Қазақстандағы моноқалаларды дамытудың кейбір мəселелері мен шешу жолдары

Моноқалаларды дамыту – тек өңірлердегі әлеуметтік, экономикалық мәселелердің шешілуіне ғана емес, ең бастысы, өндірістік күштерді орналастыру мәселелерін де шешуге мүмкіндік береді. Моноқалаларды дамыту арқылы тұрақты дамудың үш негізгі мақсатына қол жеткізуге болады: экономиканың тиімділігі, әлеуметтік тепе-теңдік және қоршаған ортаның тұрақтылығы. Себебі Қазақстандағы өндірістік күштер мен еңбек күшінің оннан бірі осы қалаларда орналасқан.
Қазақстанда жоғары деңгейде ұйымдастырылған урбандалған зоналардың болмауы (заманауи қалалық инфрақұрылымдардың шоғырлануы, ақпарат каналдары, елді мекендердегі экологиялық қолайлы өмір т.б.) болашақ ресурстардың, яғни біліктілігі жоғары, мобильді жұмыс күшінің, инновациялық технологиялардың, ақпарат көздерінің шоғырлануына кедергі келтіруде.
Осыған байланысты 2012 жылдың 25 мамырында Үкіметте «Моноқалаларды дамытудың 2012-2020 жылдарға арналған бағдарламасы» қабылданды. Аталған бағдарлама бойынша, моноқала дегеніміз – бұл бір немесе бірнеше (көп емес) қала құраушы, бір бейінді және шикізаттық бағыттағы қаланың экономикалық және әлеуметтік жағдайын айқындайтын кәсiпорындарда еңбекке жарамды халықтың және өнеркәсіп өндірісінің негізгі бөлігі (20 пайыздан астамы) шоғырландырылған қала.
Моноқалалар санатына тұрғындарының саны 10 мыңнан 200 мыңға дейін адамы бар:
1) қаланың негізінен өңдеу секторының қала құраушы кәсіпорындарының өнеркәсіп өндірісінің көлемі жалпы қалалық өндіріс көлемінің 20 пайыздан астамын құрайтын (мономамандандыру);
2) қаланың қала құраушы кәсіпорындарында жұмыспен қамтылған халықтың 20 пайыздан астамы жұмыс істейтін;
3) қала құраушы кәсіпорындары жартылай істейтін немесе мүлдем істемейтін өлшемдердің бірімен сипатталатын қалалар кіреді [1].
Шағын арналы қалалардың қатарына тұрғындарының 20 пайызынан астамы бір арналы және шикізаттық бағыттағы өнеркәсіп орындарында еңбек ететін қалалар жатқызылды. Сондықтан 1,5 млн. тұрғынды құрайтын 27 қала таңдап алынды. Олар – еліміздің қалаларындағы халықтың 16%-ы. Атап айтар болсақ, Қарағанды облысында – 8, Шығыс Қазақстан мен Қостанай облыстарының әрқайсысында – 4, Жамбыл мен Павлодар облыстарында 2-ден сондай шағын қала бар.
Енді шағын қалалардың ерекшелігіне тоқталайық. Олар үшеу.
Біріншісі – ірі өндіріс орындарының хал-ахуалы.
Екіншісі – бағыттық салаға байланысты.
Үшіншісі – тұрғындарының саны (4 қалада 100-180 мың аралығында, 9 қалада 50-100 мың аралығында, 14 қалада 50 мыңға дейін кісі өмір сүреді).

1. Моноқалаларды дамытудың 2012-2020 жылдарға арналған бағдарламасы. – ҚР Индустрия және жаңа технологиялар министрлігі. - Астана, 2012
2. М.Ғ. Тəжібекова, Қазақстандағы моноқалаларды дамыту жəне оларда өндірістік күштерді шоғырландыру мəселелері, KazNU Bulletin. Economics series. №1 (95).
3. А. Сәулебек, Шағын қалалар: қиындығы мен тиімді ісі. Егемен Қазақстан газеті, 14 мамыр 2013ж.
4. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2015 жылғы 8 желтоқсандағы № 972 қаулысына сәйкес Қазақстан Республикасының Үкіметі ҚАУЛЫСЫ, Астана қ. Сайт. https://egov.kz