін дамыту үшін арнайы жұмыс жүргізу керектігі, сондай-ақ
бұнда жұмысты ақылы мен білімі өте жоғары ұлы адамдар жүргізу керек деп
есептейді.
Қабілеттілік пен дарындылық мәселесі - Орта Азия мен Қазақстан
ойшылдарын да толғандырған мәселе.
Араб сөз бостандығының негізін қалаушылар (Әл-Хорезм Фердауси, Әл-
Фараби, Ибн Сина, Беруни және т.б) адам қабілеттілігіне, білім беруде түрлі
озық әдіс тәсілдерді қолдану жолдарына көңіл бөлді.
Ғылымдағы педагогика мен психологияның дифференциясы негізінде
адам психикасы мен қабілеттілігі жөнінідегі ғылыми зерттеулер жүргізіле
бастады. (Д.Хебб, Г.Айзенк, Ф.Гальтон, Котс)
Қабілеттілік ілімі жөніндегі алғашқы зерттеулер ағылшын психологы
Френсис гальтон (XIX ғ) есімімен байланысты. Ол адамдардың жеке дара
ерекшелігі мәселесін зерттеген. Ол өзінің таланттың тұқымқуалаушылығы:
оның заңдылығы мен шығу тегі, еңбегінде қабілеттіліктің шығу тегін
әдіснамалық тұрғыда негіздеп тұқым қуалаушылық негізгі шарт деген
қорытындыға келді.
ХІХ-ХХ ғасырда дарындылық мәселесін зерттеу теориялық тұрғыда
жалғастырылып (Э.Мейман,В.Штерн) оқу мен тәрбиенің дарындылықтың дамуына
әсері қарастырылды.
Әрқандай адамда оқу мен тәрбиенің негізінде қалаған қабілет
дамытуға болатыны жөніндегі негізді қолдай отырып, Америка ғалымы У.Ушби
қабілет ең алдымен балалық шақтан қалыптасқан ақыл-сана (интеллектуал)
әрекеттер бағдарламасына байланысты екенін дәлелдеді.
Дарындылық мәселесіне функционалдық көзқарас туындаған шақта психологтар
(А.Бэн, В.Вунет, Д.Милль, Т.Спенсер, Т.Циген).
Дарындылық теориясының негізі орыс психологтарының
(Л. Выготский, Б.Ананев, В.Крутецкий, Н. Лейтес, В. Теплов)
еңбектерінде көрініс тапқан.
Адамды тәрбие арқылы дарындылыққа жеткізуге
болатындығы туралы (А.А . Леонтьев О. Н. Овчинникова, Ю. Б. Гипперней, К.А.
Гельвеций ) ғылыми еңбектер жариялады.
XIX ғасырда қазақ халық ағартушылары да халықты
ауқаттандыру, жеке тұлғаның қабілетін дамыту мәселелерін көтере
бастады. Ағартушы Ыбырай Алтынсарин табиғи ақыл өзін
қоршағанды ғана құшағына ала алса, оны дамытып өзі көрмегендіде
танып білуге мүмкіндік жасайтын тек қана өркениетке жетелейтін
озық білім-дейді.
Шоқан Уалиханов шығармаларында жеке тұлға тәрбиесіндегі білім мен
тәрбиенің шешуші ролі көрсетілген. Оның жалпы қазақ халқының ақыл-ой
қабілеттілігі жөніндегі пікірі мынадай:
Қырғыз-қайсақтар табиғатынан ақыл-ойы жүйріктелмеген таңқаларлық
көңілшектігімен ерекшеленеді. Ш.Уалиханов тәрбиеге үлкен маңыз бере
отырып, адам қабілетінің дамуына оның табиғи бейімділігінің мәні зор
екендігін алға тартады.
Абай Құнанбаев адамды қоршаған орта- табиғаттың бір бөлігі дей келе,
табиғаттың адам баласына берген тамаша сыйы- оның қабілеті дейді. Ақыл
адамның ойы мен санасы еңбек іс-әрекеті негізінде қалыптасады деп
тұжырымдайды. Кей қасиет туа бітеді, ал кейбірі еңбек арқылы қалыптасады.
XX ғасырдың бас кезінде Қазақстан педагогикалық теория
негіздерінің қалыптасуына атсалысқан көрнекті қайраткерлер
(Ж. Аймауытов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов,М.Мұмабаев)
мұраларында
білім беру үрдісінде балалардың қызығуы мен қабілеттілігін
қалыптастыру мәселесін ескеру керектігі баса айтылған.
Ж.Аймауытовтың пікірінше, адам өмірге өзіндік табиғи қасиеттерімен,
қабілеттерімен келеді. Ол баланың мойындатуға біткен қасиеттерді дамытатын
оқу мен тәрбие.
Қазіргі таңдаға дарынды балаларды оқыту мәселесі бойынша
жарық көрген жұмыстар зерттеу жұмысымызға айтарлықтай негіз
болды. Дарынды тану және оқыту мәселелері, дарынды балалармен
жеке жұмыстарды ұйымдастыру жөніндегі Қазақстан Республикасы
білім беру ісінің үздіктері (Н.Ғ.Даумов, М.Губаева, Ж.Қайыңбаев)
дарыи мектеп интернатының директорлары (Қ.Жұмашев, Ж. Аманжолова)
мен дарын мектептерінің мұғалімдерінің (Ғ.Шаймұратова, Р. Жұабаева,
З.Сатыбалдина, Ү.Жексенбаева, К. Ауданбаева т.б.) еңбектерін өз
зерттеуімізде пайдаландық.
Бүгінгі егеменді мемлекетімізде өскелең ұрпаққа тәрбие
тәрбие мен білім беруде, олардың өзіне тән жеке дербес
ерекшеліктерін, яғни дарындылықтарын байқауда және оны жан-
жақты дамытуда келелі жұмыстар жасалуда.
Осы тұрғыдан қарастыра келе білім беруді ұлттық сипатта алып,
дарындылық қабілетін ашу, тәрбиелеу негізге алынуда. Бастауыш
сыныптардағы ерекше қабілетті оқушыларды оқыту мен тәрбиелеу,
оларды дарынға жеткізу бүгінгі таңның өзекті мәселесі болып отыр.
Сондықтан математика сабақтарында дарынды балаларды оқыту мен
мұғалімнің міндеті жайлы мәселелер диплом жұмысымыздың
тақырыбын Бастауыш сыныптарда математика пәнін оқытуда
дарынды балалармен жүргізілетін жұмыстардың ерекшеліктері деп
таңдауымызға себепші болды.
Диплом жұмысының мақсаты: Математика сабақтарында дарынды
балалармен жүргізілетін оқу-әдістемелік жұмыстарын басқару және
ұйымдастыру.
Диплом жұмысының міндеттері:
1 .Дарынды балалардың жеке даралық ерекшеліктеріне сипаттама беру.
Дарынды балаларға тәрбие мен білім берудегі мектептер
тәжірибелерін жинақтау және талдау.
Дарынды балалармен жүргізілетін оқу-әдістемелік жұмыс
бағыттарын анықтау.
Зерттеу нысанасы: Бастауыш мектептің математика сабақтарындағы
оқушылардың дарындылық қабілеттері.
Зерттеудің әдістері: Психологялық-педагогикалық, ғылыми
теориялық, әдістемелік әдебиеттерге талдау жасау, озат мектеп тәжірибиесін
анықтау. Дипломдық жұмыстың қысқаша мазмұны: Дипломдық
жұмысы кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытынды және әдебиеттер тізімінен,
қосымшадан тұрады.
I Бөлім. Бастауыш сыныптарда дарынды балалардың психологиялық
ерекшеліктерін есепке алу.
1.1. Дарынды балалардың жеке тұлғалық ерекшеліктері және
оларды бастауыш сыныптарда есепке алу да қойылатын
педагогикалық талаптар.
Психология ғылымында бала дүниеге келгенде қайсы бір саладағы
қабілеттікке ыңғайлы болып келуді сипаттайтын тұқым қуалаған нышандарымен
өмірге келеді.
Мәселен, ата-аналардан балаларға дене қалыптасуы мен конституция
ерекшеліктері және кейбір басқа дене күші сапаларымен қасиеттері:
шаштарының түр -түсі, көздерінің, терілерінің реңі ауыса алады. Осының бәрі
туа біткен дене ерекшеліктері де тұқым қуалап ауыса алады, осының негізінде
қоршаған шындық өмірмен өзара әрекеттесудің нәтижесінде жоғары нерв
қызметінің белгілі бір типі (холериктік, сангвиникалық, флегматикалық,
меланхоликалық) дамиды.
И.П. Павловтың іліміне сәйкес, адам туған кезде толып жатқан туа
біткен қасиеттерге және инстиниктерге ие болады, бұлар шартсыз рефлекстер
тобына жатады. Бұлардың ішінде тамақ рефлекстері (асты көргенде сілекейдің
бөлінуі), қорғану (ыстықтан қолды тартып алу, шақырайған жарық түскенде
көзді жұму т.б.), бағдарлау (дыбыс шыққан жаққа, жарыққа т.б. басты бұру)
рефлекстері бар. Бұл қасиеттер жануарларға да, адамдарға да тән болып
келеді.
Тік жағдайда жүру нышандары, тілдің дамуы, сондай-ақ ойлауға және
еңбек етуге қабілеттілік сияқты, адамның өзіне тән нышандар (адам тегінің
қасиеттері) тек адамдарм ен араласқанда ғана дами алады.
Балаларды жануарлар ұрлап әкеткен немесе жағдайларының ыңғайына қарай
олар ерте балалық шағынан орманда қалып қойып, тек кейде ғана, бірқатар жыл
өткеннен соң барып музыкаға, живописке, биге, ғылымдарға, әсіресе
математикаға, тілдерді меңгеруге т.б. қабілеттерін көрсете бастайды.
Қызметтің белгілі бір түрін ойдағыдай атқарудың аса маңызды шарттарының
бірі болып табылатын жеке бастың дара-психологиялық ерекшеліктерін
қабілеттіліктер деп түсіну қабылданған.
Физиология мен психологияның деректеріне сәйкес адамның бойындағы туа
біткен қабілеттіліктер дайын қабілеттіліктер бола алмайды, бұларды, яғни
нышандарды дамыту үшін потенциальды мүмкіндіктер ғана болады. Мұнда
нышандар дара психологиялық ерекшеліктер қабылдау, ойлау, ес, қиял және
басқа да жеке бастың психикалық қасиеттерімен өте тығыз байланыста болып
келеді.
Арнаулы психологиялық зерттеулер мен орасан мол практикаға
қабілеттердің көрініп, дамуы туралы мәселеде белгілі бір қасиеттерді
көрсетуді талап ететін бала әрекетінің жағдайлары шешуші болып
табылатындығын дәлелдейді. Арнаулы іріктеуге ұшырамаған балалардың үлкен
бір тобына музыкалық тәрбие беру тәжірибесі дұрыс педагогикалық басшылық
етіп, музыкалық әрекетте тиісінше практикада болған жағдайларда балалардың
бәрі түгелдей толық құнды музыкалық білім алғандығын көрсетеді. Музыкалық
білімді, әдетте музыкалық қабілеттері айқын көрінген балаларға ғана беру
тиімді деп саналады.
Екінші жағынан, тәжірибе кейінде аса көрнекті қабілетке ұласып
дамыған, тіпті аса күшті нышандардың өзі осы өркендерді тиісті қызмет
көрсете алатын жағдай болғандықтан, ұзақ уақыт бойына көрінбей келгендігін
тәжірибе паш етіп отыр. Әсіресе ақыл және таным күштерінің даму кезіне
алынатын интеллектік қабілеттердің орталық қабілеттердің тұқым қуалауы
туралы мәселе күрделі болып келеді.
Адамзат еншісіне ғана тиісті тәрбие мен білім беруде еліміздің
интеллектуалды, шығармашыл потенциалын дайындау, дарынды балалардың
жетілуіне жағдай жасау қазіргі заманымыздың
экономикалық және әлеуметтік факторы болып отыр.
Дарынның дамуына қолайлы жағдай туса, ол ерте көзге түсетін болады.
Тарихта болсын, күнбе-күнгі өмірімізде мұндай мысалдар көп. Тарихта
халыққа басшылық етіп, әр салада жаңалықтар ашып таңдаулы шығармалар мен
қызметтер ұсынған дарынды адамдардың өміріне бір сәт көңіл бөлсек., олар
дарындылығымен жас кезінен көзге түскен.
Германияның любектік төрт жасар дарынды баласы кристиан Гейнрих
Хейнекеннің дарындылығы жұртты таң қалдырды. Ұстазы Кристиан Фон Шенах
жазған Кристиан Гейнрих Хейнекеннің өмірі іс-әрекеті, саясаты мен өлімі
деген кітабы дарынды бала туралы жазылған алғашқы кітап болды.
Туғанына он ай толмай жатып кішкентай Гейнрих суретке салынған
заттардың көпшілігін айырып айтатын болды. Ол үш жасқа келгенде ертегілерді
өзі оқып, математиканың 4 амалын мен есеп шығара алады, көп ұзамай сәби
француз тілін үйреніп, географиядан жақсы мағлұмат алады және мыңнан астам
латын мәтелін білетін болған. Сол сияқты Дюрер үш жасында өз портретін
салған, жеті жасар Моцарт соната жазған. Лист, Шопен мен Иегуди Менухин он
бір жасында үлкен концерт қоюға қатысқан. Тоғыз жасар Гете неміс, латын
грек тілдерінде өлең жазатын болған. Қазіргі математиканың негізін салушы
Гаусс үш жарым жасында әкесінің салық төлеу жөніндегі есебін көріп, соның
қатесін шығарыпты. Сөйтіп әкесінің 25 талер ақшасын сақтап қалыпты деседі.
Ол алгебралық есептер мен сандар теориясы жөніндегі өзінің дарынын ерте
танытқанға ұқсайды. Гаусс өзінің ең басты жаңалықтарын негізінен 14 пен 17
жастың арасында ашыпты. Кибернетиканың атасы Ноберт Винер бес жасында 18
жасар балалармен бірге оқиды. 12 жасында колледжге түсіп оқып, 14 жасында
оған ғылыми атақ берілді.
