Бастауыш мектепте ана тілі сабағын оқыту барысында оқушылардың сөздік қорын, сөз мәдениетін қалыптастыру арқылы оларды шешендік өнерге баулудың тиімді әдіс-тәсілдерін ашып көрсету
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қай заманда болмасын адамзат алдында
тұратын ұлы мақсат – саналы ұрпақ тәрбиелеу. Болашақ ұрпақ қоғам иесі. Сол
келешек қоғам иелерін
жан – жақты жетілген, ақыл парасаты мол мәдени – ғылыми өресі озық азамат
етіп тәрбиелеу біздің де қоғам алдындағы борышымыз.
Оқушының ой - өрісінің, сана – сезімінің жан – жақты дамуы бастауыш
сыныптан басталады. Бастауыш сыныпта оқушылардың тіл орамдылығын арттырып,
өмірге көзқарасын қалыптастырса, ой өрісін кеңейтіп, сөздік қорын байытады.
Балаларды жақсыға үйретіп, жаманнан жиренуге тәрбиелейді. Біздің жарқын
болшағымыз - өскелең жас ұрпақтың біліктілігімен байланысты. Жас ұрпақ -
өркениетті тәрбие шуағына шомылса ғана, білім нәрімен сусындаса ғана
мемлекетіміздің көсегесі көгереді, егеменді ел баянды болады. Тәуелсіз ел
тірегі – білімді ұрпақ екені ақиқат.
Қазақстан Республикасың президенті Н.Ә.Назарбаев Жаңа әлемдегі Жаңа
Қазақстан атты жолдауының он жетінші бағытында: бүкіл еліміз бойынша
әлемдік стандарттар деңгейінде сапалы білім беру қызметін көрсетуге қол
жеткізуіміз үшін оқытудың әр оқушының білімі мен қабілет деңгейінің
тиімділігін бағалаудың біртұтас жүйесін жасау керек, -деп көрсетті.
Қазақстан Республикасы Заңының 4 – тараудың 16 – бабын қарастырып
өтсек.
Бастауыш білім берудің жалпы білім беретін оқу бағдармалары баланың
жеке қабілеттерін оқу ісіндегі оң талпынысы мен алғырлығын; негізгі
мектептің білім беру бағдарламаларын кеңінен меңгерту үшін оқудың,
жазудың, есептеудің, тілдік қатынастың, шығармашылық тұрғыдан
өзін - өзі көрсетудің, мінез – құлық мәдениетінің берік дағдыларын дамытуға
бағытталған.
Бастауыш білім берудің жалпы білім беретін оқу бағдарламасын игеру
мерзімі – 4 – жыл.
Білім және ғылым минстрлігі Қазақстан Республикасының 2015 жылға
дейін білім беруді дамыту тұжырымдамасы жобасын әзірлеп, талқылауға
ұсынылды.
Отандық бұқаралық ақпарат құралдары жетекшілерімен кездесуде, Н.Ә.
Назарбаев Шешімін күткен мәселелердің қордаланып қалғаны да осы жер...
орта және жоғары білім берудегі реформаларды жеріне жеткізу керек деп
атап көрсеткен еді.
Білім беру жүйесіне енгізілетін түбегейлі жаңалық – ол 12 жылдық орта
білім беру жүйесіне көшумен бірге, орта білім берудің III сатысында, яғни
11–12 сыныптарда бейіндік оқыту мен техникалық және кәсіптік білім беру.
Осы екі бағыттың қайсысында оқығанымен, оқушыларға 12 жылдық оқу
бағдарламасы деңгейінде білім беріледі және жобада көрсетілгендей орта
білімнің білім беру бағдарламаларын меңгеру оқушыларды қорытынды
мемлекеттік аттестаттаумен – Бірыңғай ұлттық тестілеумен аяқталады.
Орта білім алу міндеттілігі, яғни 12 жылдық білім беру бағдарламасына
сәйкес білім алу міндеттілігі еліміздің Конституциясының 30 – бабына
сәйкес келеді.
Бүгінгі таңда Қазақстанға дамыған шет елдердің орта білім беру
жүйесінің моделі неғұрлым тиімді болады деп ойлаймыз. Қазақстанда міндетті
орта білім екі сатымен (бастауыш және орта – 10 сынып) шектелуі тиіс, ал 11
және 12 сыныптар жоғары оқу орындарында іргелі білім алуға
негіз болатын арнайы пәндерден дәріс беретін жоғары орта білім сатысына
айналғаны жөн деп есептейміз.
Қоғам сұранысынан туындап отырған осындай талапқа сәйкес оқушының ой-
өрісін дамытып, алған білімдерін өз тәжірибесінде жаңа жағдайларда қолдану
біліктілігін, ізденімпаз, шығармашыл тұлға қалыптастырудың бірден-бір жолы
12 жылдық білім беруге көшу екенін әлемдік тәжірибе дәлелдеп отыр.
2004 жылы жоғарыда көрсетілген мақсаттарға негізделген 12 жылдық орта
білім берудің мемлекеттік стандарты жарық көрді. 12 жылдық білім берудің
ең негізі бастауыш буыннан басталады. 12 жылдық мектепке көшу білім беру
процесін технологиялық деңгейге ауыстыруды көздейді. Бұл ретте жеке тұлғаға
бағдарланған білім беру технологиялары, ынтымақтастықта оқыту, жобалар
әдісі, оқытудың әр деңгейлі топтың және қосарлы нысандары, шығармашылық
бойлау, сабақтарды эвристикалық жүргізу әдістері сияқты мектеп
оқушыларының жас және жеке психологиялық ерекшеліктерін ескеретін оқытудың
нәтижелі нысандары мен әдістері пайдаланылуы тиіс.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш мектепте ана тілі сабағын оқыту барысында
оқушылардың сөздік қорын, сөз мәдениетін қалыптастыру арқылы оларды
шешендік өнерге баулудың тиімді әдіс-тәсілдерін ашып көрсету;
Зерттеу обьектісі: Бастауыш сыныптағы оқыту үрдісі.
Зерттеу пәні: сауат ашу, ана тілі, қазақ тілі пәндерін оқыту арқылы
шешендік өнердің алғашқы дағдыларын қалыптастыру мазмүны
Зерттеу міндеттері: зерттеудің мәселесі, нысанасы, пәні және мақсатына
сәйкес зерттеудің мынадай міндеттері таңдап алынды:
1. Бастауыш сынып оқушыларының сөзік қорын, сөз мәдениетін
қалыптастырудағы теориялық білімдер мен педагогикалық еңбектерге
тоқталып, шолу жасау.
2. 2-сыныптың ана тілі сабағында оқушылардың сөздік қорын, сөз
мәдениетін дамытып, қалыптастырудың тиімді жолдарын құру.
3. Бастауыш сынып оқулықтарының балалардың сөздік қорын байытудағы
маңызын ашып, ұсынылған бағыттарды практикалық қолдана білу.
Зерттеу базасы: Тәжірибелік-эксперимент жұмысы Ордабасы ауданы, Көкбұлақ
орта мектебінде өткізілді.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ШЕШЕНДІК ӨНЕРГЕ БАУЛУДЫҢ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытудың теориялық негізі
Шешендік қадірлі өнер, өнер алды қызыл тіл деп қазақ бекерге айтпаған.
Әр халықтың өзіне лайықты қарым-қатынасы қалыптасқан. Ойлау сөйлем
мәдениеті, озық ойлы шебер тілді адамдары да, болғаны даусыз. Алайды
шешендік өнерді ғылым ретінде біздің жыл санауымыздан 5-6 ғасыр бүрын шығып
қалыптасқан. Шешендік өнерді ғылыми түрде, риторика дейді. Риторика
ғылымының негізін салушы грек софисті Протогор деп есептеледі. Ғалым
шешендік өнерге байланысты, айтыс өнері деген, Ғылымдар туралы жарыс сөз
осындай еңбертер жазған. Риторика сендіре білу яғни тыңдаушының санасына,
сезіміне және еркіне әсер ету ықпалын жасау. Риторика психология, логика,
әсіресе философия ғылымдары мен тығыз байланысты. Шешендік сөздер үш түрлі
болады:
Кеңесу
Билік
Салтанатты сөз. Ал, құрылысы жағынан:
кіріспе,
Дайындау
Қорытынды болып үшке бөлінеді.
Шешендік өнер ең алдымен ежелгі Грецияда, Афинада өмір сүрді. Грецияда
кейіннен классикалық шешендік өнер дамыған ең Рим республикасы шешендік
өнер әдеттен ақыл -ойға еркіндік, кең жерде, халықтың демократилық
қоғамдары, өсіп өркендей алады. Ежелгі Греция мемлекеті мен Рим
Республикасында шешендіктің қалыптасып, халықтың дәстүрге айналуына,
халықтың демократиялық дәстүрлер себеп болған. Россияда қатарлас халықтарға
қарағанда, шешендер аз шыққан. Шешендік өнер кенжелеп дамыған. Шын
мағынасында орыс шешендігі мен өнері Ломоностовтан басталады. Шешендік өнер
дегеніміз, кез -келген нақтылы зат туралы, шебер сөйлеу өнері және сонымен
басқаларды ол жөнінде өз ойына қайыстыра білу. Осы ұсынылған өнер затын,
сөз немесе пікір дейді Ломаносов. Одан әрі ғалым шешен болуы үшін, бес
қасиет қажет дейді:
Табиғидарын.
Білім.
Шешендерден үйрену.
Сөйлеп жаттығу.
Басқа ғылымдардан да хабардар болу.
Табиғи дарындылықты, ол жан дарыны, тән дарыны деп екіге бөледі. Жан
дарынына ақыл мен ес жатады. Екінші тән дарынына сүйкімді дауыс, ұзақ үн,
кең кеуде жатады. Мерулеков шешендікпен - шешенге мынадай анықтама береді.
Шығара алатын оларды ұнамды, әрі сенімді етіп айта білуі талант иесін жалпы
сөзшең дейді. Керекті дарынға ие адам шешен деп аталады. Ғалым шешендік
сөздерді, мазмұны мен бағыт - бағдарына қарай діни сөз, саяси сөз, билік
сөз, мақтау сөз, акадимиялық сөз деп бөледі. Жалпы шешендік өнердің
шығуының белгілі бір қоғамның шығуы мен дамуына байланысты екенін қазақ
шешендік өнерінің тарихы да растайды. Алайда, шешендік өнердің шығып
қалыптасуы қоғамның білгілі бір дамуы сатысымен шешендіктердің шығуы мен
олардың сөздері мен тежеленеді. Осы тұрғыдан алғанда, біз қазақтың шешендік
өнерін, тарихта, тарихи аңыздарда, есімдерді, сөздерді сақтаған. Майқы би
мен Аяз бидің есімдермен байланыстырамыз. Майқы би өмірде болған тарихи
адам. Шыңығыс ханға кеңесші болған. Сонымен қатар, ол аталы сөз қалған, өз
заманың айтулы шешені болған. Неше ғасыр бойы халық жадында сақталған. Және
Абай мен Жүсіп растаған. Майқы би, нақтылы да, оны қазақ шешендерінің басы
халык шешендік сөздерінің атасы деуге болады. Майқы би заманан бізге есімі
мен сөздері жеткен.
Аяз би тарихи аңыздарға қарағанда Майқы Қаратау өлкесінде Аяз Арал
теңізінің жағасында өмір сүрген. Қазақ шешендік өнерінің екінші кезеңі –
Асан қайғы мен Жиренше шешен есімдері мен байланысты. Сірә, бұл ұғымда оған
дейін би деген атауды атқарып келсе керек. Беклгілі бір мәселені талқылау
кезінде, ауыз екі сөзімен тыңдаушыларды ауызына қаратып, өзіне тарта
білетін, терең ойлы, шебер тілді адамды шешен деген. Белгілі бір мәселені
талқылау кезщінде немесе адамның тапқыр ойымен шебер тілімен ауызша айтқан
мазмұнды көркем пікірін шешендік сөз дейді. Бұрынғы қазақ шешендерінің бір
ерекшелігі -олар сөздерін жазып дайындамаған. Сөздері қағазға да емес,
халық жадында сақталға. Қазақ шешендік өнерін 18 ғасырда өркендей түсті.
Оның өркендеп қанат жаюына үш түрлі себеп болды.
Бірінші жағдайда Тәуке хан шашыранды қазақ руларын үш ұлысқа жүзге
топтап, олардың басына төреден емес, қарадан шыққан үш би
қойды. Хан жанынан елдік маңызды мәселелерді, кеңесіп ақылдасып
отыратын билер кеңесін құрды.
Жеті жарғы заңын шығарды. Ұлт
азаттық көтерілісін бастайтын көсемдер халықтың ар -намысын
оятатын шешендер керек бола бастаған. Күрестер, көтерілістер
бастайтын көсемдер халықты ар-намысын оятатын шешендер керек
бола бастаған. Міне, осындай жағдайларда, ел қорғаған ерлігімен Қара
Керей Қабанбай, Қаржығалы Бөгенбай секілді атақты батырлар мен
қатар, әділ Төле би, Қаз дауысты Қазбек би, Әйтеке би смияқты айтулы
шешендер шықтын.
Қазақта, Қазақстаннан біртіндеп Ресейге қарап, XIX ғасырдың басынан
хандық жойылып, сот ісін жүргізетін адамдар жеке басының қасиетіне,
байланыста емес, жоғарыдан белгіленіп, ресми түрде дайындап сайлап
қойылатын болғандықтан шешендік өнерге белгілі дәрежеде тежеу түсті.
Ойға жүйрік, тілге шешен адамдар бүкіл елдің елшілік маңызды
мәселелерді шешеуге, тіпті, ресми түрге даулы нәрселерді талқылауға
қатыспайтын болды. Дегенмен, ғасырлар бойы қалыптасып қалған, билік дәстүр
сонымен бірге шешендік өнер бірден тоқталып, тоқырай қойған жоқ. Аймақ, ру
және жеке адамдар арасындағы қылмыс-дауларға араласып тұрады. Қазақ
шешендік өнері XX ғасырдың басында әсіресе, 1916 жылы ұлт-азаттық
көтерілісі еліміздегі азамат соғысы кезінде өркендей түсті. Бұл кездерде,
Иманов Әліби Жангелдин сынды халық шешендері Қазақстанда қарулы күрес
жолында сөздермен қызмет етті. Қазақстанда Совет Үкіметін нығайту
аквардияшыларға, ұлтшыл, байшылдарға қарсы күрес дәуірінде Рысқұлов,
Сәдуақасов, Жанайдаров, Оразов, Исаев секілді шешен партия Совет
қайраткерлері шықты. Қазақ шешендік өнерін зерттелуі себепті Үкімет тұсында
басталады. Қазақ шешендері мен шешендік сөздеріне 1930 жылдары алғаш көңіл
бөлініп, пікір айтқан, ақын, С. Сейфулин. Сәкен өзінің қазақ әдебиеті деген
кітабында, шешен билердің әлеуметтік қызметтерін шешендік сөздердің ауыз
әдебиетінде, алатын орынын анықтап, бірсыпыра нүсқаларын жариялады. Содан
кейін, Қазақ шешендік сөздерін анықтап берді. Одан кейін арнайы зерттеген
ғалым Ә. Мәметова болды. Қазақ халықы шешендік сөздері мен байланысты соның
ішінде, мақал -мәтел, шешендік сөздердің қатығы, қаймағы секілді. Мақал-
мәтелдер мен шешендік сөздер бірін -бірі толықтырады да, айтады және екеуі
де халықтың әдеби, эстетикалық талғамын өсіреді. Тәрбие береді. Қазақ ауыз
әдебиетінде шешендік сөздерге жақын жанрлардың бірі -тарихи аңыз әңгімелер.
Қазақ тарихи аңыздарының басым көпшілігі, хандар, билер және батырлар
төңірегінде топталған. Халықтың ақындық, шешендік, өнер мектептері сай
дамып келді. Қазқ көркем әдебиетінің қалыптасып дамуына жедел жетуіне
жетекші болған, Қазақтың классик ақындары Абай мен Махамбеттің өлең
жырларынан, шешендік сөздерінің ықпалын, үлгісін табу қиын емес. Ауыз
әдебиеттегі аңыз әңгімелер мен шешендік сөз үлгілерін , Қазақ Совет
әдебиетінің классик жазушылыры Әуезовтың , Б. Майлиннің Мүқанов, Мүсірепов
шығармаларынан да табамыз. Ақынның жырлары мен шешендік сөздері. Ежелден
егіз жанрлар. Мұқановтың Сұлушаш, Б. Майлиннің Байшұбар, Сейфуллиннің
Көкшетау, Жансүгіровтың Дала поэмалары нағыз халық жырларының үлгісі
мен тарих аңыздардың жаңғыртып, жазылған аңыздардың шығармалар осыларда да,
жиі жесір дауларының үлгісі мен айтылатын, шешендік сөздер айтыстары аз
емес. Біздің дәуірімізге ауыз екі және ішінара жазбаша жеткен әдеби
мүралардың ең арғысы Қорқыт, Қожанасыр, Майқы және Аяз би жайындағы аңыз
әңгімелер.
Қазіргі шешендікте сөйлеу, монолог және диалог түрінде болады.
Монологтың сөйлеу, қазақ шешендерінің толғау, өсиет, бата, тілек, үндеу
түрінде еретеден қолданылып келе жатқан, сөйлем түрі. Манолог бір кісінің
сөйлеуі неесе түрі. Маналогты белгілі бір тақырыпты баяндап, сипаттап,
әңгімелеп айтып беру мақсаты көздеклетіндіктен көпшілік алдында сөйлеген
сөз жасалған баяндамалар, оқылған лекциялар, әлеуметтік көзқарасы көңіл-
күйі психологияның ішкі толғанысы дүниетанымның бәрі ашық байқалады.
Жүртшылыққа әсер етуді көздегендіктен және алдын-ал дайындағандықтан
манолог мағыналы болады. Және шешендете сөйлейді. Тыңдаушы көпшіліктің
ішінен шешенге сұрақ қоюшылар, шешенге қарсы пікір айтып келіспеушілік
айтушы олар немесе пікір қолдап сөйлеушілер болуы мүмкін. Мұндай жағдайда,
тыңдаушылар шешеннің пікірлесулеріне айналады да, манолог сөз пікір
алмастыруға үласады. Пікірталас іскер адамдардың араларында болады.
Пікірталас іштей алған батырларды, қоғамды дамытуды насихаттай отырып,
өркениетке қол жеткізеді. Қазіргі іскер адамдарға шешендік керек. Қоғамның
әлеуметтік, маңызды мәселелері жете және жемісті талдай білу қабілеті
қажет. Пікірталас біыңғай көзқарастың жағының әртүрлі пікірлер туындаған
жақтардың төңірегінде өрбейді. Пікірталас дегеннің өзі пікір қоюшы
қайшылығы. Пікірталастың бірнеше түрі бар, пікір алмасу, Ой бөліс, сөз
талас, айтыс, әрқайсысының өзіндік мақсатымен ерекшелігі бар. Мысалы; пікір
алмасу лат сөзінен шығып- мағынасы зертеу, талқылау, талдау деп
аударылады. Пікір таласу көпшілік арасында өтеді. Мақсаты әртүрлі
салыстыра зерттей отырып, шындық пікірді көрсету талас мәселенің шешімін
іздеп табу. Пікір алмасу, дыбыстың көз жеткізудің ең тиімдлі тәсілі.
Өйткені қатысқандар, көздері жетпейтіндіктен де, бір пікірге келеді.
Ойталқы сөз де, лат тілінен алынып —ой жүгірту Айтыс - Ой талқы ғылыми-
қоғамның мәні бар тақырыптардың төңірегіндле көпшілік арасында өтетін сөз
жарыс. Мұнда да, сөз жарысын қойылатын, белгілі бір пікір тоқталады.
Пікірталас көне герктің сөзі - мағынасы Сөз жүқымүр, жаулық,
дүниетанымдық әрине бүгінгі мағынасы басқаша бірдеңені талдау мақсатында,
беттерінде орын алатын сайыс. Бұл жай ғана сайыс емес, көзқарасқа карсы
тұрушылық идеяға беттеспестік, пікірлерді қарастыру. Осы анықтамалардан
көріп отырғанымыздай, пікірталас, пікірлесу болып бөлінеді.
Пікір алмасу мен пікір таласудың мақсаты басқа қарсы жақты жеңіп шығу
өз пікірінде халқы соны бөлісу. Сөйтіп сайысшылар әлеуметтік мәселелерді
шешеді. Қоғамның дамуына жол бермей отырған кедергілер мен күреседі.
Пікірталастың ой бөлінісі сөзталас, айтыс деп аталатын түрлері табиғат
жағынан бір - біріне жақын. Бұларда пікірталасуға түскен адамдардың
арасында сыйластық пен түсінік орын алады.
Ой бөлініс Француз сөзі, мағынасы - айтыс, жарыссөз. Ой бөлініс
көпшілік алдында не, екі топтың бірдеңе туралы ой пікірін анықтауға тиіс.
Ой бөлініс пікір қарама —қарсы болғанымен түсінікке негізделеді. Сөз талас
орыс сөзі, мағнасы бірдеңені қандай да бір нәрссені көпшілік арасында
талқылау.
Сөз талас ой бөлініс сияқты баяндамаларды талқылағанда, хабарлар
жасағанда, жиналстар мен конференцияларда орын алады.
Айтыс екі адамның да, көпшілік арасында жүзеге асады. Айтыс қазақтың
сөзі мағынасы, сөз жаршысы өнер сайысы. Тақырып дегеніміз - талқыга түскен
мәселені айтып және сөздің негізгі мағынасын мазмұынын көрсетеді.
Пікірталаста, ой мен сөздің бірлігі жеңске жеткізетін құрал. Бірінен бұрын,
пікір алмасуы тақырыбынан қатысты ұғымдарды анықтап алып, қажетті сөздер
мен терминдерді шектен тыс қолданбаған жөн. Пікірталасқа түскендердің
бәріне бірдей қолданған сөздер түсінікті болуы қажет.
Салыстырудың бірін - бірі түсінбеуіне көп мағынала сөздердің де әсері
болуы мүмкін. Пікірталаста көп мағыналы сөздерді дұрыс қолданбау,
сөйлемдегі қателікке ұрынады. Сондықтан, кейбір жағдайларда, сөздерді
қандай мағынада жұмсап тұрғанды айтып қойған жөн. Сөз мағыналары мен жұмыс
істеу мақсатында түсіндірмесі және этимологиялық сөздерді жиі қолдану
қажет.
Пікірталас мәдениетінде қарастырылуды құрметтеу пікірлерін сыйлау
бцуыны сабырлық пен татудай білу маңызды нәрсе. Бірақ, дөрекі сөздермен
мазалау, күлкімен жәбірлеуге, дауыс көріп ұрсуға мүлдем болмайды.
Басқалардың көзқарасын құрметтей алып, ойлау ақылды -білімді адамдардың
ісі.
Шешен сөз қазақ тілінде, өте ертеден қолданып келеді. Бұл сөздің
мағынасы, алдында шешіліп сөйлейтін түйсінді мәселені шешіп талқылайтын,
дүшпан, ақылгөй, дана ұғымдарымен өз шешен сөз қазақ тілінде сөзшең айтқыш,
тапқыр, суырып салма, ділмар, қызыл тілге жүйрік дейтін сөздермен қатар
қолданыла береді. Шешен сөздің халақаралық терминімен айтсақ, Оратор
деген сөзден шыққан. Шелимен дегеніміз - шешен екен. Ол біліммен, айтшықты,
эсем тіл мен оқырмандларына әсер ететін бір нәрсе туралы сендіріп, бір
нәрсе ұйымдастыратын, сөзге тапқыр, ойы терең білімдар адам. Қу келген адам
шешен бола алмайды. Біреулерге ол, алланың береген сыйы. Талантты
жаратылысынан болады десе, екіншілері шешенді қажетті қасиеттерге дамыту
мен тәрбие мен көп оқумен жеткізуге болады. Көне Римнің мыңдаған жылдар
бұрынғы әлемі шешен және теротигі Марк Тулий Цицерон айтқан.
"Ақын болып туады, шешен болып шығады". Ұлы шешен ақындыққа, табынышты
болып туады- ал, шешендікке көп оқып, көп ізденіп, көп жаттығып күш -қуат
жұмсаудың қажеттілігін айтты. Көпшілік алдында сөйлеуге дайындықтағы басты
талаптардың бірі өзін -өзіне деген сенімділікті қалыптастыру. Сөйлеуге
дайындық шешеннің қызмет идеологиясы өте маңызды жауапты іс десек,
шешенінің өрісінің білімін, көшіру дегеніміз жаңа білімінің толықтыру ғылым
мен техника салаларына мәліметтер жинау, газет -журнал, радио,
телеарналарынан хабарламалар айтып отыру. Көркем әдебиетті және ғылыми
кітаптарды көп оқу арқылы жетеді. Ломоносовтың сөзімен айтқанда, Шешендік
рухани қабіле пен айқын күші даму мықты рух ерекшеліктерімен
қатар авторларға еліктеумен басқа ғылымдарды меңгерумен біртұтас
қасиеттерге тәрбие мен көп оқу мен жеткізуге болады- дейді.
Күнделікті дайындық шешенді шығармалыққа бейімдейді. Ауызша және
жазбаша сөйлеудің мәдениетін көркейтеді. Күнделікті дайындық дегенімізге
іскер адамдар және білімді топ арасында болатын, маңызды әңгімелер мен
сөйлеуге қатысу, достар мен әріптестер, туған-туысқандар арасында,
талқыланған мәселені белсенді араласу семинар, практикалық сабақтарды жиі-
жиі өткізу. Шешендіктердің сөйлеу әрекетіне талдау жасай білу. Шешендік
тәсілді меңгертудің бір жолы жиналыс, конференцияларда сөйлейтін сөздерді
үйрету керек. Әсіресе, шешенді аудитриямен қарым-қатынаста өзін-өзі
үхтауына назар аудару керек. өзі таңдаған шешендердің сөздерін де
пайдалануы керек. Сәтсіздікке ұшыраған сөздеріне талдау жасап, себебін
айқындатып отырады. Осылайша, шешендердің сөйлеу әреккетіне талдау жасай
отырып, өзі де үйренеді. Көпшіліктің алдында сөйлеу әдістемесін меңгеру,
күнделікті дайындықтың бір бөлігі. Дайындық кезінде, шешендердің қызыметі
қандай сатылардан тұрады. Сөйлейтін сөздің қалай орналастыру қажет,
аудиторияны қалай меңгерудің қандай амалдары бар екенін жақсы білуі қажет.
Тақырып анықтау, тақырып таңдауда ең қажеттісі - өзіңеде, тыңдарманға да
қызықты әрі өзекті болуы керек. Қандай тақырып болмасын, оның маңызы идеяға
өмірлік өзекті ойға арқау болуына байланысты. Тақырып шешен қозғаған өмір
қүбылысы болса, идея сол өмірдің қүбылыс туралы шешеннің айпақ ойы,
көзқарасы берер бағасы. Тақырыптың айқындылығы сондай шешеннің ойы мен
сезімі мақсат мүраты әр тақырыптың айтылынан анық аңғарылады. Егер сөйлеуші
сөзінде не үшін істеу керек дегенді ойламаса, онда ол сөйлегенде
табысқа жетпейді. Сөйлеушінің өзінің ғана алдына қойға мақсаты
тақырыптардың мүддесіне қатысты, мақсатты айқындау керек. Айқын мақсатты
қоя білу үшін шешендік сөзді қабылдауды, жүйелейді. Ақындығын әлеуметтік
қызметке жеткен үлы абай да, Мақсатым тіл ұсартып, өнер шашпақ, Наданның
көзін қойып, көңлін ашпақ. Үлгі аламын деймін, ойлы жас жігіттер, Думан-
сауық, ойда жоқ, әуел баста -ақ - деп өз өмірінде ұйықтап жатқан сөздерді
ашып, ғылыми - білімге ұштастыру мылқау жандарға тіл бітіру. Соқыр кеудеге
сәуле шашудан үлгі өнеге шашу деп біледі. Данышпан ақын халықтар,
өрістілігінен құтқарып, мәдениеттілікте, ой санада, артта қалған жастаға
көз тастау үшін, ақыл өнеге тіл қара сөзге көшеді. Ақыры ойладым, осы ойыма
келген нәрсені қағаз бетіне жаза берейін.Ақ көз бен қара сиялы ермек
қимаймын. Кім де, кім ішінен керекті сөз тапса, жазып алсын, я оқысын,
керегі жоқ десе, өз сөзім өзімдікі дедім де, ақыры осыған байладым деп Абай
өз оқушыларымен ой бөлісе отырып, өлшеулерінде айтылған, дедактикалық
ойларын қара сөзбен таратуды мақсат етті. Осылайша, Абай түсінушісі, өз
қоғамына да, әр сөзін бекер айтқан жоқ. Алдына мақсат қойып сөйледі.
Көпшілік алдында сәтті сөйлеп шығуы үшін, материал жинау жеткіліксіз.
Ол материалдарды қалай, орналастыру ды ойлау керек. Неден бастау керек.
Сөйлетін сөздің құрылымын түзу, сөздің жүйесін анықтау қажет. Сөздің
құрылымын түзеуден алдын ала жоспар құру қажет-ақ. Жоспар дегеніміз
-мазмұнның қысқаша багдарламасы жинақталган материалдардың орналасу
тәртібі. Жоспар құрып сөйлемеген шешендер көп жағдайда негізгі тақырыптан
ауытқып кетеді, ой желісі бұзылады., бір мәселеден екінші мәселеге жүйесіз
көшіп кетеді. Осыны болдырмау үшін шешен сөйлер алдында жоспар құру керек.
Жоспарда бір тақырыптың төңірегінде қозғалатын мәселелердің қайсысы
негізгі, қайсысы көмекші мәселеге қанша минут бөлу қажеттігі ескеріледі.
Жоспар жасап алғанан кейін шешен сөйлейтін сөздің құрылымын түзеді.
Ауызша және жазбаша сөйлеудің ең көп таралған құрылымы үш бөліктен тұрады:
кіреспе, негізгі бөлім, қорытынды. Әрбір бөліктің өзіндік ерекшелігі бар.
Ғалымдардың айтуынша, сөйлеудің басы мен аяғы көпшіліктің есіне жақсы
сақталады, сондықтан сөйлейтін сөздің кіріспесі мен қорытындысына ерекше
көңіл бөліну керек.
Кіріспе. Шешен сөзінің басында тыңдармандарын қаншалықты қызықтыра
алса, соншалықты табысқа жетеді. Кіріспе сөз сәтсіз болса, тақырыпқа
тыңдармандардың қызығушылығын, көңілін аудара алмайды. Кіріспеде тақырыптың
өзектілігі, тыңдаушылар үшін маңыздылығы, айтылуы мақсаты атап өтіледі және
сөйленетін тақырыптың тарихы қысқаша баяндалады.
Тыңдаушылар сөз сөйленетін жерге әр түрлі мотивпен келеді: біреулері
тақырыпқа қызығып, білімдерін тереңдету, толықтыру мақсатымен өз еркімен
келеді; екіншілері сол үжымның мүшесі ретінде келу қажет деп табылғандықтан
еріксіз келеді. Бірінші топ о бастан -ақ шешенді тануға дайын, екінші топ
өз жұмыстарымен кітап оқу, сөз жұмбақ шешу, т.б.) айналысып, тыңдамауға
дайын отырады. Ал шешенге бүкіл оқушылардың көңілін аудару қажет, әсіресе
тыңдағысы келемгендердің көңілін жаулап алуы керек. Бұл өте қиын және
жауапты іс. Сондықтан шешен кіріспеге ерекше көңіл бөлуі қажет. Ол үшін
кіріспені қызықты мысалдармен, мақал-мәтелдер, нақыл сөздермен бастаған
жөн. Оқушыларды ойландыратын цитаттар келтірген орынды. Кіріспеде оқушышы
сыныпты қызықтыратын тақырыпқа қатысты оқиғаларды әңгімелеу де үтымды
болмақ.
Атақты шешеннің айтуынша, бірінші сөз, не сөйлем бәріне түсінікті,
қарапайым, қызықты болуы шарт. Абайдың сөзді біреулер құдайдан бала
тілейді - деп бастауы, әрине, қызықты, елең еткізерлік тосын, барынша
түсінікті. Қызықты да соны кіріспе табу оңай емес, ол үшін жұмыс істеу
керек, ойлану керек, іздену керек.
Негізгі бөлім. Сөйлеушінің міндеті тек тыңдашылардың назарын аударып
қана қою емес, сол қызығушылықты сөздің аяғына дейін сақтау. Сондықтан
сөйленетін сөздің негізі беріледі: мазмұны түсіндіріледі,
дұрыстығы
дәлелденеді, ұсынылатын идеяға көз жеткізіледі, басты- басты сауалдарға
жауап беріледі. Негізгі бөлімге енген материалдар жүйеле орналасқанда, бір
ой екінші ойды жтектеп отырады. Сол тірек сөздер арқылы мәтіндегі ойлар бір-
бірімен паралельді не тізбекті байланысқа түседі.
Қорытынды сөз. Кез- келген сөйлеудің маңызды бөліктерінің бірі
-қорытындысы. Қорытынды істің біткенін көрсетеді. Сенімді әрі сәтті
жасалған қорытынды сөз оқушылардың есіне ұзақ қалады, жақсы әсер тудырады.
Сәтсіз қорытынды жап*жақсы сөйлеген сөздің шырқын бұзады.
Қорытынды кіріспеде айтылған байланыстырған жөн. Кіріспе мен
қорытындыда айтылған сөз жұрттың есінде ұзақ қалады дедік. Сондықтан
қорытындыда шешен кіріспедегі айтылған мақсатқа қайтып оралады, негізгі
бөлімде айтылған ойлардан түйіп шығарады, оқушылардың алдында нақты
міндеттер қояды. Мысалы, абай Оныншы сөзінде мынадай тұжырым жасайды:
... Хош, сүйтіп жүріп-ақ мал таптың, байыдың. Сол малды сарп қылып, ғылым
табу керек. Өзіңе табылмаса, балаң оқыған намаз, тұтқан руза, қылған қаж
ғибадат орнына бармайды ... (Абай шығармалары. 2 -т., А. 1986, 107-6) Абай
қорытынды сөзінде оқу-білімге үндейді, ғылым іздеуге шақырады. Құдайдан
тілеген баланы адам ететін-ғылым, сондықтан жиған-тергеніңді адамшылықпен
ғылым жолына жұмса, азбайтын да, тозбайтын да ғылым деген түйінге келеді.
Мұғалімнің соңғы сөзі әсерлі болуы керек: оқушыларды белсенді әрекетке
шақырып тиімді іске жұмылдыру қажет. Кейде қорытынды сөз оқшыларын
рухтандыру, жігерлендіру мақсатымен ұран түрінде айтылуы да мүмкін.
Қазақ мектептеріндегі оқытылатын ғылым негіздері ана тілі арқылы
жүргізіліп, оқушының дүниетанымын, ой-өрісін, тіл байлығын, ауызша және
жазбаша сөйлеуін дамыту қазақ тілінің қалыптасқан заңдылықтары арқылы
жүзеге асырылады.Сондықтан бастауыш сыныптарда ана тілінің заңдылықтарын
жете меңгеріп, әдеби тіл нормаларында еркін сөйлеп, сауатты жаза білу
міндеті қойылып отыр. Өйткені – тіл дамыту сайып келгенде ой дамыту.
Тіл дамыту – ана тілі әдістемесінің аса жауапты да күрделі саласының
бірі. Оның күрделі болуының себебі бала тілін дамыту міндетін жүзеге
асырушы мектепте жүргізілетін пәндер қазақ тілі мен ана тіліне ғана
байланысты болмай, оның сөйлеу әрекетіне де тәуелді.
Бастауыш сыныптарда жүргізілетін тіл дамыту әдістемесі – оқу-шыларға
білім жүйесін меңгертуге, тілге деген икемділігі мен дағдыларын
қалыптастыруға ықпал ететін әдіс-тәсілдері мен формалар, принциптер мен
оқытудың мазмұны жайындағы ілім. Жалпы әдістеме ғылымның бір саласы.
Басқа ғылымдар сияқты тіл дамыту әдістемесі де теориялық ғылымдардың соңғы
жетістіктеріне негізделе дамиды. Тіл ұстартудың ғылыми негіздері – тіл
білімі, әдебиет және психология. Өйткені тіл - қоғам өмірінің объективті
құбылысы, ол бүкіл халық үшін бірдей. Қай тілдің болмасын айтылуының
грамматикалық және синтаксистік нормативтік ережелері болады. Мұны тіл
білімі зерттейді. Ал сөйлеу – психикалық құбылыс. Ол - әр адамның өзіне
ғана тән ерекшелігі. Сөйлеуде объективті шындықты осы адамның субъективті
түрде бейнелеп, оған индивидтің көзқарасын білдіреді. Яғни адам тілдің
көмегімен қарым-қатынас жасау процесі, сөйлеу – психо-логияның зерттеу
объектісі болып табылады. Солай бола тұрса да, күні бүгінге дейін
мектептегі тіл дамыту жұмыстарын психологиялық ғылымнан оқшау жүргізіліп
келеді. Соңғы кезде ғалымдар Психология әдістеме ғылымынсыз-ақ өркендеп,
өмір сүре береді, алайда әдістеме ғылымы психолгиясыз дамып, жетіле алмақ
емес. Әдістеме толық мәнді ғылыми пән болуы үшін, ол психологиялық негізге
сүйенуі қажет пікірді іс жүзінде дәлелдеп отыр.
Әдістеме теориясында тіл дамыту енді ғана қалыптасып келеді. Оның
маңызы, қажеттілігі анықталғанымен, ғылыми негіздері, құралдары, мазмұны
мен салалары, байланыстырып сөйлеу дағдыларын қалыптастыратын жұмыс
түрлері, әдіс-тәсілдері т.б. жақтары анықталмаған.
Тіл – адамзат қоғамында қатынас, сөйлесіп пікір алысудың құралы
ретінде қызмет атқаратын құбылыс. Тіл мен қоғам өзара тығыз байланысты,
біріншіден, тілсіз ешбір қоғам өмір сүре алмайды. Тілсіз ұлт құрымақ. Тіл
– адамзат қоғамының өмір сүруінің қажетті шарты. Екіншіден, тіл қоғам бар
жерде ғана өмір сүреді. Қоғам – тілдің өмір сүруінің шарты.Қоғамның өмір
сүруі үшін, тіл қаншалықты қажет болса, тілдің дамып, өркендеуіне қоғам да
соншалықты қажет.
Тіл – тірі тарих. Онда халықтың ғасырлар бойы жинақтаған іс-тәжірибесі
мен даналығы бар. Сананың аздығы мен көптігіне қарамай, әрбір халық өз
тілінде асыл армандары мен әсем жан дүниесін, барша жақсылық атаулыға
құрметін , адамзат бақытына кесір келтіргендерге лағнеті бейнеленген. Тіл –
оны жасаушы халықтың тарихы, шежіресі, бүкіл өмірінің жаңғырығы мен ізгі
арманы мен алдағы үміті, қайғысы мен қуанышы, күллі рухани өмірінің үні
естіліп тұрады.
Ана тілі, бүкіл ақыл-ой дамуының негізі және бүкіл білімдердің
қазынасы. Өйткені оқушыларға ғылым негіздерінен жан жақты білім мен дағды
беретін, сауатты жазу мен мәдениетті сөйлеуге төселдіріп, тіл материалын
меңгертетін де осы пән.
Ана тілі пәні дұрыс жазу, сауатты сөйлеу ережелерін меңгерту үшін ғана
жүргізілмейді, сонымен бірге, логикалық ойлауды дамыту үшін де қажетті
құрал. Өйткені сөз дарындылығының өрістеуі ойлау логикасымен байланысты. Өз
заманында Логикалық ойлау – логикалық сөйлеудің негізі, ал мұны –
логикалық сөйлеуді Отандық тіл ұстазы дамытуға тиіс, - деп көрсеткен ұлы
педагог К.Д. Ушинский.
Еркіндікке қолы жеткен қазақ халқының болашаққа артқан үміті, сенімі
осы қазіргі мектепте отырған, келешекте отыратын жаз жеткіншектерімізде.
Тіліміз ғана емес, жалпы халық болып сақталып қалуымыздың өзі қазіргі
оқушыларымызға ана тілін қалай меңгертуімізге байланысты. Енді бұл мәселеде
жетпіс жылдай танытқан енжарлығымыздан таймасақ, белсенділік танытпасақ,
тілсіз, тарихсыз мәңгүрт тобырға айналуымыз анық.
Міне, сондықтан саналы ересек ұрпаққа ұлы жауапкершілік жүктелмек, ол
жауапкершілік – ата-бабамыздың әр сөзін сан ғасыр бойы сомдап жасаған ұлы
қазына ана тілін көздің қарашығындай сақтап, кіршіксіз күйде келешек аманат
етіп тапсыру. Сол арқылы жеткіншегіне туған халқының ақыл-ой тұжырымын,
дәстүр-салтын игерту. біздің қазақтың ісң жаңа басталып келе жатыр...XX
ғасырға дейін түріктің тілін аздырмай асыл қалпында алып келген, тіл
турасындағы абырой мен алғыс қазаққа тиісті. Атаның аздырмай берген асыл
мүлкін қолына алып, быт-шытын шығарсақ, ол ұнамды іс болмас, деп жазған
болатын осы ғасырдың басында қазақтың аса көрнекті ағартушы – педагог
А.Байтұрсынов.
Тіл – рухани байлықтың шыңы. Рухани болмыстың деңгейлік баспалдақтары;
танымдық, қазыналық, мән-мағыналық. Тілін меңгерген адам – сара жолын
сараптап, игерген адам.
Тілді меңгеру ананың ақ сүтінен басталып, бесік жырымен тербетіліп,
өмір сатысымен нықталады. Өткен кезең мәдениетінің тұңғиығына бойлап, оның
ішкі мазмұнын түсінуге тырысу адамды рухани жағынан байытады.
Қазақ тілі – аса бай тіл. Қазақ тілінің тазалығы жайында француз ғалымы
А.Жарри дн Манси Қазақ тілі түркі тілдерінің ішіндегі мейлінше таза
тілдердің бірі (Жарри де Манси История древних и новых литератур, наук и
язящных искуства Москва, 1832. 104-105 стр), - десе, В.В. Радлов Зигро
журналының алтыншы томының 70 бетінде жарық көрген Средняя
зарафшинская долина мақаласында: Қазақтың тілі ұшқыр да шешен, ойнақы
да, өткір, сұрақ-жауаптарға оңтайлы, кейде тіпті таңқаларлық түрде тапқыр
және бәрі де, тіпті оқымаған сауатсыздарының өзі де тілін жетік меңгерген,
мұндай жағдайды біз тек Европадағы француздар мен орыстардың бойынан ғана
байқаймыз, - деп жазды.
Татар ғалымы А.Саиди 1926 Қазан қаласында басылған Тіл, әдебиет, жазу
әрі олардың өсулері кітабының 86 бетінде Қазіргі ең таза, ең бай, ең
табиғи және бұзылмай, бұрынғы қалпында сақталып қалған бір тіл болса, ол
қазақ тілі мен қазақ әдебиеті біз мұны ашық айтуымыз керек, - дейді.
Көрнекті жазушымыз Ғабит Мүсірепов: Ана тілі дегеніміз – ол тілді жасаған,
жасап келе жатқан халықтың баяғысын да, бүгінгісін де, болашағын да
танытатын, сол халықтың өткенін де, болашағынан да қол үзеді, - деген.
Бүгінгі таңдағы мемлекеттің маңызды мәселелерінің бірі – тілдерді
қолдану мен дамыту болып отыр. Ел басы Н.Ә. Назарбаев Қазақ тілін
өркендетудің нақты 11 жолын атап өтті.
1. Қазақ тілді балабақша санын тиісінше көбейту;
2. Қазақ мектептерінің санын өсіру және осы заманғы технологияның
соңғы жетістіктерімен жабдықтау;
3. Қазақстанның барлық мектептерінде оқушылар қазақ тілін еркін
меңгеріп шығуы үшін орыс мектептерінде қазақ тілі пәні аптасына екі - үш
сағат емес, қазақ мектептеріндегі орыс тілі сияқты бес – алты сағаттық
мөлшерде оқытылуы қажет;
4. Барлық орта мектеп оқушылары бірыңғай ұлттық тестілеуде қазақ тілі
пәнінен міндетті түрде сынақ тапсыруы тиіс;
5. Болашақ бағдарламасы бойынша шетелдерге оқуға жіберілетін жастар
қазақ тілін білуі тиіс;
6. Білім, денсаулық, сауда және халыққа әлеуметтік қызмет көрсету
саласы мамандарының қазақ тілін жетік меңгеруіне ұмтылу;
7. Қазақ тілін жетік білетін мемлекеттік қызметкерлерге жан – жақты
қолдау көрсету, әсіресе, мемлекеттік қызметке қабылданған қазақ қазақша
сөйлеуі қажет;
8. Өзге ұлт өкілдерінің қазақ тіліне жетіктерін баспасөз, теледидардан
жиі насихаттап, салт – дәстүр, әдепке байланысты түрлі конкурстар
ұйымдастыруы қажет;
9. Тілдер туралы заңды қайта қарап, замана талабына сай өзгерістер
енгізу;
10. Бұқаралық ақпарат құралдарына қазақ тілінің қолданысы 50 пайыздан
кемімеуі;
11. 2010 жылға дейін жасалған тілдерді дамыту бағдарламасына тиісті
толықтырулар енгізіп, әр облыстың мемлекеттік тілге көшу кестесін сақтау.
Соңғы жылдары журнал беттерінде шыққан мақалаларда да оқушылардың
тілін дамыту мәселелеріне әжептеуір көңіл бөлгенін байқаймыз. Бұл жөнінде
Ә. Сыдықовтың Оқу-жазуға үйретуде психология не айтады? деген мақаласын
айтуға болады. Автор бұл мақалада балаларға оқығанда, жазғанда, көп салмақ
түсетінін (көру, есту, сөйлеу мүшелері, қолы, саусақтары, мидың 4 түбегі
бірдей қызмет істейтінін) айтып, оқуға, жазуға үйрету кезеңін 5-ке бөледі:
Көру, есту, сөйлеу, ойлау мүшелерінің қызметі қолдың қимылымен
байланысты. Күштің көбі қол жаттықтыруға кетеді.
1. Оқушы сөздің, сөйлемнің мазмұнын тез айыруға дағдыланады. Бұл кезде
мұғалімнің көмегі керек.
2. Оқушы өз бетімен оқып, шығарманың мазмұнын түсінеді, өз ойын шығарып,
сөз жасау басталады.
3. Оқыған нәрсені жазады.
4. Сауалнама, қолхат сияқтыны жазады.
Аманжолұлы Сәрсеннің Мектепте ана тілді оқытудың мақсаты, оның маңызы
деген мақаласында тіл сабағының мақсаты әңгімеленеді. Ана тілді оқу тек
оқу үшін керек. Балалар ана тілдің жобаларын, қағидаларын судай
жаттап алулары шарт емес, оны іс жүзінде, тәжірибеде пайдалана алса ғана,
толық білгенге саналады, - дейді автор.
Ана тілді мектептерде оқыту әдістерін зерттеп, нақты әдістемелік
еңбектер берген белгілі әдіскер – Шамғали Сарыбайұлы. Ғалымның бастауыш
сыныптарда Қазақ тілін оқыту жұмысына, орта мектеп оқушыларына
грамматикалық ұғымдарды меңгерту әдістеріне арналған еңбектерінде
балалардың тілін дамытуға қатысты айтылған құнды ойлар бар.
Ш.Сарыбайұлы еңбектерінде тіл дамыту, жаңа сөздің мағыналарын оқушыларға
меңгерту, сөздік жұмысын жүргізу мәселелеріне қатысты пікірлер мол
ұшырасады. Мысалы, зерттеуші өзінің Қазақ тілі методикасының кейбір
мәселелері деп аталатын еңбегінде оқушыларға емле ережелерін үйрету
жолдарын талдау барысында жаңа сөздерді меңгерту жолдарына да тоқталады.
Ол сөздердің жазылуын меңгерту үшін, - деп жазады автор, - төмендегідей
әдістерді қолданамыз:
1. Күнделікті оқыған газет, журналдарда кездестірген сөздерді
тергізіп, оны күн сайын тергізіп отырамыз.
2. Сол теріліп келген сөздерді алфавит тәртібіне келтіріп жазуды
тапсырамыз.
3. Кейін алфавит тәртібіне енген сөздерді сөздік ретінде алуды
тапсырамыз.
4. Сөздік ретінде алынғандардың мағыналарын сөздіктерден қарап,
олардың мағынасын біліп келуді тапсырамыз.
5. Ішіне сол сөздер енген сөйлемдерді толтырып
жаздырамыз.
6. Оқытып жатқан грамматикалық тақырыпқа байланыстырып, мысалды
оқушылардың сөздіктерінен аламыз. Оқып отырған кітаптардағы емлесі қиын
терминдік сөздердің жазылуын байқата оқытамыз, азырақ
байқата отырып, кейін кітапты жапқызып, жаңағы көрген терминдерін екінші
бір оқушыға диктант ретінде айтқызып, дәптерлеріне жаздырамыз.
Ғалымның бұл пікіріне тек термин сөздерді меңгертуге ғана емес, жаңа
сөздердің мағыналарын оқушылардың сөздік қорына берік орнықтыруға, сөйтіп
олардың тілін дамытуға да қатысы бар.
Бастауыш мектеп оқушыларының сауаттылығын арттырып, тілдерін дамыту
жұмыстары әңгімеленген құнды еңбек – профессор Қ.Жұбановтың редакциясымен
шыққан Бастауыш мектептегі қазақ тілінің әдісі деген кітап. Мұнда ана
тілдің мақсаты дұрыс көрсетіле келіп, тіл ширату жұмысына мына сияқты
талап қойылады: Бастауыш мектепті бітіріп шыққан бала ... оқығанын,
есіткенін қысқаша түсінікті етіп жаза алатын болсын. Онан әрі тіл ширату
жұмысының түрлері (сұрақтарға жауап беру, оқығанды айту, тақырып қою,
суретті пайдалана отырып сөйлеу, т.б.) қысқаша түрде аталып өтеді.
Ендігі бір көңіл аударатын еңбек – С.Жиенбаевтың Бастауыш мектепте
кітап оқыту методикасы кітабы. 31 беттік бұл шағын еңбекте оқығанды
балалардың қабылдауы оқу әдісіне байланысты екенін, әсіресе, мәнерлеп
оқудың маңызын дұрыс көрсеткен. Оқығанды талдау (әңгімелесу, мазмұндама,
қорытынды шығару) жұмыстарының түрлерін анықтай келіп, Салалы сөйлеуді
үйрететін жұмыс – мазмұндау жұмысы екенін айтады. Кітапта мазмұндама мен
шығарма жаздырудың орны былайша белгіленген: ... тіл дамыту жұмысы, оның
ішінде жазба сөзге жаттықтыру жұмысы мектепте зор орын алады. Жазба сөзге
жетілу үшін істелетін жұмыстың ең маңыздысы – мазмұндама, шығарма жаздыру.
Кітапта оқулықтардағы бар суреттерді пайдалану, шығарманы талдау үлгілері,
сөздік жүргізу сияқтылар да әңгімеленеді. Сондықтан бұл кітапты тіл дамыту
жұмысын зерттегенде,
басшылыққа алынатын құралдардың бірі деп есептейміз. Әрине, кітаптың көлемі
шағын, әрі әңгімелеп отырған объектісі кітап оқыту әдістемесі болғандықтан,
тіл дамыту жұмысының оқуға байланысты түрлері ғана сөз етілген, оның өзі де
толық қамтылмаған.
С.Жиенбаев – алғаш рет мектепте жүргізілетін тіл дамыту жұмысының
ауызша, жазуша болып бөлінетін жігін ашып, оның әрқайсысына жататын жұмыс
түрлерін, юұл жұмыстардағы ой жүйесі мен сөз қлоданудың мәнін көрсеткен
әдісекер.
Ғ.Бегалиев Бастауыш класта қазақ тілі методикасының мәселелері
еңбектерінде бастауыш сынып оқушыларының тілін ұстартуға, оларға сөз
мағыналары туралы түсінік беруге қатысты ойлар Ана тілі пәнін оқыту
әдістемесіне байланысты да айтылады. Ана тілі пәнін оқу барысында
кездесетін оқушыларға түсініксіз сөздерді 5 түрге бөледі:
1.Затты, сынды, я амалды білдіретін кейбір сөздерді мүлде білмейді.
Мысалы: маусым, сонар, бетегелі, маужырау.
2.Оқылатын текстіде кездесетін кейбір затты, сынды, я амалды
көрсететін сөздерді оқушылар біледі, бірақ, сол затты, сынды, амалды әдеби
тілімізде қолданатын, жалпыға ортақ атаумен атауды білмейді, тек
төңірегіндегілер білетін атымен немесе жергілікті атымен атайды. Мәселен,
текстіде шалбар, дуал, алжапқыш, ықтық деген сөздер бар, бірақ оқушы
сымбелдемше, аптаап деген аттарын ғана біледі, өйткені оларды
төңірегінделер солай атайды.
3.Оқушы кездескен сөздің негізгі мағынасын біледі, бірақ сол сөзге
жұрнақ жалғанғанда немесе сөз тізбегінде айтылғанда, мағынасында қандай
өзгешілік болатынын айыра алмайды: құладым – құлап кете жаздадым, көл –
көлшік, жылы – жылылау, ат – атақ, оқылды – оқылған, оқимын – оқып отырмын
деген сөздердің арасындағы айырманы дәлдеп білмейді.
4.Кездескен сөздердің тура мағынасын (бірме-бір мағынасын) біледі,
бірақ сол сөздің бұрама мағынасын білмейді. Мысалы, құс ұшты – Сәрсен
үкідей ұшты, қолымды сермедім – қолымды кеш сермедім.
5.Текстіде кездескен кейбір сөздердің екйбір мағыналарын білмеуі
мүмкін. Мысалы, көз тоймаушылық, күншілдік, әуестік, құмарлық, ұрыншақ,
сосаны, т.б.
Оқушылардың тілін ұстарту әдістемесініңнегізін салып, оны өз алдына
ғылым ретінде қалыптастыру қажеттігін анықтап берген – орыстың ұлы педагогі
К.Д.Ушинский.
К.Д.Ушинский ең алдымен бастауыш мектеп оқушыларының тілін дамытумен
байланысты жаттығу жұмыстарының жүйесін құрды.Ол жаттығулардың сатылары
мынадай:
1. бақыланған заттарды атау;
2. іс мақалаларын мазмұндау;
3. заттарды салыстыру;
4. сипаттау;
5. болған оқиға жөнінде әңгіме құру.
Ал, Телжан Шонанұлының Тіл дамыту оқулықтарындағы оқушы тілін
дамытуға арналған жаттығулар түрлерін мына жүйеде берді
1. Мәтін құрамымен таныстыру. Мәтінмен жұмыс жүргізу, жоспар
түзіп, сол бойынша мәтін құрғызу.
2. Граматикалық ережелерді игеруге бағытталған жаттығулар.
3. Мәнерлеп оқуға арналған жаттығулар.
4. Суреттерге қарап ауызша, жазбаша әңгіме құрғызу.
5. Жазылған әңгімелер бойынша мәтін құрғызу.
6. Іс-қағаздармен таныстыру.
7. Кітап, оқулықтарды дұрыс пайдалануға дағдыландыру.
8. Газет-журналдармен жұмыс жүргізуге үйрету.
Өкінішке орай Телжан Шонанұлының әдістемелік мұралары, құнды
пікірлері күні бүгінге дейін жарияланып, мұғалімдер мен әдіскерлердің
игілігіне айналмай келеді.
Бастауыш мектепте ана тілді оқыту барысы жеке-жеке айқын мақсаттар
көздейтін үш кезеңнен тұрады:
1. Сауат ашу, тіл дамыту (Әліппе).
2. Оқу, тіл дамыту (Ана тілі).
3. Грамматика, емле тіл дамыту (Қазақ тілі).
Оқушылардың тілін дамыту, сөз дағдыларын қалыптастыру осы кезеңдердің
әрқайсысында белгілі бір тақырыптың оқытылуына сүйене отырып, соның
барысында жүргізіледі. Мұнда біз мына сияқты негізгі мәселелерді
үйретуді,яғни белгілі тақырыпты оқыта отырып, баланың сөздік қорын дамыту;
сөздерді үйрете отырып, жаңа сөздер жасайтын формаларды меңгертубарысында
оларды байланыстырып сөйлем құрауға, сөз тіркесіне; сондай-ақ ойларын
ауызша, жазбаша сауатты, жүйелі, дұрыс жеткізуге, сөйлей білуге үйретуді
мақсат еттік.Егер осы үшеуі (сөздік жұмысы, сөз тіркесі мен сөйлем құрау
және байланыстырып, сөйлеуге үйрету) күнделікті өтілетін сауат ашу,
грамматика, оқу сабақтарымен байланыста біртұтас жүргізіліп отырылса, тіл
дамыту жұмысы да біршама жүйелі өткізіледі деуге болады. Яғни тіл дамыту
осы негізгі үш бағытта қатар жүреді, өйткені сөздік жұмысы сөйлем құрау
үшін де, байланыстырып сөйлеу үшін де негіз болады; ал әңгіме айтуға
дайындық жасау сөз бен сөйлемсіз іске асуы мүмкін емес. Сондықтан бұлайша
топтаудың өзі – шартты түрде ғана, яғни тіл дамытудың мазмұнының нені
қамтитығын көрсету.
Біз психология, педагогика ғылымдарының соңғы табыстарын басшылыққа
ала отырып, үлгілі мұғалімдердің озық тәжірибелеріне сүйеніп, жоғарыда атап
өткен үш кезеңдерге орай, тіл дамыту мына сияқты бағыттарды қамтуы қажет:
1. Оқушылардың сөздік қорын дамыту.
а) жаңа сөздер үйрету және осы үйренген сөздерінің, сондай-ақ балалардың
бұрыннан сөздік қорында бар сөздердің мағыналарын үйрету;
ә) көркем мәтіндегі бейнелі құралдарды үйрету;
б) синонимдермен, омонимдермен жұмыс;
в) антонимдермен жұмыс;
г) көп мағыналы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеудің көкейкестілігі. Қай заманда болмасын адамзат алдында
тұратын ұлы мақсат – саналы ұрпақ тәрбиелеу. Болашақ ұрпақ қоғам иесі. Сол
келешек қоғам иелерін
жан – жақты жетілген, ақыл парасаты мол мәдени – ғылыми өресі озық азамат
етіп тәрбиелеу біздің де қоғам алдындағы борышымыз.
Оқушының ой - өрісінің, сана – сезімінің жан – жақты дамуы бастауыш
сыныптан басталады. Бастауыш сыныпта оқушылардың тіл орамдылығын арттырып,
өмірге көзқарасын қалыптастырса, ой өрісін кеңейтіп, сөздік қорын байытады.
Балаларды жақсыға үйретіп, жаманнан жиренуге тәрбиелейді. Біздің жарқын
болшағымыз - өскелең жас ұрпақтың біліктілігімен байланысты. Жас ұрпақ -
өркениетті тәрбие шуағына шомылса ғана, білім нәрімен сусындаса ғана
мемлекетіміздің көсегесі көгереді, егеменді ел баянды болады. Тәуелсіз ел
тірегі – білімді ұрпақ екені ақиқат.
Қазақстан Республикасың президенті Н.Ә.Назарбаев Жаңа әлемдегі Жаңа
Қазақстан атты жолдауының он жетінші бағытында: бүкіл еліміз бойынша
әлемдік стандарттар деңгейінде сапалы білім беру қызметін көрсетуге қол
жеткізуіміз үшін оқытудың әр оқушының білімі мен қабілет деңгейінің
тиімділігін бағалаудың біртұтас жүйесін жасау керек, -деп көрсетті.
Қазақстан Республикасы Заңының 4 – тараудың 16 – бабын қарастырып
өтсек.
Бастауыш білім берудің жалпы білім беретін оқу бағдармалары баланың
жеке қабілеттерін оқу ісіндегі оң талпынысы мен алғырлығын; негізгі
мектептің білім беру бағдарламаларын кеңінен меңгерту үшін оқудың,
жазудың, есептеудің, тілдік қатынастың, шығармашылық тұрғыдан
өзін - өзі көрсетудің, мінез – құлық мәдениетінің берік дағдыларын дамытуға
бағытталған.
Бастауыш білім берудің жалпы білім беретін оқу бағдарламасын игеру
мерзімі – 4 – жыл.
Білім және ғылым минстрлігі Қазақстан Республикасының 2015 жылға
дейін білім беруді дамыту тұжырымдамасы жобасын әзірлеп, талқылауға
ұсынылды.
Отандық бұқаралық ақпарат құралдары жетекшілерімен кездесуде, Н.Ә.
Назарбаев Шешімін күткен мәселелердің қордаланып қалғаны да осы жер...
орта және жоғары білім берудегі реформаларды жеріне жеткізу керек деп
атап көрсеткен еді.
Білім беру жүйесіне енгізілетін түбегейлі жаңалық – ол 12 жылдық орта
білім беру жүйесіне көшумен бірге, орта білім берудің III сатысында, яғни
11–12 сыныптарда бейіндік оқыту мен техникалық және кәсіптік білім беру.
Осы екі бағыттың қайсысында оқығанымен, оқушыларға 12 жылдық оқу
бағдарламасы деңгейінде білім беріледі және жобада көрсетілгендей орта
білімнің білім беру бағдарламаларын меңгеру оқушыларды қорытынды
мемлекеттік аттестаттаумен – Бірыңғай ұлттық тестілеумен аяқталады.
Орта білім алу міндеттілігі, яғни 12 жылдық білім беру бағдарламасына
сәйкес білім алу міндеттілігі еліміздің Конституциясының 30 – бабына
сәйкес келеді.
Бүгінгі таңда Қазақстанға дамыған шет елдердің орта білім беру
жүйесінің моделі неғұрлым тиімді болады деп ойлаймыз. Қазақстанда міндетті
орта білім екі сатымен (бастауыш және орта – 10 сынып) шектелуі тиіс, ал 11
және 12 сыныптар жоғары оқу орындарында іргелі білім алуға
негіз болатын арнайы пәндерден дәріс беретін жоғары орта білім сатысына
айналғаны жөн деп есептейміз.
Қоғам сұранысынан туындап отырған осындай талапқа сәйкес оқушының ой-
өрісін дамытып, алған білімдерін өз тәжірибесінде жаңа жағдайларда қолдану
біліктілігін, ізденімпаз, шығармашыл тұлға қалыптастырудың бірден-бір жолы
12 жылдық білім беруге көшу екенін әлемдік тәжірибе дәлелдеп отыр.
2004 жылы жоғарыда көрсетілген мақсаттарға негізделген 12 жылдық орта
білім берудің мемлекеттік стандарты жарық көрді. 12 жылдық білім берудің
ең негізі бастауыш буыннан басталады. 12 жылдық мектепке көшу білім беру
процесін технологиялық деңгейге ауыстыруды көздейді. Бұл ретте жеке тұлғаға
бағдарланған білім беру технологиялары, ынтымақтастықта оқыту, жобалар
әдісі, оқытудың әр деңгейлі топтың және қосарлы нысандары, шығармашылық
бойлау, сабақтарды эвристикалық жүргізу әдістері сияқты мектеп
оқушыларының жас және жеке психологиялық ерекшеліктерін ескеретін оқытудың
нәтижелі нысандары мен әдістері пайдаланылуы тиіс.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш мектепте ана тілі сабағын оқыту барысында
оқушылардың сөздік қорын, сөз мәдениетін қалыптастыру арқылы оларды
шешендік өнерге баулудың тиімді әдіс-тәсілдерін ашып көрсету;
Зерттеу обьектісі: Бастауыш сыныптағы оқыту үрдісі.
Зерттеу пәні: сауат ашу, ана тілі, қазақ тілі пәндерін оқыту арқылы
шешендік өнердің алғашқы дағдыларын қалыптастыру мазмүны
Зерттеу міндеттері: зерттеудің мәселесі, нысанасы, пәні және мақсатына
сәйкес зерттеудің мынадай міндеттері таңдап алынды:
1. Бастауыш сынып оқушыларының сөзік қорын, сөз мәдениетін
қалыптастырудағы теориялық білімдер мен педагогикалық еңбектерге
тоқталып, шолу жасау.
2. 2-сыныптың ана тілі сабағында оқушылардың сөздік қорын, сөз
мәдениетін дамытып, қалыптастырудың тиімді жолдарын құру.
3. Бастауыш сынып оқулықтарының балалардың сөздік қорын байытудағы
маңызын ашып, ұсынылған бағыттарды практикалық қолдана білу.
Зерттеу базасы: Тәжірибелік-эксперимент жұмысы Ордабасы ауданы, Көкбұлақ
орта мектебінде өткізілді.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ШЕШЕНДІК ӨНЕРГЕ БАУЛУДЫҢ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытудың теориялық негізі
Шешендік қадірлі өнер, өнер алды қызыл тіл деп қазақ бекерге айтпаған.
Әр халықтың өзіне лайықты қарым-қатынасы қалыптасқан. Ойлау сөйлем
мәдениеті, озық ойлы шебер тілді адамдары да, болғаны даусыз. Алайды
шешендік өнерді ғылым ретінде біздің жыл санауымыздан 5-6 ғасыр бүрын шығып
қалыптасқан. Шешендік өнерді ғылыми түрде, риторика дейді. Риторика
ғылымының негізін салушы грек софисті Протогор деп есептеледі. Ғалым
шешендік өнерге байланысты, айтыс өнері деген, Ғылымдар туралы жарыс сөз
осындай еңбертер жазған. Риторика сендіре білу яғни тыңдаушының санасына,
сезіміне және еркіне әсер ету ықпалын жасау. Риторика психология, логика,
әсіресе философия ғылымдары мен тығыз байланысты. Шешендік сөздер үш түрлі
болады:
Кеңесу
Билік
Салтанатты сөз. Ал, құрылысы жағынан:
кіріспе,
Дайындау
Қорытынды болып үшке бөлінеді.
Шешендік өнер ең алдымен ежелгі Грецияда, Афинада өмір сүрді. Грецияда
кейіннен классикалық шешендік өнер дамыған ең Рим республикасы шешендік
өнер әдеттен ақыл -ойға еркіндік, кең жерде, халықтың демократилық
қоғамдары, өсіп өркендей алады. Ежелгі Греция мемлекеті мен Рим
Республикасында шешендіктің қалыптасып, халықтың дәстүрге айналуына,
халықтың демократиялық дәстүрлер себеп болған. Россияда қатарлас халықтарға
қарағанда, шешендер аз шыққан. Шешендік өнер кенжелеп дамыған. Шын
мағынасында орыс шешендігі мен өнері Ломоностовтан басталады. Шешендік өнер
дегеніміз, кез -келген нақтылы зат туралы, шебер сөйлеу өнері және сонымен
басқаларды ол жөнінде өз ойына қайыстыра білу. Осы ұсынылған өнер затын,
сөз немесе пікір дейді Ломаносов. Одан әрі ғалым шешен болуы үшін, бес
қасиет қажет дейді:
Табиғидарын.
Білім.
Шешендерден үйрену.
Сөйлеп жаттығу.
Басқа ғылымдардан да хабардар болу.
Табиғи дарындылықты, ол жан дарыны, тән дарыны деп екіге бөледі. Жан
дарынына ақыл мен ес жатады. Екінші тән дарынына сүйкімді дауыс, ұзақ үн,
кең кеуде жатады. Мерулеков шешендікпен - шешенге мынадай анықтама береді.
Шығара алатын оларды ұнамды, әрі сенімді етіп айта білуі талант иесін жалпы
сөзшең дейді. Керекті дарынға ие адам шешен деп аталады. Ғалым шешендік
сөздерді, мазмұны мен бағыт - бағдарына қарай діни сөз, саяси сөз, билік
сөз, мақтау сөз, акадимиялық сөз деп бөледі. Жалпы шешендік өнердің
шығуының белгілі бір қоғамның шығуы мен дамуына байланысты екенін қазақ
шешендік өнерінің тарихы да растайды. Алайда, шешендік өнердің шығып
қалыптасуы қоғамның білгілі бір дамуы сатысымен шешендіктердің шығуы мен
олардың сөздері мен тежеленеді. Осы тұрғыдан алғанда, біз қазақтың шешендік
өнерін, тарихта, тарихи аңыздарда, есімдерді, сөздерді сақтаған. Майқы би
мен Аяз бидің есімдермен байланыстырамыз. Майқы би өмірде болған тарихи
адам. Шыңығыс ханға кеңесші болған. Сонымен қатар, ол аталы сөз қалған, өз
заманың айтулы шешені болған. Неше ғасыр бойы халық жадында сақталған. Және
Абай мен Жүсіп растаған. Майқы би, нақтылы да, оны қазақ шешендерінің басы
халык шешендік сөздерінің атасы деуге болады. Майқы би заманан бізге есімі
мен сөздері жеткен.
Аяз би тарихи аңыздарға қарағанда Майқы Қаратау өлкесінде Аяз Арал
теңізінің жағасында өмір сүрген. Қазақ шешендік өнерінің екінші кезеңі –
Асан қайғы мен Жиренше шешен есімдері мен байланысты. Сірә, бұл ұғымда оған
дейін би деген атауды атқарып келсе керек. Беклгілі бір мәселені талқылау
кезінде, ауыз екі сөзімен тыңдаушыларды ауызына қаратып, өзіне тарта
білетін, терең ойлы, шебер тілді адамды шешен деген. Белгілі бір мәселені
талқылау кезщінде немесе адамның тапқыр ойымен шебер тілімен ауызша айтқан
мазмұнды көркем пікірін шешендік сөз дейді. Бұрынғы қазақ шешендерінің бір
ерекшелігі -олар сөздерін жазып дайындамаған. Сөздері қағазға да емес,
халық жадында сақталға. Қазақ шешендік өнерін 18 ғасырда өркендей түсті.
Оның өркендеп қанат жаюына үш түрлі себеп болды.
Бірінші жағдайда Тәуке хан шашыранды қазақ руларын үш ұлысқа жүзге
топтап, олардың басына төреден емес, қарадан шыққан үш би
қойды. Хан жанынан елдік маңызды мәселелерді, кеңесіп ақылдасып
отыратын билер кеңесін құрды.
Жеті жарғы заңын шығарды. Ұлт
азаттық көтерілісін бастайтын көсемдер халықтың ар -намысын
оятатын шешендер керек бола бастаған. Күрестер, көтерілістер
бастайтын көсемдер халықты ар-намысын оятатын шешендер керек
бола бастаған. Міне, осындай жағдайларда, ел қорғаған ерлігімен Қара
Керей Қабанбай, Қаржығалы Бөгенбай секілді атақты батырлар мен
қатар, әділ Төле би, Қаз дауысты Қазбек би, Әйтеке би смияқты айтулы
шешендер шықтын.
Қазақта, Қазақстаннан біртіндеп Ресейге қарап, XIX ғасырдың басынан
хандық жойылып, сот ісін жүргізетін адамдар жеке басының қасиетіне,
байланыста емес, жоғарыдан белгіленіп, ресми түрде дайындап сайлап
қойылатын болғандықтан шешендік өнерге белгілі дәрежеде тежеу түсті.
Ойға жүйрік, тілге шешен адамдар бүкіл елдің елшілік маңызды
мәселелерді шешеуге, тіпті, ресми түрге даулы нәрселерді талқылауға
қатыспайтын болды. Дегенмен, ғасырлар бойы қалыптасып қалған, билік дәстүр
сонымен бірге шешендік өнер бірден тоқталып, тоқырай қойған жоқ. Аймақ, ру
және жеке адамдар арасындағы қылмыс-дауларға араласып тұрады. Қазақ
шешендік өнері XX ғасырдың басында әсіресе, 1916 жылы ұлт-азаттық
көтерілісі еліміздегі азамат соғысы кезінде өркендей түсті. Бұл кездерде,
Иманов Әліби Жангелдин сынды халық шешендері Қазақстанда қарулы күрес
жолында сөздермен қызмет етті. Қазақстанда Совет Үкіметін нығайту
аквардияшыларға, ұлтшыл, байшылдарға қарсы күрес дәуірінде Рысқұлов,
Сәдуақасов, Жанайдаров, Оразов, Исаев секілді шешен партия Совет
қайраткерлері шықты. Қазақ шешендік өнерін зерттелуі себепті Үкімет тұсында
басталады. Қазақ шешендері мен шешендік сөздеріне 1930 жылдары алғаш көңіл
бөлініп, пікір айтқан, ақын, С. Сейфулин. Сәкен өзінің қазақ әдебиеті деген
кітабында, шешен билердің әлеуметтік қызметтерін шешендік сөздердің ауыз
әдебиетінде, алатын орынын анықтап, бірсыпыра нүсқаларын жариялады. Содан
кейін, Қазақ шешендік сөздерін анықтап берді. Одан кейін арнайы зерттеген
ғалым Ә. Мәметова болды. Қазақ халықы шешендік сөздері мен байланысты соның
ішінде, мақал -мәтел, шешендік сөздердің қатығы, қаймағы секілді. Мақал-
мәтелдер мен шешендік сөздер бірін -бірі толықтырады да, айтады және екеуі
де халықтың әдеби, эстетикалық талғамын өсіреді. Тәрбие береді. Қазақ ауыз
әдебиетінде шешендік сөздерге жақын жанрлардың бірі -тарихи аңыз әңгімелер.
Қазақ тарихи аңыздарының басым көпшілігі, хандар, билер және батырлар
төңірегінде топталған. Халықтың ақындық, шешендік, өнер мектептері сай
дамып келді. Қазқ көркем әдебиетінің қалыптасып дамуына жедел жетуіне
жетекші болған, Қазақтың классик ақындары Абай мен Махамбеттің өлең
жырларынан, шешендік сөздерінің ықпалын, үлгісін табу қиын емес. Ауыз
әдебиеттегі аңыз әңгімелер мен шешендік сөз үлгілерін , Қазақ Совет
әдебиетінің классик жазушылыры Әуезовтың , Б. Майлиннің Мүқанов, Мүсірепов
шығармаларынан да табамыз. Ақынның жырлары мен шешендік сөздері. Ежелден
егіз жанрлар. Мұқановтың Сұлушаш, Б. Майлиннің Байшұбар, Сейфуллиннің
Көкшетау, Жансүгіровтың Дала поэмалары нағыз халық жырларының үлгісі
мен тарих аңыздардың жаңғыртып, жазылған аңыздардың шығармалар осыларда да,
жиі жесір дауларының үлгісі мен айтылатын, шешендік сөздер айтыстары аз
емес. Біздің дәуірімізге ауыз екі және ішінара жазбаша жеткен әдеби
мүралардың ең арғысы Қорқыт, Қожанасыр, Майқы және Аяз би жайындағы аңыз
әңгімелер.
Қазіргі шешендікте сөйлеу, монолог және диалог түрінде болады.
Монологтың сөйлеу, қазақ шешендерінің толғау, өсиет, бата, тілек, үндеу
түрінде еретеден қолданылып келе жатқан, сөйлем түрі. Манолог бір кісінің
сөйлеуі неесе түрі. Маналогты белгілі бір тақырыпты баяндап, сипаттап,
әңгімелеп айтып беру мақсаты көздеклетіндіктен көпшілік алдында сөйлеген
сөз жасалған баяндамалар, оқылған лекциялар, әлеуметтік көзқарасы көңіл-
күйі психологияның ішкі толғанысы дүниетанымның бәрі ашық байқалады.
Жүртшылыққа әсер етуді көздегендіктен және алдын-ал дайындағандықтан
манолог мағыналы болады. Және шешендете сөйлейді. Тыңдаушы көпшіліктің
ішінен шешенге сұрақ қоюшылар, шешенге қарсы пікір айтып келіспеушілік
айтушы олар немесе пікір қолдап сөйлеушілер болуы мүмкін. Мұндай жағдайда,
тыңдаушылар шешеннің пікірлесулеріне айналады да, манолог сөз пікір
алмастыруға үласады. Пікірталас іскер адамдардың араларында болады.
Пікірталас іштей алған батырларды, қоғамды дамытуды насихаттай отырып,
өркениетке қол жеткізеді. Қазіргі іскер адамдарға шешендік керек. Қоғамның
әлеуметтік, маңызды мәселелері жете және жемісті талдай білу қабілеті
қажет. Пікірталас біыңғай көзқарастың жағының әртүрлі пікірлер туындаған
жақтардың төңірегінде өрбейді. Пікірталас дегеннің өзі пікір қоюшы
қайшылығы. Пікірталастың бірнеше түрі бар, пікір алмасу, Ой бөліс, сөз
талас, айтыс, әрқайсысының өзіндік мақсатымен ерекшелігі бар. Мысалы; пікір
алмасу лат сөзінен шығып- мағынасы зертеу, талқылау, талдау деп
аударылады. Пікір таласу көпшілік арасында өтеді. Мақсаты әртүрлі
салыстыра зерттей отырып, шындық пікірді көрсету талас мәселенің шешімін
іздеп табу. Пікір алмасу, дыбыстың көз жеткізудің ең тиімдлі тәсілі.
Өйткені қатысқандар, көздері жетпейтіндіктен де, бір пікірге келеді.
Ойталқы сөз де, лат тілінен алынып —ой жүгірту Айтыс - Ой талқы ғылыми-
қоғамның мәні бар тақырыптардың төңірегіндле көпшілік арасында өтетін сөз
жарыс. Мұнда да, сөз жарысын қойылатын, белгілі бір пікір тоқталады.
Пікірталас көне герктің сөзі - мағынасы Сөз жүқымүр, жаулық,
дүниетанымдық әрине бүгінгі мағынасы басқаша бірдеңені талдау мақсатында,
беттерінде орын алатын сайыс. Бұл жай ғана сайыс емес, көзқарасқа карсы
тұрушылық идеяға беттеспестік, пікірлерді қарастыру. Осы анықтамалардан
көріп отырғанымыздай, пікірталас, пікірлесу болып бөлінеді.
Пікір алмасу мен пікір таласудың мақсаты басқа қарсы жақты жеңіп шығу
өз пікірінде халқы соны бөлісу. Сөйтіп сайысшылар әлеуметтік мәселелерді
шешеді. Қоғамның дамуына жол бермей отырған кедергілер мен күреседі.
Пікірталастың ой бөлінісі сөзталас, айтыс деп аталатын түрлері табиғат
жағынан бір - біріне жақын. Бұларда пікірталасуға түскен адамдардың
арасында сыйластық пен түсінік орын алады.
Ой бөлініс Француз сөзі, мағынасы - айтыс, жарыссөз. Ой бөлініс
көпшілік алдында не, екі топтың бірдеңе туралы ой пікірін анықтауға тиіс.
Ой бөлініс пікір қарама —қарсы болғанымен түсінікке негізделеді. Сөз талас
орыс сөзі, мағнасы бірдеңені қандай да бір нәрссені көпшілік арасында
талқылау.
Сөз талас ой бөлініс сияқты баяндамаларды талқылағанда, хабарлар
жасағанда, жиналстар мен конференцияларда орын алады.
Айтыс екі адамның да, көпшілік арасында жүзеге асады. Айтыс қазақтың
сөзі мағынасы, сөз жаршысы өнер сайысы. Тақырып дегеніміз - талқыга түскен
мәселені айтып және сөздің негізгі мағынасын мазмұынын көрсетеді.
Пікірталаста, ой мен сөздің бірлігі жеңске жеткізетін құрал. Бірінен бұрын,
пікір алмасуы тақырыбынан қатысты ұғымдарды анықтап алып, қажетті сөздер
мен терминдерді шектен тыс қолданбаған жөн. Пікірталасқа түскендердің
бәріне бірдей қолданған сөздер түсінікті болуы қажет.
Салыстырудың бірін - бірі түсінбеуіне көп мағынала сөздердің де әсері
болуы мүмкін. Пікірталаста көп мағыналы сөздерді дұрыс қолданбау,
сөйлемдегі қателікке ұрынады. Сондықтан, кейбір жағдайларда, сөздерді
қандай мағынада жұмсап тұрғанды айтып қойған жөн. Сөз мағыналары мен жұмыс
істеу мақсатында түсіндірмесі және этимологиялық сөздерді жиі қолдану
қажет.
Пікірталас мәдениетінде қарастырылуды құрметтеу пікірлерін сыйлау
бцуыны сабырлық пен татудай білу маңызды нәрсе. Бірақ, дөрекі сөздермен
мазалау, күлкімен жәбірлеуге, дауыс көріп ұрсуға мүлдем болмайды.
Басқалардың көзқарасын құрметтей алып, ойлау ақылды -білімді адамдардың
ісі.
Шешен сөз қазақ тілінде, өте ертеден қолданып келеді. Бұл сөздің
мағынасы, алдында шешіліп сөйлейтін түйсінді мәселені шешіп талқылайтын,
дүшпан, ақылгөй, дана ұғымдарымен өз шешен сөз қазақ тілінде сөзшең айтқыш,
тапқыр, суырып салма, ділмар, қызыл тілге жүйрік дейтін сөздермен қатар
қолданыла береді. Шешен сөздің халақаралық терминімен айтсақ, Оратор
деген сөзден шыққан. Шелимен дегеніміз - шешен екен. Ол біліммен, айтшықты,
эсем тіл мен оқырмандларына әсер ететін бір нәрсе туралы сендіріп, бір
нәрсе ұйымдастыратын, сөзге тапқыр, ойы терең білімдар адам. Қу келген адам
шешен бола алмайды. Біреулерге ол, алланың береген сыйы. Талантты
жаратылысынан болады десе, екіншілері шешенді қажетті қасиеттерге дамыту
мен тәрбие мен көп оқумен жеткізуге болады. Көне Римнің мыңдаған жылдар
бұрынғы әлемі шешен және теротигі Марк Тулий Цицерон айтқан.
"Ақын болып туады, шешен болып шығады". Ұлы шешен ақындыққа, табынышты
болып туады- ал, шешендікке көп оқып, көп ізденіп, көп жаттығып күш -қуат
жұмсаудың қажеттілігін айтты. Көпшілік алдында сөйлеуге дайындықтағы басты
талаптардың бірі өзін -өзіне деген сенімділікті қалыптастыру. Сөйлеуге
дайындық шешеннің қызмет идеологиясы өте маңызды жауапты іс десек,
шешенінің өрісінің білімін, көшіру дегеніміз жаңа білімінің толықтыру ғылым
мен техника салаларына мәліметтер жинау, газет -журнал, радио,
телеарналарынан хабарламалар айтып отыру. Көркем әдебиетті және ғылыми
кітаптарды көп оқу арқылы жетеді. Ломоносовтың сөзімен айтқанда, Шешендік
рухани қабіле пен айқын күші даму мықты рух ерекшеліктерімен
қатар авторларға еліктеумен басқа ғылымдарды меңгерумен біртұтас
қасиеттерге тәрбие мен көп оқу мен жеткізуге болады- дейді.
Күнделікті дайындық шешенді шығармалыққа бейімдейді. Ауызша және
жазбаша сөйлеудің мәдениетін көркейтеді. Күнделікті дайындық дегенімізге
іскер адамдар және білімді топ арасында болатын, маңызды әңгімелер мен
сөйлеуге қатысу, достар мен әріптестер, туған-туысқандар арасында,
талқыланған мәселені белсенді араласу семинар, практикалық сабақтарды жиі-
жиі өткізу. Шешендіктердің сөйлеу әрекетіне талдау жасай білу. Шешендік
тәсілді меңгертудің бір жолы жиналыс, конференцияларда сөйлейтін сөздерді
үйрету керек. Әсіресе, шешенді аудитриямен қарым-қатынаста өзін-өзі
үхтауына назар аудару керек. өзі таңдаған шешендердің сөздерін де
пайдалануы керек. Сәтсіздікке ұшыраған сөздеріне талдау жасап, себебін
айқындатып отырады. Осылайша, шешендердің сөйлеу әреккетіне талдау жасай
отырып, өзі де үйренеді. Көпшіліктің алдында сөйлеу әдістемесін меңгеру,
күнделікті дайындықтың бір бөлігі. Дайындық кезінде, шешендердің қызыметі
қандай сатылардан тұрады. Сөйлейтін сөздің қалай орналастыру қажет,
аудиторияны қалай меңгерудің қандай амалдары бар екенін жақсы білуі қажет.
Тақырып анықтау, тақырып таңдауда ең қажеттісі - өзіңеде, тыңдарманға да
қызықты әрі өзекті болуы керек. Қандай тақырып болмасын, оның маңызы идеяға
өмірлік өзекті ойға арқау болуына байланысты. Тақырып шешен қозғаған өмір
қүбылысы болса, идея сол өмірдің қүбылыс туралы шешеннің айпақ ойы,
көзқарасы берер бағасы. Тақырыптың айқындылығы сондай шешеннің ойы мен
сезімі мақсат мүраты әр тақырыптың айтылынан анық аңғарылады. Егер сөйлеуші
сөзінде не үшін істеу керек дегенді ойламаса, онда ол сөйлегенде
табысқа жетпейді. Сөйлеушінің өзінің ғана алдына қойға мақсаты
тақырыптардың мүддесіне қатысты, мақсатты айқындау керек. Айқын мақсатты
қоя білу үшін шешендік сөзді қабылдауды, жүйелейді. Ақындығын әлеуметтік
қызметке жеткен үлы абай да, Мақсатым тіл ұсартып, өнер шашпақ, Наданның
көзін қойып, көңлін ашпақ. Үлгі аламын деймін, ойлы жас жігіттер, Думан-
сауық, ойда жоқ, әуел баста -ақ - деп өз өмірінде ұйықтап жатқан сөздерді
ашып, ғылыми - білімге ұштастыру мылқау жандарға тіл бітіру. Соқыр кеудеге
сәуле шашудан үлгі өнеге шашу деп біледі. Данышпан ақын халықтар,
өрістілігінен құтқарып, мәдениеттілікте, ой санада, артта қалған жастаға
көз тастау үшін, ақыл өнеге тіл қара сөзге көшеді. Ақыры ойладым, осы ойыма
келген нәрсені қағаз бетіне жаза берейін.Ақ көз бен қара сиялы ермек
қимаймын. Кім де, кім ішінен керекті сөз тапса, жазып алсын, я оқысын,
керегі жоқ десе, өз сөзім өзімдікі дедім де, ақыры осыған байладым деп Абай
өз оқушыларымен ой бөлісе отырып, өлшеулерінде айтылған, дедактикалық
ойларын қара сөзбен таратуды мақсат етті. Осылайша, Абай түсінушісі, өз
қоғамына да, әр сөзін бекер айтқан жоқ. Алдына мақсат қойып сөйледі.
Көпшілік алдында сәтті сөйлеп шығуы үшін, материал жинау жеткіліксіз.
Ол материалдарды қалай, орналастыру ды ойлау керек. Неден бастау керек.
Сөйлетін сөздің құрылымын түзу, сөздің жүйесін анықтау қажет. Сөздің
құрылымын түзеуден алдын ала жоспар құру қажет-ақ. Жоспар дегеніміз
-мазмұнның қысқаша багдарламасы жинақталган материалдардың орналасу
тәртібі. Жоспар құрып сөйлемеген шешендер көп жағдайда негізгі тақырыптан
ауытқып кетеді, ой желісі бұзылады., бір мәселеден екінші мәселеге жүйесіз
көшіп кетеді. Осыны болдырмау үшін шешен сөйлер алдында жоспар құру керек.
Жоспарда бір тақырыптың төңірегінде қозғалатын мәселелердің қайсысы
негізгі, қайсысы көмекші мәселеге қанша минут бөлу қажеттігі ескеріледі.
Жоспар жасап алғанан кейін шешен сөйлейтін сөздің құрылымын түзеді.
Ауызша және жазбаша сөйлеудің ең көп таралған құрылымы үш бөліктен тұрады:
кіреспе, негізгі бөлім, қорытынды. Әрбір бөліктің өзіндік ерекшелігі бар.
Ғалымдардың айтуынша, сөйлеудің басы мен аяғы көпшіліктің есіне жақсы
сақталады, сондықтан сөйлейтін сөздің кіріспесі мен қорытындысына ерекше
көңіл бөліну керек.
Кіріспе. Шешен сөзінің басында тыңдармандарын қаншалықты қызықтыра
алса, соншалықты табысқа жетеді. Кіріспе сөз сәтсіз болса, тақырыпқа
тыңдармандардың қызығушылығын, көңілін аудара алмайды. Кіріспеде тақырыптың
өзектілігі, тыңдаушылар үшін маңыздылығы, айтылуы мақсаты атап өтіледі және
сөйленетін тақырыптың тарихы қысқаша баяндалады.
Тыңдаушылар сөз сөйленетін жерге әр түрлі мотивпен келеді: біреулері
тақырыпқа қызығып, білімдерін тереңдету, толықтыру мақсатымен өз еркімен
келеді; екіншілері сол үжымның мүшесі ретінде келу қажет деп табылғандықтан
еріксіз келеді. Бірінші топ о бастан -ақ шешенді тануға дайын, екінші топ
өз жұмыстарымен кітап оқу, сөз жұмбақ шешу, т.б.) айналысып, тыңдамауға
дайын отырады. Ал шешенге бүкіл оқушылардың көңілін аудару қажет, әсіресе
тыңдағысы келемгендердің көңілін жаулап алуы керек. Бұл өте қиын және
жауапты іс. Сондықтан шешен кіріспеге ерекше көңіл бөлуі қажет. Ол үшін
кіріспені қызықты мысалдармен, мақал-мәтелдер, нақыл сөздермен бастаған
жөн. Оқушыларды ойландыратын цитаттар келтірген орынды. Кіріспеде оқушышы
сыныпты қызықтыратын тақырыпқа қатысты оқиғаларды әңгімелеу де үтымды
болмақ.
Атақты шешеннің айтуынша, бірінші сөз, не сөйлем бәріне түсінікті,
қарапайым, қызықты болуы шарт. Абайдың сөзді біреулер құдайдан бала
тілейді - деп бастауы, әрине, қызықты, елең еткізерлік тосын, барынша
түсінікті. Қызықты да соны кіріспе табу оңай емес, ол үшін жұмыс істеу
керек, ойлану керек, іздену керек.
Негізгі бөлім. Сөйлеушінің міндеті тек тыңдашылардың назарын аударып
қана қою емес, сол қызығушылықты сөздің аяғына дейін сақтау. Сондықтан
сөйленетін сөздің негізі беріледі: мазмұны түсіндіріледі,
дұрыстығы
дәлелденеді, ұсынылатын идеяға көз жеткізіледі, басты- басты сауалдарға
жауап беріледі. Негізгі бөлімге енген материалдар жүйеле орналасқанда, бір
ой екінші ойды жтектеп отырады. Сол тірек сөздер арқылы мәтіндегі ойлар бір-
бірімен паралельді не тізбекті байланысқа түседі.
Қорытынды сөз. Кез- келген сөйлеудің маңызды бөліктерінің бірі
-қорытындысы. Қорытынды істің біткенін көрсетеді. Сенімді әрі сәтті
жасалған қорытынды сөз оқушылардың есіне ұзақ қалады, жақсы әсер тудырады.
Сәтсіз қорытынды жап*жақсы сөйлеген сөздің шырқын бұзады.
Қорытынды кіріспеде айтылған байланыстырған жөн. Кіріспе мен
қорытындыда айтылған сөз жұрттың есінде ұзақ қалады дедік. Сондықтан
қорытындыда шешен кіріспедегі айтылған мақсатқа қайтып оралады, негізгі
бөлімде айтылған ойлардан түйіп шығарады, оқушылардың алдында нақты
міндеттер қояды. Мысалы, абай Оныншы сөзінде мынадай тұжырым жасайды:
... Хош, сүйтіп жүріп-ақ мал таптың, байыдың. Сол малды сарп қылып, ғылым
табу керек. Өзіңе табылмаса, балаң оқыған намаз, тұтқан руза, қылған қаж
ғибадат орнына бармайды ... (Абай шығармалары. 2 -т., А. 1986, 107-6) Абай
қорытынды сөзінде оқу-білімге үндейді, ғылым іздеуге шақырады. Құдайдан
тілеген баланы адам ететін-ғылым, сондықтан жиған-тергеніңді адамшылықпен
ғылым жолына жұмса, азбайтын да, тозбайтын да ғылым деген түйінге келеді.
Мұғалімнің соңғы сөзі әсерлі болуы керек: оқушыларды белсенді әрекетке
шақырып тиімді іске жұмылдыру қажет. Кейде қорытынды сөз оқшыларын
рухтандыру, жігерлендіру мақсатымен ұран түрінде айтылуы да мүмкін.
Қазақ мектептеріндегі оқытылатын ғылым негіздері ана тілі арқылы
жүргізіліп, оқушының дүниетанымын, ой-өрісін, тіл байлығын, ауызша және
жазбаша сөйлеуін дамыту қазақ тілінің қалыптасқан заңдылықтары арқылы
жүзеге асырылады.Сондықтан бастауыш сыныптарда ана тілінің заңдылықтарын
жете меңгеріп, әдеби тіл нормаларында еркін сөйлеп, сауатты жаза білу
міндеті қойылып отыр. Өйткені – тіл дамыту сайып келгенде ой дамыту.
Тіл дамыту – ана тілі әдістемесінің аса жауапты да күрделі саласының
бірі. Оның күрделі болуының себебі бала тілін дамыту міндетін жүзеге
асырушы мектепте жүргізілетін пәндер қазақ тілі мен ана тіліне ғана
байланысты болмай, оның сөйлеу әрекетіне де тәуелді.
Бастауыш сыныптарда жүргізілетін тіл дамыту әдістемесі – оқу-шыларға
білім жүйесін меңгертуге, тілге деген икемділігі мен дағдыларын
қалыптастыруға ықпал ететін әдіс-тәсілдері мен формалар, принциптер мен
оқытудың мазмұны жайындағы ілім. Жалпы әдістеме ғылымның бір саласы.
Басқа ғылымдар сияқты тіл дамыту әдістемесі де теориялық ғылымдардың соңғы
жетістіктеріне негізделе дамиды. Тіл ұстартудың ғылыми негіздері – тіл
білімі, әдебиет және психология. Өйткені тіл - қоғам өмірінің объективті
құбылысы, ол бүкіл халық үшін бірдей. Қай тілдің болмасын айтылуының
грамматикалық және синтаксистік нормативтік ережелері болады. Мұны тіл
білімі зерттейді. Ал сөйлеу – психикалық құбылыс. Ол - әр адамның өзіне
ғана тән ерекшелігі. Сөйлеуде объективті шындықты осы адамның субъективті
түрде бейнелеп, оған индивидтің көзқарасын білдіреді. Яғни адам тілдің
көмегімен қарым-қатынас жасау процесі, сөйлеу – психо-логияның зерттеу
объектісі болып табылады. Солай бола тұрса да, күні бүгінге дейін
мектептегі тіл дамыту жұмыстарын психологиялық ғылымнан оқшау жүргізіліп
келеді. Соңғы кезде ғалымдар Психология әдістеме ғылымынсыз-ақ өркендеп,
өмір сүре береді, алайда әдістеме ғылымы психолгиясыз дамып, жетіле алмақ
емес. Әдістеме толық мәнді ғылыми пән болуы үшін, ол психологиялық негізге
сүйенуі қажет пікірді іс жүзінде дәлелдеп отыр.
Әдістеме теориясында тіл дамыту енді ғана қалыптасып келеді. Оның
маңызы, қажеттілігі анықталғанымен, ғылыми негіздері, құралдары, мазмұны
мен салалары, байланыстырып сөйлеу дағдыларын қалыптастыратын жұмыс
түрлері, әдіс-тәсілдері т.б. жақтары анықталмаған.
Тіл – адамзат қоғамында қатынас, сөйлесіп пікір алысудың құралы
ретінде қызмет атқаратын құбылыс. Тіл мен қоғам өзара тығыз байланысты,
біріншіден, тілсіз ешбір қоғам өмір сүре алмайды. Тілсіз ұлт құрымақ. Тіл
– адамзат қоғамының өмір сүруінің қажетті шарты. Екіншіден, тіл қоғам бар
жерде ғана өмір сүреді. Қоғам – тілдің өмір сүруінің шарты.Қоғамның өмір
сүруі үшін, тіл қаншалықты қажет болса, тілдің дамып, өркендеуіне қоғам да
соншалықты қажет.
Тіл – тірі тарих. Онда халықтың ғасырлар бойы жинақтаған іс-тәжірибесі
мен даналығы бар. Сананың аздығы мен көптігіне қарамай, әрбір халық өз
тілінде асыл армандары мен әсем жан дүниесін, барша жақсылық атаулыға
құрметін , адамзат бақытына кесір келтіргендерге лағнеті бейнеленген. Тіл –
оны жасаушы халықтың тарихы, шежіресі, бүкіл өмірінің жаңғырығы мен ізгі
арманы мен алдағы үміті, қайғысы мен қуанышы, күллі рухани өмірінің үні
естіліп тұрады.
Ана тілі, бүкіл ақыл-ой дамуының негізі және бүкіл білімдердің
қазынасы. Өйткені оқушыларға ғылым негіздерінен жан жақты білім мен дағды
беретін, сауатты жазу мен мәдениетті сөйлеуге төселдіріп, тіл материалын
меңгертетін де осы пән.
Ана тілі пәні дұрыс жазу, сауатты сөйлеу ережелерін меңгерту үшін ғана
жүргізілмейді, сонымен бірге, логикалық ойлауды дамыту үшін де қажетті
құрал. Өйткені сөз дарындылығының өрістеуі ойлау логикасымен байланысты. Өз
заманында Логикалық ойлау – логикалық сөйлеудің негізі, ал мұны –
логикалық сөйлеуді Отандық тіл ұстазы дамытуға тиіс, - деп көрсеткен ұлы
педагог К.Д. Ушинский.
Еркіндікке қолы жеткен қазақ халқының болашаққа артқан үміті, сенімі
осы қазіргі мектепте отырған, келешекте отыратын жаз жеткіншектерімізде.
Тіліміз ғана емес, жалпы халық болып сақталып қалуымыздың өзі қазіргі
оқушыларымызға ана тілін қалай меңгертуімізге байланысты. Енді бұл мәселеде
жетпіс жылдай танытқан енжарлығымыздан таймасақ, белсенділік танытпасақ,
тілсіз, тарихсыз мәңгүрт тобырға айналуымыз анық.
Міне, сондықтан саналы ересек ұрпаққа ұлы жауапкершілік жүктелмек, ол
жауапкершілік – ата-бабамыздың әр сөзін сан ғасыр бойы сомдап жасаған ұлы
қазына ана тілін көздің қарашығындай сақтап, кіршіксіз күйде келешек аманат
етіп тапсыру. Сол арқылы жеткіншегіне туған халқының ақыл-ой тұжырымын,
дәстүр-салтын игерту. біздің қазақтың ісң жаңа басталып келе жатыр...XX
ғасырға дейін түріктің тілін аздырмай асыл қалпында алып келген, тіл
турасындағы абырой мен алғыс қазаққа тиісті. Атаның аздырмай берген асыл
мүлкін қолына алып, быт-шытын шығарсақ, ол ұнамды іс болмас, деп жазған
болатын осы ғасырдың басында қазақтың аса көрнекті ағартушы – педагог
А.Байтұрсынов.
Тіл – рухани байлықтың шыңы. Рухани болмыстың деңгейлік баспалдақтары;
танымдық, қазыналық, мән-мағыналық. Тілін меңгерген адам – сара жолын
сараптап, игерген адам.
Тілді меңгеру ананың ақ сүтінен басталып, бесік жырымен тербетіліп,
өмір сатысымен нықталады. Өткен кезең мәдениетінің тұңғиығына бойлап, оның
ішкі мазмұнын түсінуге тырысу адамды рухани жағынан байытады.
Қазақ тілі – аса бай тіл. Қазақ тілінің тазалығы жайында француз ғалымы
А.Жарри дн Манси Қазақ тілі түркі тілдерінің ішіндегі мейлінше таза
тілдердің бірі (Жарри де Манси История древних и новых литератур, наук и
язящных искуства Москва, 1832. 104-105 стр), - десе, В.В. Радлов Зигро
журналының алтыншы томының 70 бетінде жарық көрген Средняя
зарафшинская долина мақаласында: Қазақтың тілі ұшқыр да шешен, ойнақы
да, өткір, сұрақ-жауаптарға оңтайлы, кейде тіпті таңқаларлық түрде тапқыр
және бәрі де, тіпті оқымаған сауатсыздарының өзі де тілін жетік меңгерген,
мұндай жағдайды біз тек Европадағы француздар мен орыстардың бойынан ғана
байқаймыз, - деп жазды.
Татар ғалымы А.Саиди 1926 Қазан қаласында басылған Тіл, әдебиет, жазу
әрі олардың өсулері кітабының 86 бетінде Қазіргі ең таза, ең бай, ең
табиғи және бұзылмай, бұрынғы қалпында сақталып қалған бір тіл болса, ол
қазақ тілі мен қазақ әдебиеті біз мұны ашық айтуымыз керек, - дейді.
Көрнекті жазушымыз Ғабит Мүсірепов: Ана тілі дегеніміз – ол тілді жасаған,
жасап келе жатқан халықтың баяғысын да, бүгінгісін де, болашағын да
танытатын, сол халықтың өткенін де, болашағынан да қол үзеді, - деген.
Бүгінгі таңдағы мемлекеттің маңызды мәселелерінің бірі – тілдерді
қолдану мен дамыту болып отыр. Ел басы Н.Ә. Назарбаев Қазақ тілін
өркендетудің нақты 11 жолын атап өтті.
1. Қазақ тілді балабақша санын тиісінше көбейту;
2. Қазақ мектептерінің санын өсіру және осы заманғы технологияның
соңғы жетістіктерімен жабдықтау;
3. Қазақстанның барлық мектептерінде оқушылар қазақ тілін еркін
меңгеріп шығуы үшін орыс мектептерінде қазақ тілі пәні аптасына екі - үш
сағат емес, қазақ мектептеріндегі орыс тілі сияқты бес – алты сағаттық
мөлшерде оқытылуы қажет;
4. Барлық орта мектеп оқушылары бірыңғай ұлттық тестілеуде қазақ тілі
пәнінен міндетті түрде сынақ тапсыруы тиіс;
5. Болашақ бағдарламасы бойынша шетелдерге оқуға жіберілетін жастар
қазақ тілін білуі тиіс;
6. Білім, денсаулық, сауда және халыққа әлеуметтік қызмет көрсету
саласы мамандарының қазақ тілін жетік меңгеруіне ұмтылу;
7. Қазақ тілін жетік білетін мемлекеттік қызметкерлерге жан – жақты
қолдау көрсету, әсіресе, мемлекеттік қызметке қабылданған қазақ қазақша
сөйлеуі қажет;
8. Өзге ұлт өкілдерінің қазақ тіліне жетіктерін баспасөз, теледидардан
жиі насихаттап, салт – дәстүр, әдепке байланысты түрлі конкурстар
ұйымдастыруы қажет;
9. Тілдер туралы заңды қайта қарап, замана талабына сай өзгерістер
енгізу;
10. Бұқаралық ақпарат құралдарына қазақ тілінің қолданысы 50 пайыздан
кемімеуі;
11. 2010 жылға дейін жасалған тілдерді дамыту бағдарламасына тиісті
толықтырулар енгізіп, әр облыстың мемлекеттік тілге көшу кестесін сақтау.
Соңғы жылдары журнал беттерінде шыққан мақалаларда да оқушылардың
тілін дамыту мәселелеріне әжептеуір көңіл бөлгенін байқаймыз. Бұл жөнінде
Ә. Сыдықовтың Оқу-жазуға үйретуде психология не айтады? деген мақаласын
айтуға болады. Автор бұл мақалада балаларға оқығанда, жазғанда, көп салмақ
түсетінін (көру, есту, сөйлеу мүшелері, қолы, саусақтары, мидың 4 түбегі
бірдей қызмет істейтінін) айтып, оқуға, жазуға үйрету кезеңін 5-ке бөледі:
Көру, есту, сөйлеу, ойлау мүшелерінің қызметі қолдың қимылымен
байланысты. Күштің көбі қол жаттықтыруға кетеді.
1. Оқушы сөздің, сөйлемнің мазмұнын тез айыруға дағдыланады. Бұл кезде
мұғалімнің көмегі керек.
2. Оқушы өз бетімен оқып, шығарманың мазмұнын түсінеді, өз ойын шығарып,
сөз жасау басталады.
3. Оқыған нәрсені жазады.
4. Сауалнама, қолхат сияқтыны жазады.
Аманжолұлы Сәрсеннің Мектепте ана тілді оқытудың мақсаты, оның маңызы
деген мақаласында тіл сабағының мақсаты әңгімеленеді. Ана тілді оқу тек
оқу үшін керек. Балалар ана тілдің жобаларын, қағидаларын судай
жаттап алулары шарт емес, оны іс жүзінде, тәжірибеде пайдалана алса ғана,
толық білгенге саналады, - дейді автор.
Ана тілді мектептерде оқыту әдістерін зерттеп, нақты әдістемелік
еңбектер берген белгілі әдіскер – Шамғали Сарыбайұлы. Ғалымның бастауыш
сыныптарда Қазақ тілін оқыту жұмысына, орта мектеп оқушыларына
грамматикалық ұғымдарды меңгерту әдістеріне арналған еңбектерінде
балалардың тілін дамытуға қатысты айтылған құнды ойлар бар.
Ш.Сарыбайұлы еңбектерінде тіл дамыту, жаңа сөздің мағыналарын оқушыларға
меңгерту, сөздік жұмысын жүргізу мәселелеріне қатысты пікірлер мол
ұшырасады. Мысалы, зерттеуші өзінің Қазақ тілі методикасының кейбір
мәселелері деп аталатын еңбегінде оқушыларға емле ережелерін үйрету
жолдарын талдау барысында жаңа сөздерді меңгерту жолдарына да тоқталады.
Ол сөздердің жазылуын меңгерту үшін, - деп жазады автор, - төмендегідей
әдістерді қолданамыз:
1. Күнделікті оқыған газет, журналдарда кездестірген сөздерді
тергізіп, оны күн сайын тергізіп отырамыз.
2. Сол теріліп келген сөздерді алфавит тәртібіне келтіріп жазуды
тапсырамыз.
3. Кейін алфавит тәртібіне енген сөздерді сөздік ретінде алуды
тапсырамыз.
4. Сөздік ретінде алынғандардың мағыналарын сөздіктерден қарап,
олардың мағынасын біліп келуді тапсырамыз.
5. Ішіне сол сөздер енген сөйлемдерді толтырып
жаздырамыз.
6. Оқытып жатқан грамматикалық тақырыпқа байланыстырып, мысалды
оқушылардың сөздіктерінен аламыз. Оқып отырған кітаптардағы емлесі қиын
терминдік сөздердің жазылуын байқата оқытамыз, азырақ
байқата отырып, кейін кітапты жапқызып, жаңағы көрген терминдерін екінші
бір оқушыға диктант ретінде айтқызып, дәптерлеріне жаздырамыз.
Ғалымның бұл пікіріне тек термин сөздерді меңгертуге ғана емес, жаңа
сөздердің мағыналарын оқушылардың сөздік қорына берік орнықтыруға, сөйтіп
олардың тілін дамытуға да қатысы бар.
Бастауыш мектеп оқушыларының сауаттылығын арттырып, тілдерін дамыту
жұмыстары әңгімеленген құнды еңбек – профессор Қ.Жұбановтың редакциясымен
шыққан Бастауыш мектептегі қазақ тілінің әдісі деген кітап. Мұнда ана
тілдің мақсаты дұрыс көрсетіле келіп, тіл ширату жұмысына мына сияқты
талап қойылады: Бастауыш мектепті бітіріп шыққан бала ... оқығанын,
есіткенін қысқаша түсінікті етіп жаза алатын болсын. Онан әрі тіл ширату
жұмысының түрлері (сұрақтарға жауап беру, оқығанды айту, тақырып қою,
суретті пайдалана отырып сөйлеу, т.б.) қысқаша түрде аталып өтеді.
Ендігі бір көңіл аударатын еңбек – С.Жиенбаевтың Бастауыш мектепте
кітап оқыту методикасы кітабы. 31 беттік бұл шағын еңбекте оқығанды
балалардың қабылдауы оқу әдісіне байланысты екенін, әсіресе, мәнерлеп
оқудың маңызын дұрыс көрсеткен. Оқығанды талдау (әңгімелесу, мазмұндама,
қорытынды шығару) жұмыстарының түрлерін анықтай келіп, Салалы сөйлеуді
үйрететін жұмыс – мазмұндау жұмысы екенін айтады. Кітапта мазмұндама мен
шығарма жаздырудың орны былайша белгіленген: ... тіл дамыту жұмысы, оның
ішінде жазба сөзге жаттықтыру жұмысы мектепте зор орын алады. Жазба сөзге
жетілу үшін істелетін жұмыстың ең маңыздысы – мазмұндама, шығарма жаздыру.
Кітапта оқулықтардағы бар суреттерді пайдалану, шығарманы талдау үлгілері,
сөздік жүргізу сияқтылар да әңгімеленеді. Сондықтан бұл кітапты тіл дамыту
жұмысын зерттегенде,
басшылыққа алынатын құралдардың бірі деп есептейміз. Әрине, кітаптың көлемі
шағын, әрі әңгімелеп отырған объектісі кітап оқыту әдістемесі болғандықтан,
тіл дамыту жұмысының оқуға байланысты түрлері ғана сөз етілген, оның өзі де
толық қамтылмаған.
С.Жиенбаев – алғаш рет мектепте жүргізілетін тіл дамыту жұмысының
ауызша, жазуша болып бөлінетін жігін ашып, оның әрқайсысына жататын жұмыс
түрлерін, юұл жұмыстардағы ой жүйесі мен сөз қлоданудың мәнін көрсеткен
әдісекер.
Ғ.Бегалиев Бастауыш класта қазақ тілі методикасының мәселелері
еңбектерінде бастауыш сынып оқушыларының тілін ұстартуға, оларға сөз
мағыналары туралы түсінік беруге қатысты ойлар Ана тілі пәнін оқыту
әдістемесіне байланысты да айтылады. Ана тілі пәнін оқу барысында
кездесетін оқушыларға түсініксіз сөздерді 5 түрге бөледі:
1.Затты, сынды, я амалды білдіретін кейбір сөздерді мүлде білмейді.
Мысалы: маусым, сонар, бетегелі, маужырау.
2.Оқылатын текстіде кездесетін кейбір затты, сынды, я амалды
көрсететін сөздерді оқушылар біледі, бірақ, сол затты, сынды, амалды әдеби
тілімізде қолданатын, жалпыға ортақ атаумен атауды білмейді, тек
төңірегіндегілер білетін атымен немесе жергілікті атымен атайды. Мәселен,
текстіде шалбар, дуал, алжапқыш, ықтық деген сөздер бар, бірақ оқушы
сымбелдемше, аптаап деген аттарын ғана біледі, өйткені оларды
төңірегінделер солай атайды.
3.Оқушы кездескен сөздің негізгі мағынасын біледі, бірақ сол сөзге
жұрнақ жалғанғанда немесе сөз тізбегінде айтылғанда, мағынасында қандай
өзгешілік болатынын айыра алмайды: құладым – құлап кете жаздадым, көл –
көлшік, жылы – жылылау, ат – атақ, оқылды – оқылған, оқимын – оқып отырмын
деген сөздердің арасындағы айырманы дәлдеп білмейді.
4.Кездескен сөздердің тура мағынасын (бірме-бір мағынасын) біледі,
бірақ сол сөздің бұрама мағынасын білмейді. Мысалы, құс ұшты – Сәрсен
үкідей ұшты, қолымды сермедім – қолымды кеш сермедім.
5.Текстіде кездескен кейбір сөздердің екйбір мағыналарын білмеуі
мүмкін. Мысалы, көз тоймаушылық, күншілдік, әуестік, құмарлық, ұрыншақ,
сосаны, т.б.
Оқушылардың тілін ұстарту әдістемесініңнегізін салып, оны өз алдына
ғылым ретінде қалыптастыру қажеттігін анықтап берген – орыстың ұлы педагогі
К.Д.Ушинский.
К.Д.Ушинский ең алдымен бастауыш мектеп оқушыларының тілін дамытумен
байланысты жаттығу жұмыстарының жүйесін құрды.Ол жаттығулардың сатылары
мынадай:
1. бақыланған заттарды атау;
2. іс мақалаларын мазмұндау;
3. заттарды салыстыру;
4. сипаттау;
5. болған оқиға жөнінде әңгіме құру.
Ал, Телжан Шонанұлының Тіл дамыту оқулықтарындағы оқушы тілін
дамытуға арналған жаттығулар түрлерін мына жүйеде берді
1. Мәтін құрамымен таныстыру. Мәтінмен жұмыс жүргізу, жоспар
түзіп, сол бойынша мәтін құрғызу.
2. Граматикалық ережелерді игеруге бағытталған жаттығулар.
3. Мәнерлеп оқуға арналған жаттығулар.
4. Суреттерге қарап ауызша, жазбаша әңгіме құрғызу.
5. Жазылған әңгімелер бойынша мәтін құрғызу.
6. Іс-қағаздармен таныстыру.
7. Кітап, оқулықтарды дұрыс пайдалануға дағдыландыру.
8. Газет-журналдармен жұмыс жүргізуге үйрету.
Өкінішке орай Телжан Шонанұлының әдістемелік мұралары, құнды
пікірлері күні бүгінге дейін жарияланып, мұғалімдер мен әдіскерлердің
игілігіне айналмай келеді.
Бастауыш мектепте ана тілді оқыту барысы жеке-жеке айқын мақсаттар
көздейтін үш кезеңнен тұрады:
1. Сауат ашу, тіл дамыту (Әліппе).
2. Оқу, тіл дамыту (Ана тілі).
3. Грамматика, емле тіл дамыту (Қазақ тілі).
Оқушылардың тілін дамыту, сөз дағдыларын қалыптастыру осы кезеңдердің
әрқайсысында белгілі бір тақырыптың оқытылуына сүйене отырып, соның
барысында жүргізіледі. Мұнда біз мына сияқты негізгі мәселелерді
үйретуді,яғни белгілі тақырыпты оқыта отырып, баланың сөздік қорын дамыту;
сөздерді үйрете отырып, жаңа сөздер жасайтын формаларды меңгертубарысында
оларды байланыстырып сөйлем құрауға, сөз тіркесіне; сондай-ақ ойларын
ауызша, жазбаша сауатты, жүйелі, дұрыс жеткізуге, сөйлей білуге үйретуді
мақсат еттік.Егер осы үшеуі (сөздік жұмысы, сөз тіркесі мен сөйлем құрау
және байланыстырып, сөйлеуге үйрету) күнделікті өтілетін сауат ашу,
грамматика, оқу сабақтарымен байланыста біртұтас жүргізіліп отырылса, тіл
дамыту жұмысы да біршама жүйелі өткізіледі деуге болады. Яғни тіл дамыту
осы негізгі үш бағытта қатар жүреді, өйткені сөздік жұмысы сөйлем құрау
үшін де, байланыстырып сөйлеу үшін де негіз болады; ал әңгіме айтуға
дайындық жасау сөз бен сөйлемсіз іске асуы мүмкін емес. Сондықтан бұлайша
топтаудың өзі – шартты түрде ғана, яғни тіл дамытудың мазмұнының нені
қамтитығын көрсету.
Біз психология, педагогика ғылымдарының соңғы табыстарын басшылыққа
ала отырып, үлгілі мұғалімдердің озық тәжірибелеріне сүйеніп, жоғарыда атап
өткен үш кезеңдерге орай, тіл дамыту мына сияқты бағыттарды қамтуы қажет:
1. Оқушылардың сөздік қорын дамыту.
а) жаңа сөздер үйрету және осы үйренген сөздерінің, сондай-ақ балалардың
бұрыннан сөздік қорында бар сөздердің мағыналарын үйрету;
ә) көркем мәтіндегі бейнелі құралдарды үйрету;
б) синонимдермен, омонимдермен жұмыс;
в) антонимдермен жұмыс;
г) көп мағыналы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz