Қазақстанның шағын қалаларындағы әлеуметтік-экономикалық даму үдерістерін теориялық тұрғыдан зерттеп, оған әсер ететін факторларға тұжырымдама және талдау жасау негізінде олардың экономикалық дамуының негізгі бағыттарын жетілдіру үшін ұсыныстар жасау
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ШАҒЫН ҚАЛАЛАРДЫ ДАМЫТУДАҒЫ ӨҢІРЛІК САЯСАТ
1.1 Мемлекеттік өңірлік саясаттың құрылымы және жүзеге асыру құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
11
1.2 Қазіргі кездегі шағын қалалар дамуын басқару ерекшеліктері ... ... . 16
2 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ШАҒЫН ҚАЛАЛАРЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстандағы шағын қалалардың әлеуметтік.экономикалық даму жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
21
2.2 Текелі қаласының әлеуметтік.экономикалық дамуы жағдайын талдау 32
2.3 Моноқаланың Кешенді даму жоспарының жүзеге асырылуы 43
3 ШАҒЫН ҚАЛАЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫН ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Шағын қалаларды басқару және экономикалық даму тиімділігін арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
51
3.2 Моноқалаларды дамытудың 2020 жылдарға арналған бағдарламасының Алматы облысының әлеуметтік . экономикалық дамуын реттеуді қалыптастыруға тұжырымдамалық ұсыныс ... ... ... ...
59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 72
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ШАҒЫН ҚАЛАЛАРДЫ ДАМЫТУДАҒЫ ӨҢІРЛІК САЯСАТ
1.1 Мемлекеттік өңірлік саясаттың құрылымы және жүзеге асыру құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
11
1.2 Қазіргі кездегі шағын қалалар дамуын басқару ерекшеліктері ... ... . 16
2 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ШАҒЫН ҚАЛАЛАРЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстандағы шағын қалалардың әлеуметтік.экономикалық даму жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
21
2.2 Текелі қаласының әлеуметтік.экономикалық дамуы жағдайын талдау 32
2.3 Моноқаланың Кешенді даму жоспарының жүзеге асырылуы 43
3 ШАҒЫН ҚАЛАЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫН ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Шағын қалаларды басқару және экономикалық даму тиімділігін арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
51
3.2 Моноқалаларды дамытудың 2020 жылдарға арналған бағдарламасының Алматы облысының әлеуметтік . экономикалық дамуын реттеуді қалыптастыруға тұжырымдамалық ұсыныс ... ... ... ...
59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 72
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Еліміз тәуелсіздік алған алғаш жылдары өңірде өндіріс тоқтап, бісекелестік экономикаға жедел кіріп кетуіне кедергілер туындады. Қазақстанның басқа шағын қалаларына қарағанда моно қалаларында шағын бизнес баяу қарқынмен дамыды. Осы және басқа да мәселелер тізбегі – осы өңірлердегі халықтың тұрмыс деңгейін төмендетіп, халықтың ауру-сырқаулығы, кедейшілік, жұмыссыздық сияқты көрсеткіштермен ерекшеленіп отыратын Қазақстандағы дағдарыстық өңірлердің көшбасшысы ретінде танылып келеді.
Тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейінгі жиырма бес жыл ішінде түрлі бағытта тереңдете жүргізілген реформалар жүзеге асырылды. Мемлекеттік билік тарапынан іске асырылған мұндай бетбұрыстар елдің аумақтық-ұйымдық құрылымына елеулі ықпалын тигізіп, тұрғындардың әл-ауқатына да біршама өзгерістер алып келгені белгілі. Елімізде өнеркәсіптік инфрақұрылымның жаңаша қарқын алуы, халықтың жұмыспен қамтылуы және көші-қон мәселелерінің туындауы шағын қалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуы, экономикадағы маңызы, орны мен роліне біршама әсер етті. Осы ретте шағын қалалар және олардың экономикасын басқарудың өзіндік бағыт-бағдарын қалыптастыру қажеттігі айқын көрініс бере бастады.
Аталған бағытты жасақтауда басты мәселе өңірлердің әлеуметтік-экономикалық дамуын жетілдіруге тікелей қатысты екендігі белгілі. Әрбір өңірдің өзіндік табиғи және еңбек ресурстары, оларды орналастырудағы ерекшеліктері, экономикалық даму деңгейі, өзіндік шаруашылық құрылымы бар. Қазіргі кезеңде негізгі шаруашылық қызметтің өңірлерде жүзеге асырылатынын ескерсек, оларға әлеуметтік-экономикалық мәселелерді өздігінен шешуге лайықты қаржылық дербестіктің берілуі маңызды болып табылады. Осыған орай, бүгінгі таңда мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіліктерді ажырату, шағын қалалардың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелері еліміздің өңірлерінің экономикалық өсуіне мүмкіндік беретін негізгі шарттар ретінде қарастырылып отыр. Сондықтан да, «Қазақстанның қуаттылығы - ең әуелі өңірлердің қуаттылығы. Елдің болашағы экономикадағы келешегі зор салалардың дамуымен байланысты» - деп Елбасы Н.Ә.Назарбаев өңірлер дамуына ерекше назар аудару қажеттігін атап көрсетті [1].
Елбасының Қазақстан халқына 2012 жылдың 14 желтоқсанында «Қазақстан-2050 стратегиясы «Қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты»» Жолдауында, Қазақстанның басты мақсаты 2050 жылға қарай әлемнің ең дамыған отыз елінің қатарында болуға тиіс. Жаңа экономикалық бағыттың саясаты - пайда алу, инвестициялар мен бәсекеге қабілеттіліктен қайтарым алу міндетіне негізделген түгел қамтитын экономикалық прагматизм дей келе осыны жүзеге асырудың бірі ретінде: «... біз өңірлерді дамытуда әлеуметтік теңгерімсіздік мәселелерін шешуге назар аударуға тиіспіз... Ең алдымен, мемлекеттік органдардың өңірлік даму саласындағы жұмыстарын үйлестіруді күшейту қажет. Міндет – мемлекеттік және салалық барлық бағдарламалардың орындалуын өңірлерді дамытудың басымдыққа ие міндеттерін шешумен үйлестіру»
Тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейінгі жиырма бес жыл ішінде түрлі бағытта тереңдете жүргізілген реформалар жүзеге асырылды. Мемлекеттік билік тарапынан іске асырылған мұндай бетбұрыстар елдің аумақтық-ұйымдық құрылымына елеулі ықпалын тигізіп, тұрғындардың әл-ауқатына да біршама өзгерістер алып келгені белгілі. Елімізде өнеркәсіптік инфрақұрылымның жаңаша қарқын алуы, халықтың жұмыспен қамтылуы және көші-қон мәселелерінің туындауы шағын қалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуы, экономикадағы маңызы, орны мен роліне біршама әсер етті. Осы ретте шағын қалалар және олардың экономикасын басқарудың өзіндік бағыт-бағдарын қалыптастыру қажеттігі айқын көрініс бере бастады.
Аталған бағытты жасақтауда басты мәселе өңірлердің әлеуметтік-экономикалық дамуын жетілдіруге тікелей қатысты екендігі белгілі. Әрбір өңірдің өзіндік табиғи және еңбек ресурстары, оларды орналастырудағы ерекшеліктері, экономикалық даму деңгейі, өзіндік шаруашылық құрылымы бар. Қазіргі кезеңде негізгі шаруашылық қызметтің өңірлерде жүзеге асырылатынын ескерсек, оларға әлеуметтік-экономикалық мәселелерді өздігінен шешуге лайықты қаржылық дербестіктің берілуі маңызды болып табылады. Осыған орай, бүгінгі таңда мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіліктерді ажырату, шағын қалалардың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелері еліміздің өңірлерінің экономикалық өсуіне мүмкіндік беретін негізгі шарттар ретінде қарастырылып отыр. Сондықтан да, «Қазақстанның қуаттылығы - ең әуелі өңірлердің қуаттылығы. Елдің болашағы экономикадағы келешегі зор салалардың дамуымен байланысты» - деп Елбасы Н.Ә.Назарбаев өңірлер дамуына ерекше назар аудару қажеттігін атап көрсетті [1].
Елбасының Қазақстан халқына 2012 жылдың 14 желтоқсанында «Қазақстан-2050 стратегиясы «Қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты»» Жолдауында, Қазақстанның басты мақсаты 2050 жылға қарай әлемнің ең дамыған отыз елінің қатарында болуға тиіс. Жаңа экономикалық бағыттың саясаты - пайда алу, инвестициялар мен бәсекеге қабілеттіліктен қайтарым алу міндетіне негізделген түгел қамтитын экономикалық прагматизм дей келе осыны жүзеге асырудың бірі ретінде: «... біз өңірлерді дамытуда әлеуметтік теңгерімсіздік мәселелерін шешуге назар аударуға тиіспіз... Ең алдымен, мемлекеттік органдардың өңірлік даму саласындағы жұмыстарын үйлестіруді күшейту қажет. Міндет – мемлекеттік және салалық барлық бағдарламалардың орындалуын өңірлерді дамытудың басымдыққа ие міндеттерін шешумен үйлестіру»
1. Н. Назарбаев «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуының басты бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы 27 қаңтар 2012 жыл, Астана қ.
2 Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ». ҚР Президентінің Қазақстан халқына жолдауы – Астана, 2014 жылғы 17 қаңтар.
3 Абдуаитов А.Ж., Мемлекеттік өңірлік саясатты жүзеге асыру бағыттары // group-global.org/sites/default/files/.../Абдуаитов.docx
4 Қорғанбаев Г. Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуы: қазіргі күйі мен өсу перспективасын бағалау//Ақиқат, 2010, №4,35б.
5 Қазақстан Республикасының 2016 – 2020 жылдарға арналған әлеуметтік-экономикалық даму болжамы, Астана қ.
6 Смагулова Г.С. Аймақтық экономиканы басқару мәселелері.-А.,2005, 145б.
7 Филиппов Ю.В., Авдеева Т.Т. Основы развития местного хозяйства.–М., 2000, с.69.
8 Галихин Н.Н. К вопросу о реформе административно-территориального устройства Республики Казахстан // Саясат, 2011, № 6, с.39.
9 Шыныбеков Д.А. Бюджетное финансирование местного хозяйства: проблемы и пути повышения эффективности Алматы, 2012, с.7.
10 Айтаханов Е. «Региональная политика: основные ориентиры реализации в РК» // Саясат – 2008, № 4, с.56-58
11 Дульщиков Ю. С. «Региональная политика и управление» // Москва: «РАГС», 2001, с. 24,25
12 Шайынғазы С. Өңірлік басқару жүйесін жетілдіру – заман талабы // Егемен Қазақстан. 2013, 8 сәуір.
13 Кубаев К. Формирование организационный структуры и экономического механизма местного самоуправления в Казахстане. –А., 2009, с.53.
14 Жуков Д.М. Управление моногородов: проблемы. Пути, решения, организационно – экономический механизм, Воронеж, 1996. - С.22
15 Толысов А. Әлемдік бәсекелестікке бетбұрыс қадамы//Сыр бойы, 7 ақпан 2011 ж.
16 Архангельский В. Региональная экономическая политика и механизмы ее реализации // АльПари. 2001, № 3, с.17.
17 Сәрсенбаева Ж. Қазақстан Республикасындағы қалаларды басқару саласын демократияландыру мәселелері //Саясат, 2009, №12 , 10б.
18 Шағын қалаларды дамытудың бағдарламасын бекiту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009 ж. 31 желтоқсандағы N 1389 қаулысы
19. Афанасьева В.Я. «Механизмы управления развитием региона» // Москва: «ЛУЧ», 2007, с.17-21
20. ҚР Үкіметінің ресми сайты // www.government.kz/
21 Об итогах работы индустриально-инновационного развития и развития малого предпринимательства Астана 2010-2015гг.
22 «ҚР Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитеті // www.stat.gov.kz/
23 Смағұлова Г. С. «Аймақтық экономиканы басқару мәселелері» Оқу құралы // Алматы: Экономика, 2005, 5-21б.
24 Архангельский В. «Региональная экономическая политика и механизмы ее реализации» // Аль-Пари – 2008, №3, с. 17-21
25 Г. Ә. Абдикаримова, Моноқалаларды дамыту проблемаларын шешу жолдары (Арқалық қаласы мысалында) Абай атындағы ҚазҰПУ, Алматы қ., 2015
26 Сайымова М.А. Қазақстандағы шағын қалалардың индустрия-инновациялық дамыту ерекшелігі: Монография. - Алматы: Экономика, 2013. - 164б.
27 Нұрланова Н.Қ., Гайсина С.Н., Мелдеханова М.Қ., Берішев С.Х., Бірімбетова Н.Ж., Киреева А.А. - Алматы: ҚР БҒМ ҒК Экономика институты, 2012. Қазақстандағы моноқалаларды әлеуметтік-экономикалық дамытудың негізгі мәселелері, 2012. - 156 б.
28 Турекулова Д.М., Бейсенғалиев Б.Т., Сырлыбаева Н.Ш., Жұманова Б.К. Әлеуметтік аудит жалпы ұлттық және аймақтық әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге асыру құралы ретінде // вестник университета «Туран» Научный журнал, № 4 (68) 2015, Алматы
29 Smart Growth in Small Towns and Rural Communities // https: // www.epa.gov/smartgrowth/smart-growth-small-towns-and-rural-communities
30 Best Practices in Rural & Small Town Economic Development //https://www.smallbusinesshuron.ca/publications/edri/best_practices_report_final.PDF
31 Баймбетова А.Ә., Инновациялық маркетинг компанияның бәсекеге қабілеттілігін арттыру факторы ретінде // Диссертация. Алматы қ. 2014ж.
32 Моноқалаларды дамытудың 2012-2020 жылдарға арналған бағдарламасы. Астана, 2012 ж.
33 Какенова К.С. - Пути повышения конкурентоспособности национальной экономики республики казахстан // Сборник научных трудов II-ой республиканской научно-практической конференции студентов, магистрантов и молодых ученых «Нурлы жол: новые направления развития финансово-экономической системы Казахстана в рамках ЕАЭС»
34 Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 20 наурыздағы отырысының хаттамасы
35 Шопшекбаева Н., ҚР моноқалаларының тұрақты дамуының өзекті мәселелері., Абай атындағы ҚазҰПУ, http://group-global.org/sites/default/files/publications/Қаратау жанатас2.pdf
36 Региональная экономика / Под ред. профессора В.Н. Видяпина, М.В. Степанова. – М.: ИНФРА-М, 2000, с.24.
37 Ташимова Н. «Региональные аспекты экономического развития» // Транзитная экономика – 2016, № 3, с. 143-145
38 Исаева М.Г, Нурланова Н.К. Методы и практика оценки уровня устойчивости развития регионов Казахстана; – Алматы: Институт экономики МОН РК, 2006.- С.26
39 Текенов У.А., Жанбырбаева А.Н. Сущность и предпосылки формирования региональной политики Казахстан//Вторая всероссийская научно-практической конференция «Рынок образования и рынок труда: взаимодействие и развитие», Республика Татарстан, г. Набережные Челны, 15-16 декабря 2011. –175-176 с.
40 Small Towns and Regional Development: Major Findings and Policy Implications from Comparative Research
//http://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1080/00420980220112748
41. Case Studies in Small Town Community Economic Development
//http://www.iog.unc.edu/programs/cednc/stbi/pdfs/stbi_final.pdf
42. One minute guide to economic development for remote and rural small towns //http://www.globenet.org/archives/web/2006/www.globenet.org/horizon-local/perso/guiderur.html
43 Бримбетова Н.Ж. Адаптация регионов к устойчивому развитию в контексте модернизации территории, известия НАН РК, серия общественных наук, 2006. - №3.
44 Гладкий Ю. Н., Чистобаев А. И. Регионоведение: учебник для вузов. – М.: Гардарики, 2002. – С.382
45 Makhnitskaya E. I., Shalbolova U.Z. Regional model of investment innovative processes development. Actual problems of economics, 2012. - 414-426 р
46 1952 жылы 29 қаңтарда Қазақ ССР Жоғарғы Кеңес Президиумінің Жарлығы
47 Текелі қаласы әкімдігінің ресми сайты // tekeli.gov.kz/
48 Қаланың еңбек нарығындағы жағдай экономикалық белсенділік деңгейі, «Текелі тынысы» газеті.№51,2015ж.
49 Текелі қаласы статистика басқармасы
50 «Текелі қаласының экономика және бюджеттік жоспарлау бөлімі» мемлекеттік мекемесінің ресми материалдары
51 «Текелі қаласының ауыл шаруашылық бөлімі» мемлекеттік мекемесінің жылдық есебі
52 «Текелі қаласының кәсіпкерлік бөлімі» мемлекеттік мекемесінің есебі
53 «Текелі қаласының білім бөлімі» мемлекеттік мекемесінің ресми есебі
54 Текелі қаласының әкімінің халық алдындағы есебі, 2015-2016жж.
55 Өңірлерді 2020 жылға дейін дамыту бағдарламасы
56 «Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейiнгi аумақтық даму стратегиясы туралы» Қазақстан Республикасы Президентiнiң № 167 Жарлығы,-2006, тамыз
57 Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2002 жылғы 29 желтоқсандағы N 1449 қаулысымен бекiтiлген Елдiң минералдық-шикiзаттық кешенi ресурстық базасын дамытудың бағдарламасы
58 Жалелева Р.З. Приоритеты совершенствования структуры сельского хозяйства регионов Казахстана:- Алматы: Институт экономики МОН РК, 200.- С. 30
59 Кенжегузин М.Б. Региональная политика Республики Казахстан: экономический механизм реализации: - Алматы : Институт экономики МНАН РК, 2015.- С. 189
60 Абдуллаев Р.П., Салимова Б.Х. Аймақтық экономика: оқу құралы/-Петропавл.-2009.-Б.84
61 Creating access to economic opportunities in small and medium towns
//http://www.tips.org.za/files/u65/economic_opportunities_in_small_towns_-_atkinson.pdf
62 Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2003 жылғы 10 ақпандағы N 147 қаулысымен мақұлданған Мемлекеттiк басқару деңгейлерi арасындағы өкілеттiктердi ажырату және бюджетаралық қатынастарды жетiлдiру тұжырымдамасы
63 Шағын қалалар экономикасының нақты секторын дамытуға бағытталған инвестициялық жобаларды қаржыландыру үшiн "Шағын кәсiпкерлiктi дамыту қоры" ЖАҚ-тың жарғылық қоры
64 "Қазақстанның Даму Банкi" АҚ ресми сайты
65 "Шағын кәсiпкерлiктi дамыту қоры" ЖАҚ ресми сайты,
66 "Инвестиялық компания: Қазақстанның инвестициялық қоры" АҚ ресми сайты
67 "Ұлттық инновациялық қор" АҚ ресми сайты
68 Моноқаланың Кешенді даму жоспарының жүзеге асырылуы туралы есеп. Текелі қ.
69 SMALLTOWN ECONOMIC DEVELOPMENT - A STRATEGIC PLAN//http://www.bayfieldgov.org/AboutBayfield/documents/BayfieldEconDevPlanUniv.CO-DenverNov09.pdf
70 Қазақстан Республикасы Үкіметінің "Бизнестің жол картасы 2020" бағдарламасын бекіту туралы № 301 Қаулысы.- 2010, сҽуір
71 Моноқалаларды дамытудың 2020 жылдарға арналған Бағдарламасы
72 Қазақстан республикасы аймақтарының бҽсекеге қабілеттілік деңгейі жҽне оны жетілдіру//http://www.group-global.org/
73https://www.kmf.kz/
74 «Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры» акционерлік қоғамы // http://mail.gfss.kz/kz/press/451/41356
75 http://www.damu.kz/content/files/Spisok21MonogorodovSubsidirovanie
KreditovFondDamu.pdf [75].
76 http://www.damu.kz/13504.
77 Маршалова А.С, Новоселов А.С. Основы теории регионального воспроизводства: - Новосибирск: НГАЭ и У, 2008.- С. 192
78. Сүндетұлы Ж, Кҿмекбаева Ж. Әлеуметтік –экономикалық дамуды болжау жҽне жоспарлау; – Алматы: Ғылым баспасы, - 2002.-Б.53
79 Алимбаев, А. А. Региональная социально-экономическая система - Караганда: Санат, 2002 – С.514
80 "Алматы облысының ҽлеуметтік-экономикалық дамуы" талдамалы-ақпараттық журналы // http://www.almatyobl.stat.kz/
81 Zhanbyrbayeva A.N., Doskeyeva G.Zh. Regulation of integrated social and economic development of regions through program target management methods. Life Science Journal» USA. Life Sci J. 2013.- 612-615 p.
82 Алматы облысының 2016-2020 жылдарға арналған даму бағдарламасы
2 Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ». ҚР Президентінің Қазақстан халқына жолдауы – Астана, 2014 жылғы 17 қаңтар.
3 Абдуаитов А.Ж., Мемлекеттік өңірлік саясатты жүзеге асыру бағыттары // group-global.org/sites/default/files/.../Абдуаитов.docx
4 Қорғанбаев Г. Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуы: қазіргі күйі мен өсу перспективасын бағалау//Ақиқат, 2010, №4,35б.
5 Қазақстан Республикасының 2016 – 2020 жылдарға арналған әлеуметтік-экономикалық даму болжамы, Астана қ.
6 Смагулова Г.С. Аймақтық экономиканы басқару мәселелері.-А.,2005, 145б.
7 Филиппов Ю.В., Авдеева Т.Т. Основы развития местного хозяйства.–М., 2000, с.69.
8 Галихин Н.Н. К вопросу о реформе административно-территориального устройства Республики Казахстан // Саясат, 2011, № 6, с.39.
9 Шыныбеков Д.А. Бюджетное финансирование местного хозяйства: проблемы и пути повышения эффективности Алматы, 2012, с.7.
10 Айтаханов Е. «Региональная политика: основные ориентиры реализации в РК» // Саясат – 2008, № 4, с.56-58
11 Дульщиков Ю. С. «Региональная политика и управление» // Москва: «РАГС», 2001, с. 24,25
12 Шайынғазы С. Өңірлік басқару жүйесін жетілдіру – заман талабы // Егемен Қазақстан. 2013, 8 сәуір.
13 Кубаев К. Формирование организационный структуры и экономического механизма местного самоуправления в Казахстане. –А., 2009, с.53.
14 Жуков Д.М. Управление моногородов: проблемы. Пути, решения, организационно – экономический механизм, Воронеж, 1996. - С.22
15 Толысов А. Әлемдік бәсекелестікке бетбұрыс қадамы//Сыр бойы, 7 ақпан 2011 ж.
16 Архангельский В. Региональная экономическая политика и механизмы ее реализации // АльПари. 2001, № 3, с.17.
17 Сәрсенбаева Ж. Қазақстан Республикасындағы қалаларды басқару саласын демократияландыру мәселелері //Саясат, 2009, №12 , 10б.
18 Шағын қалаларды дамытудың бағдарламасын бекiту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009 ж. 31 желтоқсандағы N 1389 қаулысы
19. Афанасьева В.Я. «Механизмы управления развитием региона» // Москва: «ЛУЧ», 2007, с.17-21
20. ҚР Үкіметінің ресми сайты // www.government.kz/
21 Об итогах работы индустриально-инновационного развития и развития малого предпринимательства Астана 2010-2015гг.
22 «ҚР Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитеті // www.stat.gov.kz/
23 Смағұлова Г. С. «Аймақтық экономиканы басқару мәселелері» Оқу құралы // Алматы: Экономика, 2005, 5-21б.
24 Архангельский В. «Региональная экономическая политика и механизмы ее реализации» // Аль-Пари – 2008, №3, с. 17-21
25 Г. Ә. Абдикаримова, Моноқалаларды дамыту проблемаларын шешу жолдары (Арқалық қаласы мысалында) Абай атындағы ҚазҰПУ, Алматы қ., 2015
26 Сайымова М.А. Қазақстандағы шағын қалалардың индустрия-инновациялық дамыту ерекшелігі: Монография. - Алматы: Экономика, 2013. - 164б.
27 Нұрланова Н.Қ., Гайсина С.Н., Мелдеханова М.Қ., Берішев С.Х., Бірімбетова Н.Ж., Киреева А.А. - Алматы: ҚР БҒМ ҒК Экономика институты, 2012. Қазақстандағы моноқалаларды әлеуметтік-экономикалық дамытудың негізгі мәселелері, 2012. - 156 б.
28 Турекулова Д.М., Бейсенғалиев Б.Т., Сырлыбаева Н.Ш., Жұманова Б.К. Әлеуметтік аудит жалпы ұлттық және аймақтық әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге асыру құралы ретінде // вестник университета «Туран» Научный журнал, № 4 (68) 2015, Алматы
29 Smart Growth in Small Towns and Rural Communities // https: // www.epa.gov/smartgrowth/smart-growth-small-towns-and-rural-communities
30 Best Practices in Rural & Small Town Economic Development //https://www.smallbusinesshuron.ca/publications/edri/best_practices_report_final.PDF
31 Баймбетова А.Ә., Инновациялық маркетинг компанияның бәсекеге қабілеттілігін арттыру факторы ретінде // Диссертация. Алматы қ. 2014ж.
32 Моноқалаларды дамытудың 2012-2020 жылдарға арналған бағдарламасы. Астана, 2012 ж.
33 Какенова К.С. - Пути повышения конкурентоспособности национальной экономики республики казахстан // Сборник научных трудов II-ой республиканской научно-практической конференции студентов, магистрантов и молодых ученых «Нурлы жол: новые направления развития финансово-экономической системы Казахстана в рамках ЕАЭС»
34 Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 20 наурыздағы отырысының хаттамасы
35 Шопшекбаева Н., ҚР моноқалаларының тұрақты дамуының өзекті мәселелері., Абай атындағы ҚазҰПУ, http://group-global.org/sites/default/files/publications/Қаратау жанатас2.pdf
36 Региональная экономика / Под ред. профессора В.Н. Видяпина, М.В. Степанова. – М.: ИНФРА-М, 2000, с.24.
37 Ташимова Н. «Региональные аспекты экономического развития» // Транзитная экономика – 2016, № 3, с. 143-145
38 Исаева М.Г, Нурланова Н.К. Методы и практика оценки уровня устойчивости развития регионов Казахстана; – Алматы: Институт экономики МОН РК, 2006.- С.26
39 Текенов У.А., Жанбырбаева А.Н. Сущность и предпосылки формирования региональной политики Казахстан//Вторая всероссийская научно-практической конференция «Рынок образования и рынок труда: взаимодействие и развитие», Республика Татарстан, г. Набережные Челны, 15-16 декабря 2011. –175-176 с.
40 Small Towns and Regional Development: Major Findings and Policy Implications from Comparative Research
//http://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1080/00420980220112748
41. Case Studies in Small Town Community Economic Development
//http://www.iog.unc.edu/programs/cednc/stbi/pdfs/stbi_final.pdf
42. One minute guide to economic development for remote and rural small towns //http://www.globenet.org/archives/web/2006/www.globenet.org/horizon-local/perso/guiderur.html
43 Бримбетова Н.Ж. Адаптация регионов к устойчивому развитию в контексте модернизации территории, известия НАН РК, серия общественных наук, 2006. - №3.
44 Гладкий Ю. Н., Чистобаев А. И. Регионоведение: учебник для вузов. – М.: Гардарики, 2002. – С.382
45 Makhnitskaya E. I., Shalbolova U.Z. Regional model of investment innovative processes development. Actual problems of economics, 2012. - 414-426 р
46 1952 жылы 29 қаңтарда Қазақ ССР Жоғарғы Кеңес Президиумінің Жарлығы
47 Текелі қаласы әкімдігінің ресми сайты // tekeli.gov.kz/
48 Қаланың еңбек нарығындағы жағдай экономикалық белсенділік деңгейі, «Текелі тынысы» газеті.№51,2015ж.
49 Текелі қаласы статистика басқармасы
50 «Текелі қаласының экономика және бюджеттік жоспарлау бөлімі» мемлекеттік мекемесінің ресми материалдары
51 «Текелі қаласының ауыл шаруашылық бөлімі» мемлекеттік мекемесінің жылдық есебі
52 «Текелі қаласының кәсіпкерлік бөлімі» мемлекеттік мекемесінің есебі
53 «Текелі қаласының білім бөлімі» мемлекеттік мекемесінің ресми есебі
54 Текелі қаласының әкімінің халық алдындағы есебі, 2015-2016жж.
55 Өңірлерді 2020 жылға дейін дамыту бағдарламасы
56 «Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейiнгi аумақтық даму стратегиясы туралы» Қазақстан Республикасы Президентiнiң № 167 Жарлығы,-2006, тамыз
57 Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2002 жылғы 29 желтоқсандағы N 1449 қаулысымен бекiтiлген Елдiң минералдық-шикiзаттық кешенi ресурстық базасын дамытудың бағдарламасы
58 Жалелева Р.З. Приоритеты совершенствования структуры сельского хозяйства регионов Казахстана:- Алматы: Институт экономики МОН РК, 200.- С. 30
59 Кенжегузин М.Б. Региональная политика Республики Казахстан: экономический механизм реализации: - Алматы : Институт экономики МНАН РК, 2015.- С. 189
60 Абдуллаев Р.П., Салимова Б.Х. Аймақтық экономика: оқу құралы/-Петропавл.-2009.-Б.84
61 Creating access to economic opportunities in small and medium towns
//http://www.tips.org.za/files/u65/economic_opportunities_in_small_towns_-_atkinson.pdf
62 Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2003 жылғы 10 ақпандағы N 147 қаулысымен мақұлданған Мемлекеттiк басқару деңгейлерi арасындағы өкілеттiктердi ажырату және бюджетаралық қатынастарды жетiлдiру тұжырымдамасы
63 Шағын қалалар экономикасының нақты секторын дамытуға бағытталған инвестициялық жобаларды қаржыландыру үшiн "Шағын кәсiпкерлiктi дамыту қоры" ЖАҚ-тың жарғылық қоры
64 "Қазақстанның Даму Банкi" АҚ ресми сайты
65 "Шағын кәсiпкерлiктi дамыту қоры" ЖАҚ ресми сайты,
66 "Инвестиялық компания: Қазақстанның инвестициялық қоры" АҚ ресми сайты
67 "Ұлттық инновациялық қор" АҚ ресми сайты
68 Моноқаланың Кешенді даму жоспарының жүзеге асырылуы туралы есеп. Текелі қ.
69 SMALLTOWN ECONOMIC DEVELOPMENT - A STRATEGIC PLAN//http://www.bayfieldgov.org/AboutBayfield/documents/BayfieldEconDevPlanUniv.CO-DenverNov09.pdf
70 Қазақстан Республикасы Үкіметінің "Бизнестің жол картасы 2020" бағдарламасын бекіту туралы № 301 Қаулысы.- 2010, сҽуір
71 Моноқалаларды дамытудың 2020 жылдарға арналған Бағдарламасы
72 Қазақстан республикасы аймақтарының бҽсекеге қабілеттілік деңгейі жҽне оны жетілдіру//http://www.group-global.org/
73https://www.kmf.kz/
74 «Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры» акционерлік қоғамы // http://mail.gfss.kz/kz/press/451/41356
75 http://www.damu.kz/content/files/Spisok21MonogorodovSubsidirovanie
KreditovFondDamu.pdf [75].
76 http://www.damu.kz/13504.
77 Маршалова А.С, Новоселов А.С. Основы теории регионального воспроизводства: - Новосибирск: НГАЭ и У, 2008.- С. 192
78. Сүндетұлы Ж, Кҿмекбаева Ж. Әлеуметтік –экономикалық дамуды болжау жҽне жоспарлау; – Алматы: Ғылым баспасы, - 2002.-Б.53
79 Алимбаев, А. А. Региональная социально-экономическая система - Караганда: Санат, 2002 – С.514
80 "Алматы облысының ҽлеуметтік-экономикалық дамуы" талдамалы-ақпараттық журналы // http://www.almatyobl.stat.kz/
81 Zhanbyrbayeva A.N., Doskeyeva G.Zh. Regulation of integrated social and economic development of regions through program target management methods. Life Science Journal» USA. Life Sci J. 2013.- 612-615 p.
82 Алматы облысының 2016-2020 жылдарға арналған даму бағдарламасы
МАЗМҰНЫ
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН 6
БЕЛГІЛЕУЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ШАҒЫН ҚАЛАЛАРДЫ ДАМЫТУДАҒЫ ӨҢІРЛІК САЯСАТ
1.1 Мемлекеттік өңірлік саясаттың құрылымы және жүзеге асыру
құралдары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
Қазіргі кездегі шағын қалалар дамуын басқару ерекшеліктері ... ... . 16
2 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ШАҒЫН ҚАЛАЛАРЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ
ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстандағы шағын қалалардың әлеуметтік-экономикалық даму
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
2.2 Текелі қаласының әлеуметтік–экономикалық дамуы жағдайын талдау 32
2.3 Моноқаланың Кешенді даму жоспарының жүзеге асырылуы 43
3 ШАҒЫН ҚАЛАЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫН ЖЕТІЛДІРУ
БАҒЫТТАРЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Шағын қалаларды басқару және экономикалық даму тиімділігін
арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
3.2 Моноқалаларды дамытудың 2020 жылдарға арналған бағдарламасының
Алматы облысының әлеуметтік - экономикалық дамуын реттеуді
қалыптастыруға тұжырымдамалық ұсыныс ... ... ... ... 59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 72
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР
ЖІӨ -Жалпы ішкі өнім
ҰТ -Ұлттық табыс
ЖАӨ -Жалпы аймақтық өнім
ҒЗИ - Ғылыми Зерттеу Институты
МК - Мемлекеттік кәсіпорын
МКК - Мемлекеттік коммуналдық кәсіпорын
БК - Біріккен кәсіпорын
АҚ - Акционерлік қоғам
ЖШС - Жауапкершілігі шектеулі серіктестік
АТК - Ауылдық тұтыну кооперативтері
ТЭН - Техника-экономикалық негіздеме
ТМД - Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
ҚР - Қазақстан Республикасы
АҚШ - Америка құрама штаты
АҚ Акционерлік қоғам
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Еліміз тәуелсіздік алған алғаш жылдары
өңірде өндіріс тоқтап, бісекелестік экономикаға жедел кіріп кетуіне
кедергілер туындады. Қазақстанның басқа шағын қалаларына қарағанда моно
қалаларында шағын бизнес баяу қарқынмен дамыды. Осы және басқа да мәселелер
тізбегі – осы өңірлердегі халықтың тұрмыс деңгейін төмендетіп, халықтың
ауру-сырқаулығы, кедейшілік, жұмыссыздық сияқты көрсеткіштермен
ерекшеленіп отыратын Қазақстандағы дағдарыстық өңірлердің көшбасшысы
ретінде танылып келеді.
Тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейінгі жиырма бес жыл ішінде түрлі
бағытта тереңдете жүргізілген реформалар жүзеге асырылды. Мемлекеттік билік
тарапынан іске асырылған мұндай бетбұрыстар елдің аумақтық-ұйымдық
құрылымына елеулі ықпалын тигізіп, тұрғындардың әл-ауқатына да біршама
өзгерістер алып келгені белгілі. Елімізде өнеркәсіптік инфрақұрылымның
жаңаша қарқын алуы, халықтың жұмыспен қамтылуы және көші-қон мәселелерінің
туындауы шағын қалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуы, экономикадағы
маңызы, орны мен роліне біршама әсер етті. Осы ретте шағын қалалар және
олардың экономикасын басқарудың өзіндік бағыт-бағдарын қалыптастыру
қажеттігі айқын көрініс бере бастады.
Аталған бағытты жасақтауда басты мәселе өңірлердің әлеуметтік-
экономикалық дамуын жетілдіруге тікелей қатысты екендігі белгілі. Әрбір
өңірдің өзіндік табиғи және еңбек ресурстары, оларды орналастырудағы
ерекшеліктері, экономикалық даму деңгейі, өзіндік шаруашылық құрылымы бар.
Қазіргі кезеңде негізгі шаруашылық қызметтің өңірлерде жүзеге асырылатынын
ескерсек, оларға әлеуметтік-экономикалық мәселелерді өздігінен шешуге
лайықты қаржылық дербестіктің берілуі маңызды болып табылады. Осыған
орай, бүгінгі таңда мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы
өкілеттіліктерді ажырату, шағын қалалардың экономикалық қауіпсіздігін
қамтамасыз ету мәселелері еліміздің өңірлерінің экономикалық өсуіне
мүмкіндік беретін негізгі шарттар ретінде қарастырылып отыр. Сондықтан да,
Қазақстанның қуаттылығы - ең әуелі өңірлердің қуаттылығы. Елдің болашағы
экономикадағы келешегі зор салалардың дамуымен байланысты - деп Елбасы
Н.Ә.Назарбаев өңірлер дамуына ерекше назар аудару қажеттігін атап көрсетті
[1].
Елбасының Қазақстан халқына 2012 жылдың 14 желтоқсанында Қазақстан-
2050 стратегиясы Қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты Жолдауында,
Қазақстанның басты мақсаты 2050 жылға қарай әлемнің ең дамыған отыз елінің
қатарында болуға тиіс. Жаңа экономикалық бағыттың саясаты - пайда алу,
инвестициялар мен бәсекеге қабілеттіліктен қайтарым алу міндетіне
негізделген түгел қамтитын экономикалық прагматизм дей келе осыны жүзеге
асырудың бірі ретінде: ... біз өңірлерді дамытуда әлеуметтік
теңгерімсіздік мәселелерін шешуге назар аударуға тиіспіз... Ең алдымен,
мемлекеттік органдардың өңірлік даму саласындағы жұмыстарын үйлестіруді
күшейту қажет. Міндет – мемлекеттік және салалық барлық бағдарламалардың
орындалуын өңірлерді дамытудың басымдыққа ие міндеттерін шешумен үйлестіру
Елбасының тікелей тапсырмасымен жүзеге асырылып жатырған
Моноқалаларды дамыту - 2020, Өңірлерді дамыту 2020, Бизнестің жол
картасы 2020, Жұмыспен қамту 2020 және басқа бағдарламар шеңберінде
өңірлерді дамытуды мемлекеттiк қолдау жөніндегі шаралардың логикалық
жалғасы ретінде, шағын қалаларды дамыту шараларын шоғырландыра отырып және
оларды толықтыра отырып, елдiң дағдарыстан кейін дамуы жағдайында ұзақ
мерзiмдi негiзде дамытудың басым бағыты қалыптасты.
Дегенмен де, моно қалалардың дамуы өңірде жүзеге асырылып жатқан
әлеуметтік-экономикалық-экологиялық бағдарламалардың көмегімен заманның
ағымына ілесіп келеді. Қалада шағын және орта бизнесті несиелеу негізінде
шағын бизнес субьектілері құрылып, өңірдегі шағын кәсіпкерлік, сауда даму
үстінде. Сонда да болса, айта кету керек, моно қалалар әлі де болса,
қарқынды дамушы қалалар қатарына ене қойған жоқ. Мәселені шешу жолдарын
іздестіру маңыздылығы өңір тұрғындарының қазіргі кезде өткір әлеуметтік-
экономикалық, демографиялық, экологиялық, өндірістік-өнеркәсіптік
әлеуетінің, экологиялық хал-ахуалының және әлеуметтік-экономикалық
инфрақұрылымының әлеуеті мен мүмкіндіктерін талдап, сараптама жасау арқылы
дамудың жаңа бағыттары мен басымдылықтарын жасақтап, ұсынуды қажет етеді.
Айта кету керек, шағын қалалардың мәселелерді шешу бойынша тиімді
шаралар қабылдау үшін әлемдік тәжірибе зерделеніп те отыр. Шетелдік
тәжірибе көрсетіп отырғандай, шағын қалаларда қалыптасқан мәселелерді
шешудің негізгі жолдары - олардың экономикаларын әртараптандыру, көші-қонды
ынтыландыру, жекелеген жағдайларда - жұмысшылар мен мамандарды басқа
өңірлердегі осындай өндірістерге ауыстыру шаралары болып табылады.
Осылайша, жоғарыда айтып кеткендерді қорытындылай келе, біз
зерттелініп отырған мәселенің ғылыми және тәжірибелік маңызының зор екенін,
сондай - ақ бүгінгі таңда өзекті екенін айта аламыз.
Мәселенің заман талабымен көтеріліп, оларды шешу жолдарын ғылыми
тұрғыдан негіздеу зерттеу жұмысы тақырыбының өзектілігін және жалпы
мемлекеттік бағдарламалармен тұтастығын айқындап отыр.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Мемлекеттің аумақтық-экономикалық
дамуында шағын қалалардың экономикалық дамуы мен ондағы тұрғындардың
әлеуметтік-экономикалық хал-ахуалы бірқатар отандық және шетелдік
ғалымдардың еңбектерінде зерделенген. Өңірлердің, қалалардың даму қарқынын
талдау, олардың даму мүмкіндіктерін сараптау және болжамдау, өңірлік
саясаттың тиімді жүзеге асырылу жайы заманауи өзекті мәселелердің бірі
ретінде ғалымдар зерттеулерінде қарастырылған.
Отандық ғалымдар қатарында өңір мен оның экономикалық даму жолдарын
талдағандар ретінде М.Х Асылбеков, В.Я. Афанасьева, Ю.С.Дульщиков,
М.Б.Кенжегузин, С.К. Жақыпбеков және Г.С. Смағұлова сияқты ғалымдардың
зерттеулерін, сондай-ақ, өңірді басқаруды жетілдіру мәселелерін қарастырған
В.Архангелський, Е.Айтаханов, М.Баяндин, М. Дузбаева, Н.Ташимова сияқты
зерттеушілердің еңбектерінің ерекше маңызы бар.
Осы ретте жоғарыда аталған ғалымдардың еңбектері мен зерттеулерінің
теориялық және тәжірибиелік құндылығы шексіз. Дегенмен, шағын қалалардың,
экономикалық әлеуетін толыққанды жүзеге асыру, ондағы инвестициялық және
инновациялық жобаларды қаржыландыру және мемлекеттік қолдау мәселелері әлі
де болса, лайықты зерттеулер мен ғылыми негізделген ұсыныстармен
толықтырылмай отыр. Сондықтан да бұл мәселені ғылыми тұрғыдан зерттеу және
диссертациялық жұмысты орындау үшін бүгінгі күнгі өзекті тақырыптардың бірі
ретінде таңдап алуына негіз болды.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері.
Диссертациялық жұмыстың мақсаты - Қазақстанның шағын қалаларындағы
әлеуметтік-экономикалық даму үдерістерін теориялық тұрғыдан зерттеп, оған
әсер ететін факторларға тұжырымдама және талдау жасау негізінде олардың
экономикалық дамуының негізгі бағыттарын жетілдіру үшін ұсыныстар жасау.
Жұмыстың мақсатына қол жеткізу үшін келесі міндеттерді шешу қажет, атап
айтқанда:
– мемлекеттік өңірлік саясат және оны жүзеге асыру әдістері құралдары
мен механизмдеріне теориялық-әдістемелік тұрғыдан нақтылау;
– қазіргі кезеңде шағын қалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуына
талдау жасау;
– еліміздегі шағын қалалардың экономикалық даму ерекшеліктері мен
олардың өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымының өзекті мәселелерін
және оны шешу жолдарын анықтау;
– шағын қалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекет тарапынан
қаржылық қолдаудың тетіктерін негіздеу;
- моно қалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуын жетілдіру бағытында
ғылыми негізделген ұсыныстар жасау.
Зерттеу нысаны - Қазақстан Республикасының шағын қалалары (Текелі
қаласы).
Зерттеу пәні – шағын қалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуын
басқаруда қалыптасатын әлеуметтік-экономикалық қатынастар кешені.
Зерттеудің теориялық-әдістемелік негізін шағын қалалардың экономикалық
тұрғыдан қалыптасуы мен дамуын зерделейтін отандық және шетелдік
ғалымдардың еңбектері құрайды. Ғылыми жұмыстың ақпараттық базасына
Қазақстан Республикасы Үкіметінің шағын қалаларды дамытуға қатысты
қабылданған бағдарламалары, аймақтық бағдарламалар, Қазақстан
Республикасының Өңірлік даму министрлігінің, ҚР Статистика бойынша
Комитетінің материалдары мен мәліметтері негіз болды.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Диссертациялық зерттеу
барысында ғылыми жаңалық ретінде мынадай нәтижелер алынды:
- экономикадағы шағын қалалардың рөлі мен алатын орны айқындалды;
- еліміздің экономикасының қарқынды дамуында шағын қалаларды дамыту
бағдарламасының маңыздылығы нақтыланды;
- шағын қалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуының заманауи өзекті
мәселелері анықталып, оларды шешу жолдары талданды;
- шағын қалалар дамуында мемлекеттік қаржылық қолдаудың маңыздылығы
мен басым бағыттары айқындалды;
- моно қалалардың экономикалық әлеуетін арттыру бағытындағы жаңа
серпінді инвестициялық жобалардың тиімділігі сарапталды;
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдары:
– шағын қалаларды әлеуметтік-экономикалық дамытудың теориялық және
әдістемелік аспектілері;
– елімізде шағын қалалардың дамуына әсер етуші факторлар айқындалды
және осы факторлардың басым белгілеріне қарай топтастырылуы;
– шағын қалалардың бүгінгі күнгі әлеуметтік-экономикалық дамуына
сараптама жүргізіліп, өзекті мәселелерді шешу жолдары;
– моно қалалардың әлеуметтік-экономикалық әлеуетін арттыру
бағыттары.
Жұмыстың ғылыми-тәжірибелік маңыздылығы. Зерттеудің теориялық
және тәжірибелік маңыздылығын зерттеу барысында жасалған тұжырымдамалар мен
ұсыныстар әлеуметтік-экономикалық, демографиялық, инновациялық-техникалық
дамытудың мемлекеттік және өңірлік даму бағдарламаларын әзірлеу кезінде
қолдануға болатындығында. Зерттеу нәтижелерін мемлекеттік және жергілікті
басқару органдары өңірдің ұзақ мерзімді әлеуметтік-экономикалық даму
стратегиясын әзірлеу кезінде, өкілетті органдар мен әкімшіліктер қаланың
әлеуметтік-экономикалық ахуалын жақсарту жұмыстарын жүргізуінде қолдануына
болады. Сонымен қатар диссертацияның жекелеген тұжырымдамалары мен
қорытындылары ғылыми-зерттеу және оқу-әдістемелік жұмыстарда пайдалана
алады.
Басылымдар. Диссертация тақырыбы 2 мақала басылымда шығарылған.
Диссертация құрылымы. Диссертация кіріспе, үш бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ШАҒЫН ҚАЛАЛАРДЫ ДАМЫТУДАҒЫ ӨҢІРЛІК САЯСАТ
1. Мемлекеттік өңірлік саясаттың құрылымы және жүзеге асыру құралдары
Елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының ұзақ мерзімге арналған
стратегиясы табиғи, әлеуметтік-экономикалық және т.б. аумақтық факторларды
толықтай ескеріп, олардың мемлекеттік саясаттың барлық бағыттарында
нақтыланғанда ғана ғылыми тұрғыдан негізделген және жүзеге асу мүмкіндігі
жоғары болады.
Қазіргі уақытта республика кеңістігіндегі әлеуметтік-экономикалық
жағдайларының біркелкі болмауы мемлекет тарапынан жүргізілетін өңірлік
саясат ерекшеліктерін анықтайды. Осыған орай, мемлекеттің өңірлік
саясатының мақсаттары мен міндеттері, оларды жүзеге асыру механизмдері
анықталады.
Мемлекет экономиканың дамуы барысында кәсіпорындарға толықтай
дербестік бере отырып, олардың шаруашылық қызметіне тікелей араласпағанмен
де, жанама түрде (салықтар, экологиялық, монополияға қарсы шектеулер т.б.)
араласады. Бұл бәсекелестік жағдайында кәсіпорындардың тиімді қызмет
етуінің бір шарты деуге болады. Ал егер мемлекет өңірлермен дұрыс өзара
қарым-қатынас орнатпаған болса, немесе халықтың өмір сүруін қамтамасыз
ететін ортасы болып табылатын мемлекеттің барлық аумақтарының дамуы үшін
жауапкершіліктен бас тартатын болса, онда жүргізіліп жатқан реформалардың
оң нәтижеге жеткізбейтіндігі анық. Демек, өңірлердің дамуын мемлекеттік
реттеу – бұл олардың дамуының қажетті шарты [3].
Экономиканы мемлекеттік реттеудің ерекше бағыты ретінде қарастырылатын
өңірлік саясаттың қазіргі ерекшеліктерін қарастыру оның тиімді жүзеге
асуына ықпалын тигізетін негізгі мәселелердің бірі болып табылады.
Сондықтан да аймақтар дамуындағы қазіргі қалыптасып отырған жағдайда
саралау және соған орай аймақтық саясаттың бағыттарын айқындау өзекті
мәселеге айналады.
Қазақстан үшін әлеуметтік-экономикалық даму қарқынын тегістеуге
бағытталған мемлекеттік аймақтық саясатты жүргізу стратегиялық тұрғыдан
маңызды болып табылады. Ұлттық экономиканың тұрақты өсуі елдің проблемалық
аймақтарындағы өмір сүру жағдайын жақсартпайынша мүмкін емес. Республиканың
қазіргі экономикалық кеңістігі әлеуметтік, экономикалық, экологиялық ерекше
проблемаларымен сипатталатын әр түрлі аумақтарды қамтиды. Осы тұрғыдан
алғанда және өңірлердің мамандырылу қағидасына сәйкес республика өңірлерін
төрт топқа бөлуге болады:
- шаруашылықтарының құрылымы экспортқа бағытталған;
- индустриялық дамыған;
- агроөнеркәсіптік;
- дағдарыстық [4,5].
Бірінші топ – стратегиялық сипаттағы минералды ресурстардың
айтарлықтай қорларын иеленетін және ғылыми-өндірістік әлеуетінің қарқынды
дамуына жеткілікті мүмкіндігі бар, бірақ ауылдық аумақтарының экономикалық-
әлеуметтік артта қалуымен, экологиялық жағдайларының нашар болуымен
ерекшеленетін өңірлер. Бұл өңірлерге Қазақстан экономикасын дағдарыстан
шығару және тұрақтандырудың рөлі беріледі. Осы өңір топтары үшін
төмендегідей проблемалар кешенін шешу қажет деп атап көрсетуге болады:
- минералдық шикізат және көмірсутек шикізаттарын кешенді өндіру мен
өңдеудің жаңа технологияларын енгізу негізінде стратегиялық шикізат
түрлеріне бай жерлерді интенсивті игеру;
- отандық және шетелдік инвесторлар үшін қолайлы инвестициялық
климатты анықтайтын және әлемдік стандартқа жауап беретін жоғары дамыған
өндірістік, әлеуметтік және іскерлік инфрақұрылымдарын құру;
- ауылдық аумақтарының дамуындағы жинақталған күрделі мәселелерді
(әлеуметтік, экономикалық, экологиялық, т.б.) шешу.
Екінші топқа - ауыр индустрия салаларына нақты маманданған, жоғары
технологиялық ғылымды қажетсінетін өндіріс құру үшін қолайлы экономикалық
жағдайлары және жоғары ғылыми-өндірістік әлеуеті бар, негізінен қаржылық
ресурстармен өзін-өзі қамтамасыз ете алатын өңірлер жатады.
Бұл өңірлерді дамытуда шешуді талап ететін мәселелер қатарына
төмендегілерді жатқызуға болады:
- шетел инвестицияларын тарту жолымен экспорттық әлеуетті
қалыптастыру;
- жаңа ғылымды қажетсінетін өнімдер шығаруды ұйымдастыру, жаңа
технологиялар негізінде құрал-жабдықтар мен машиналар, электроника
құралдары, автомобиль құрылысы, жаңа материалдар, лазер технологиясын
дамыту;
- нарықтық инфрақұрылымды дамытуды жеделдету.
Үшінші топқа – ауылшаруашылығына маманданған агроөнеркәсіптік кешенді
өңірлер. Бұл топтағы өңірлер үшін халықтың жұмысбастылығын қамтамасыз ету
және жаңа жұмыс орындарын ашу мақсатында ауылшаруашылығымен оған сабақтаса
дамитын салаларда шағын және орта бизнесті дамыту қажет.
Олардың әлеуметтік-экономикалық дамуын тұрақтандыру үшін келесідей
мәселелер өз шешімін табуы тиіс:
- ауылшаруашылық өнімдерін өндіру үшін тиімді мамандандыруды жүзеге
асыру;
- ауылшаруашылық өнімінің жоғары сапалығын және экспорттық әлеуетінің
өсуін қамтамасыз етіндей өндірістік үрдістерге жаңа технология мен
техникаларды енгізу және пайдалану;
- тұтыну нарығын тепе-тең түрде дамыту мақсатында, тұтыну заттарын
өндіретін ауылшаруашылығының және өнеркәсіп салаларының материалдық-
техникалық базасын нығайту міндетті түрде өндірістік және әлеуметтік
инфрақұрылымдарды құру.
Төртінші топқа – қысылшаң (экстремальный) табиғи-климаттық, әлеуметтік-
экономикалық және техника-технологиялық жағдайдағы шаруашылықтың салалық
құрылымы ұтымды емес дағдарыстық өңірлер, сонымен қатар, экологиялық
дағдарысқа ұшыраған аудандар жатады. Бұл өңірлерде жинақталған мәселелерден
арылу үшін мемлекеттік реттеудің нақты шаралары қажет. Сонымен бірге, осы
топтағы өңірлердің дамуы үшін шешілуі тиіс мәселелер келесідей:
- экологиялық дағдарыстың тереңдеу үрдісінің алдын-алу;
- осы өңірлерде тұратын халықтардың өмір сүру сапасын және деңгейін
көтеру үшін материалдық негіз құру жөнінде нақты шаралар қабылдау;
- қоршаған табиғи ортасы адамдардың денсаулығына өте қауіпті ауылдық
өңірлерден, кіші және шағын қалалардан және басқа да тұрғылықты жерлерден
республикамыздың басқа аймақтарына орын ауыстырғысы келетін халықтар үшін
қажет жағдайлар жасау;
- шетелдік техникалық және гуманитарлық көмектерді тарту және оларды
тиімді пайдалану [5.,35б].
Республика аймақтарын мұндай топтастыру басқарудың аймақтық
мәселелерін тиімді шешуге және жергілікті шаруашылықтарды қарқынды дамытуға
мүмкіндік береді.
Проблемалық өңірлердің қатарына бірқатар себептердің салдарынан
экономикалық әлеуеті орташа республикалық көрсеткіштерден бірнеше есе
төмен, ал экономикасы өнеркәсіптің аз әртараптандырылған (диверсификация)
құрылымымен, нашар дамыған инфрақұрылымымен сипатталатын өңірлер жатады.
Мұндай өңірлер олардың өзіндік дамуын ынталандыратын мемлекеттің көмегіне
мұқтаж. Сондықтан да, экономикалық ғаламдану үрдісіне қадам басып отырған
Қазақстан үшін шешілуі тиіс басты міндет – өңірлер үшін жағымсыз
салдарларды бейтараптандыра отырып, олардың дамуы үшін қажет жағдайларды
қалыптастыру негізінде тиімді нәтижені ұлғайту.
Өңірлердің дағдарыстығының басты белгілері болып табылатындар:
- өндіріс қарқынының төмендеуі;
- халықтың өмір сүру деңгейінің төмендеуі (жан басына шаққандағы
табыстың төмендігі);
- жұмысбастылыққа қатысты жағымсыз тенденциялардың өрістеуі
(жұмыссыздықтың жоғары деңгейі);
- демографиялық, экологиялық, әлеуметтік қызметтер көрсету саласындағы
проблемалардың күшеюі және т.б. [6,7].
Өңірлердің біркелкі дамуы іргелі әлеуметтік үрдістерге жатады. Әрбір
елде салыстырмалы түрде өркендеген және артта қалған аймақтар бар – бұл
әлеуметтік-экономикалық, табиғи-климаттық, ресурстық және басқа
жағдайлармен байланысты табиғи, аумақтық айырмашылықтар.Осы орайдағы
мемлекеттің міндеті шектен тыс жоғары аймақтық саралауға жол бермеу болып
табылады.
Өмір сүру деңгейі мен сапасындағы шектен тыс өңірлік айырмашылықтар
көбінесе өңірлердің экономикалық, табиғи-климаттық, ресурстық және
инфрақұрылымдық ерекшеліктерімен анықталады, сондай-ақ олар мемелекеттің
теңестіру саясатын жүргізу үшін негіз болып табылады. Осы саясатты
жүзеге асырудың басқарушылық механизмінің негізгі міндеттерінің қатарына
артта қалған аймақтардағы өмір сүру деңгейі мен экономикалық даму
параметрлерін ең болмағанда орташа деңгейге (осы параметрлер бойынша)
біртіндеп жақындату жатады. Бұл жағдайда негізгі міндет мемлекет тарапынан
аймақтардың өзіндік дамуын ынталандыру: халықтың әлеуметтік бейімділігін
қолдау (қолайлы жерлерге көшіп қонуға көмек көрсететін) артта қалған
аймақтарға капитал мен инвестициялардың келуін ынталандыру және т.б. болып
табылады.
Өңірлердің дамуының кез келген аясындағы дағдарысты жою, бір жағынан
алғанда, экономикалық белсенділік деңгейімен байланысты. Әлеуметтік даму
салыстырмалы түрде дербестікке ие бола отырып, айтарлықтай дәрежеде
ресурстық мүмкіндіктермен анықталады, олар өз кезегінде экономикалық даму
деңгейіне байланысты. Екінші жағынан, нарықтық шаруашылықтың әлеуметтік
жағдайға зиянын тигізе отырып, тек қана экономикалық басымдыққа біржақты
бейімделуі ұлттық экономиканың және мемлекеттің дамуына қауіп туғызады.
Сондықтан мемлекеттік реттеудің әлеуметтік және экономикалық құраушыларының
тепе-теңдігі қажет. Экономикалық және әлеуметтік құраушылардың тепе-
теңдікте дамыта отырып, аймақ дамуындағы әр түрлі бағыттағы олқылықтардың
орнын толықтыруға және халықтың тұрмыс жағдайының деңгейін көтеруге болады,
бұл түптеп келгенде мемлекеттің өңірлік саясатының табысты жүргізілуін
анықтайтын негізгі шарттардың бірі болып табылады [8,9].
Өңірлік саясаттың мәні мен міндеттері және оларды жүзеге асырудың
өзіндік механизмдері бар (1-сурет).
Мемлекеттегі әрбір өңір өзімен-өзі жеке дами алмайды, өйткені басқа
өңірлердің даму барысында зиянын тигізбес үшін оның ерекшеліктерін де
ескеруі тиіс. Сондықтан да экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесіндегі
өңірлік саясатының маңызы ерекше бола түседі. Мемлекет әрбір өңір үшін
бағдарлама жасап, сол бойынша өңірлер өзінің даму бағытын жүзеге асырады.
Бәсекелестік экономикаға өту барысындағы өңірлік саясат біршама
өзгермелі болып келеді. Әрбір өңірдің ерекшеліктеріне қарай, кейбір аймақта
мемлекет тарапынан экономиканың қалыптасуы үшін жалпы құқықтық режимді
қолдау жеткілікті болса, басқасында экономикалық белсенділікті ынталандыру
қажет, келесі біреуінде, өңірлік экономикаға экономикалық және әкімшілік
әсер ету әдістері қажет т.б [10].
Мемлекеттегі әрбір өңір өзімен-өзі жеке дами алмайды, өйткені басқа
өңірлердің даму барысында зиянын тигізбес үшін оның ерекшеліктерін де
ескеруі тиіс. Сондықтан да экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесіндегі
өңірлік саясатының маңызы ерекше бола түседі. Мемлекет әрбір өңір үшін
бағдарлама жасап, сол бойынша өңірлер өзінің даму бағытын жүзеге асырады.
Ескерту – [2] әдебиет негізінде құрастырылды
Сурет 1. Өңірді басқару және оны мемлекеттік реттеу жүйесінің орны
Бәсекелі экономикаға өту барысындағы өңірлік саясат біршама өзгермелі
болып келеді. Әрбір өңірдің ерекшеліктеріне қарай, кейбір өңірде мемлекет
тарапынан нарықтық экономиканың қалыптасуы үшін жалпы құқықтық режимді
қолдау жеткілікті болса, басқасында экономикалық белсенділікті ынталандыру
қажет, келесі біреуінде, өңірлік экономикаға экономикалық және әкімшілік
әсер ету әдістері қажет т.б. [11].
Тәуелсіз мемлекетіміздің өңірлік саясатын жүзеге асыру тиімді басқару
жүйесін қалыптастырмайынша жоғары нәтижеге жеткізбейтіндігі көптеген
дамыған мемлекеттердің тәжірибесімен дәлелденіп отырған ақиқат. Қазіргі
уақытта ешбір мемлекет ел ішіндегі тиімді аумақтық басқару жүйесінсіз
бәсекеге қабілетті болып, әлемдегі өзінің лайықты орнына ие бола алмайды.
Өздерінің мемлекеттік басқару жүйесін қазіргі талаптарға сай “жаңартқан”
мемлекеттер өз аумақтарында шаруашылық кәсіпорындарын орналастыру үшін, шет
ел инвестицияларын тарту үшін тартымдырақ бола түсті. Ал бұл қазіргі
ғаламдану үрдісі белең алып отырған әлемдік бәсекелестік жағдайында аса
маңызды.
Өңірлік басқарудың әрбір нақты функциясының жүзеге асырылуына және
оның тиімділігіне басқару объектісінің қанағаттандырылуы деңгейі үнемі
сарапшылық бағалау негізінде анықталып отырылуы тиіс.
Экономикалық қатынастардың қалыптасу және даму жағдайларына байланысты
тиімді экономикалық реформаларын ғылыми негіздеу үшін өңірлік экономика
үлкен маңызға ие болады.
Өңірлік саясаттың міндеттері:
- мемлекет пен жекелеген аумақтардың мүдделерін үйлестіру;
- аумақтық дамудың әрекетті механизімін жақсарту;
- ресурстық, ғылыми, еңбек әлеуметтерін барынша пайдалану.
Қазақстан үшін өңірлік даму мақсаттары ретінде төменгілерді атауға
болады:
- әрбір өңірдегі халықтың тұрмыс-жағдайының деңгейін теңестіру;
- дағдарыстық өңірлерді құрылымдық қайта құру;
- өңірлердің кешенді дамуын жеке өңірлік мақсаттармен ұштастыру;
- тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ету [12].
Тәуелсiздiк алғанға дейiн Қазақстанның аумақтық дамуы бұрынғы KCPО-ның
бiртұтас халық шаруашылығы кешенiнiң шеңберiнде айқындалды және
орталықтандырылған директивтi жоспарлау негiзiнде жүзеге асырылды.
Ұлттық экономиканың жұмыс iстеу жағдайында экономикалық әлеуеттi
дамыту мен орналастыру және халықты таратып орналастыру мәселелерi
негiзiнен нарықтық тетiктер арқылы айқындалады.
Сонымен қатар, мемлекет елдiң орнықты экономикалық дамуы, халықтың
қолайлы тыныс-тiршiлiгi және бар ресурстық әлеуеттi ұтымды пайдалану үшiн
жүйелi жағдайды қамтамасыз етуге тиiс.
1.2 Қазіргі кездегі шағын қалалар дамуын басқару ерекшеліктері
Қала зерттеу әдебиеттерінде шағын және үлкен емес қала ұғымының
сандық критериін анықтау мәселелері соңына дейін зерттелмеген. 60-шы
жылдарға қатысты ғалымдардың жұмыстарында “шағын” ұғымына тұрғындар саны
20 мыңнан аспайтын қалалар жатады деп берілген. Кейінірек тұрғындар саны
20 мыңға дейінгі қалалардың дамуының өзіндік ерекшеліктерін мойындай отырып
бұл шеңберді 50 мың адамға дейін кеңейткен. Белгіленген жоғарғы шекарадан
едәуір тыс шығатын көрсеткіштер берілген зерттеулерде жиі кездеседі.
Біздің ойымызша, белгіленген дефинициялар шартты сипаттамаға ие болуы
керек, өйткені шағын қалалар мәселелерінің өзектігі олардың әр
қайсысындағы тұрғын сандарының белгіленуімен анықталмайды.
Қазақстанның шағын қалалары оның аумағы өндірістік және агро-
индустриалдық игеру базасында құрылған. Сондықтан шағын қалалардың басым
бөлігі индустриалды қоныстануларға жатса, кейбіреуі индустриалды-аграрлық
мәнге ие [13].
Шағын қалалар дамуын мемлекеттік реттеудің негізгі мақсаты -
өңірлердің тұрақты экономикалық өсуіне мүмкіндіктер жасау негізінде бүкіл
республика экономикасының өркендеуіне жол ашу болып табылады. Көздеген
мақсатқа жету - мемлекеттік және өңірлік мүдделердің бірлігін, олардың
ұштастырылуын көздейді [14].
Шағын қалалар дамуын жақсартудың мәні аймақты басқару функцияларын
бөлу қағидаларын, мемлекеттік және жергілікті деңгейде өңірлік саясатты
жүзеге асыру қағидаларын, сонымен қатар нақты экономикалық механизмдерді
жасақтау 2-суретте көрсетілген.
Ескерту – [3] әдебиет негізінде құрастырылды
Сурет 2. Шағын қалалар дамуын басқаруда өңірлік саясаттың
құрамы мен құрылымы
Өңірлік саясатты елімізді дамытудың жалпы ұлттық мақсаттары шегінде
жүзеге асырады және экономиканың даму жағдайына тәуелді. Экономикалық
дағдарыс кезеңінде – экономикалық мақсаттар, ал экономикалық өсу кезеіңінде
әлеуметтік мақсаттар артықшылыққа ие болады.
Тиiсiнше мемлекеттiң аумақтық даму процестерiн реттеудегi мiндеттерi
өзгеруге тиiс.
Қазiргi кезеңде мемлекет мiндеттерi экономика мен еңбек ресурстарын
экономикалық тұрғыдан перспективалы аудандарға және тыныс-тiршiлiк үшiн
қолайлы табиғи-климаттық аймақтарға шоғырландыруды ынталандыруға, нарық
субъектiлерiнiң экономикалық белсендiлiгiн өсiру үшiн жағдайлар жасауға
және әлемдiк шаруашылық жүйесiне үйлесiмдi кiрiктiрiлген бiртұтас iшкi
экономикалық кеңiстiктi қалыптастыруға келiп тiреледi. Жоғарыда көрсетiлген
мiндеттердi iске асыру елдi дамытудың геоэкономикалық және геосаяси
факторларын ескеруге тиiс. Жаһандану мен халықаралық бәсекелестiктiң күшеюi
елдiң әлемдiк нарықтарға ұстанымдануының тиiмдi стратегиясын тұжырымдауды
талап етедi. Өңiрлер мен iрi қалалар бәсекелiк стратегияны тұжырымдаумен,
еңбек бөлiнiсiнiң ұлттық қана емес, өңiрлiк және әлемдiк жүйесiнен де орын
iздеумен айналысуға тиiс [15].
Осы Стратегия, экономикалық кеңiстiктiк және халықты таратып
орналастыруды қалыптастыруды, кластерлердi қалыптастырумен өзара
байланыстыра отырып аумақтарды инфрақұрылымдық қамтамасыз етудi қоса
алғанда, елдiң аумақтық дамуының стратегиялық бағыттарын айқындайды және
тиiстi мемлекеттiк, салалық және өңiрлiк бағдарламаларды әзiрлеудiң немесе
түзетудiң негiзi болып қызмет атқаратын болады. Бұдан басқа, бұл құжат
республикалық, өңiраралық және облыстық маңызы бар өндiрiстiк,
энергетикалық, инженерлiк, көлiк-коммуникациялық және әлеуметтiк
инфрақұрылымдарды үйлестiре дамытуға бағытталған мемлекеттiк
инвестициялардың (ұлттық компаниялардың қаражатын қоса алғанда) негiзгi
басымдықтарын айқындауға мүмкiндiк бередi. Стратегияда белгiленген iс-қимыл
өздерiнiң ағымдағы жоспарлары мен ұзақ мерзiмдi даму стратегияларын әзiрлеу
мен iске асыру кезiнде кәсiпкерлiк сектор, оның iшiнде сыртқы инвесторлар
үшiн бағдар болуға тиiс [5].
Саяси экономияның негізін қалаушылардың бірі Адам Смит Халықтар
байлығы (1776 ж.) атты еңбегінде, тұрмыстық жағдайдың еңбектің бөлінісімен
байланысты болатынына көз жеткізіп, мынадай ой айтады: егер әр адам
өздерінің жұмыс орындарында әртүрлі еңбек операцияларын орындауға толық
маманданса, онда еңбек өнімділігі көтеріліп, оның бөлінісі тиімді түрде
жүзеге асады, ал еңбектің бөлінісі дұрыс болуы үшін барлық өндіріс
факторлары мен дайын өнім өзара байланыста болуы шарт. Осы логиканы
ұстанатын болсақ, онда еңбек бөлінісінің тереңдеуі алға қойылған
өндірістік мақсатқа, оған жеткізу үшін қолданылатын материалдық құрал-
жабдықтарға байланысты. Басқаша айтқанда, қоғамның өндіргіш күштерінің
дамуы пайдалы еңбектің бөлінісіне тікелей байланысты [16].
Елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының ұзақ мерзімге арналған
стратегиясы табиғи, әлеуметтік-экономикалық және т.б. аумақтық факторларды
толықтай ескеріп, оларды мемлекеттік саясаттың барлық бағыттарында
нақтылағанда ғана ғылыми тұрғыдан негізделген және жүзеге асу мүмкіндігі
өте жоғары. Қазіргі уақытта республика кеңістігіндегі әлеуметтік-
экономикалық даму жағдайларының біркелкі болмауы мемлекет тарапынан
жүргізілетін аймақтық саясат ерекшкліктерін анықтайды. Соған орай өңірлік
саясатының мақсаттары мен міндеттері, оларды жүзеге асыру механизмдері
анықталады.
Қазақстанның аймақтық экономикалық саясаты унитарлық мемлекет саясаты
ретінде құрылады. Осыған орай, аймақтық экономикалық саясат, орталық
үкіметпен қоса аймақтық билік органдарымен де жүргізілуі тиіс. Тек орталық
билікте ғана жалпы елдің экономикалық өсуін ынталандыру, жалпы әлеуметтік
шиеленісуді азайту үшін аймақ пен салалар арасындағы пайданы тиімді қайта
бөлу, елдің экономикалық өсуін ынталандыру, жалпы әлеуметтік шиеленісуді
азайту үшін аймақ пен салалар арасындағы пайданы тиімді қайта бөлу, елдің
экономикалық дамуындағы терең аймақтық және салалық теңсіздікті қысқартуға
мүмкүндік беретін тұрақты экономикалық өсу траекториясына шығу тәрізді
күрделі мәселелерді шешуге мүмкүндік бар.
Өңірлік саясаттың екі деңгейлілігі екі басқару субъектісін-орталық
(Үкімет) пен өңірді (өңірлік басқару органдары) анық бөліп көрсетумен
байланысты болып отыр [17].
Экономикалық қатынастар негізінде дамып отырған елдерде өңірлік дамуға
мемлекеттің араласуының екі негізгі мақсатын бөліп қарастырады:
-“әділдік”, яғни барлық аймақ тұрғындары үшін жақсы тұрмыс-жағдайына
жетудің тең мүмкіндіктерін қамтамассыз ету;
-“тиімділік”, жалпы ұлттың тұрмыс жағдайын көтеру мақсатында әр
өңірдің өндірістік әлеуметін тиімді пайдалану талап етіледі. Бұл екі мақсат
қарама-қайшы да біріңғай да болуы мүмкін. Мысалы, экономикалық өсу
кезеңінде бірінші мақсат басымдылыққа ие болса, дағдарыс кезеңінде екінші
мақсат алдыңғы орынға шығады. Қазіргі кезде әлеуметтік-экономикалық жүйенің
күрделенуіне орай басқарудың көп деңгейлі жүйесі кеңінен таралып отыр.
Соған сәйкес қалыптасқан теориялық негізінде, жоғары деңгейдегі басқару
құрылымы өзінен кейінгі басқару құрылымдарына үш негізгі тәсілмен ықпалын
тигізді:
- мақсаттар қою арқылы;
- белгілі бір күтілетін нәтежиені жүктеу арқылы;
- ресурстарға шектеу қою арқылы [18].
Мемлекеттік басқаруды орталықсыздандырудыру өңірлік деңгейдегі
басқару функциялары рөлінің өсуіне алып келеді. Осыған орай, билік
деңгейлері арасында өкілеттіліктерді, жауапкершіліктер мен функцияларды
бөлу жүзеге асырылуы тиіс. Биліктің барлық деңгейлері:
- халыққа әлеуметтік кепілдіктерді ұсынуы және негізгі конституциялық
құқықтарын қамтамасыз етуі тиіс;
- шаруашылық жүргізудің әр түрлі механизмдерін қолдануды реттеуі
қажет;
- халыққа қажет, бірақ пайдасы аз және тиімділігі төмен кәсіпорындарды
ұйымдастыру мен қолдау жөніндегі функцияларды жүзеге асыруы тиіс;
- басқару органдары өңірдің артта қалған аудандарын дамыту саясатын
жүргізуі тиіс;
- табиғат қорғау шараларын жүргізуі тиіс [19].
Индустриялық-инновациялық инфрақұрылымды дамыту үшін мыналар
көзделеді:
- индустриялық-инновациялық инфрақұрылым (индустриялық және арнайы
экономикалық аймақтар, технопарктер, бизнес-инкубаторлар) қалыптастырудың
және дамытудың бірыңғай саясатын әзірлеу;
- арнайы экономикалық аймақтардың жұмыс істеу тиімділігін арттыруға,
сондай-ақ, оларды құру мен орналастыру мәселелеріне жүйелілік беруге
бағытталған Арнайы экономикалық аймақтар туралы Қазақстан Республикасы
Заңының жаңа редакциясын қабылдау;
- 2015-2020 жылдар ішінде құрылатын индустриялық аймақтардың тізбесін
айқындау;
- басым бағыттар бойынша, оның ішінде халықаралық қатысумен
мемлекеттік, салааралық, салалық және өңірлік сипаттағы технологиялық
парктер мен технологиялық бизнес-инкубаторлар желісін одан әрі дамыту;
- жер учаскелерін бөлу, осы қызмет түріне арналған инвестициялық
преференциялар беру жолымен индустриялық аймақтар, технопарктер мен бизнес-
инкубаторлар құруға жеке меншік бизнесті тарту жөнінде шаралар кешенін
әзірлеу;
- Үкімет пен мемлекеттік холдингтердің жеке меншік сектормен бірлескен
күш-жігері құрылған арнайы экономикалық және индустриялық аймақтарды
сапалы толықтыруға, сондай-ақ Өзбекстанмен, Ресеймен және Қытаймен
шекаралас өңірлерде капиталды қажетсінетін өңдеуші өндірістерді өрістетуге
және кеңейтуге бағытталатын болады. Қорғас шекара маңы ынтымақтастығының
халықаралық орталығы негізінде Қорғас-Шығыс қақпасы сауда-экономикалық
аймағы құрылады [20].
Ұқсас шаралар Қазақстан ауқымында өсу нүктесі болатын өңірлерде де
қабылданатын болады. Экономиканың өңдеуші секторына талап етілетін тапшы
кәсіптерді талдау негізінде экономиканы білікті еңбек кадрларымен
қамтамасыз ету үшін жыл сайын мамандықтардың тізбесі жасалады, олар бойынша
оқыту мемлекеттің қолдауымен жүргізіледі.
Қазіргі заманғы қажетті шеберханалары, оқу жабдықтары бар қазіргі
заманғы, жақсы жарақтандырылған оқу орындарының желісін кеңейту мақсатында
кәсіптік-техникалық білім беруді қолдау әрі қаржыландыру принципі қайта
қаралды. Техникалық орта білім беру желісін дамытудан басқа, Үкімет
мемлекеттік білім беру тапсырысы бойынша оқитындарға мемлекеттік гранттарды
кеңейту, стипендиялар төлеу мен жатақханалар беру жолымен халықты оқуға
тарту үшін қосымша ынталандырулар туғызу мәселесін қарайды. Кәсіптік
техникалық училищелер түлектерінің талап етілуін арттыру үшін оларды оқыту
бағдарламалары қазіргі заманғы өндірістік процеске бейімделетін болады. Осы
мақсаттарда оқу бағдарламаларын әзірлеу үшін әлеуетті жұмыс берушілер –
кәсіпорындар белсенді түрде тартылады. Өнеркәсіп кәсіпорындарында ұзақ
мерзімді өндірістік практикадан жыл сайын міндетті өту мәселесі зерделенеді
[21].
1. ҚАЗАҚСТАННЫҢ ШАҒЫН ҚАЛАЛАРЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ
ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстандағы шағын қалалардың әлеуметтік-экономикалық даму жағдайы
Қазақстанда тұрғындарының саны 50 мыңнан аспайтын 60 шағын қалалар
бар. Олардың 41 шағын қаласы ауылдық аудандардың әкiмшiлiк орталықтары
болып табылады, ол шағын қалалардың 68%-ын және ауылдық аудандар санының
25%-ын құрайды. 19 шағын қала ауылдық аудандардың орталықтары болып
табылмайды. Елдiң аумағындағы шағын қалалар әркелкi орналасқан (кесте 1)
[22].
Кесте 1 - Қазақстан Республикасындағы шағын қалалардың облыстар бойынша
саны
№ Облыс аттары Тұрғындар саны, Шағын қалалар Тұрғындар
адам, 2016 жыл саны саны, адам
1 Ақмола 736 528 9 4223-43440
2. Ақтөбе 834 813 7 1500-27684
3. Алматы 2 015 727 9 13845-46680
4. Атырау 581 468 1 47123
5. Шығыс Қазақстан 1 395 271 7 7537-40881
6. Жамбыл 1 098 693 3 23396-32870
7. Батыс Қазақстан 629 932 1 34040
8. Қарағанды 1 378 288 6 6442-43085
9. Қостанай 881 452 3 25881-35842
10.Маңғыстау 633 096 2 4416-62251
11.Қызылорда 753 148 2 4143-29356
12.Павлодар 755 640 1 38551
13.Солтүстiк Қазақстан 571 637 4 7819-11668
14.Оңтүстiк Қазақстан 2 788 653 5 19260-37575
Ескерту – Автордың құрастыруы
Шағын қалалардың экономикасы мен әлеуметтiк саласына қатысты талдау
негiзгi проблемаларды бөлiп көрсетуге мүмкiндiк бердi. Оларға жататындар:
- шағын қалалар дамуының тиiмдi стратегиялары мен бағдарламаларының
болмауы;
-дамуына қаражаттың болмауы, жоғары тұрған бюджетке тәуелдiлiгi;
- өмiр сапасы мен деңгейiнiң төмендiгi;
- жұмыссыздық деңгейiнiң жоғарылығы;
- қала құру кәсiпорындарына тәуелдiлiгi;
- өндiрiстiк және көлiк нысандарының инфрақұрылымының тозу үлесiнiң
жоғарылығы;
- экономиканың барлық салаларындағы мамандар мен бiлiктi
жұмысшылардың жетiспеуi;
- көптеген қалалардың облыс орталықтарынан қашықтығы мен көлiк
байланыстарының қанағатсыз деңгейi;
- экологиялық проблемалар [23].
Реформалар жылдары барысында шағын қалалардың көбінде өнеркәсіптік
өндіріс саны азайды. Әсіресе өндіру тұрғысындағы қалаларда бұл жағдайға
олардағы пайдалы қазбалардың сарқылуы, өнімге сұраныстың азаюына байланысты
тап болды. Нәтижесінде шағын қалалардың жалпы санынан дағдарыс жағдайындағы
қалалар бөлініп тұр, олар әлеуметтік-экономикалық дамудың ең төменгі
көрсеткіштеріне ие. Ондай қалаларға: Державинск, Степняк (Ақмола облысы),
Алға, Шалқар (Ақтөбе облысы), Абай, Қарқаралы (Қарағанды облысы), Арқалық,
Жетіқара (Қостанай облысы), Текелі (Алматы облысы), Форт-Шевченко
(Маңғыстау облысы) жатады.
Шағын қалалардағы өндірістік өнеркәсіптер бір-екі салада маманданумен
сипатталады, олардағы басқа салалар әлсіз дамыған немесе мүлде жоқ. Өнім
көлемінің азаюы немесе қалақұру өндірістерінің тоқтап қалуы қаланың жалпы
әлеуметтік-экономикалық жағдайының нашарлауына алып келеді [24].
Тұрғындар санына шаққандағы ең аз өндірістік өнімдер көлемі ауыл
шаруашылық аудандарының орталықтары болып табылатын қалаларға тән (Сарқанд,
Үштөбе, Жаркент, Есік, Степняк және т. б.).
Пайдалы қазбаларды өндіру орындарында орналасқан шағын қалалардың
дамуы кен орнының өмірлік циклына және өнімге сұраныс дәрежесіне
байланысты.
Батыс Қазақстандағы жаңа мұнай және газ кен орындарын игеру аймағында
орналасқан шағын қалалар (Ақсай, Жаңаөзен, Құлсары, Қандыағаш) өнеркәсіптік
өндірістің өсуінің жоғары серпілісіне, инвестицияның үлкен көлемдеріне және
тұрғындарының жоғары табыстарына ие.
Сонымен қатар өндірумен айналысса да жағдайы нашарлаған бірқатар шағын
қалалар бар, олардағы бұл жағдай пайдалы қазбалалардың сарқылуы мен өнімге
сұраныстың азаюына байланысты орын тауып отыр. Бұндай қалаларға: Арқалық
(бокситтер қоры біртіндеп сарқылып бара жатыр), Текелі (рудадағы пайдалы
заттардың мөлшері азаюына байланысты оларды өндіру тиімсіз болып отыр),
Жетіқара (асбестке деген сұраныстың азаюы), Абай (тиімсіз көмір
шахталарының жабылуы) сияқты қалалар жатады.
Шағын қалалар арасынан өндірістік өнеркәсіптер тоқтатылған немесе ең
төмен сатысына түсірілген қалалар тобын айыруға болады, олар - Степняк,
Державинск, Қарқаралы, Жем, Темір, Қазалы [25].
Шағын қалалардағы кіші бизнесті дамытуға өндірістік және тұтынушылық
қажеттіліктің аздығы, кәсіпкерлердің өтімді кепілдік мүлкінің жоқтығына
байланысты қаржы-несиелік ресурстардың қол жеткізсіздігі кедергі болып
отыр.
Қазіргі кезде шағын қалалардың әлеуметтік инфрақұрылымы әлеуметтік
саланы оңтайландыру негізінде қысқарды, алайда тұрғындардың мектеп,
ауруханалар, медицина қызметкерлерімен қамтамасыз етілуі орташа облыстық
көрсеткіштерге жақындаған. Барлық шағын қалаларда мәдениет және спорт
мекемелері жұмыс істейді. Мәселе қаржының жеткіліксіздігінде. Оңтүстік
аймақтағы шағын қалалар тұрғындар санының оралмандардың келуімен өсіп
отырғандығына байланысты жаңа жалпы білім мектептерін, медицина
объектілерін салу қажет етіледі. Дәрігерлер, мұғалімдер, әлеуметтік
қызметкерлер жетіспеушілігі сезілуде. Қалалардың дамуының маңызды
факторларының бірі – су ресурстарының болуы әрі оның сапасы. Республиканың
шағын қалалары өндіріс пен тұрғындар қажеттілігіне арналған сумен
қамтамасыз етілуінің түрлі деңгейіне ие. Әкімшіліктер мәліметтері бойынша
Степняктың тұрғындарының 95%, Арқалықтың 28%, Аралдың 32%, Қарқаралының 35%
сапалы ауыз суына қол жеткізбеген. Бұл қалалардың тұрғындары ашық су
тоғандарының суын пайдаланады немесе алып келінетін суды пайдаланады. Шағын
қалалардың негізгі проблемалары тіршілікті қамтамасыз ететін объектілерді
ұстау проблемасы (қазандықтар, жылу, канализациялық және су құбырлары
жүйесі, электрмен қамтамасыз ету, тұрғын қоры және әлеуметтік-тұрмыстық-
мәдени объектілер) [26].
Су құбырлары мен канализация жүйелерінің ескіруі ең ақырғы
дәрежесінде. Шағын қалалардың басым бөлігінде су құбыры мен канализация
жүйесі, тазарту құрылымдары жарамсыздыққа келіп қоршаған ортаны ластайтын,
әрі түрлі ауруларды тарататын көздерге айналған.
Шағын қалалардың коммуналды өнеркәсіптері шығынды болып табылады.
Шағын қалаларға жыл сайын облыс бюджеті тарапынан мазут, көмір, газ сатып
алып, жылыту маусымын өткізуге мүмкіндік беретін дотациялар қажет.
Энерготасымалдаушылардың бағаларының жоғары болуы, транспорттық тарифтердің
жоғары болуы қалалардың жылумен қамтамасыз етілуінің дербес қаржыландыруына
мүмкіндік бермейді. Тұрғындар коммуналды қызмет төлемдерін төлей алмайды.
Алайда, барлық қалалардағы әлеуметтік саланы сауықтыруға бөлінетін
бюджеттік қаржы көп емес. Олардың қалыпты қызмет етуіне бюджет қаржысы
жетпейді. Бұған байланысты республика үкіметіне ең алдымен өмірлік
қажеттілігі бар салаларды олардың қоғамдық маңыздылықтарын мойындау
арқасында дамыту бойынша мемлекеттік стратегияны жасау қажет. Бұл
стратегия әлеуметтік инфрақұрылымның барлық салалары алдында тұрған
міндеттерді орындау есебі арқылы жасалынуы қажет [27].
Демографиялық позицияны анықтаушы тұрғындардың саны болып табылады.
Зерттелу кезеңі барысында Қазақстанда кенттену үдерісі қарқынды дамыды,
оның нәтижесінде тұрғындары аграрлы мемлекеттен қалалық тұрғындар үлес
салмағы көп республикаға айналды. 2003 –2013 жылдар аралығында шағын
қалалардың абсолютті санының көбеюіне қарамастан олардағы тұрғындар саны аз
болып қала берді. Ірі өзгерістер өндіріс тығыздығын жоғарылату және
негізінен ірі қалалардағы тұрғын санының көбеюімен байланысты болды [28].
Қазақстанның шағын қалалар тұрғындары санының өсуінде табиғи өсім
демографиялық құрылымды құруға айтарлықтай ықпал еткен жоқ. Индустриалды
қалалардың тұрғындар санының өсуіне көші-қон әсер етті, ал бұндай
қалалардағы табиғи өсім қарқыны жалпы республикалықтан төмен болды. 20
мыңға дейін тұрғыны бар қалалар өздерінің тұрғындарын жоғары дәрежедегі
көші-қонға байланысты жоғалтып отыр. Шағын қалалардың маңызды әлеуметтік
проблемаларының бірі тұрғындарының жұмыспен қамтамасыз етілу деңгейі болып
табылады.
Қазіргі уақытта еліміздің көптеген аймақтарындағы шағын қалалар әр
түрлі дағдарыстық жағдайда тұр. Сондықтан да бұл аймақтардағы шағын
қалалардың экономикалық жағдайын жақсарту үшін мемлекеттік қолдау қажет,
яғни аймақтың дағдарыстық дәрежесін зерттеу, оларды анықтайтын
критерийлерді белгілеу және дағдарыстық жағдайдан шығу жолдарын айқындау
керек.
Дағдарысқа ұшыраған қала деп - орта есеппен алғандағы мемлекеттің
экономикалық жағдайынан төмен жағдайдағы қаланы айтамыз [29]. Еліміздің
әрбір аймағының экономикалық жағдайы қаншалықты төмен екенін сандық түрде
көрсету үшін қолданыстағы немесе қолдануға мүмкін жаңа индекстер
пайдалануға болады. Бұндай индекстерге қатысты жақсы жағдайды”
көрсеткіштерін жатқызуға болады. Бұған әрбір адамға шаққандағы жалпы
аймақтық өнімнің келуі. Бұндай жағдайда „дағдарысқа ұшыраған шағын
қалаларға” ел ішіндегі әр адамға шаққандағы ең төмен аймақтық өнімді
көрсететін аймақ жатқызылады. Басқа көрсеткіштердің ішінен „қатысты артта
қалу” көрсеткіштерін атап көрсетуге болады. Бұл көрсеткіштерге жұмыссыздық
немесе кедейшілік деңгейін жатқызуға болады.
Аймақтың дағдарысқа ұшырағандығын анықтайтын негізгі критерийлері болып
бюджет көлемінде шығынның көбеюі, ол мына формуламен анықталады:
Пр=Р-Д\Р*100%,
(1)
мұндағы: Р- шаруашылық субъектілері бюджетінің әлеуметтік үлесті
шығыны; несиелік қарыздың жоғарлығы, тұрмыстық-коммуналдық шаруа шылық
субсидиялар және т.б. болып табылады; Д- мемлекеттің қаржылық көмегін
ескергендегі кіріс субъектісі болып табылады.
Бюджет көлеміндегі кірістен шығынның артық болу есепті көрсеткіші
пайыздық қатынаста оң мәнді береді, яғни ол нөлден жоғары болуы керек.
Осыған байланысты дағдарысты аймақтарды іріктеу жүреді және әлеуметтік
маңызы бар баптардағы шығындарды жабуға жетпейтін сомма немесе есепті
абсолютті сумма анықталады (Аб), (Аб=Р-Д). [30].
Әдетте шағын қалалардың аумағында болып жатқан әрекеттердің барлығы
адамдармен және қоғаммен олардың пайдасына бағытталған болып көрінетін.
Сондықтан дағдарысқа ұшыраған шағын қалалар өндіріс орталықтарында
құрылымдық қайта құру жүргізілуі керек;
- ірі өнеркәсіп бірлестіктерін бір-бірінен технологиялық жағынан
тәуелсіз, нарықтық жағдайларға тез жауап бере алатын және анағұрлым кіші
мобильді бөлімшелерге сегментациялау;
- шығарылатын өнімнің құрылымын нарықтың талаптарына сай етіп жетілдіру
мақсатымен баламалы өндірістерді құру, қазіргі жұмыс жасайтындарды
профильдеу;
- халықтың тұрмысын жақсарту және жұмыспен қамтамасыз ету мақсатымен
шағын және орта бизнесті дамыту [31].
Қазақстанда шағын қалалардың дамуына қатысты Моноқалаларды дамыту
бағдарламасы 2012 жылғы 27 қаңтардағы Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту –
Қазақстан дамуының басты бағыты атты Мемлекет басшысының Қазақстан халқына
Жолдауын іске асыру шеңберінде әзірленді [32].
Моноқалаларды дамыту бағдарламасы елдің аумақтық-кеңістіктік дамуының
2020 жылға дейінгі болжамды схемасын іске асыру тетіктерінің бірі болып
табылады.
Бұл ретте құжат Өңірлерді дамыту, Бизнестің жол картасы 2020,
Жұмыспен қамту 2020 және басқа бағдарламар шеңберінде өңірлерді дамытуды
мемлекеттiк қолдау жөніндегі шаралардың логикалық жалғасы, монобейінді
қалаларды (моноқалалар) дамыту шараларын шоғырландыра отырып және оларды
толықтыра отырып, елдiң дағдарыстан кейін дамуы жағдайында ұзақ мерзiмдi
негiзде дамыту болып табылады [33].
Моноқала – бұл бір немесе бірнеше (көп емес) қала құраушы, бір бейінді
және шикізаттық бағыттағы қаланың экономикалық және әлеуметтік жағдайын
айқындайтын кәсiпорындарда еңбекке жарамды халықтың және өнеркәсіп
өндірісінің негізгі бөлігі (20 пайыздан астамы) шоғырландырылған қала.
Моноқалалар санатына тұрғындарының саны 10 мыңнан 200 мыңға дейін
адамы бар:
1) қаланың негізінен өңдеу секторының қала құраушы кәсіпорындарының
өнеркәсіп өндірісінің көлемі жалпы қалалық өндіріс көлемінің 20 пайыздан
астамын құрайтын (мономамандандыру);
2) қаланың қала құраушы кәсіпорындарында жұмыспен қамтылған халықтың 20
пайыздан астамы жұмыс істейтін;
3) қала құраушы кәсіпорындары жартылай істейтін немесе мүлдем
істемейтін өлшемдердің бірімен сипатталатын қалалар кіреді. Бұл ретте
көптеген моноқалаларға қаламен экономикалық тығыз байланыстағы қала
маңындағы кенттер мен ауылдық елді мекендер әкімшілік бағыныста.
Моноқалалар тізбесі Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 20
наурыздағы отырысында мақұлданған [34].
Бағдарлама моноқалалардың қазіргі әлеуметтік-экономикалық проблемаларын
шешуге, еңбек және экономикалық әлеуетті ескере отырып оларды одан әрі
дамытудың перспективалық бағыттарын, сондай-ақ табиғи басымдықтарын
анықтауға бағытталған. Қазіргі уақытта Қазақстанда 27 моноқала бар (2-
кесте).
Кесте 2 - Қазақстан Республикасы моноқалалар тізбесі
№ Моноқалалардың атауы Халық саны, Экономикалық
адам әлеует (ЖАӨ
20122016 бағалауы бша)
1 Ақмола обл. Степногорск қ. 64 316 46 94 орташа
2 Ақтөбе обл. Хромтау қ. 24 617 21 156жоғары
3 Алматы обл. Текелі қ. 28 656 30 707орташа
4 Атырау обл. Құлсары қ. 53 513 54 711орташа
5 Батыс Қазақстан обл. Ақсай қ. 33 610 38 386орташа
6 Жамбыл обл. Қаратау қ. 27 317 27 365орташа
7 Жамбыл обл. Жаңатас қ. 21 098 21 192төмен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН 6
БЕЛГІЛЕУЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ШАҒЫН ҚАЛАЛАРДЫ ДАМЫТУДАҒЫ ӨҢІРЛІК САЯСАТ
1.1 Мемлекеттік өңірлік саясаттың құрылымы және жүзеге асыру
құралдары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
Қазіргі кездегі шағын қалалар дамуын басқару ерекшеліктері ... ... . 16
2 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ШАҒЫН ҚАЛАЛАРЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ
ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстандағы шағын қалалардың әлеуметтік-экономикалық даму
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
2.2 Текелі қаласының әлеуметтік–экономикалық дамуы жағдайын талдау 32
2.3 Моноқаланың Кешенді даму жоспарының жүзеге асырылуы 43
3 ШАҒЫН ҚАЛАЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫН ЖЕТІЛДІРУ
БАҒЫТТАРЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Шағын қалаларды басқару және экономикалық даму тиімділігін
арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
3.2 Моноқалаларды дамытудың 2020 жылдарға арналған бағдарламасының
Алматы облысының әлеуметтік - экономикалық дамуын реттеуді
қалыптастыруға тұжырымдамалық ұсыныс ... ... ... ... 59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 72
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР
ЖІӨ -Жалпы ішкі өнім
ҰТ -Ұлттық табыс
ЖАӨ -Жалпы аймақтық өнім
ҒЗИ - Ғылыми Зерттеу Институты
МК - Мемлекеттік кәсіпорын
МКК - Мемлекеттік коммуналдық кәсіпорын
БК - Біріккен кәсіпорын
АҚ - Акционерлік қоғам
ЖШС - Жауапкершілігі шектеулі серіктестік
АТК - Ауылдық тұтыну кооперативтері
ТЭН - Техника-экономикалық негіздеме
ТМД - Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
ҚР - Қазақстан Республикасы
АҚШ - Америка құрама штаты
АҚ Акционерлік қоғам
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Еліміз тәуелсіздік алған алғаш жылдары
өңірде өндіріс тоқтап, бісекелестік экономикаға жедел кіріп кетуіне
кедергілер туындады. Қазақстанның басқа шағын қалаларына қарағанда моно
қалаларында шағын бизнес баяу қарқынмен дамыды. Осы және басқа да мәселелер
тізбегі – осы өңірлердегі халықтың тұрмыс деңгейін төмендетіп, халықтың
ауру-сырқаулығы, кедейшілік, жұмыссыздық сияқты көрсеткіштермен
ерекшеленіп отыратын Қазақстандағы дағдарыстық өңірлердің көшбасшысы
ретінде танылып келеді.
Тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейінгі жиырма бес жыл ішінде түрлі
бағытта тереңдете жүргізілген реформалар жүзеге асырылды. Мемлекеттік билік
тарапынан іске асырылған мұндай бетбұрыстар елдің аумақтық-ұйымдық
құрылымына елеулі ықпалын тигізіп, тұрғындардың әл-ауқатына да біршама
өзгерістер алып келгені белгілі. Елімізде өнеркәсіптік инфрақұрылымның
жаңаша қарқын алуы, халықтың жұмыспен қамтылуы және көші-қон мәселелерінің
туындауы шағын қалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуы, экономикадағы
маңызы, орны мен роліне біршама әсер етті. Осы ретте шағын қалалар және
олардың экономикасын басқарудың өзіндік бағыт-бағдарын қалыптастыру
қажеттігі айқын көрініс бере бастады.
Аталған бағытты жасақтауда басты мәселе өңірлердің әлеуметтік-
экономикалық дамуын жетілдіруге тікелей қатысты екендігі белгілі. Әрбір
өңірдің өзіндік табиғи және еңбек ресурстары, оларды орналастырудағы
ерекшеліктері, экономикалық даму деңгейі, өзіндік шаруашылық құрылымы бар.
Қазіргі кезеңде негізгі шаруашылық қызметтің өңірлерде жүзеге асырылатынын
ескерсек, оларға әлеуметтік-экономикалық мәселелерді өздігінен шешуге
лайықты қаржылық дербестіктің берілуі маңызды болып табылады. Осыған
орай, бүгінгі таңда мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы
өкілеттіліктерді ажырату, шағын қалалардың экономикалық қауіпсіздігін
қамтамасыз ету мәселелері еліміздің өңірлерінің экономикалық өсуіне
мүмкіндік беретін негізгі шарттар ретінде қарастырылып отыр. Сондықтан да,
Қазақстанның қуаттылығы - ең әуелі өңірлердің қуаттылығы. Елдің болашағы
экономикадағы келешегі зор салалардың дамуымен байланысты - деп Елбасы
Н.Ә.Назарбаев өңірлер дамуына ерекше назар аудару қажеттігін атап көрсетті
[1].
Елбасының Қазақстан халқына 2012 жылдың 14 желтоқсанында Қазақстан-
2050 стратегиясы Қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты Жолдауында,
Қазақстанның басты мақсаты 2050 жылға қарай әлемнің ең дамыған отыз елінің
қатарында болуға тиіс. Жаңа экономикалық бағыттың саясаты - пайда алу,
инвестициялар мен бәсекеге қабілеттіліктен қайтарым алу міндетіне
негізделген түгел қамтитын экономикалық прагматизм дей келе осыны жүзеге
асырудың бірі ретінде: ... біз өңірлерді дамытуда әлеуметтік
теңгерімсіздік мәселелерін шешуге назар аударуға тиіспіз... Ең алдымен,
мемлекеттік органдардың өңірлік даму саласындағы жұмыстарын үйлестіруді
күшейту қажет. Міндет – мемлекеттік және салалық барлық бағдарламалардың
орындалуын өңірлерді дамытудың басымдыққа ие міндеттерін шешумен үйлестіру
Елбасының тікелей тапсырмасымен жүзеге асырылып жатырған
Моноқалаларды дамыту - 2020, Өңірлерді дамыту 2020, Бизнестің жол
картасы 2020, Жұмыспен қамту 2020 және басқа бағдарламар шеңберінде
өңірлерді дамытуды мемлекеттiк қолдау жөніндегі шаралардың логикалық
жалғасы ретінде, шағын қалаларды дамыту шараларын шоғырландыра отырып және
оларды толықтыра отырып, елдiң дағдарыстан кейін дамуы жағдайында ұзақ
мерзiмдi негiзде дамытудың басым бағыты қалыптасты.
Дегенмен де, моно қалалардың дамуы өңірде жүзеге асырылып жатқан
әлеуметтік-экономикалық-экологиялық бағдарламалардың көмегімен заманның
ағымына ілесіп келеді. Қалада шағын және орта бизнесті несиелеу негізінде
шағын бизнес субьектілері құрылып, өңірдегі шағын кәсіпкерлік, сауда даму
үстінде. Сонда да болса, айта кету керек, моно қалалар әлі де болса,
қарқынды дамушы қалалар қатарына ене қойған жоқ. Мәселені шешу жолдарын
іздестіру маңыздылығы өңір тұрғындарының қазіргі кезде өткір әлеуметтік-
экономикалық, демографиялық, экологиялық, өндірістік-өнеркәсіптік
әлеуетінің, экологиялық хал-ахуалының және әлеуметтік-экономикалық
инфрақұрылымының әлеуеті мен мүмкіндіктерін талдап, сараптама жасау арқылы
дамудың жаңа бағыттары мен басымдылықтарын жасақтап, ұсынуды қажет етеді.
Айта кету керек, шағын қалалардың мәселелерді шешу бойынша тиімді
шаралар қабылдау үшін әлемдік тәжірибе зерделеніп те отыр. Шетелдік
тәжірибе көрсетіп отырғандай, шағын қалаларда қалыптасқан мәселелерді
шешудің негізгі жолдары - олардың экономикаларын әртараптандыру, көші-қонды
ынтыландыру, жекелеген жағдайларда - жұмысшылар мен мамандарды басқа
өңірлердегі осындай өндірістерге ауыстыру шаралары болып табылады.
Осылайша, жоғарыда айтып кеткендерді қорытындылай келе, біз
зерттелініп отырған мәселенің ғылыми және тәжірибелік маңызының зор екенін,
сондай - ақ бүгінгі таңда өзекті екенін айта аламыз.
Мәселенің заман талабымен көтеріліп, оларды шешу жолдарын ғылыми
тұрғыдан негіздеу зерттеу жұмысы тақырыбының өзектілігін және жалпы
мемлекеттік бағдарламалармен тұтастығын айқындап отыр.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Мемлекеттің аумақтық-экономикалық
дамуында шағын қалалардың экономикалық дамуы мен ондағы тұрғындардың
әлеуметтік-экономикалық хал-ахуалы бірқатар отандық және шетелдік
ғалымдардың еңбектерінде зерделенген. Өңірлердің, қалалардың даму қарқынын
талдау, олардың даму мүмкіндіктерін сараптау және болжамдау, өңірлік
саясаттың тиімді жүзеге асырылу жайы заманауи өзекті мәселелердің бірі
ретінде ғалымдар зерттеулерінде қарастырылған.
Отандық ғалымдар қатарында өңір мен оның экономикалық даму жолдарын
талдағандар ретінде М.Х Асылбеков, В.Я. Афанасьева, Ю.С.Дульщиков,
М.Б.Кенжегузин, С.К. Жақыпбеков және Г.С. Смағұлова сияқты ғалымдардың
зерттеулерін, сондай-ақ, өңірді басқаруды жетілдіру мәселелерін қарастырған
В.Архангелський, Е.Айтаханов, М.Баяндин, М. Дузбаева, Н.Ташимова сияқты
зерттеушілердің еңбектерінің ерекше маңызы бар.
Осы ретте жоғарыда аталған ғалымдардың еңбектері мен зерттеулерінің
теориялық және тәжірибиелік құндылығы шексіз. Дегенмен, шағын қалалардың,
экономикалық әлеуетін толыққанды жүзеге асыру, ондағы инвестициялық және
инновациялық жобаларды қаржыландыру және мемлекеттік қолдау мәселелері әлі
де болса, лайықты зерттеулер мен ғылыми негізделген ұсыныстармен
толықтырылмай отыр. Сондықтан да бұл мәселені ғылыми тұрғыдан зерттеу және
диссертациялық жұмысты орындау үшін бүгінгі күнгі өзекті тақырыптардың бірі
ретінде таңдап алуына негіз болды.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері.
Диссертациялық жұмыстың мақсаты - Қазақстанның шағын қалаларындағы
әлеуметтік-экономикалық даму үдерістерін теориялық тұрғыдан зерттеп, оған
әсер ететін факторларға тұжырымдама және талдау жасау негізінде олардың
экономикалық дамуының негізгі бағыттарын жетілдіру үшін ұсыныстар жасау.
Жұмыстың мақсатына қол жеткізу үшін келесі міндеттерді шешу қажет, атап
айтқанда:
– мемлекеттік өңірлік саясат және оны жүзеге асыру әдістері құралдары
мен механизмдеріне теориялық-әдістемелік тұрғыдан нақтылау;
– қазіргі кезеңде шағын қалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуына
талдау жасау;
– еліміздегі шағын қалалардың экономикалық даму ерекшеліктері мен
олардың өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымының өзекті мәселелерін
және оны шешу жолдарын анықтау;
– шағын қалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекет тарапынан
қаржылық қолдаудың тетіктерін негіздеу;
- моно қалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуын жетілдіру бағытында
ғылыми негізделген ұсыныстар жасау.
Зерттеу нысаны - Қазақстан Республикасының шағын қалалары (Текелі
қаласы).
Зерттеу пәні – шағын қалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуын
басқаруда қалыптасатын әлеуметтік-экономикалық қатынастар кешені.
Зерттеудің теориялық-әдістемелік негізін шағын қалалардың экономикалық
тұрғыдан қалыптасуы мен дамуын зерделейтін отандық және шетелдік
ғалымдардың еңбектері құрайды. Ғылыми жұмыстың ақпараттық базасына
Қазақстан Республикасы Үкіметінің шағын қалаларды дамытуға қатысты
қабылданған бағдарламалары, аймақтық бағдарламалар, Қазақстан
Республикасының Өңірлік даму министрлігінің, ҚР Статистика бойынша
Комитетінің материалдары мен мәліметтері негіз болды.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Диссертациялық зерттеу
барысында ғылыми жаңалық ретінде мынадай нәтижелер алынды:
- экономикадағы шағын қалалардың рөлі мен алатын орны айқындалды;
- еліміздің экономикасының қарқынды дамуында шағын қалаларды дамыту
бағдарламасының маңыздылығы нақтыланды;
- шағын қалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуының заманауи өзекті
мәселелері анықталып, оларды шешу жолдары талданды;
- шағын қалалар дамуында мемлекеттік қаржылық қолдаудың маңыздылығы
мен басым бағыттары айқындалды;
- моно қалалардың экономикалық әлеуетін арттыру бағытындағы жаңа
серпінді инвестициялық жобалардың тиімділігі сарапталды;
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдары:
– шағын қалаларды әлеуметтік-экономикалық дамытудың теориялық және
әдістемелік аспектілері;
– елімізде шағын қалалардың дамуына әсер етуші факторлар айқындалды
және осы факторлардың басым белгілеріне қарай топтастырылуы;
– шағын қалалардың бүгінгі күнгі әлеуметтік-экономикалық дамуына
сараптама жүргізіліп, өзекті мәселелерді шешу жолдары;
– моно қалалардың әлеуметтік-экономикалық әлеуетін арттыру
бағыттары.
Жұмыстың ғылыми-тәжірибелік маңыздылығы. Зерттеудің теориялық
және тәжірибелік маңыздылығын зерттеу барысында жасалған тұжырымдамалар мен
ұсыныстар әлеуметтік-экономикалық, демографиялық, инновациялық-техникалық
дамытудың мемлекеттік және өңірлік даму бағдарламаларын әзірлеу кезінде
қолдануға болатындығында. Зерттеу нәтижелерін мемлекеттік және жергілікті
басқару органдары өңірдің ұзақ мерзімді әлеуметтік-экономикалық даму
стратегиясын әзірлеу кезінде, өкілетті органдар мен әкімшіліктер қаланың
әлеуметтік-экономикалық ахуалын жақсарту жұмыстарын жүргізуінде қолдануына
болады. Сонымен қатар диссертацияның жекелеген тұжырымдамалары мен
қорытындылары ғылыми-зерттеу және оқу-әдістемелік жұмыстарда пайдалана
алады.
Басылымдар. Диссертация тақырыбы 2 мақала басылымда шығарылған.
Диссертация құрылымы. Диссертация кіріспе, үш бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ШАҒЫН ҚАЛАЛАРДЫ ДАМЫТУДАҒЫ ӨҢІРЛІК САЯСАТ
1. Мемлекеттік өңірлік саясаттың құрылымы және жүзеге асыру құралдары
Елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының ұзақ мерзімге арналған
стратегиясы табиғи, әлеуметтік-экономикалық және т.б. аумақтық факторларды
толықтай ескеріп, олардың мемлекеттік саясаттың барлық бағыттарында
нақтыланғанда ғана ғылыми тұрғыдан негізделген және жүзеге асу мүмкіндігі
жоғары болады.
Қазіргі уақытта республика кеңістігіндегі әлеуметтік-экономикалық
жағдайларының біркелкі болмауы мемлекет тарапынан жүргізілетін өңірлік
саясат ерекшеліктерін анықтайды. Осыған орай, мемлекеттің өңірлік
саясатының мақсаттары мен міндеттері, оларды жүзеге асыру механизмдері
анықталады.
Мемлекет экономиканың дамуы барысында кәсіпорындарға толықтай
дербестік бере отырып, олардың шаруашылық қызметіне тікелей араласпағанмен
де, жанама түрде (салықтар, экологиялық, монополияға қарсы шектеулер т.б.)
араласады. Бұл бәсекелестік жағдайында кәсіпорындардың тиімді қызмет
етуінің бір шарты деуге болады. Ал егер мемлекет өңірлермен дұрыс өзара
қарым-қатынас орнатпаған болса, немесе халықтың өмір сүруін қамтамасыз
ететін ортасы болып табылатын мемлекеттің барлық аумақтарының дамуы үшін
жауапкершіліктен бас тартатын болса, онда жүргізіліп жатқан реформалардың
оң нәтижеге жеткізбейтіндігі анық. Демек, өңірлердің дамуын мемлекеттік
реттеу – бұл олардың дамуының қажетті шарты [3].
Экономиканы мемлекеттік реттеудің ерекше бағыты ретінде қарастырылатын
өңірлік саясаттың қазіргі ерекшеліктерін қарастыру оның тиімді жүзеге
асуына ықпалын тигізетін негізгі мәселелердің бірі болып табылады.
Сондықтан да аймақтар дамуындағы қазіргі қалыптасып отырған жағдайда
саралау және соған орай аймақтық саясаттың бағыттарын айқындау өзекті
мәселеге айналады.
Қазақстан үшін әлеуметтік-экономикалық даму қарқынын тегістеуге
бағытталған мемлекеттік аймақтық саясатты жүргізу стратегиялық тұрғыдан
маңызды болып табылады. Ұлттық экономиканың тұрақты өсуі елдің проблемалық
аймақтарындағы өмір сүру жағдайын жақсартпайынша мүмкін емес. Республиканың
қазіргі экономикалық кеңістігі әлеуметтік, экономикалық, экологиялық ерекше
проблемаларымен сипатталатын әр түрлі аумақтарды қамтиды. Осы тұрғыдан
алғанда және өңірлердің мамандырылу қағидасына сәйкес республика өңірлерін
төрт топқа бөлуге болады:
- шаруашылықтарының құрылымы экспортқа бағытталған;
- индустриялық дамыған;
- агроөнеркәсіптік;
- дағдарыстық [4,5].
Бірінші топ – стратегиялық сипаттағы минералды ресурстардың
айтарлықтай қорларын иеленетін және ғылыми-өндірістік әлеуетінің қарқынды
дамуына жеткілікті мүмкіндігі бар, бірақ ауылдық аумақтарының экономикалық-
әлеуметтік артта қалуымен, экологиялық жағдайларының нашар болуымен
ерекшеленетін өңірлер. Бұл өңірлерге Қазақстан экономикасын дағдарыстан
шығару және тұрақтандырудың рөлі беріледі. Осы өңір топтары үшін
төмендегідей проблемалар кешенін шешу қажет деп атап көрсетуге болады:
- минералдық шикізат және көмірсутек шикізаттарын кешенді өндіру мен
өңдеудің жаңа технологияларын енгізу негізінде стратегиялық шикізат
түрлеріне бай жерлерді интенсивті игеру;
- отандық және шетелдік инвесторлар үшін қолайлы инвестициялық
климатты анықтайтын және әлемдік стандартқа жауап беретін жоғары дамыған
өндірістік, әлеуметтік және іскерлік инфрақұрылымдарын құру;
- ауылдық аумақтарының дамуындағы жинақталған күрделі мәселелерді
(әлеуметтік, экономикалық, экологиялық, т.б.) шешу.
Екінші топқа - ауыр индустрия салаларына нақты маманданған, жоғары
технологиялық ғылымды қажетсінетін өндіріс құру үшін қолайлы экономикалық
жағдайлары және жоғары ғылыми-өндірістік әлеуеті бар, негізінен қаржылық
ресурстармен өзін-өзі қамтамасыз ете алатын өңірлер жатады.
Бұл өңірлерді дамытуда шешуді талап ететін мәселелер қатарына
төмендегілерді жатқызуға болады:
- шетел инвестицияларын тарту жолымен экспорттық әлеуетті
қалыптастыру;
- жаңа ғылымды қажетсінетін өнімдер шығаруды ұйымдастыру, жаңа
технологиялар негізінде құрал-жабдықтар мен машиналар, электроника
құралдары, автомобиль құрылысы, жаңа материалдар, лазер технологиясын
дамыту;
- нарықтық инфрақұрылымды дамытуды жеделдету.
Үшінші топқа – ауылшаруашылығына маманданған агроөнеркәсіптік кешенді
өңірлер. Бұл топтағы өңірлер үшін халықтың жұмысбастылығын қамтамасыз ету
және жаңа жұмыс орындарын ашу мақсатында ауылшаруашылығымен оған сабақтаса
дамитын салаларда шағын және орта бизнесті дамыту қажет.
Олардың әлеуметтік-экономикалық дамуын тұрақтандыру үшін келесідей
мәселелер өз шешімін табуы тиіс:
- ауылшаруашылық өнімдерін өндіру үшін тиімді мамандандыруды жүзеге
асыру;
- ауылшаруашылық өнімінің жоғары сапалығын және экспорттық әлеуетінің
өсуін қамтамасыз етіндей өндірістік үрдістерге жаңа технология мен
техникаларды енгізу және пайдалану;
- тұтыну нарығын тепе-тең түрде дамыту мақсатында, тұтыну заттарын
өндіретін ауылшаруашылығының және өнеркәсіп салаларының материалдық-
техникалық базасын нығайту міндетті түрде өндірістік және әлеуметтік
инфрақұрылымдарды құру.
Төртінші топқа – қысылшаң (экстремальный) табиғи-климаттық, әлеуметтік-
экономикалық және техника-технологиялық жағдайдағы шаруашылықтың салалық
құрылымы ұтымды емес дағдарыстық өңірлер, сонымен қатар, экологиялық
дағдарысқа ұшыраған аудандар жатады. Бұл өңірлерде жинақталған мәселелерден
арылу үшін мемлекеттік реттеудің нақты шаралары қажет. Сонымен бірге, осы
топтағы өңірлердің дамуы үшін шешілуі тиіс мәселелер келесідей:
- экологиялық дағдарыстың тереңдеу үрдісінің алдын-алу;
- осы өңірлерде тұратын халықтардың өмір сүру сапасын және деңгейін
көтеру үшін материалдық негіз құру жөнінде нақты шаралар қабылдау;
- қоршаған табиғи ортасы адамдардың денсаулығына өте қауіпті ауылдық
өңірлерден, кіші және шағын қалалардан және басқа да тұрғылықты жерлерден
республикамыздың басқа аймақтарына орын ауыстырғысы келетін халықтар үшін
қажет жағдайлар жасау;
- шетелдік техникалық және гуманитарлық көмектерді тарту және оларды
тиімді пайдалану [5.,35б].
Республика аймақтарын мұндай топтастыру басқарудың аймақтық
мәселелерін тиімді шешуге және жергілікті шаруашылықтарды қарқынды дамытуға
мүмкіндік береді.
Проблемалық өңірлердің қатарына бірқатар себептердің салдарынан
экономикалық әлеуеті орташа республикалық көрсеткіштерден бірнеше есе
төмен, ал экономикасы өнеркәсіптің аз әртараптандырылған (диверсификация)
құрылымымен, нашар дамыған инфрақұрылымымен сипатталатын өңірлер жатады.
Мұндай өңірлер олардың өзіндік дамуын ынталандыратын мемлекеттің көмегіне
мұқтаж. Сондықтан да, экономикалық ғаламдану үрдісіне қадам басып отырған
Қазақстан үшін шешілуі тиіс басты міндет – өңірлер үшін жағымсыз
салдарларды бейтараптандыра отырып, олардың дамуы үшін қажет жағдайларды
қалыптастыру негізінде тиімді нәтижені ұлғайту.
Өңірлердің дағдарыстығының басты белгілері болып табылатындар:
- өндіріс қарқынының төмендеуі;
- халықтың өмір сүру деңгейінің төмендеуі (жан басына шаққандағы
табыстың төмендігі);
- жұмысбастылыққа қатысты жағымсыз тенденциялардың өрістеуі
(жұмыссыздықтың жоғары деңгейі);
- демографиялық, экологиялық, әлеуметтік қызметтер көрсету саласындағы
проблемалардың күшеюі және т.б. [6,7].
Өңірлердің біркелкі дамуы іргелі әлеуметтік үрдістерге жатады. Әрбір
елде салыстырмалы түрде өркендеген және артта қалған аймақтар бар – бұл
әлеуметтік-экономикалық, табиғи-климаттық, ресурстық және басқа
жағдайлармен байланысты табиғи, аумақтық айырмашылықтар.Осы орайдағы
мемлекеттің міндеті шектен тыс жоғары аймақтық саралауға жол бермеу болып
табылады.
Өмір сүру деңгейі мен сапасындағы шектен тыс өңірлік айырмашылықтар
көбінесе өңірлердің экономикалық, табиғи-климаттық, ресурстық және
инфрақұрылымдық ерекшеліктерімен анықталады, сондай-ақ олар мемелекеттің
теңестіру саясатын жүргізу үшін негіз болып табылады. Осы саясатты
жүзеге асырудың басқарушылық механизмінің негізгі міндеттерінің қатарына
артта қалған аймақтардағы өмір сүру деңгейі мен экономикалық даму
параметрлерін ең болмағанда орташа деңгейге (осы параметрлер бойынша)
біртіндеп жақындату жатады. Бұл жағдайда негізгі міндет мемлекет тарапынан
аймақтардың өзіндік дамуын ынталандыру: халықтың әлеуметтік бейімділігін
қолдау (қолайлы жерлерге көшіп қонуға көмек көрсететін) артта қалған
аймақтарға капитал мен инвестициялардың келуін ынталандыру және т.б. болып
табылады.
Өңірлердің дамуының кез келген аясындағы дағдарысты жою, бір жағынан
алғанда, экономикалық белсенділік деңгейімен байланысты. Әлеуметтік даму
салыстырмалы түрде дербестікке ие бола отырып, айтарлықтай дәрежеде
ресурстық мүмкіндіктермен анықталады, олар өз кезегінде экономикалық даму
деңгейіне байланысты. Екінші жағынан, нарықтық шаруашылықтың әлеуметтік
жағдайға зиянын тигізе отырып, тек қана экономикалық басымдыққа біржақты
бейімделуі ұлттық экономиканың және мемлекеттің дамуына қауіп туғызады.
Сондықтан мемлекеттік реттеудің әлеуметтік және экономикалық құраушыларының
тепе-теңдігі қажет. Экономикалық және әлеуметтік құраушылардың тепе-
теңдікте дамыта отырып, аймақ дамуындағы әр түрлі бағыттағы олқылықтардың
орнын толықтыруға және халықтың тұрмыс жағдайының деңгейін көтеруге болады,
бұл түптеп келгенде мемлекеттің өңірлік саясатының табысты жүргізілуін
анықтайтын негізгі шарттардың бірі болып табылады [8,9].
Өңірлік саясаттың мәні мен міндеттері және оларды жүзеге асырудың
өзіндік механизмдері бар (1-сурет).
Мемлекеттегі әрбір өңір өзімен-өзі жеке дами алмайды, өйткені басқа
өңірлердің даму барысында зиянын тигізбес үшін оның ерекшеліктерін де
ескеруі тиіс. Сондықтан да экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесіндегі
өңірлік саясатының маңызы ерекше бола түседі. Мемлекет әрбір өңір үшін
бағдарлама жасап, сол бойынша өңірлер өзінің даму бағытын жүзеге асырады.
Бәсекелестік экономикаға өту барысындағы өңірлік саясат біршама
өзгермелі болып келеді. Әрбір өңірдің ерекшеліктеріне қарай, кейбір аймақта
мемлекет тарапынан экономиканың қалыптасуы үшін жалпы құқықтық режимді
қолдау жеткілікті болса, басқасында экономикалық белсенділікті ынталандыру
қажет, келесі біреуінде, өңірлік экономикаға экономикалық және әкімшілік
әсер ету әдістері қажет т.б [10].
Мемлекеттегі әрбір өңір өзімен-өзі жеке дами алмайды, өйткені басқа
өңірлердің даму барысында зиянын тигізбес үшін оның ерекшеліктерін де
ескеруі тиіс. Сондықтан да экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесіндегі
өңірлік саясатының маңызы ерекше бола түседі. Мемлекет әрбір өңір үшін
бағдарлама жасап, сол бойынша өңірлер өзінің даму бағытын жүзеге асырады.
Ескерту – [2] әдебиет негізінде құрастырылды
Сурет 1. Өңірді басқару және оны мемлекеттік реттеу жүйесінің орны
Бәсекелі экономикаға өту барысындағы өңірлік саясат біршама өзгермелі
болып келеді. Әрбір өңірдің ерекшеліктеріне қарай, кейбір өңірде мемлекет
тарапынан нарықтық экономиканың қалыптасуы үшін жалпы құқықтық режимді
қолдау жеткілікті болса, басқасында экономикалық белсенділікті ынталандыру
қажет, келесі біреуінде, өңірлік экономикаға экономикалық және әкімшілік
әсер ету әдістері қажет т.б. [11].
Тәуелсіз мемлекетіміздің өңірлік саясатын жүзеге асыру тиімді басқару
жүйесін қалыптастырмайынша жоғары нәтижеге жеткізбейтіндігі көптеген
дамыған мемлекеттердің тәжірибесімен дәлелденіп отырған ақиқат. Қазіргі
уақытта ешбір мемлекет ел ішіндегі тиімді аумақтық басқару жүйесінсіз
бәсекеге қабілетті болып, әлемдегі өзінің лайықты орнына ие бола алмайды.
Өздерінің мемлекеттік басқару жүйесін қазіргі талаптарға сай “жаңартқан”
мемлекеттер өз аумақтарында шаруашылық кәсіпорындарын орналастыру үшін, шет
ел инвестицияларын тарту үшін тартымдырақ бола түсті. Ал бұл қазіргі
ғаламдану үрдісі белең алып отырған әлемдік бәсекелестік жағдайында аса
маңызды.
Өңірлік басқарудың әрбір нақты функциясының жүзеге асырылуына және
оның тиімділігіне басқару объектісінің қанағаттандырылуы деңгейі үнемі
сарапшылық бағалау негізінде анықталып отырылуы тиіс.
Экономикалық қатынастардың қалыптасу және даму жағдайларына байланысты
тиімді экономикалық реформаларын ғылыми негіздеу үшін өңірлік экономика
үлкен маңызға ие болады.
Өңірлік саясаттың міндеттері:
- мемлекет пен жекелеген аумақтардың мүдделерін үйлестіру;
- аумақтық дамудың әрекетті механизімін жақсарту;
- ресурстық, ғылыми, еңбек әлеуметтерін барынша пайдалану.
Қазақстан үшін өңірлік даму мақсаттары ретінде төменгілерді атауға
болады:
- әрбір өңірдегі халықтың тұрмыс-жағдайының деңгейін теңестіру;
- дағдарыстық өңірлерді құрылымдық қайта құру;
- өңірлердің кешенді дамуын жеке өңірлік мақсаттармен ұштастыру;
- тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ету [12].
Тәуелсiздiк алғанға дейiн Қазақстанның аумақтық дамуы бұрынғы KCPО-ның
бiртұтас халық шаруашылығы кешенiнiң шеңберiнде айқындалды және
орталықтандырылған директивтi жоспарлау негiзiнде жүзеге асырылды.
Ұлттық экономиканың жұмыс iстеу жағдайында экономикалық әлеуеттi
дамыту мен орналастыру және халықты таратып орналастыру мәселелерi
негiзiнен нарықтық тетiктер арқылы айқындалады.
Сонымен қатар, мемлекет елдiң орнықты экономикалық дамуы, халықтың
қолайлы тыныс-тiршiлiгi және бар ресурстық әлеуеттi ұтымды пайдалану үшiн
жүйелi жағдайды қамтамасыз етуге тиiс.
1.2 Қазіргі кездегі шағын қалалар дамуын басқару ерекшеліктері
Қала зерттеу әдебиеттерінде шағын және үлкен емес қала ұғымының
сандық критериін анықтау мәселелері соңына дейін зерттелмеген. 60-шы
жылдарға қатысты ғалымдардың жұмыстарында “шағын” ұғымына тұрғындар саны
20 мыңнан аспайтын қалалар жатады деп берілген. Кейінірек тұрғындар саны
20 мыңға дейінгі қалалардың дамуының өзіндік ерекшеліктерін мойындай отырып
бұл шеңберді 50 мың адамға дейін кеңейткен. Белгіленген жоғарғы шекарадан
едәуір тыс шығатын көрсеткіштер берілген зерттеулерде жиі кездеседі.
Біздің ойымызша, белгіленген дефинициялар шартты сипаттамаға ие болуы
керек, өйткені шағын қалалар мәселелерінің өзектігі олардың әр
қайсысындағы тұрғын сандарының белгіленуімен анықталмайды.
Қазақстанның шағын қалалары оның аумағы өндірістік және агро-
индустриалдық игеру базасында құрылған. Сондықтан шағын қалалардың басым
бөлігі индустриалды қоныстануларға жатса, кейбіреуі индустриалды-аграрлық
мәнге ие [13].
Шағын қалалар дамуын мемлекеттік реттеудің негізгі мақсаты -
өңірлердің тұрақты экономикалық өсуіне мүмкіндіктер жасау негізінде бүкіл
республика экономикасының өркендеуіне жол ашу болып табылады. Көздеген
мақсатқа жету - мемлекеттік және өңірлік мүдделердің бірлігін, олардың
ұштастырылуын көздейді [14].
Шағын қалалар дамуын жақсартудың мәні аймақты басқару функцияларын
бөлу қағидаларын, мемлекеттік және жергілікті деңгейде өңірлік саясатты
жүзеге асыру қағидаларын, сонымен қатар нақты экономикалық механизмдерді
жасақтау 2-суретте көрсетілген.
Ескерту – [3] әдебиет негізінде құрастырылды
Сурет 2. Шағын қалалар дамуын басқаруда өңірлік саясаттың
құрамы мен құрылымы
Өңірлік саясатты елімізді дамытудың жалпы ұлттық мақсаттары шегінде
жүзеге асырады және экономиканың даму жағдайына тәуелді. Экономикалық
дағдарыс кезеңінде – экономикалық мақсаттар, ал экономикалық өсу кезеіңінде
әлеуметтік мақсаттар артықшылыққа ие болады.
Тиiсiнше мемлекеттiң аумақтық даму процестерiн реттеудегi мiндеттерi
өзгеруге тиiс.
Қазiргi кезеңде мемлекет мiндеттерi экономика мен еңбек ресурстарын
экономикалық тұрғыдан перспективалы аудандарға және тыныс-тiршiлiк үшiн
қолайлы табиғи-климаттық аймақтарға шоғырландыруды ынталандыруға, нарық
субъектiлерiнiң экономикалық белсендiлiгiн өсiру үшiн жағдайлар жасауға
және әлемдiк шаруашылық жүйесiне үйлесiмдi кiрiктiрiлген бiртұтас iшкi
экономикалық кеңiстiктi қалыптастыруға келiп тiреледi. Жоғарыда көрсетiлген
мiндеттердi iске асыру елдi дамытудың геоэкономикалық және геосаяси
факторларын ескеруге тиiс. Жаһандану мен халықаралық бәсекелестiктiң күшеюi
елдiң әлемдiк нарықтарға ұстанымдануының тиiмдi стратегиясын тұжырымдауды
талап етедi. Өңiрлер мен iрi қалалар бәсекелiк стратегияны тұжырымдаумен,
еңбек бөлiнiсiнiң ұлттық қана емес, өңiрлiк және әлемдiк жүйесiнен де орын
iздеумен айналысуға тиiс [15].
Осы Стратегия, экономикалық кеңiстiктiк және халықты таратып
орналастыруды қалыптастыруды, кластерлердi қалыптастырумен өзара
байланыстыра отырып аумақтарды инфрақұрылымдық қамтамасыз етудi қоса
алғанда, елдiң аумақтық дамуының стратегиялық бағыттарын айқындайды және
тиiстi мемлекеттiк, салалық және өңiрлiк бағдарламаларды әзiрлеудiң немесе
түзетудiң негiзi болып қызмет атқаратын болады. Бұдан басқа, бұл құжат
республикалық, өңiраралық және облыстық маңызы бар өндiрiстiк,
энергетикалық, инженерлiк, көлiк-коммуникациялық және әлеуметтiк
инфрақұрылымдарды үйлестiре дамытуға бағытталған мемлекеттiк
инвестициялардың (ұлттық компаниялардың қаражатын қоса алғанда) негiзгi
басымдықтарын айқындауға мүмкiндiк бередi. Стратегияда белгiленген iс-қимыл
өздерiнiң ағымдағы жоспарлары мен ұзақ мерзiмдi даму стратегияларын әзiрлеу
мен iске асыру кезiнде кәсiпкерлiк сектор, оның iшiнде сыртқы инвесторлар
үшiн бағдар болуға тиiс [5].
Саяси экономияның негізін қалаушылардың бірі Адам Смит Халықтар
байлығы (1776 ж.) атты еңбегінде, тұрмыстық жағдайдың еңбектің бөлінісімен
байланысты болатынына көз жеткізіп, мынадай ой айтады: егер әр адам
өздерінің жұмыс орындарында әртүрлі еңбек операцияларын орындауға толық
маманданса, онда еңбек өнімділігі көтеріліп, оның бөлінісі тиімді түрде
жүзеге асады, ал еңбектің бөлінісі дұрыс болуы үшін барлық өндіріс
факторлары мен дайын өнім өзара байланыста болуы шарт. Осы логиканы
ұстанатын болсақ, онда еңбек бөлінісінің тереңдеуі алға қойылған
өндірістік мақсатқа, оған жеткізу үшін қолданылатын материалдық құрал-
жабдықтарға байланысты. Басқаша айтқанда, қоғамның өндіргіш күштерінің
дамуы пайдалы еңбектің бөлінісіне тікелей байланысты [16].
Елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының ұзақ мерзімге арналған
стратегиясы табиғи, әлеуметтік-экономикалық және т.б. аумақтық факторларды
толықтай ескеріп, оларды мемлекеттік саясаттың барлық бағыттарында
нақтылағанда ғана ғылыми тұрғыдан негізделген және жүзеге асу мүмкіндігі
өте жоғары. Қазіргі уақытта республика кеңістігіндегі әлеуметтік-
экономикалық даму жағдайларының біркелкі болмауы мемлекет тарапынан
жүргізілетін аймақтық саясат ерекшкліктерін анықтайды. Соған орай өңірлік
саясатының мақсаттары мен міндеттері, оларды жүзеге асыру механизмдері
анықталады.
Қазақстанның аймақтық экономикалық саясаты унитарлық мемлекет саясаты
ретінде құрылады. Осыған орай, аймақтық экономикалық саясат, орталық
үкіметпен қоса аймақтық билік органдарымен де жүргізілуі тиіс. Тек орталық
билікте ғана жалпы елдің экономикалық өсуін ынталандыру, жалпы әлеуметтік
шиеленісуді азайту үшін аймақ пен салалар арасындағы пайданы тиімді қайта
бөлу, елдің экономикалық өсуін ынталандыру, жалпы әлеуметтік шиеленісуді
азайту үшін аймақ пен салалар арасындағы пайданы тиімді қайта бөлу, елдің
экономикалық дамуындағы терең аймақтық және салалық теңсіздікті қысқартуға
мүмкүндік беретін тұрақты экономикалық өсу траекториясына шығу тәрізді
күрделі мәселелерді шешуге мүмкүндік бар.
Өңірлік саясаттың екі деңгейлілігі екі басқару субъектісін-орталық
(Үкімет) пен өңірді (өңірлік басқару органдары) анық бөліп көрсетумен
байланысты болып отыр [17].
Экономикалық қатынастар негізінде дамып отырған елдерде өңірлік дамуға
мемлекеттің араласуының екі негізгі мақсатын бөліп қарастырады:
-“әділдік”, яғни барлық аймақ тұрғындары үшін жақсы тұрмыс-жағдайына
жетудің тең мүмкіндіктерін қамтамассыз ету;
-“тиімділік”, жалпы ұлттың тұрмыс жағдайын көтеру мақсатында әр
өңірдің өндірістік әлеуметін тиімді пайдалану талап етіледі. Бұл екі мақсат
қарама-қайшы да біріңғай да болуы мүмкін. Мысалы, экономикалық өсу
кезеңінде бірінші мақсат басымдылыққа ие болса, дағдарыс кезеңінде екінші
мақсат алдыңғы орынға шығады. Қазіргі кезде әлеуметтік-экономикалық жүйенің
күрделенуіне орай басқарудың көп деңгейлі жүйесі кеңінен таралып отыр.
Соған сәйкес қалыптасқан теориялық негізінде, жоғары деңгейдегі басқару
құрылымы өзінен кейінгі басқару құрылымдарына үш негізгі тәсілмен ықпалын
тигізді:
- мақсаттар қою арқылы;
- белгілі бір күтілетін нәтежиені жүктеу арқылы;
- ресурстарға шектеу қою арқылы [18].
Мемлекеттік басқаруды орталықсыздандырудыру өңірлік деңгейдегі
басқару функциялары рөлінің өсуіне алып келеді. Осыған орай, билік
деңгейлері арасында өкілеттіліктерді, жауапкершіліктер мен функцияларды
бөлу жүзеге асырылуы тиіс. Биліктің барлық деңгейлері:
- халыққа әлеуметтік кепілдіктерді ұсынуы және негізгі конституциялық
құқықтарын қамтамасыз етуі тиіс;
- шаруашылық жүргізудің әр түрлі механизмдерін қолдануды реттеуі
қажет;
- халыққа қажет, бірақ пайдасы аз және тиімділігі төмен кәсіпорындарды
ұйымдастыру мен қолдау жөніндегі функцияларды жүзеге асыруы тиіс;
- басқару органдары өңірдің артта қалған аудандарын дамыту саясатын
жүргізуі тиіс;
- табиғат қорғау шараларын жүргізуі тиіс [19].
Индустриялық-инновациялық инфрақұрылымды дамыту үшін мыналар
көзделеді:
- индустриялық-инновациялық инфрақұрылым (индустриялық және арнайы
экономикалық аймақтар, технопарктер, бизнес-инкубаторлар) қалыптастырудың
және дамытудың бірыңғай саясатын әзірлеу;
- арнайы экономикалық аймақтардың жұмыс істеу тиімділігін арттыруға,
сондай-ақ, оларды құру мен орналастыру мәселелеріне жүйелілік беруге
бағытталған Арнайы экономикалық аймақтар туралы Қазақстан Республикасы
Заңының жаңа редакциясын қабылдау;
- 2015-2020 жылдар ішінде құрылатын индустриялық аймақтардың тізбесін
айқындау;
- басым бағыттар бойынша, оның ішінде халықаралық қатысумен
мемлекеттік, салааралық, салалық және өңірлік сипаттағы технологиялық
парктер мен технологиялық бизнес-инкубаторлар желісін одан әрі дамыту;
- жер учаскелерін бөлу, осы қызмет түріне арналған инвестициялық
преференциялар беру жолымен индустриялық аймақтар, технопарктер мен бизнес-
инкубаторлар құруға жеке меншік бизнесті тарту жөнінде шаралар кешенін
әзірлеу;
- Үкімет пен мемлекеттік холдингтердің жеке меншік сектормен бірлескен
күш-жігері құрылған арнайы экономикалық және индустриялық аймақтарды
сапалы толықтыруға, сондай-ақ Өзбекстанмен, Ресеймен және Қытаймен
шекаралас өңірлерде капиталды қажетсінетін өңдеуші өндірістерді өрістетуге
және кеңейтуге бағытталатын болады. Қорғас шекара маңы ынтымақтастығының
халықаралық орталығы негізінде Қорғас-Шығыс қақпасы сауда-экономикалық
аймағы құрылады [20].
Ұқсас шаралар Қазақстан ауқымында өсу нүктесі болатын өңірлерде де
қабылданатын болады. Экономиканың өңдеуші секторына талап етілетін тапшы
кәсіптерді талдау негізінде экономиканы білікті еңбек кадрларымен
қамтамасыз ету үшін жыл сайын мамандықтардың тізбесі жасалады, олар бойынша
оқыту мемлекеттің қолдауымен жүргізіледі.
Қазіргі заманғы қажетті шеберханалары, оқу жабдықтары бар қазіргі
заманғы, жақсы жарақтандырылған оқу орындарының желісін кеңейту мақсатында
кәсіптік-техникалық білім беруді қолдау әрі қаржыландыру принципі қайта
қаралды. Техникалық орта білім беру желісін дамытудан басқа, Үкімет
мемлекеттік білім беру тапсырысы бойынша оқитындарға мемлекеттік гранттарды
кеңейту, стипендиялар төлеу мен жатақханалар беру жолымен халықты оқуға
тарту үшін қосымша ынталандырулар туғызу мәселесін қарайды. Кәсіптік
техникалық училищелер түлектерінің талап етілуін арттыру үшін оларды оқыту
бағдарламалары қазіргі заманғы өндірістік процеске бейімделетін болады. Осы
мақсаттарда оқу бағдарламаларын әзірлеу үшін әлеуетті жұмыс берушілер –
кәсіпорындар белсенді түрде тартылады. Өнеркәсіп кәсіпорындарында ұзақ
мерзімді өндірістік практикадан жыл сайын міндетті өту мәселесі зерделенеді
[21].
1. ҚАЗАҚСТАННЫҢ ШАҒЫН ҚАЛАЛАРЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ
ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстандағы шағын қалалардың әлеуметтік-экономикалық даму жағдайы
Қазақстанда тұрғындарының саны 50 мыңнан аспайтын 60 шағын қалалар
бар. Олардың 41 шағын қаласы ауылдық аудандардың әкiмшiлiк орталықтары
болып табылады, ол шағын қалалардың 68%-ын және ауылдық аудандар санының
25%-ын құрайды. 19 шағын қала ауылдық аудандардың орталықтары болып
табылмайды. Елдiң аумағындағы шағын қалалар әркелкi орналасқан (кесте 1)
[22].
Кесте 1 - Қазақстан Республикасындағы шағын қалалардың облыстар бойынша
саны
№ Облыс аттары Тұрғындар саны, Шағын қалалар Тұрғындар
адам, 2016 жыл саны саны, адам
1 Ақмола 736 528 9 4223-43440
2. Ақтөбе 834 813 7 1500-27684
3. Алматы 2 015 727 9 13845-46680
4. Атырау 581 468 1 47123
5. Шығыс Қазақстан 1 395 271 7 7537-40881
6. Жамбыл 1 098 693 3 23396-32870
7. Батыс Қазақстан 629 932 1 34040
8. Қарағанды 1 378 288 6 6442-43085
9. Қостанай 881 452 3 25881-35842
10.Маңғыстау 633 096 2 4416-62251
11.Қызылорда 753 148 2 4143-29356
12.Павлодар 755 640 1 38551
13.Солтүстiк Қазақстан 571 637 4 7819-11668
14.Оңтүстiк Қазақстан 2 788 653 5 19260-37575
Ескерту – Автордың құрастыруы
Шағын қалалардың экономикасы мен әлеуметтiк саласына қатысты талдау
негiзгi проблемаларды бөлiп көрсетуге мүмкiндiк бердi. Оларға жататындар:
- шағын қалалар дамуының тиiмдi стратегиялары мен бағдарламаларының
болмауы;
-дамуына қаражаттың болмауы, жоғары тұрған бюджетке тәуелдiлiгi;
- өмiр сапасы мен деңгейiнiң төмендiгi;
- жұмыссыздық деңгейiнiң жоғарылығы;
- қала құру кәсiпорындарына тәуелдiлiгi;
- өндiрiстiк және көлiк нысандарының инфрақұрылымының тозу үлесiнiң
жоғарылығы;
- экономиканың барлық салаларындағы мамандар мен бiлiктi
жұмысшылардың жетiспеуi;
- көптеген қалалардың облыс орталықтарынан қашықтығы мен көлiк
байланыстарының қанағатсыз деңгейi;
- экологиялық проблемалар [23].
Реформалар жылдары барысында шағын қалалардың көбінде өнеркәсіптік
өндіріс саны азайды. Әсіресе өндіру тұрғысындағы қалаларда бұл жағдайға
олардағы пайдалы қазбалардың сарқылуы, өнімге сұраныстың азаюына байланысты
тап болды. Нәтижесінде шағын қалалардың жалпы санынан дағдарыс жағдайындағы
қалалар бөлініп тұр, олар әлеуметтік-экономикалық дамудың ең төменгі
көрсеткіштеріне ие. Ондай қалаларға: Державинск, Степняк (Ақмола облысы),
Алға, Шалқар (Ақтөбе облысы), Абай, Қарқаралы (Қарағанды облысы), Арқалық,
Жетіқара (Қостанай облысы), Текелі (Алматы облысы), Форт-Шевченко
(Маңғыстау облысы) жатады.
Шағын қалалардағы өндірістік өнеркәсіптер бір-екі салада маманданумен
сипатталады, олардағы басқа салалар әлсіз дамыған немесе мүлде жоқ. Өнім
көлемінің азаюы немесе қалақұру өндірістерінің тоқтап қалуы қаланың жалпы
әлеуметтік-экономикалық жағдайының нашарлауына алып келеді [24].
Тұрғындар санына шаққандағы ең аз өндірістік өнімдер көлемі ауыл
шаруашылық аудандарының орталықтары болып табылатын қалаларға тән (Сарқанд,
Үштөбе, Жаркент, Есік, Степняк және т. б.).
Пайдалы қазбаларды өндіру орындарында орналасқан шағын қалалардың
дамуы кен орнының өмірлік циклына және өнімге сұраныс дәрежесіне
байланысты.
Батыс Қазақстандағы жаңа мұнай және газ кен орындарын игеру аймағында
орналасқан шағын қалалар (Ақсай, Жаңаөзен, Құлсары, Қандыағаш) өнеркәсіптік
өндірістің өсуінің жоғары серпілісіне, инвестицияның үлкен көлемдеріне және
тұрғындарының жоғары табыстарына ие.
Сонымен қатар өндірумен айналысса да жағдайы нашарлаған бірқатар шағын
қалалар бар, олардағы бұл жағдай пайдалы қазбалалардың сарқылуы мен өнімге
сұраныстың азаюына байланысты орын тауып отыр. Бұндай қалаларға: Арқалық
(бокситтер қоры біртіндеп сарқылып бара жатыр), Текелі (рудадағы пайдалы
заттардың мөлшері азаюына байланысты оларды өндіру тиімсіз болып отыр),
Жетіқара (асбестке деген сұраныстың азаюы), Абай (тиімсіз көмір
шахталарының жабылуы) сияқты қалалар жатады.
Шағын қалалар арасынан өндірістік өнеркәсіптер тоқтатылған немесе ең
төмен сатысына түсірілген қалалар тобын айыруға болады, олар - Степняк,
Державинск, Қарқаралы, Жем, Темір, Қазалы [25].
Шағын қалалардағы кіші бизнесті дамытуға өндірістік және тұтынушылық
қажеттіліктің аздығы, кәсіпкерлердің өтімді кепілдік мүлкінің жоқтығына
байланысты қаржы-несиелік ресурстардың қол жеткізсіздігі кедергі болып
отыр.
Қазіргі кезде шағын қалалардың әлеуметтік инфрақұрылымы әлеуметтік
саланы оңтайландыру негізінде қысқарды, алайда тұрғындардың мектеп,
ауруханалар, медицина қызметкерлерімен қамтамасыз етілуі орташа облыстық
көрсеткіштерге жақындаған. Барлық шағын қалаларда мәдениет және спорт
мекемелері жұмыс істейді. Мәселе қаржының жеткіліксіздігінде. Оңтүстік
аймақтағы шағын қалалар тұрғындар санының оралмандардың келуімен өсіп
отырғандығына байланысты жаңа жалпы білім мектептерін, медицина
объектілерін салу қажет етіледі. Дәрігерлер, мұғалімдер, әлеуметтік
қызметкерлер жетіспеушілігі сезілуде. Қалалардың дамуының маңызды
факторларының бірі – су ресурстарының болуы әрі оның сапасы. Республиканың
шағын қалалары өндіріс пен тұрғындар қажеттілігіне арналған сумен
қамтамасыз етілуінің түрлі деңгейіне ие. Әкімшіліктер мәліметтері бойынша
Степняктың тұрғындарының 95%, Арқалықтың 28%, Аралдың 32%, Қарқаралының 35%
сапалы ауыз суына қол жеткізбеген. Бұл қалалардың тұрғындары ашық су
тоғандарының суын пайдаланады немесе алып келінетін суды пайдаланады. Шағын
қалалардың негізгі проблемалары тіршілікті қамтамасыз ететін объектілерді
ұстау проблемасы (қазандықтар, жылу, канализациялық және су құбырлары
жүйесі, электрмен қамтамасыз ету, тұрғын қоры және әлеуметтік-тұрмыстық-
мәдени объектілер) [26].
Су құбырлары мен канализация жүйелерінің ескіруі ең ақырғы
дәрежесінде. Шағын қалалардың басым бөлігінде су құбыры мен канализация
жүйесі, тазарту құрылымдары жарамсыздыққа келіп қоршаған ортаны ластайтын,
әрі түрлі ауруларды тарататын көздерге айналған.
Шағын қалалардың коммуналды өнеркәсіптері шығынды болып табылады.
Шағын қалаларға жыл сайын облыс бюджеті тарапынан мазут, көмір, газ сатып
алып, жылыту маусымын өткізуге мүмкіндік беретін дотациялар қажет.
Энерготасымалдаушылардың бағаларының жоғары болуы, транспорттық тарифтердің
жоғары болуы қалалардың жылумен қамтамасыз етілуінің дербес қаржыландыруына
мүмкіндік бермейді. Тұрғындар коммуналды қызмет төлемдерін төлей алмайды.
Алайда, барлық қалалардағы әлеуметтік саланы сауықтыруға бөлінетін
бюджеттік қаржы көп емес. Олардың қалыпты қызмет етуіне бюджет қаржысы
жетпейді. Бұған байланысты республика үкіметіне ең алдымен өмірлік
қажеттілігі бар салаларды олардың қоғамдық маңыздылықтарын мойындау
арқасында дамыту бойынша мемлекеттік стратегияны жасау қажет. Бұл
стратегия әлеуметтік инфрақұрылымның барлық салалары алдында тұрған
міндеттерді орындау есебі арқылы жасалынуы қажет [27].
Демографиялық позицияны анықтаушы тұрғындардың саны болып табылады.
Зерттелу кезеңі барысында Қазақстанда кенттену үдерісі қарқынды дамыды,
оның нәтижесінде тұрғындары аграрлы мемлекеттен қалалық тұрғындар үлес
салмағы көп республикаға айналды. 2003 –2013 жылдар аралығында шағын
қалалардың абсолютті санының көбеюіне қарамастан олардағы тұрғындар саны аз
болып қала берді. Ірі өзгерістер өндіріс тығыздығын жоғарылату және
негізінен ірі қалалардағы тұрғын санының көбеюімен байланысты болды [28].
Қазақстанның шағын қалалар тұрғындары санының өсуінде табиғи өсім
демографиялық құрылымды құруға айтарлықтай ықпал еткен жоқ. Индустриалды
қалалардың тұрғындар санының өсуіне көші-қон әсер етті, ал бұндай
қалалардағы табиғи өсім қарқыны жалпы республикалықтан төмен болды. 20
мыңға дейін тұрғыны бар қалалар өздерінің тұрғындарын жоғары дәрежедегі
көші-қонға байланысты жоғалтып отыр. Шағын қалалардың маңызды әлеуметтік
проблемаларының бірі тұрғындарының жұмыспен қамтамасыз етілу деңгейі болып
табылады.
Қазіргі уақытта еліміздің көптеген аймақтарындағы шағын қалалар әр
түрлі дағдарыстық жағдайда тұр. Сондықтан да бұл аймақтардағы шағын
қалалардың экономикалық жағдайын жақсарту үшін мемлекеттік қолдау қажет,
яғни аймақтың дағдарыстық дәрежесін зерттеу, оларды анықтайтын
критерийлерді белгілеу және дағдарыстық жағдайдан шығу жолдарын айқындау
керек.
Дағдарысқа ұшыраған қала деп - орта есеппен алғандағы мемлекеттің
экономикалық жағдайынан төмен жағдайдағы қаланы айтамыз [29]. Еліміздің
әрбір аймағының экономикалық жағдайы қаншалықты төмен екенін сандық түрде
көрсету үшін қолданыстағы немесе қолдануға мүмкін жаңа индекстер
пайдалануға болады. Бұндай индекстерге қатысты жақсы жағдайды”
көрсеткіштерін жатқызуға болады. Бұған әрбір адамға шаққандағы жалпы
аймақтық өнімнің келуі. Бұндай жағдайда „дағдарысқа ұшыраған шағын
қалаларға” ел ішіндегі әр адамға шаққандағы ең төмен аймақтық өнімді
көрсететін аймақ жатқызылады. Басқа көрсеткіштердің ішінен „қатысты артта
қалу” көрсеткіштерін атап көрсетуге болады. Бұл көрсеткіштерге жұмыссыздық
немесе кедейшілік деңгейін жатқызуға болады.
Аймақтың дағдарысқа ұшырағандығын анықтайтын негізгі критерийлері болып
бюджет көлемінде шығынның көбеюі, ол мына формуламен анықталады:
Пр=Р-Д\Р*100%,
(1)
мұндағы: Р- шаруашылық субъектілері бюджетінің әлеуметтік үлесті
шығыны; несиелік қарыздың жоғарлығы, тұрмыстық-коммуналдық шаруа шылық
субсидиялар және т.б. болып табылады; Д- мемлекеттің қаржылық көмегін
ескергендегі кіріс субъектісі болып табылады.
Бюджет көлеміндегі кірістен шығынның артық болу есепті көрсеткіші
пайыздық қатынаста оң мәнді береді, яғни ол нөлден жоғары болуы керек.
Осыған байланысты дағдарысты аймақтарды іріктеу жүреді және әлеуметтік
маңызы бар баптардағы шығындарды жабуға жетпейтін сомма немесе есепті
абсолютті сумма анықталады (Аб), (Аб=Р-Д). [30].
Әдетте шағын қалалардың аумағында болып жатқан әрекеттердің барлығы
адамдармен және қоғаммен олардың пайдасына бағытталған болып көрінетін.
Сондықтан дағдарысқа ұшыраған шағын қалалар өндіріс орталықтарында
құрылымдық қайта құру жүргізілуі керек;
- ірі өнеркәсіп бірлестіктерін бір-бірінен технологиялық жағынан
тәуелсіз, нарықтық жағдайларға тез жауап бере алатын және анағұрлым кіші
мобильді бөлімшелерге сегментациялау;
- шығарылатын өнімнің құрылымын нарықтың талаптарына сай етіп жетілдіру
мақсатымен баламалы өндірістерді құру, қазіргі жұмыс жасайтындарды
профильдеу;
- халықтың тұрмысын жақсарту және жұмыспен қамтамасыз ету мақсатымен
шағын және орта бизнесті дамыту [31].
Қазақстанда шағын қалалардың дамуына қатысты Моноқалаларды дамыту
бағдарламасы 2012 жылғы 27 қаңтардағы Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту –
Қазақстан дамуының басты бағыты атты Мемлекет басшысының Қазақстан халқына
Жолдауын іске асыру шеңберінде әзірленді [32].
Моноқалаларды дамыту бағдарламасы елдің аумақтық-кеңістіктік дамуының
2020 жылға дейінгі болжамды схемасын іске асыру тетіктерінің бірі болып
табылады.
Бұл ретте құжат Өңірлерді дамыту, Бизнестің жол картасы 2020,
Жұмыспен қамту 2020 және басқа бағдарламар шеңберінде өңірлерді дамытуды
мемлекеттiк қолдау жөніндегі шаралардың логикалық жалғасы, монобейінді
қалаларды (моноқалалар) дамыту шараларын шоғырландыра отырып және оларды
толықтыра отырып, елдiң дағдарыстан кейін дамуы жағдайында ұзақ мерзiмдi
негiзде дамыту болып табылады [33].
Моноқала – бұл бір немесе бірнеше (көп емес) қала құраушы, бір бейінді
және шикізаттық бағыттағы қаланың экономикалық және әлеуметтік жағдайын
айқындайтын кәсiпорындарда еңбекке жарамды халықтың және өнеркәсіп
өндірісінің негізгі бөлігі (20 пайыздан астамы) шоғырландырылған қала.
Моноқалалар санатына тұрғындарының саны 10 мыңнан 200 мыңға дейін
адамы бар:
1) қаланың негізінен өңдеу секторының қала құраушы кәсіпорындарының
өнеркәсіп өндірісінің көлемі жалпы қалалық өндіріс көлемінің 20 пайыздан
астамын құрайтын (мономамандандыру);
2) қаланың қала құраушы кәсіпорындарында жұмыспен қамтылған халықтың 20
пайыздан астамы жұмыс істейтін;
3) қала құраушы кәсіпорындары жартылай істейтін немесе мүлдем
істемейтін өлшемдердің бірімен сипатталатын қалалар кіреді. Бұл ретте
көптеген моноқалаларға қаламен экономикалық тығыз байланыстағы қала
маңындағы кенттер мен ауылдық елді мекендер әкімшілік бағыныста.
Моноқалалар тізбесі Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 20
наурыздағы отырысында мақұлданған [34].
Бағдарлама моноқалалардың қазіргі әлеуметтік-экономикалық проблемаларын
шешуге, еңбек және экономикалық әлеуетті ескере отырып оларды одан әрі
дамытудың перспективалық бағыттарын, сондай-ақ табиғи басымдықтарын
анықтауға бағытталған. Қазіргі уақытта Қазақстанда 27 моноқала бар (2-
кесте).
Кесте 2 - Қазақстан Республикасы моноқалалар тізбесі
№ Моноқалалардың атауы Халық саны, Экономикалық
адам әлеует (ЖАӨ
20122016 бағалауы бша)
1 Ақмола обл. Степногорск қ. 64 316 46 94 орташа
2 Ақтөбе обл. Хромтау қ. 24 617 21 156жоғары
3 Алматы обл. Текелі қ. 28 656 30 707орташа
4 Атырау обл. Құлсары қ. 53 513 54 711орташа
5 Батыс Қазақстан обл. Ақсай қ. 33 610 38 386орташа
6 Жамбыл обл. Қаратау қ. 27 317 27 365орташа
7 Жамбыл обл. Жаңатас қ. 21 098 21 192төмен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz