Балабақшадағы оқытудың қазіргі теориясы мен практикасын зерттеу

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

Балабақшадағы оқытудың қазіргі теориясы мен практикасын зерттеу мектепке дейінгі педагогиканың негізгі дидактикалық бағыттарын қарастыруды талап етеді.

Оқыту мен тәрбие берудің неғұрлым толық жасалған жүйелерінде мектепке дейінгі тәрбиенің дидакти$алық проблемалары баланың одан кейінгі дамуымен тығыз байланысты сөз болады. Бүл мәселелерге Я. Коменский, И. Песталоцци, Ф. Фребель ерекше назар аударған.

Коменский үшін тәрбие мен оқыту дегеніңіз - бала дамуының ең алғашқы сатысынан-ақ бір-бірімен байла-нысты процесс. Я. А. оменский дидактика жүйесінде бала-ларды тәрбиелеу мен білім берудің бастамасы ретінде ана тәрбиесінің программасын бөліп атайды.

Коменскийдің кезқарастарын зерттеушілер оның діни дүниетанымы дидактикада мейлінше аз көрінетінін атап көрсетеді.

Дидактикалық мәселелерді шешуде ол көбінесе өмір талаптарын, барлық жас сатыларындағы ана тәрбиесі-нен өткен балалардың жасын қоса есептегенде, рацио-налдық білімдер мен іскерліктердің пайдалылығын ес-керді.

Коменскийдің пікірінше, мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу кезіндегі дидактикалық міндеттер ба-аның тікелей тәжірибесін кеңейтуден, оның заттар мен табиғат құбылыстары туралы таза эмпирикалық білімін молайтудан, үқсас заттар мен қүбылыстарды ажыратып, оларды дүрыс атай білуге үйретуден түрады.

Коменский мектеп жасына дейінгі балаларды оқыту ата-ананың балалармен әңгімелесуі түрінде жүргізілуге тиіс деп есептеді. Мүндай әңгімелесулер кезінде ересектер айналадағы емір қүбылыстарын оларға үғымды формада түсіндіреді.

Ежелгі заманда қандай оқыту әдістерін пайдаланылғаны дәл анық емес, алайда ол кездегі әдістер догматтық, дәлелсіз болды деген жорамалдың негізі бар. Мысалы, египеттіктердің қолжазбаларында: «Мұны былай істе . . . » немесе «Қалай қабылданған болса, солай істе . . . » деген нұсқаулар бар. Ертедегі Индия қолжазбаларында осыған ұқсас ұсыныстар: беріледі; «Қара . . . », «Қараңыздар . . . ». Кейбір Греция ескерткіштерінде кейде мынадай корытындылар кездеседі: «Осыны дәлелдеу де талап етіледі», - демек, белгілі бір қағиданы негіздеуге талаптану байқалады.

Біздің қазіргі түсінігіміздегі оқулықтар ерте кезде болмаған; ал кездесіп қалатын арифметикалық жинақтарда қандай да бір арифметикалық есептеулер қалай жүргізілетінін көрсетеді, яғни олар таза практикалық қажеттілікке (отарлық саудаға, алуан түрлі есептеу түрлеріне және т. б. ) жауап береді.

Россияда XVIII-XIX ғасырларда балаларға математиканы қалай оқытты? Математиканы оқыту әдістеры туралы кейбір түсініктерді біз Леонтий Филиппович Магницкийдің (1669-1739) 1703 ж. жазылып, тұңғыш басылған орыс «Арифметикасынан» аламыз. Бұл кітап отандык математиканың даму дәуірін жасады.

Л. Ф. Магницкий өзінің жалпы білімі жағынан да, математикалық білімі жағынан да Россияда Петрдің кезіндегі көрнекті адамдардың бірі болды. Магницкий алғашқы білімді Москваның славян-грек-латын академиясынан алды. Онда ол грек және латын тілдерін, содан соң өз бетмен голлан, неміс, итальян тілдерін үйренді, мұның өзі түрлі елдердің математика жөніндегі әдебиеттерімен танысуға мүмкіндік берді. Сөйтіп онын «Арифметикасында» тек Россия ғана емес, бүкіл Европадағы математиканың жағдаиы көрініс тапты.

Әрине, бұл оқулықтың сипаты біздің кезіміз үшін әдеттегіден бөлек: мысалы, ондағы ойлар кейде елеңдік формада беріледі, текст символйкалық картиналармен және т. б. толықтырылған.

Магницкий арифметикаға мынадай анықтама берді: «Арифметика нмесе санау дегенІміз таза, тәуелсіз және бәріне де түсінуге колайлы, көп жағынан пайдалы және көп жағынан мактаулы, әр кезде өмір сүрген ен жақсы математиктер ойлап тауып, баян еткен көркемдік өнер».

Магницкий есеп шығару өнері дегенді еске ала отырып, арифметикаға «көркемөнер» ретінде анықтама берді.

Бұл кітаптың басқа да ерекшеліктерін атап өтуге тура келеді. Мысалы, беттегі шрифт пен нөмірлеу славянша болды, есептеулер араб цифрымен жазылды. Магницкий арабша нөмірлеу жүйесінің артықшылығың атап көрсетеді және латынша мен славянша нөмірлеу туралы сөз арасында ғана айтып кетеді.

Магницкий цифр деп атаған нольден айыру үшін цифрларға «белгілер» деп атады: Сандарды ол группаларға бөледі: бірден онға дейінгі сан-дарды «персттер» (славянша «саусақтар» дегенді білдіреді), ондықтар мен жүздіктерді білдіретін сандарды «буындар», дөңгелек ондықтар мен жүздіктердің аралығындағы қалған барлық сандарды, мысалы, 12, 304, 468 және басқасын Магницкий «шығармалар» деп атады. Магницкий бұл терминдерді әсіресе саусақ санау кең қолданылған көне римдік авторлардан алды.

Магницкийдің нөмірлеуге берген анықтамасын келтірейік: «Нөмірлеу - 1, 2, З _т 4 . . . деген сияқты он белгімен белгіленген барлық сандарды атауды үйрететін есептеу». 1024 шеңберіндегі сандардың таблицасын Магницкий мынадай өлеңдік формада аяқтайды: «Сан дегенде шек болмас, Детпейді сана соңына. Құдайдан өзге біле алмас, Жаратқан өз қолынан».

Орыс математикасының терминдері бұған дейін жасалмаған болатын, сондықтан Магницкий барлық амалдардың атын латын тілінде және орыс тіліне аударып берді, мысалы: «нумерацио» немесе «есептеу»; «аддицио» иемесе «қосу»; «субстракцио» немесе «алу», «мультипликацио» немесе ' «көбейту»; «дивизио» немесе «бөлу». (Магннцкий «нумерационы» ерекше амал деп есептеді. ) Оның кітабына тұңғыш рет ондық бөлшек туралы, прогрессия, квадрат тендеу туралы және басқа ұғымдар енгізілді, олар оған дейін орыс әдебиетінде болған емес. Сонымен Л. Ф. Магницкийдің «Арифметикасының ұсынған практикалық әдістері теориялық деп түсі-нілген жалпы білім беретін кітап ретінде үлкен прогрестік роль атқарды. Алайда, бұл кітаптың өз кезі үшін аса күнды болғанына қарамай, онда догматизм - дәлелсіз кағидаларды менгеру көрініс тапты.

Магницкийдің «Арйфметикасы» бойынша 50 жылдан аса оқылды. Мектепте де негізгі метод жаттау болды: нөмірлеу, амалдардың анықтамасы, мысалдарды, есептерді шешу нәтижелері ешқандай түсінік берілместен жаттап алынды. Мысалы: көбейту таблицасын үйрену жөнінде былай делінеді: «Екі жерде екі, үш жерде үш канша болатынын ешбір кідіріссіз айтып және жазып беру үшін мына таблицаны есте мықты ұстау қажет».

Ақын Г. Р. Державиннің гимназияда геометрияны «ережесіз және дәлелсіз» оқығаны туралы естелігі сол кездің көрсеткіші болып табылады. Оқытудың догмалық әдіср мектептерде тіпті XIX ғасырда да сақталып келді.

XIX ғасырдың бірінші жартысында математикадағы, сондай-ақ білім-нің басқа салаларындағы^нашар үлгерімдердің себебі балалар қабілеті-нің жоқтығынан емес, оқыту методының өзінде екенін түсінген педагогтар шыға бастады. Мысалы, «Кіші жастағы балаларға арифметиканы оқытуға басшылық» (1839) және «Практикалық арифметика» кітаптарының авторы методист-математик П. С. Гурьев (1807-1884) былай деп жазды: с 4-5 жастағы балалар мектепте арифметиканы оқумен қатар бір нәрсені үнемі қайталай береді, дегенмен балалардың көпшілігі осы ұзаққа созылған курсты аяқтағанда, оны меңгермегені былай тұрсын одан және букіл математикадан жеркеніп шығады; Басқаша айтқанда, оқушылардың дербестігі ерте оятылса, сөз жоқ, ғылымның өзі де мүлде осынша ма қиын және көңілсіз болып көрінбес еді, өйткені онда не айтылғанының бәріне де олар көз жеткізер еді, олар бәрін де бөгде нәрсенің көмегінсіз өздері атқарғандықтан және атқаратын болғандықтан, оның болашағында даму бар».

Алайда Гурьевтің кітабы алдыңғы қатарлы кітап бола тұра, оқыту жүйесің қайта құру мәселесіне әсер ете алмады, олда догмалық негіздең шыға алмады.

Бастауыш орыс мектептерінде арифметиканы оқытуды жақсарту XIX ғасырдың екінші жартысында басталды 1872'жылы В. Л. Евтушевскийдің (1831-1888) мұғалімдер институттарына, мұғалімдер семинарларына, орта білім оқу орындары кластарының мұғалімдеріне және ата-аналарға арналған «Арифметика методикасы» деп аталатын кітабы жарық көрді.

Евтушевский өз методының негізіне неміс методисі А. В. Грубе мен швейцар педагогы И. Г. Песталоццидің (1746-1828) бастапқы қағидала-рын алды. Швейцарияда Песталоцци арифметиканы оқытуда төңкеріс жасады. Ол көрнекілікті барлық білімдердің, соның ішінде арифметиканың да бірден-бір іргетасы ретіндегі маңызын атап көрсетті: «Балаларды қарапайым есептеулерге жаттықтырғанда нақты заттарды немесе аз мөлшерде олардың бейнелерін пайдалану қажет; балалар арифметика негіздерін тиянақты түрде меңгеруге тиіс, себебі бұл алдағы уақытта оларды қате жіберуден, жаңылысудан сақтайды». Песталоцци балаларды есепке үйретудің тұтас системасын жасады. Сан, форма және сөз -осы үштік Песталоцци ілімінің негізін құрады.

Песталоцидің идеяларын неміс педагогы Грубе 1842 жылы жарық көрген «Эвристикалық методқа негізделген қарапайым мектепте есептеуге оқытуға басшылық» деген кітабында пайдаланды.

XIX ғасырдың 60-жылдарында бұл құрал У. Паульсонның «Грубе әдісі бойынша арифметика» деп аталатын кітабы арқылы Россияға белгілі бола бастады. Грубе методы бұл кезде Европа мен Америкада кең тарады.

Грубе 1-ден 100-ге дейінгі барлық сан «тікелей пайымдауға қолайлы сондықтан бұл сандарды және оларды құрайтын барлық бөліктерді айқын елестете білу керек»-деп есептеді.

100-ден жоғары сандарды есептеудіқ барлығы да 100-ге дейінгі сандарға ұқсас болатындықтан, Грубе осы сандардың барлық құрамын айқын елестетудің маңызы зор деп есептеді. Сондықтан ол, әрбір жаңа сан өзінің алдындағы барлық санмен олардың арасындағы айырым мен еселік қатынастарды салыстыра отырып, 1-ден 100-ге дейінгі сандарды бірізділікпен оқып үйренуді, яғни Грубе айтқандай, санды өзінің алдындағы сандармен «өлшеп» отыруды ұсынды. Санды оқып үйренудің мұндай методы, яғни санды сипаттайтын метод монографиялық метод деп аталды.

Әрбір санды оқу процесінде есептеу материалы қызметін қолдың саусақтары, тақтаға немесе дәптерге салынған сызықтар, таяқшалар алды. Мысалы, 6 санын үйрету кезінде алдымен бір-бірден таяқщалар қойып шығады. Одан кейін мынадай сұрақтар қойылды: «Біздің сан қанша таяқшадан құралды? Санаңдар, Алты болып шығуы үшін бір-бір таяқшадан кері қарай санаңдар. Алты бірден қанша есе көп? Бір таяқша алтының қандай бөлігін құрайды? Алты бір таяқшаның қанша қайталануынаін жасалады?» және т. б.

Сонан соң үйретіліп отырған сан екі санымен, де осылай салыстырылды, алты таяқшаны екі-екіден қойып шығып, мынадай сұрақтарға жауап беру ұсынылды: «Алтыда қанша екілік бар? Алтыға дейін екі қанша рет қайталанады?» және т. б. Сонымен берілген сан өзінің алдындағы барлық сандармен (үш, төрт, бес) салыстырылды.

Бұдан әрі осы арифметикалық амалдарды, қайтадан есептеп жүрмей-ақ, бірден ойдан шығару үшін таблицалардың қорытындылары жаттап алынды.

Грубе методы бойынша оқушылар есептеудің ешқандай тәсілдерін үйренбеді. Арифметикалық зандарға сүйенетін амалдар мен есептеу әдістері оқылмады. Грубе методы бойынша оқу материалы амалдар бойынша емес, сандар бойынша қызмет етті. Барлық төрт амал әрбір оқылып жатқан санға бірден қолданылды. Кері амалдар (алу, бөлу) бірден айырым және еселік салыстырулар формасында (бір сан басқа санның қандай бөлігін кұрайды) меңгерілді.

Грубенің монографиялық методы В. А. Евтушевскийдің «Арифметика методикасы» кітабының арқасында көпке жайылды, кітапта бұл метод біршама өзгертіліп берілген. В. А. Евтушевский оқылатын санды, мысалы, алты санын тең қосылғыштарға жіктеуден бастауды ұсынды, ал сонан соң ол оқушыларға алты кубикті өздері қалағандарынша жіктеуді ұсынды және тек осыдан кейін ғана жіктеудің алуан түрі ретке келтіріліп, тақтаға жазылды; 5 пен 1=6; 4 пен 2=6; 3 пен 3=6; 2 мен 4=6; I мен 5=6.

В. А. Евтушевский бірден жиырмаға дейінгі сандарды осылай оқып, үйренуді ұсынды, ал ол 100-ге дейінгі сандардың ішінен көбейткіштері көбіне ғана, мысалы, 24, 32, 36, . 40, 45, 48, және т. б. толық тоқталуға кеңес берді. Евтушевский 100-ден жоғары әрбір санды оқып үйренуді ұсынған жоқ. Грубенің методы бойыңша 1000-ға дейінгі әрбір сан толық оқылған болатын»

Бірақ Евтушевский методикасының Грубе методикасынан негізгі айырмашылығы басқада. Грубе сан идеясы туа біткен нәрсе болып табылады, сондықтан бастапқыда берілгенді дамытуға ғана жәрдемдесу керек деп есептеді. Евтущевский сан туралы ұғым нақты сандарды көпжақты байқау негізінде ғана қалыптасуы мүмкін деген қорытындыға келді: «Балада "Нақты нәрселер туралы туа біткен түсініктер мен ұғымдар болуы мүмкін емес - оларды қалыптастыру керек . . . Егер жиынның кейбір түсініктерін өзі құрамаса, баланың санасына оған бірінші рет хабарланатын дайьщ ұғымдардың (сан, қосу, бөлшек және т. б. ) қайсысы әсер туғызуы мүмкін. Осы сан сияқты дерексіз ұғымды жаңадан оқи бастаған балаға айту жеткіліксіз, себебі ол бірліктердің жиынтығы» ¹ .

Грубеден айырмашылығы Евтушевский балада сан ұғымының дамуы туралы мәселеге материалистік тұрғыдан қарайды.

«Сан туралы ұғым әрқандай баска дерексіз ұғымдар сияқты жеке ұғымдар түсінігін жинақтау әрі біртіндеп жинақтау жолымен жасалады; бала нәрселерді нақты санау негізінде ғана және көп рет, сан қандай да бір нәрсенің ерекше түріне тән емес, ол барлық нәрсеге қатысты болып және, ең соңында, ұғымда . . . абстрактылық түрде болуы ыктимал . . . дегең түсінікке келуі мүмкін». «Алдымен баланың санасында жинақыдан кемдеу, мысалы, 20 жаңғақ, 20 адам, 20 аршын деген ұғымдар, ал сонан соң барынша жинақы 20 бірлік деген ұғым жасалады» ² .

Неліктен Евтушевский бастауыш мектеп үшін монографиялық методты ұсынды?

Евтушевский бала мектепке дейін көптеген нақты білімдер алады, алайда олар кездейсоқ жүйеленбеген, тиянақты емес деп есептейді. Сондықтан оларды жүйеге келтіру ксрек, ал барлық система - логикалы. Міне, сондықтан алдымен оқушыны осы логиканың бастамасына үйрету керек. Автордың айтуы бойынша, математика кімге болса да түсінуге оңай; ол математика аздаған таңдаулыларға ғана оңай, бұл үшін ерекше ақыл-ой қажет деген пікірлерге батыл қарсы шықты. Евтушевский мәселе баланың ақыл-ойында емес, оқыту әдістерінде, баланың ақыл-ойын мұғалім сияқты ешкім де қалыптастыра алмайды деді. «Оның санасына білімді өте дұрыс шоғырландырудың орнына оқу материалын үйіп-төге берудің өзі айыпты» ³ .

Евтушевский: математика логикалық тұрғыдан ойлауға үйрететін ерекше қабілетке ие, өйткені «әрбір шындық математикада өзінің алдындағыға сүйенеді және өзі келесілері үшін логикалық негіз болып шығады» ⁴ , ал бұл ақылдың назарға, шоғырланушылыққа, бірізділікке, икемділікке, идеялар мен шындықтарды бір-бірімен салыстыра білушілікке үйретеді, -деп дәлелдеді.

Евтушевский сан мен оның барлық қатынастарын оқып үйренуден оқушылардың санасын тәрбиелеуге тиісті системаны көреді.

Көріп отырғанымыздай, бір монографиялық методтың өзі бастапқы позициялары жағынан да және оның есептері мен негіздерін" түсіндіріп беруі жағынан да Грубе мен Евтушевскийде мүлде қарама-қарсы қойылған. Әрі Евтушевский методикасының орыс мұғалімдігіне қабылдануы мен оның кітабының 15 рет басылуы (ол соңғы рет 1912 жылы шықты) кездейсоқ емес.

Алайда 70-жылдардың өзінде-ақ монографиялық методқа қарсылар шыға бастады. 1874 жылы Л. Н. Толстой да оны сынға алды.

«Бұл неміс тәсілдерінің, - деп жазды ол, - мұғалімдер үшін де үлкен пайдасы болды . . . бұл тәсілдер кезінде мұғалімге . . . өз білімін жетілдіру және оқыту тәсілдерімен жұмыс істеу қажет емес еді. Бұл метод бойынша уақыттың көп бөлігінде мұғалім балаларды олардың білетін нәрсесіне оқытады, оның үстіне, басшылық бойынша оқытады, ал мұның өзі оған женіл тиеді» ¹ .

Ал мұғалім С. А Рачинскийдің айтқаны мынадай: «Бұл әдіс, мүмкін, бес жастағы балалармен (немесе жарыместермен) жұмыс жүргізе бастаған кезде кажет болар, одан екі есе үлкен балалармен жұмыс істеген кезде шектен тыс жасандылық туғызады . . . Оқушыларға әбден таныс нәрсені тым ұзақ езгілеуден қашу керек: ол іш пыстырады, қажетті ақыл-ой әрекеттерінен бездіреді».

Грубе ~ Евтушевский методына деген наразылық барған сайын өсе түсті. Ал 80-90-жылдары бүтін орыс математиктері оған амалдарды оқыту методын немесе, басқаша айтқанда, есептеу методын қарсы қоя оты-ып, оны қатты сынға алды.

Орыс математиктері монографиялық методтың қандай кемшіліктерін көрді?

Біріншіден, бұл методтың 100-ге дейінгі (Грубеше) немесе 20-ға дейінгі және одан да көп (Евтушевскийше) сандарды бірліктер тобы ретінде көрнекті түрде елестетуге болады-мыс дейтін негізгі кағидасы сыңға алынды. Мұндай қабілеттілік болмайды, десті сыншылар. Біз екі-үш, ең көп дегенде төрт нәрседен тұратын топты көрнекі түрде елестете аламыз. Ал сан көп болғанда әрқашан санауға жүгінуге тура келеді. Сонднқтан сан мен оның құрамын жіктеу жолымен оқып үйрену қиын. 100-дің шеңберінде мұндай жіктеулер 5000-нан астам, оның бәрін есте сақтау мүмкін емес. Мұндай сандарды көрнекі түрде елестету болмайтындықтан, бұл психологиялық тұрғыдан да мүмкін емес (К. П. Аржеников) .

Екіншіден, монографиялық методты тым зеріктіретіндІгі және әдістерінің шектен тыс бір жақтылығы үшін сынады.

Бұл жөнінде Л. Н. Толстой былай деп жазды: «Бұл мырзалар (Грубе мең Евтушевский) жай 1, 2, 3, 4, сандарын оқып үйренуді тапсырып, бұл сандар мен олардың өзара қатынастарын әрбір бала мектепсіз-ақ біліп алатынын естен шығарады. Мұндай нәрседен туатын кісі қажытарлық зерігуді өзің бастаң кешірмей, Грубенің арифметикасы сияқты кітаптың барлық қылмыстылығын түсінуге де, сезінуге де болмас еді. Ал енді екінші басылымы да жарық көріп отыр. Демек, қаншама баланың жан дүниесі киналып, бүлінді, қаншама аңғырт мұғалімдер бүлінді десеңізші. Математикада бұрын амалдардың анықтамасын жаттап алатын, енді сол амалдардың өзін де қолданбайды, өйткені Евтушевский бойынша, үшінші жылы ғана нөмірлеуге көшеді және балаларға жыл бойы 10-ға дейін санауды үйрену керек деп ойлайды» ² .

Сондықтан монографиялық метод бойынша амалдар арнайы оқылған жоқ, сандарды айырымдық және еселік жолмен алдындағы сандармен салыстыру арқылы оқып үйренуге бағындырылған болатын, балалар әрбір арифметикалық амалдың мәнін түсіне алмады, оларды дифферен-циялдай алмады: оқыту балаларда есте сақтау мен дағдыларды жаттықтыруға ғана келіп сайады. Балалар бірінші саннан бастап-ақ айырымдық және еселік салыстыру жүргізуге мәжбүр болды, бұл оларды шатыстырды әрі біліммен қамтамасыз ете алмады. Бір жақты және зеріктіретін методикалық тәсілдер кезіндегі арифметиканың бастамасын түсінбеу және жай механикалық меңгеру балалардағы арифметикамен айналысуға деген ниетті - жойды.

Монографиялық методты сынау тек бізде, Россияда ғана емес, сонымен бірге оның отанында - Германияда да (Грасс, Фальк, Книллинг, Танк, Кнопе, Гартман, Рэтер және басқалар) болғанын атап өткен жөн.

Алайда кейбір методистер осы методқа берілген күйлерінде қалып қойды. 90-жылдары Германияда оны неміс дидактигі әрі психологы В. А. Лай (1862-1926) біраз өзгертті. Лайдың «Дидактикалық тәжірибелердің нәтижесіне негізделген арифметиканы бастап оқытуға басшылық» деген кітабын орыс тіліне Д. Л. Волковский аударды.

Лай нәрселер тобын тұтастай қабылдайтын адамның туа біткен кабілеті туралы дәлелдемені басшылыққа алды. «Екі, үш зат анық әрі айқын қабьілдануы және бір мезгілде елестеуі мүмкін» ¹ . Бұдан әрі ол былай деп жазды: «Ізделіп отырған сан ұғымының өте маңызды элементтері постуляция, тұрмысты тану, яғни жай сезімдік процесс емес, біршама логикалық процесс болып табылады» ² .

Сонымен, Лай бойынша, сан реальдық жиынтық пен оларды бір-бірімен салыстыру нәтижелерінің санада бейнеленуі емес, адамға о бастан берілген қабілеттілік - есептеуге бармай-ақ, топтағы санды дәлелдеу (постулаттау), яғни топты санмен атай отырып, тұтастай кабылдау қабілеті.

Лай қазіргі қоғамда екі және үш нәрседен тұратын топты балаларға өте ерте-ақ білгізуге болады деп есептей отырып, бір-бірден есептеуге соқпастан, бірден жиынтық күйінде, тұтастай қабылдау қабілетін одан әрі жетілдіруге жәрдемдесетін кұралдарды іздестірді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.