Кейде дарынды балардың мектептегі оқуға көңіл бөлмейтін кездері бар.
Мәселен, Д.Байрон, Н. Дарвин, В.Скотт бала күндерінде түк білмейтін болған
екен. Олардың көпшіліп өз уақытын бос өткізген. Олар өлең жазып, сурет
салып, көбелек ұстап, коллекция жинаумен айналысқан.
Дарынды балалар Қытай тарихында да жиі кездесіп отырған. Ертедегі
Қытайда дарынды балаларды, Шэнь тон, яғни киелі бала деп атаған. Киелі
балаларға байланысты ең ертедегі жазбалар Чунь Цю Чжанго дәуірінде (б.д.б.
770-б.д.б.221) кездеседі. Үш патшалық дәуіріндегі атақты қолбасшы Цао Цао-
өз перзенті Цао Чуннің тапқырлығына таң қалды. 5 жасар бала сыйға тартқан
пілдің салмағын өлшейтін таразы таба алмай тарығып жатқанда, алдымен пілді
қайыққа салыңдар, онан соң орнына тас салып, оны бөліп өлшесеңдер пілдің
салмағы шығады дейді. Сөйтіп Цао Чуннің піл өлшеген әңгімесі ауыздан
ауызға тарап , жұрт 5 жасар баланың талантына таң қалды.
Қазақ халқының біртуар ұлдарын аса қабілетті, дарын иесі деп айтуға
болады. Не бары отыз-ақ жыл өмір сүрген Ш. Уалиханов та аз ғұмырының ішінде
азаматтық ғылымға баға жетпес үлес қосты. Ол музыка, сурет, тіл, география
публицистика мен жазушылық әндерде өзін жоғары биіктен көрсете білді. Шоқан
жөнінде С. Мұханов былай деп жазды: Аз өмірде осынша тығыз, зұлымдықпен
арпалыса жүріп, атқарып үлгерген еңбегінде қисап жоқ... Шоқанды... 27
жасында өлген Лермонтовтың, 24 жасында өлген Добролюбовтың қатарын қоюға
болады. Шоқан да солар сияқты: шын мағынасында данышпан, шын мағынасында
дарын иесі. Ал атақты күйші Дина Нүрпейісованың күйшілік өнері 8 жасында
байқалған.
Бұл ұлы тұлғаларды өзге адамдардан ерекшелендіріп тұрған дарындылық
емес пе?
Адамның дарындылығы оның жоғары жүйке қызметінің тума типіне (мида
уақытша байланыстардың тез жасалып, оңай өзгеруі) байланысты болып келеді.
Олай болса, нышанның ықпалымен қалыптасқан қабілеттің түрін дарындылық деп
атайды. Ал Н. Ожеговтың сөздігінде дарындылық табиғаттан берілетін ерекше
қабілет деп түсіндіріледі. Адами ойлау, ізденімпаздық - табиғаттың
адамзатқа берген тамаша сыйы. Бұл қабілет барлық адам бойынан табылары да
сөзсіз. Дегенмен табиғат оны бәріне бірдей етіп бөлмей біреуге көптеу,
біреулерге мүлдем жарытпай тарататыны да анық.
Сонымен біз дарынды деп белгілі бір қабілеті көпшіліктің орташа
қабілетінен ерекшелендіретіндерді айтып жүреміз. Өмір сүретін орта,
берілетін тәрбие осы ерекшеліктің одан әрі дамуына көмектеседі немесе оны
мүлдем жоқ қылады. Мәселен саусағынан бал тамған зергердің табиғи алмазды
бриллиантқа айналдырғаны сияқты қолайлы ахуал, тамаша кәсіби ұстаздық кез-
келген ерекше қабілетті оқушыны дарынға айналдыра алады. Міне, осы бір
айдай анық мәселе педагогика мен әдістеме саласында көптеген тар жол
тайғақ кешулерден өтіп, өз жолын енді тауып келеді.
Көптеген ғалымдар дарындылықты генетикалық нәрсе деп қарастырып, оны
белгілі бір даму сатысының соңғы нәтижесі деп түсіндіреді. Кезінде
Платонның өзі ақындықты өнер мен кернеген сезімнен туындайды деген
болатын. Ал Сократ өзінің ерекше қасиетін түсіндіргенде маған көмекке
әрдайым мейірімді перім гений келеді деген екен.
Әлбетте, дарындылықтың тұқым қуалайтындығы ұрпақтан ұрпаққа берілетіні
сөзсіз.
Ф.Гальтон әлемге әйгілі, дарынды түлғалар өмірнамаларын талдай отырып
XX ғ. Котс әлемдік өтпес даңққа бөленген әйгілі неміс композиторы Иоганн
Себастьян Бахтың арғы атасы В.Бахтың ерекше қабілет толғанын айтады. Ал,
Абай ұлы тұлғаны дүниеге әкелген Құнаңбайды дарын емес деп кім айтады?
Бұл туралы поляк революционері Г. Янушкевич өз жазбаларында келтіреді.
Осыны негізге ала отырып Канада ғалымы Д. Хебб генотиптік
интеллект деген ұғым енгізді. Бұл таза тұқым қуалайтын интеллект
сыртқы ортамен қарым-қатынас орната отырып, фенотиптік
интеллектіні құрайды. Соңғысының деңгейі бәрімізге белгілі тест әдісінен
аныкталады. Д.Хеббтің ойынша ген арқылы берілу мен сыртқы ортаның әсерінің
арасындағы қатынас 8:2. Мұнда 8-тұқым қуалаушылық, 2-сыртқы орта. Осыдан ол
мынадай қорытындыға келеді: ой-өріс (интеллект)- бұл мәдени әлеуметтік орта
мен индивидтің тәжірибесінен пайда болатын өнім ал осы тәжірибені
ассимиляциялап (жинақтап) тиімді пайдалана білуінің 80% генотиптік
құрылымға байланысты, белгілі американдық ғалым Эдисон дарындылық
дегеніміз 98% еңбекшілдік, ал 2 % талантылық деген екен.
Д.Хеббтің және басқа да гендік дарындылықты жинақтаушылардың тұжырымдары
практик-ғалымдар мен білім қызметкерлері тарапынан қатты сынға алынды.
Олардың бірінші қарсылығы, қатып қалған интеллектіні жоққа шығарудан
басталады. Сегіз бен он алты жас арасындағы сынақтан өткен оқушылардың 50%-
і ғылымның әр түрлі саласынан әр дәрежеде ой өріс деңгейін көрсете білген.
Сонда оқушы 8 жыл ішінде тұрақсыз интеллектуалды дарындылығын танытқан.
Нақты шүбә келтірмейтін немесе көпшілік мойындаған дарындылық туралы
тұжырымдама болған емес және бұл бағыттағы жақсы жетістіктерге қарамастан
оны жоқ деуге болады. әйтсе де бұл жағдай дарындылықты ғылыми тұрғыдан
зерттеушілерді көп қиналта қоймайды. Тіпті кейбіреулері мұны дұрыс заңды
нәрсе ретінде қабылдау керектігін алға тартады. Белгілі ағылшын психологы
Г.Айзенк осы мәселе жайындағы көзқарасын былай тұжырымдайды: термометрді
алғаш ойлап тапқанда ғылымда жылу құбылысы, оның өлшем бірліктері туралы
мәлімет өте мардымсыз болды... түбінде жылулық теориясы термометр және
басқа да құралдармен өлшеулер жүргізу арқылы дамыды емес пе. Сөйтіп
Г.Айзенк дарындылық туралы түбегейлі тұрақты қорытынды шығаруға асықпаған
жөн деп тұжырымдады өз ойын.
ХІХ-ХХ ғасырлар тоғысында ассоциативтік психологияда дарындылық
мәселесіне функционалдық көзқарас туындады. А. Бэн, В.Вундт, Д.Милль,
Г.Спенсер, Т.Циген сияқты психологтар ой-өріс дарындылығын диагностикалау
үшін бес негізгі функцияны өлшеп зерттеу керектігін айтады. Олар: ой, зейн,
ерік, қабылдау және есте ұстау ерекшелігін есепке алуда осы қасиеттерге
баса назар аудару керек.
Ой - сыртқы дүниені бейнелеудің, танымның ең жоғарығы формасы. Ой
толық сөз күінде білдірілгенде ғана айқындалып дәйектелініп, дәлелдене
түседі. Дарынды балалар өзге балалардан ойының кеңдігі, орамдылығы,
ұшқырлығы, дербестігі, логикалық жүйелілігі, сыншылдығы сапаларымен
айқындалады. Тіл мен ойдың бір-бірімен байланыста болатынын халқымыздың:
Ішімдегінің бәрі тілімде, тілімдегінің бәрі түсімде деген мақалы
дәлелдей түседі.
Ойы кең дарынды бала еркін ойлайды. Мәселені түрліше әдістермен
шешеді, бұрын сыналып қате деп табылған әдіске жоламайды. Дарынды
балалардың ойын дамытуда мектептегі оқу-тәрбие үдерісінің-маңызы зор.
Бастауыш мектеп жағдайында бала ойлауы күрделі дамудан өтеді. Осы кезеңде
дарынды балалардың ойлауын дамыту үшін мұғалім мынадай іс- шаралар
жүргізуге болады:
Балаларды белгілі ережелер жөнінде өз бетінше қорытынды жасай алуға
үйрету үшін сабақта эвристикалық әдісті жиі пайдаланып отыру қажет.
Баланың сөйлеу қабылетін дамыту,оның ойлауын дамытуға үлкен әсерін
тигізеді.
Ойлау қабылдау мен елестердің негізінде жасалады. Сондықтан оқушыны
сабақты мүмкіндігінше жақсы қабылдай алуына жағдай жасау керек.
Дарынды бала кеңінен ойланатын болғандықтан бір мәселені бірнеше
жолдармен шешуге бағыттап отыру керек.
Баланың логикалық ойын, шығармашылық ойын дамыта алатындай
мүмкіндіктерді пайдалану керек.
Дарынды оқушылардың ой-өрісі мен ойлау қабілетін дамыту үшін олардан
ойланып-толғануды қажет ететін проблемалық ситуация тудыру қажет. Сол
ситуацияға оқушы өзін қатыстыра отырып немесе терең ойланудың нәтижесінде
шешімін табады. Сұрақ қою оны дәл тұжырымдау, мәселені ойда ұстай білу
сұрақты талдай білу және жинақтау, шығару тәсілі мен амалдың орталық
түйінін табу, жорамал жасау т.б. ойлау процесінде мәселелерді шешу үшін аса
қажетті жағдайлар болып табылады.
Дарынды балалардың жеке тұлғалық ерекшелігенде зейіннің алатын орны зор.
Зейн туралы орыс педагогикасының атасы К. Д.Ушинский былай дейді: Зейн
адам санасынан қорытылып өтетін барлық ойды аңғартатын адам жанының жалғас
есігі болып табылады, егер ол есікке ілімнің бірде-бір сөзі соқпай өтсе,
онда баланың санасында еш нәрсе қалмайды. Демек, зейін - адам санасының
белгілі бір затқа бағыттала тұрақталуын көрсететін құбылыс.
Бала әрекетінің кез -келген түрінде зейін орын алмаса, оның нәтижелі
болуы қиын. Дарынды балаларда ырықты зейін басым болады. Оқу жұмысында
үйреншікті зейннің маңызы зор. Бұл зейін түрлі құбылыстар мен заттардың,
мазмұндық материалдық санада тез бейнелеуін, сөйтіп қабылдау үдерісінің
тез, оңай болуын қамтамасыз етеді. Үйреншікті зейін көпшілік жағдайда
оқушының өз зейінін өзі басқарумен көрінеді.
Оқу материалын меңгеру тиісті обьектіге зейін аудару, түйсіну қабылдау
және ол қабылдағандарды еске сақтау үдерістері арқылы жүзеге асырылады.
Мұғалім оқушы зейінін өзіне бағындырмаса оның сөзі оқушы көкейіне қонбайды,
қиялын толғандырмайды. Бір сөзбен айтқанда зейінсіз өткен сабақ, өзінің
мақсатына жете де алмайды. Т. Сабыровтың зерттеуі бойыншы зейін
доминантының орны ерекше. Бастауыш сынып оқушыларының жүйке жүйесі әлі де
болса қатая қоймағандығын ескеру қажет. Олардың шаршап кетпеуін қадағалау,
орынсыз жалықтырмау, ауыр жеңілдегі әр түрлі пәндерді күнделікті сабақ
кестесіне талапқа сай орналастыру сияқты мәселелер зейін тәрбиесінің басты
шарттарының бірегейлер . Дарынды балалардың байқағыштығын арттыру - оның ой-
өрісінің жоғары болуына септігін тигізеді. Зейнді күшті және тұрақты ететін
құбылыстың бірі-ерік. Сондықтан зейін тәрбиесін ерік тәрбиесімен ұштастыру
керек.
Ойланып істелетін, алға мақсат қоюды қажет ететін, түрлі
кедергілерді жеңе білуден көрінетін, қимыл-қозғалыстарды, ерік-амалдарды
ерік деп атайды. Яғни, ерік адамның өз мінез-құлқын меңгере алу қабілеті.
Адам өз қажеттіліктерін өтеу барысында қимыл-қозғалысқа түседі.
Ол қозғалыстарды екіге бөлуге болады: бірі-ерікті қозғалыстар,
екіншісі-еріксіз қозғалыстар. Ерікті қозғалыс мақсатқа бағытталған
қозғалыстар, яғни күрделі шартты рефлекстер. Ал еріксіз қозғалыстар мақсат
қойылмайтын қозғалыстар, яғни көздің жұмылуы, жөтелу, шашалу, түшкіру
т.с.с. Еріксіз қозғалыстар тумалық қасиет болса, ерікті қозғалыстар өмірде
жүре - бара қалыптасады. Ерікті қозғалыстарды орындау дегеніміз - еріктің
ең қарапайым түрде сыртқа шығуы. Оқушылардың дарындылық дәрежесінің артуы
білімдер мен ептілік дағдыларын игеруге тікелей тәуелді болады. Дарынды
балаларға тән қасиеттер: зейінділік, жинақтылық, тұрақтылық, әрқашан
қызметке дайын болу, мақсатқа жетуде ақылға сай табандылыққа ие, еңбекте,
оқуда шаршап шалдығуды білмейді, басқа балармен салыстырғанда интеллектілік
деңгейі анағұрлым жоғары. Сол себептен де дарынды оқушыларды дамытуда
олардың ерік күшіне де көңіл бөлуі керек. Нағыз ерік-саналы тәртіп бар
жерде ғана көрініп отырады.
Дарынды балалар айнала қоршаған дүниені танып- білуге күш-жігерін
жұмсайды. Қоршаған дүние тиісті бір обьектіге зейнін аудару, түйсіну,
қабылдау арқылы санасында бейнеленеді. Белгілі бір объектіге зейінін
аударады. Оны түйсіну нәтижесінде ол туралы мәлімет алады. Демек,
қабылдайды да. Дарынды балалардың қабылдау ерекшеліктеріне көңіл бөлу
керек.
Қабылдау - зат пен құбылыстың барлық қасиеттерінің біздің миымыздың
толық бейнеленуі. Қабылдау процесінде жеке элементтер бірігіп бейнеленетін
заттарға біртұтас құрылымдық сипат беріледі. Қабылдау -түйсіктердегідей бір
ғана анализатордың қызметі емес, бірнеше анализатордың өзара байланысып
жұмыс істеуінен болады. Кейбір оқушылар қабылдау кезінде заттың өзіне, жеке
тұрқына, сырт көрінісіне көңіл аударады. Ал дарынды оқушылар сол заттың мән-
мағынасына көз жібереді, қабылдағанын жан-жақты етіп түсіндіре алады.
Кейбір оқушылар затты тұтастай қабылдай алмайды, немесе нәрсенің жеке
жақтарын қабылдай алады да, оның тұтас зат екенін ұмытады. Мәселен, оқушы
кружканың суретін салғанда тұтқасын шамадан тыс үлкейтіп жібереді, ал үйдің
суретін салғанда есік, терезесі еденнен төбесіне дейінгі жерді алып жатады.
Дарынды балалардың қабылдау санасында мұндай қателіктер кездесе бермейді.
Баланың белсенді қабылдауын дамыту керек. Байқаудың белсенді жүріп отыруына
Сезім мен қызығу жақсы әсер етеді. Бала бұрын қабылдаған заттар мен
құбылыстарының бейнесін санасында қайтадан бейнелетеді. Олай болса бұл ес
процесінде бейнеленеді.
Есте ұстау(сақтау) дегеніміз - естіген, көрген, оқып-білген, өз өмір
тәжірибесінде өткерген дүниелердің мерзімді уақыт өткен соң адамның
санасында қалуы, қайта жаңғыртылып бейнеленуі. Оқу жұмысы - оқушының саналы
ақыл-ой әрекеті. Тиісті оқу материалының мазмұнына оқушы мақсатты түрде
зейін қойып саналы ұғынып қабылдағанда ғана еске сақтау саналы да ұзын
болады. Оқушы білім- дағдыларының саналы да тиянақты болуын қамтамасыз ету
үшін мұғалімге қойылатын талаптың бірі - есте сақтау процесінің
физиологиясын білу. Есте сақтау ми қыртысында уақытша байланыстардың пайда
болуына байланысты. Есте сақтау арнайы есте сақтау және еріксіз есте сақтау
болып екіге бөлінеді. Арнайы есте ұстау арнаулы әдіс - тәсілдерді қажет
етеді, оның қоздыратын тиісті мотивтері болады. Қандай да объектіні әдейлеп
есте сақтау үшін тиісті шарттар орындау керек.
Айналадағы өмірдің түрлі көріністері ешқандай амал-тәсілсіз сол
әрекеттің ағымына қарай есте қалып отырады. Бұл еріксіз сақтау деп аталады.
Дарынды балалар есінің дәлдігі жөнінен ажыратылады. Естің дәлдігі- ешбір
жаңылмай, ойдың тәртібін бұзбай, мағыналы түрде айта білу қабілеті. Сонымен
бірге дарынды балалар есте қалдырудың ұзақ, қысқалығымен де ажыратылады.
Оқушылардың есте сақтауы болашақтағы білімді, саналы, еш кедергісіз
қабылдауына ықпал етеді.Есте сақтаудың түрлілігіне қарай оларды былай
жіктеуге болады:
Есте қалдыруы шапшаң, қайта жаңғыруы жақсы, есте сақтағанын көпке дейін
ұмытпайтын оқушылар;
Есте баяу сақтағанымен ұмытпайтын оқушылар;
3.Есте тез болғанымен, тез үмытатын оқушылар;
4.Есіне қиналып түсіретін және тез ұмытып қалатын оқушылар;
Біріншісі дарынды баларға тән қасиет. Оқушылар оқу материалын жаттап
алады, бірақ оның мағынасына түсінбейді. Сондықтан есте сақтау үшін түсініп
оқу қажеттігін ескеру қажет. Оқушылардың жаңа шығарманы өткен шығармамен
байланыстыра білуге машықтандыру оқу материалдарын неғұрлым ұзақ мерзімге
есте сақтауға бағыт беру, мағыналы есті дамытудың басты әдістерінің бірі.
XX ғ.басында ғалымдар нағыз дарынды ғылыми қызметті ғылыми ойлаудан
іздеу керектігін айта бастады. Содан әр түрлі өзара қарама –қайшы
шиеленіскен көзқарастарды жүиелей отырып, дарындылықты жалпы және арнаулы
деп екіге бөліп қарастыруға көшті. Неміс ғалымы В. Штерн жалпы дарындылық-
интеллектіден өзгеше оны индивидтің өз ойын жаңа талаптар, мақсаттар мен
міндеттерді орындауға саналы түрде бағыттай алатын қабілет деп түсіндіреді.
Арнаулы дарындылық дегеніміз- ол белгілі бір бағытта ерекше қабілетті
таныта білуі. Мысалы, қолөнер, сурет салу, акындық, конструктивті
қабілет, математикалық қабілет т.б. сондай көптеген біріне -бірі
байланыссыз арнаулы факторлар түбінде ақыл-ой қабілетін яғни интеллектіні
құрайды. Дегенмен іс-әрекеттің әр-алуан саласында ұлы жетістіктерге жету
үшін интеллекті мен психиканың одан да күрделі ерекшеліктері жаңа ұшқыр
ойлармен идеяларды туындату және қисыны көп стандартты емес есептердің
шешімін таба білу қабілеті болу керек. Мұны психологияда креативтілік деп
атайды. Педагогика ғылымдарының докторы, ХҚТУ –нің профессоры Б.
Оспанова педагогика саласы.
ХХ ғ. 50-60 жылдары креативтілік ұғымы интеллект ұғымының
дарындылықты сипаттаудағы монополистік құқығынан толығымен айыра
бастады. Сонымен жоғарыда қарастырып отырған мәселе
бойынша ойымызды қорытындыласақ дарындылық тұлғаның жалпы,
интегралды қасиеті екендігі анық көрініп тұр. Тек қана бір салада ерекше
қабілетті болып, ол өмірдің басқа жақтарына дәрменсіз болу
табиғатта сирек кездесетін құбылыс. Атақты суретшілердің көпшілігі
өлең жазған және керісінше ақындардың біразы сурет қолөнермен қосымша
шұғылданып жақсы туындыларымен халқын тамсандырған. Қазақ халқының
халық педагогикасында өнер егіз, өнерлі жігіт, сегіз қырлы, бір
сырлы деп тегін айтылмаған.
Дарындылықты немесе ерекше қабілеттілікті балалық шақты жалпы
универсалдық тұрғыдан қарастырған жөн. Ал уақыт өтісімен тұлғаның
есеюімен бұл қабілет өзінің арнаулы қырларын көрсетеді пәндәк
дәрежеге, мазмұнға ие болады. Мәселен жеткіншек жасында, балалар
спортпен математикамен өнер салаларымен айналысуы мүмкін. Бірақ өсе келе
олар өз қабілеттерін, белгілі бір салаға арнап дарындылық дәрежесіне
көтеріледі.
Қорыта айтқанда адам бойында психологиялық саналарын дамыту
негізінде туа біткен нышандар тәрбиелік ортада талаптылыққа,
дарындылыққа айналады. Әрине, бұл жерде жеке тұлғаның психологиялық
туа біткен нышандарының бірдей еместігінде. Дарындылықтың негізі туа
біткен нышандар болса, ал тәрбиелеу ортасы оның стимулы болып табылады.
Белгілі ұлы жазушы М. Әуезовтың тілімен айтқандай, адам алдына қоғамдық
пайдалы мақсат қоя отырып оған оған жетудің жолын іздеу керек.
Дарындылықтың, таланттың дамуы еңбекке , тәртіпке тікелей байланысты.
Сонымен бірге, дағыстандық ақын Расул Ғамзатовтың Менің дағыстаным
атты повестінде талант дегеніміз- ол байқағыштық пен сезімдік өрнек
деген екен. Дарындылықтың әлеуметтік мәнінде атап өткен жөн. Белгілі
Ленинградтық ғалым В. Артоновский дәлелдегендей таланттың, дарындылықтың,
шығармашылықтың социологиялық әлеуметтік мәні мынадай кезеңдерден тұрады:
Доменизация - яғни Homo Sapiens ақылды адамның қалыптасу кезеңі.
Каннибализмнен адамдық қасиеттердің пайда болуы.
тар мағынадағы социолизация – яғни адамның тайпалық рулық, ұлттық қасиет,
сапаларының пайда болуы – олар ұлттық тіл, әдет-ғұрып, дәстүр, ұлттық
сапалар.
Кулотурация – яғни әлемдік мәдениетті тұлғаның меңгеруі.
Индивидуализация - тұлғалық индивидке тән әлеуметтік сапалардың
қалыптасуы. Атап айтқанда өзіндік мінез-құлық, көзқарас, өмір сру
принциптері, психологиялық стереотиптер, креативті шығармашылық дәрежеге
көтерілу. Мәселен, қазақтың белгілі бір туар тұлғалары – Олжас
Сүлейменов, Мұхтар Шаханов, Өмірбек Жолдасбеков т.б. бастауыш
сыныптарда дарынды оқушылармен жүргізілетін педагогикалық іс –шаралар :
- дарынды оқушылармен жүргізілетін жұмыс жоспарын жүйелеуден
басталады. жұмыс жоспарын мына кезеңдерге бөліп қарауға болады.
1. Ерекше қабілетті оқушыларды анықтау жүйесін құру-олар, қабілетті
оқушыларды тұрақты бақылау, тестік сұрақтарды пәндер бойынша деңгейлеп
құрастыру, пәндер бойынша бағдарламалық тапсырмалардан бөлек, дарынды
балалардың мүмкіндіктерін ескеріп қосымша тапсырмалар даярлау.
2. Оқушы қабілеттілігінің бағытын анықтау жүйесін құру- олар белгілі
бір жеке пәндер бойынша математикалық, филологиялық, музыкалық болуы
мүмкін. Осы және басқада бағыттар бойынша терең педагогикалық,
психологиялық зерттеулер жүргізу.
3. Қабілетті оқушылармен жеке жұмыстар жүргізу арқылы оның білім
дәрежесін, ой-өрісін әрі қарай дамыта түсу жүйесін құру.
1.2. Бастауыш мектеп мұғалімнің дарынды балалармен жұмыс жүргізуде оқу-
тәрбие үдерісін ұйымдастыруының өзіндік ерекшеліктері.
Оқыту үдерісінің табысты болуы: біріншіден, мұғалімнің өз пәнінен
теориялық және практикалық дайындығына, оқу процесін ұйымдастыра және
басқара білуіне, екіншіден, білім даярлығына, жоғары мәдениеттілігіне,
ғылым мен техника жетістіктерін пайдалана білуіне, үшіншіден, мұғалім мен
оқушылар арасындағы адамгершілік өзара қатынас және бірлікке байланысты.
Оқыту пәндері бойынша әрбір сабақты шығармашылықпен өткізу жайлы
жаңашыл мұғалімдердің еңбектерін терең зерттеп, тиімді етіп, пайдалана
білген жөн. Бұл жөнінде И. П. Волковтың Творчествоға баулимыз В. Ф.
Шаталовтың Баршаны да, әркімді де оқыта білейік еңбектерінде сабақты
өткізу принциптері мен әдістері көрсетілген.
Жаңашыл экспериментшіл мұғалімдердің идеяларын сабақ үстінде
шығармашылықпен пайдалану, оқыту процесін жақсартудың шешуші жолдарының
бірі.
Проблемалы оқытудың мақсаты - мұғалім оқушыларды білім жүйесімен
іскерлікпен дағдымен қаруландырып қана қоймайды, олардың танымдық және
шығармашылық қабілетін дамытады. Оқушыларға тақырып бойынша проблемалық
сұрақтар қойылады. Оқушылар пррблемалық сұрақтарды шешудің дұрыс
варианттарын қарастырады, ойланады, жаңа білімді игеру туралы қорытынды
жасайды, оны практикада қолданады.
Проблемалы оқыту - бұл ғылым негіздерін оқып білу процесінде жеке
адамның жалпы және арнайы қабілетінің дамуы, танымдық қажеттілігінің
қалыптасуы.
Психологтар адамның ойлағыштық іс-әрекетінің негізгі түрлерін айтады,
репродуктивті және продуктивті,шығармашылық.
Репродуктивті іс-әрекеті үлгі, алгоритм бойынша орындалады. Мұғалім
жаңа оқу материалын жаңа ұғымдардың мәнін түсіндіреді,
тапсырманы орындаудың жолдарын көрсетеді. Оқушы осы оқу тапсырмасын
мұғалімнің көрсетуімен алгоритмге сүйеніп, яни мұғалімнің көрсетуімен
алгоритмге сүйеніп, яғни мұғалімнің сабақ үстінде жасаған әрекетіне сәйкес
орындауға қажет.
Бағдарлама бойынша оқу материалдарының көпшілігін _ мұғалім
проблемалық ситуация жағдайында түсіндіруі тиіс.
Продуктивті іс-әрекеттің айырмашылығы оқушы белгілі ситуацияда жаңа
білімді, әрекет жасаудың жаңа ережесін табады.
Проблемалық ситуация жағдайында оқушының іс-әрекеті ойлаумен,
пайымдаумен, өз бетінше ізденумен сипатталады.
Шығармашылық іс-әрекеті алгоритмнен, үлгіден, формализмнен
аумаушылықты көтере алмайды. Шығармашылық бұл эвристикалық іс-әрекеті оның
мәні, негізгі идеялары тез түсінік үғыну, істің кенеттен шешілу жолдарын
табу.
Оқушылардың шығармашылық ойлауы проблемалық ситуациядан басталады.
Проблемалық ситуация деп пайда болған құбылыстарды,фактілерді адамның
түсіндіре алмай қиыншылық жағдайға ұшырауын айтады.
Сондықтан қиыншылық қабылдаған білім және іскерлік негізінде адамды
жаңа әдістерді немесе істі іздеуге түсіндіруге талаптандырады.
Проблеманы оқыту процесінде мұғалім оқушыларға сұрақтар қояды, түрлі
тапсырмалар береді. Бұлардың бәрі проблемалық ситуацияны туғызады. Осының
нәтижесінде әрбір оқушы сұраққа жауап беруге немесе проблеманы шешуге
тырысады. Проблема проблемалық ситуация болып саналады, біріқ әр түрлі
проблемалық ситуация проблема бола алмайды.
Мысалы: 3 сынып оқушысына өзеннің бір жағасында тұрып, оның енін қалай
өлшейді деп сұрақ қойса, ол сұрақтың мәнін ұғып оны шешу үшін дәрменсіз
болады. Бұл жерде проблемалық ситуация пайда болады, бірақ ол проблема бола
алмады, себебі, оны шешу үшін оқушының білімі, тәжірибесі жеткіліксіз
болады.
Сонымен, оқушылардың әртүрлі шығармашылық оқыту іс-әрекетінде мұғалім
проблемалық ситуация туғызады, жаңа білімді игеруде оқушылардың ойлау,
іздену, іс-әрекетіне, олардың оқыту проблемасын өз бетімен немесе ұжымдасып
шешуіне басшылық етеді. Міне, проблемалы оқытудың мәні осында.
Білім беру саласында оқыту процесінің мәні өте зор, өйткені осы
кездегі қоғамдық өндірістік қатынастардың дамуы оқытудың ғылыми-практикалық
деңгейіне байланысты.
Оқыту процесін ұйымдастыру барысында оқытушы және оқушылар ұжымы бір
жағынан оқыту обьектісі, екінші жағынан оқыту субьектісі болады. Осыған
орай, оқыту процесінде мұғалімдер мен балалар ынтымақтастығы, олардың
шығармашылық еңбек етуіне зор сүйеніш болады. Оқытудың субьектілері мен
обьектілері арасында әр түрлі байланыстар пайда болады. Мысалы, мұғалімдер
мен оқушылар арасындағы қарым-қатынас арқылы ақпарат алмасуы, ынтымақтастық
немесе бірлестік іс-әрекеті т.б. Мұндай байланыстар оқыту процесінің
табысты болуына игі істер етеді.
Оқыту процесінің өзіне тән компоненттері бар. Олар оқытудың мақсаты
мазмұны, формалары мен әдістері, сонымен қатар нәтижесі.
Бұл компоненттер бір-бірімен тікелей байланысты түрде іске асырылады,
демек, педагогикалық процесс сонда ғана татымды нәтиже береді. Оқыту
процесінің нәтижелі болуы оның ішкі қозғаушы күштеріне байланысты.
Қозғаушы күші деп қойылатын талаптар мен оларды орындауда оқушылардың
мүмкіндігі арасындағы қайшылықты атайды.Егер қойылатын талап оқушылардың
мүмкіншілігіне, яғни даму дәрежесәіне сай келсе, онда қайшылық даму
процесінің көзіне айналады.
Оқыту процесінің өзіне тән ерекшеліктері бар. Оқыту процесі тәрбие
процесіне қарағанда анағұрлым оңай басқарылатын, тез іске асырылатын.
нәтижесі тез тексерілетін процесс. Мысалы: әрбір сабақ үстінде бақылау.
жаттығу жұмыстары және сұрақ- жауап арқылы оқушылардың білімін, іскерлігін,
дағдысын тексеріп, тез қорытынды шығаруға болады.
Сонымен, оқушылардың әр түрлі шығармашылық оқыту іс-әрекеттерінде
мұғалім проблемалық ситуация туғызады, жаңа білімді игеруде оқушылардың
ойлау, іздену, іс-әрекетіне, олардың оқыту проблемасын өз бетімен немесе
ұжымдасып шешуіне басшылық етеді. Міне проблемалы оқытудың мәні осында.
Оқыту процесінің заңдылықтары оның принцптерінде бейнеленеді. Принцип
- латын сөзі - негізгі, бастапқы деген ұғымды білдіреді.
Оқытуға қойылатын талаптардың бастапқы белгілі жүйесін оқыту процесінің
принциптері деп атайды.Оқыту процесінің бірнеше принциптерін атауға болады.
Оқыту процесінің мақсаттылық принципі.
Әрбір сабаққа дайындалу үшін ең алдымен оның мақсатын анықтайды.
Мақсатсыз сабақ жақсы нәтиже бермейді. Өйткені оқыту әдістері олардың
мақсаттарына байланысты. Осыған орай, әрбір баланың және ұжымның
ерекшеліктерін еске алып, мұғалім оқыту жұмыстарының формаларын, мазмұнын
әдістерін іріктеп алады. Оқыту мен тәрбие жұмыстарын осындай мақсатпен
ұжымдастыру мұғалім мен оқушылардың іс-әрекеттерінің үнемі жоспарлы түрде
өтуіне игі әсер етеді.
Оқытудың, білім берудің және дамудың өзара байланыс заңдылығы, оқыту
процесі білім беру, тәрбие және даму процестерімен байланысты. Сондықтан
оқыту жеке адамның жан-жақты дамуына көмектесе отырып, білім беру, тәрбие
және даму функцияларының бірлікте іске асуына мүмкіндік туғызады.
Л.С.Выготскийдің айтуы бойынша оқыту дамудың алдына шығып отырса, ол бала
дамуының ең таяу даму зонасын шешіп ішкі процестерін қозғалысқа
келтіреді. Ең таяу даму зонасы одан эроактуальды даму зонасына көшуі
тиіс, яғни бұл зонада оқушы тиісті тапсырмаларды өз бетімен орындайды.
Оқыту процесінде баланың таным белсенділігі тереңдейді, ақыл-ой
қабілеті, білімді өз бетімен меңгеру . белсенділігі дамиды, заттың мәнін,
ғылыми ұғымдарды терең түсінеді, іздену нәтижесінде пайда болған
сұрақтардың жауаптарын табады.
Математика, да өнер сияқты таным әдісі. Оқушылардың таным әрекетін
жақсарту үшін, ойын -сауықтың, жұмбақтың, мақал-мәтелдердің математикалық
тілдерді меңгерген, оқиғаны өмірмен байланысып, оның тәрбиелік мәнін ашып
отыру қажет. Мұны математика пәнінің мазмұны да, оқу бағдарламасы да талап
етеді. Көптеген зерттеу жұмыстары мен мектептегі озат тәжірибелерді баспа
бетінде жариялау мұны мойындағанмен, оқыту үрдісінде қалай пайдалануға
болатындығына нақты материалының жоқтығы мәселені қиындата түседі.
Мұғалімнің ізденуімен ғалымдар зерттеуінің теориялық та практикалық та
маңызы зор.
Математика құрделі пән болу үстіне, ол ақыл -ой оралымдығына, әлем
бірлігін түсінуге қызмет етеді.
Математиканы оқытудың тәрбиелік мәні практикалық' мазмұны математиканы
мектепте, бастауыш сыныпта оқытушының білім беру мақсатымен үштасып жатады.
Математиканы оқытудың жалпы білімдік мақсаттары мұғалімнен төмендегі
жұмыстар түрлерін жүргізуді талап етеді.
-оқушыға математиканың білімнің, біліктің белгілі жүйелерін
меңгеру;
- болмыстағы ақиқатты танудың математикалық әдістерін меңгерту;
- математика тілін, терминалогиясын меңгеру, қалыптастыру;
- оқушының математикалық интуициясын дамыту;
- Оқу қызыметін ұйымдастыруға қажет болатын математикалық
мағлұматтарды тиімді пайдаланудың қарапайым дағдарысын қалыптастыру;
Оқушы аталған мақсаттарды жете түсініп, білімді берік, саналы және
жүйелі түрде игере алса, онда оқу міндеттерін іске асырып, күнделікті
тұрмыста кездесетін алуан түрлі мәселелерді шеберлікпен шеше алады.
Сондықтан мұғалім 1-ші сабағында - ақ, сол сияқты жыл бойы, реті
келгенде оқылып отырылған немесе түсіндірілетін материалдарының практикалық
және теориялық қажеттігін ашып отыруы тиіс.
Сандық есептеулер мен әдістемелердің практикалық маңызы зор. Оқушының
практикалық мазмұны бар мәселелерді шешуге математикалық әдісті пайдалануы
үшін алдымен қажетті математикалық білімі болуы мен бірге, математикалық
кұралдарды дұрыс пайдаланып, қарастырылып отырған математикалық үлгінің
қолданылу аясын терең білуі қажет.
Қазіргі таңда математикалык эксперименттер мен математиканың қолдану
әдістері әр салада қолданыс табуда. Оқыту үрдісінде математиканың қолданылу
салалары туралы оқушыларға әрдайым түсінік беріп отыру -мұғалімнің жұмысы.
Әрбір оқушы мұғалімнің назарынан тыс қалмауы тиіс, өйткені қазір
дара тұлғаны даярлау, тәрбиелеу мәселесі күн тәртібіне қойылып отыр.
Математиканың жалпы мәдениеті көтерудегі қызметін сабақ үстінде де,
сабақтан тыс ұйымдастырылатын жұмыс кезеңдерінде де, ерікті шұғылданыстар
кезінде де айтуға болады.
Оқыту, тәрбие жұмыстары нәтижелі болуы үшін:
1) жұмыс жоспарлы түрде, үздіксіз жүргізілуі тиіс;
2) жұмыстарды еріктік, саналық негізде ұйымдастырылып, оқушының оқу
қызметін қамтамасыз ету қажет;
Көптеген математикалық ұғымдылар ойлаудың дамуына белсенді әсер етеді.
Кез келген есепті шешуде математиканың негізгі ұғымы қарастырылып отырған
үрдістер мен құбылысының, сандық сапасын сипаттайды.
Мұғалім танымның тек шама жағынан бейнеленген заңдылықтарын оқушыларға
түсінікті тілмен қарапайым мысалдар арқылы байымдауы қажет.
Белгісіз обьектіні жанама жолмен таным - білу тікелей шешуге болмайтын
қиындықтан туады.
Мысалы, Жер шарының меридиан ұзындығын біздің заманымызға
дейінгі II - ғасырда Кереннен шыққан Эратосфен есептеді.
Меридиан ұзындығын табиғи жолмен есептеу мүмкін емес. Мұндай есептерді
шығару үшін модель құру қажет. Ал Самостан шыққан Аристарх бұл қашықтықта
геометриалық жолмен есептеп шығарды. Осы сияқты оқушылар Жер бетіндегі
өлшеу жұмысына байланысты (тоған, жаяу адам, көлік) есептерді шығару
кезінде кездеседі.
Танымның басқа әдістері бар. Олар басқа ғылымдар не олардың
пайдаланатын әдістері.
Математика ұғымның дерексіздігі мен жалпылығы оның қолдану аясын
кеңейте түседі.
Тек қатыстар мен математиканың символдарға тиісті жаңа мағына бере
білу керек. Әркім өз мамандығына қарай бір нәрсені әр түрлі қабылдайды. Бұл
шығармашылық, жетістік. Мысалы: математикаға түзу, біреуге - сым түрінде,
екінші біреуге - сызықтық ұлғаю т.б. Мұндай мысалдар математикада
жеткілікті.
Біз неге үшкір, аққұман неге шар тәрізді, шәйнектің түбі неге жалпақ,
машина дөңгелегі неге үшбұрышты емес, май жаққан нан неге жерге май жағымен
түседі, құмырсқа биіктен құласа неге өлмейді, өрмекші өрмегі неге дұрыс
көпбұрыш, бал арасының ұясы неге дұрыс алтыбұрыш, 37,108,47 деген не, ұзын
адам неге теңселіп жүреді, қанатын жұлған көбелек неге қисайып ұшар, жеті
атада неше адамның қаны бар, жел тұрмаса шөптің басы неге қимылдайды деген
сан-салалы сұрақтарға жауап алу оқушының танымдық қызығуын тудырып, өмір
мен математиканы бір-біріне байланыстыра, жақындата түседі.
Бүгінгі таңда дарындылықты дамытудың нақты бағыты жүйеленген
әдістемелері немесе тәсілдері жоқ. Дарындылықты дамыту ұстаздарға, мектеп
әкімшілігіне, ата-аналарға байланысты. Осы орайда құрылған дарын мектеп-
интернаттарының негізгі міндеті: қала облыс көлемінде ерекше қабілетті
балаларды іздеу, қабілетінің бағытын анықтау және оны әрі карай дамыта түсу
жұмыстарын жүйелі ұйымдастыру. Жұмыс жоспары мынадай жүйелеу кезеңдеріне
бөлінеді:
1-кезең. Ерекше қабілетті оқушыларды анықтау жүйесін
құру.
2-кезең. Оқушы қабілеттілігінің бағытын анықтау жүйесін
құру.
3-кезең. Қабілетті оқушылармен жеке жұмыстар жүргізу арқылы оның білім
дәрежесін, ой-өрісін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz