Бастауыш сынып оқушыларын ойын барысында оқыту мен тәрбиелеудің педагогикалық негіздері
Кіріспе. . . . . . . . . . . 3
І. Бастауыш сынып оқушыларын ойын барысында оқыту мен тәрбиелеудің педагогикалық негіздері . . . . . . 6
1.1. Бала психологиясына дидактикалық ойындардың ықпалы. . 6
1.2. Бастауыш сынып оқушыларын ойын арқылы тәрбиелеуде педагогикалық үдерісті ұйымдастыру мәселесі. . . . . . 12
1.3. Бастауыш сыныптағы педагогикалық үдерістегі шығармашылық ойынның функциялары . . . . . . . . . 21
ІІ. Дидактикалық ойындардың оқу.тәрбие мүмкіндіктерін бастауыш сыныпта жүзеге асыру . . . . . . . 33
2.1. Дидактикалық ойындардың түрлері . . . . . 33
2.2. Дидактикалық ойындарды бастауыш сыныпта пайдалану. . 39
2.3. Бастауыш сыныптағы оқушы білімін берік меңгерту құралы ретіндегі ойынның сипаты. . . . . . . . . 44
2.4. Бастауыш сыныпта ойын әдісімен оқытудағы сабақ үлгісі . 50
Қорытынды . . . . . . . . . 53
Әдебиеттер . . . . . . . . . . 54
І. Бастауыш сынып оқушыларын ойын барысында оқыту мен тәрбиелеудің педагогикалық негіздері . . . . . . 6
1.1. Бала психологиясына дидактикалық ойындардың ықпалы. . 6
1.2. Бастауыш сынып оқушыларын ойын арқылы тәрбиелеуде педагогикалық үдерісті ұйымдастыру мәселесі. . . . . . 12
1.3. Бастауыш сыныптағы педагогикалық үдерістегі шығармашылық ойынның функциялары . . . . . . . . . 21
ІІ. Дидактикалық ойындардың оқу.тәрбие мүмкіндіктерін бастауыш сыныпта жүзеге асыру . . . . . . . 33
2.1. Дидактикалық ойындардың түрлері . . . . . 33
2.2. Дидактикалық ойындарды бастауыш сыныпта пайдалану. . 39
2.3. Бастауыш сыныптағы оқушы білімін берік меңгерту құралы ретіндегі ойынның сипаты. . . . . . . . . 44
2.4. Бастауыш сыныпта ойын әдісімен оқытудағы сабақ үлгісі . 50
Қорытынды . . . . . . . . . 53
Әдебиеттер . . . . . . . . . . 54
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының қоғамдық өмірінде жүріп жатқан демократиялық өзгерістерге байланысты белгілі әлеуметтік шарттарды ескере отырып, білім беру жүйесіне қойылып отырған талаптар күшеюде. Сол талаптардың бірі - бастауыш сыныптарда дидактикалық ойындарды пәндерді оқыту және сабақтан тыс шұғылданыстар барысында қолдану.
Білім - дүниетанудың кәусар бұлағы, өйткені дүниетануды бастауыш сыныпта оқытудың барысында дидактикалық ойындар арқылы да қалыптастыруға болады.
Оқушылардың танымдық әрекеттерінің түрлерін бірқатар психологтар мен педагогтардың еңбектерінде (М.А.Данилов, И.Я.Лернер, Л.В.Занков, М.М.Махмудов, А.Н.Леонтьев, П.Я.Гальперин, М.И.Левина, т.б.) дидакти-калық ойынның бала өміріндегі маңызын атап көрсеткен [1; 2; 3; 4; 5; 6].
Оқушылардың дидактикалық ойын әрекетін арттыруда проблемалық оқытудың атқаратын рөлінің ерекше екендігін оны ұйымдастыру әдістері оқушылардың ойлау үдерісі мен ізденушілік әрекетінің дамуына елеулі әсерін тигізетініне қазақтың белгілі дидакттері И.Нұғыманов, Т.Сабыров т.б. өз еңбектерінде дәлелдеген [7; 8; 9].
Бастауыш сыныпта жас өспірім оқушылардың еңбекке деген ынтасын жетілдірудегі ойлау қабілеттерін, арттыруда дидактикалық ойындардың рөлі ерекше.
Қазіргі заман ағымына орай сабақта және сабақтан тыс оқушылардың шұғылданыстарында оларды білімдендіру мен сапалық қасиеттерді қалыптастыруды дидактикалық ойындармен байланыстыру мұғалімнің негізгі міндеті болып отыр.
Бастауыш сыныпта оқыту барысында оқушылардың қабілетін, талғамын, іскерлігін арттыру мақсатында дидактикалық ойындар негізгі рөл атқаруда. Сондай-ақ дидактикалық ойындар-оқушылардың танымдық қызығушылығын өрістетудегі маңызды бұлақ болып табылады.
Білім - дүниетанудың кәусар бұлағы, өйткені дүниетануды бастауыш сыныпта оқытудың барысында дидактикалық ойындар арқылы да қалыптастыруға болады.
Оқушылардың танымдық әрекеттерінің түрлерін бірқатар психологтар мен педагогтардың еңбектерінде (М.А.Данилов, И.Я.Лернер, Л.В.Занков, М.М.Махмудов, А.Н.Леонтьев, П.Я.Гальперин, М.И.Левина, т.б.) дидакти-калық ойынның бала өміріндегі маңызын атап көрсеткен [1; 2; 3; 4; 5; 6].
Оқушылардың дидактикалық ойын әрекетін арттыруда проблемалық оқытудың атқаратын рөлінің ерекше екендігін оны ұйымдастыру әдістері оқушылардың ойлау үдерісі мен ізденушілік әрекетінің дамуына елеулі әсерін тигізетініне қазақтың белгілі дидакттері И.Нұғыманов, Т.Сабыров т.б. өз еңбектерінде дәлелдеген [7; 8; 9].
Бастауыш сыныпта жас өспірім оқушылардың еңбекке деген ынтасын жетілдірудегі ойлау қабілеттерін, арттыруда дидактикалық ойындардың рөлі ерекше.
Қазіргі заман ағымына орай сабақта және сабақтан тыс оқушылардың шұғылданыстарында оларды білімдендіру мен сапалық қасиеттерді қалыптастыруды дидактикалық ойындармен байланыстыру мұғалімнің негізгі міндеті болып отыр.
Бастауыш сыныпта оқыту барысында оқушылардың қабілетін, талғамын, іскерлігін арттыру мақсатында дидактикалық ойындар негізгі рөл атқаруда. Сондай-ақ дидактикалық ойындар-оқушылардың танымдық қызығушылығын өрістетудегі маңызды бұлақ болып табылады.
1 Занков Л.В. Развитие школьников в үдеріссе обучения. –М., 1967.
2 Леонтьев А.Н. Деятельность, сознание, личность. -2 -е изд. -М.: Политиздат, 1977. – 304 с.
3 Аникеева Н.П. Воспитание игрой: Книга для учителя. –М.: Просвещение, 1987.
4 Выготский Л.С. Игра и ее роль в психологическом развитии ребенка //Вопросы психологии: - 1966 N6.
5 Воспитание детей в игре: Пособие для воспитателя дет. сада / Сост. А.К.Бондаренко, А.И.Матусик. –2-е изд., перераб. и доп. –М.: Просвещение, 1983.
6 Божович Л.И. Личность и ее формирование в детском возрасте. –М.: 1968.
7 Әбиев Ж., Бабаев С., Құдиярова А. Педагогика. Оқу құралы. –А.: Дарын. –2004.
8 Сағындықұлы Е. Педагогика. Лекциялар курсы. –А.: 1999.
9 Ильина Т.А. Педагогика. –А.: Мектеп, 1977.
10 Абиырова Ш. Ойын арқылы пәнаралық байланысты жолға қою. //Бастауыш мекеп. 2005, N9, 45-46 б.
11 Жайлауова М., Сексенбаева З. Дидактикалық ойындар және оларды пайдалану // Бастауыш мектеп, 2004, N 5. -36-37б.
12 Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. –Астана, 1998, 378 б.
13 Кішібаева Д. Ойынды пайдалану // Бастауыш мектеп 2004, N 1, 56-57б.
14 Ниязқұлова Қ. Сабақтардағы ойын түрлерінің маңызы //Бастауыш мектеп, 2004, N 1. -53-55б.
15 Змановский Ю.Ф. Воспитаем детей здоровыми. –М.: Медицина, 1989.
16 Кон И.С. Ребенок и общество. –М., 1988.
17 Сластенин В.А., Исаев И.Ф., Шиянов Е.Н. Общая педагогика: Учеб. Пособие для студ. Высш. Учеб. Заведений / Под ред. В.А. Сластенина: В 2 ч. – М. : Гуманит. Изд. Центр ВЛАДОС, 2002. – Ч. 1. – 288 с.
18 Бабанский Ю.К. Педагогика. –М.: Педагогика, 1982. - 106 с.
19 Педагогика и психология игры: Межвузовский сб. науч. трудов. –Новосибириск: Изд.НГПИ, 1985.
20 Гельфан Е.М., Шмаков С.А. От игры к самовоспитанию. –М.: Педагогика, 1971.
21 Яновская М.Г. Творческая игра в воспитании младшего школьника: Метод. Пособие для учитлей и воспитателей. –М.: Просвещение, 1974.
22 Эльконин Д.Б. Психология игры. –М.: Педагогика, 1978.
23 Никитин Б.П. Развивающие игры. –2-е изд. –М.: Педагогика, 1985.
24 Минскин Е.М. От игры к знаниям: Пособие для учителя. –2-е изд., дораб. –М.: Просвещение, 1987.
25 Каникулы: игра, воспитание /Под ред. Газмана О.С. –М.: Просвещение, 1988.
26 Таникеев М. Қазақстанның Россияға қосылу кезеңінен Ұлы Қазан төңкерісіне дейінгі аралықтағы қазақтың ұлттық спорт және ойын түрлерінің дамуы (ХVIII ғ. 30-шы жылдарынан 1917 жылға дейінгі): пед. ғыл. канд. ... автореф. - Алматы, 1981. - 41 б.
27 Бекпатшаев Т.Ж. Мектептегі дене тәрбиесі жүйесінде дәстүрлі қазақ ойындарымен жаттығуларын қолдану: пед. ғыл. канд. ... автореф. - Алматы, 1982. -25 б.
28 Қуанышев Т. Болашақ дене тәрбиесі мұғалімдерін ұлттық ойын құралдары арқылы даярлау. - Алматы, 1998. - 160 б.
29 Рубинский Л.И., Кан-Калик В.А., Гришин Д.М. т. б. Мамандыққа кіріспе. Алматы: Ана тілі, 1990. –208 бет.
30 Қайбұлдаева Г., Жаздықбаева М., Әлімбекова С. Ойын технологиясы. Оқу-әдістемелік құрал. –Түркістан. 2007. – 116 б.
31 Геллер Е.М. Наш друг – игра. –Минск: Народна асвета, 1979.
32 Терский В.Н., Кель О.С. Игра. Творчество. Жизнь. –М.: Просвещение, 1966.
33 Рысқұлбекова А.Ойын арқылы пәнаралық байланысты жолға қою // Бастауыш мектеп, 2005, 9. –19-21бб.
34 Шмаков С.А. Игра и дети. –М.: Знание, 1968.
35 Лбюлинская А.А. Очерки психологического развития ребенка. 2-е изд. М., 1965.
36 Азаров Ю.П. Игра и труд. –М.: Знание, 1973.
37 Керімбаева Р., Керімбаева Т. Дидактикалық ойындардың түрлері //Бастауыш мектеп, 2005. N 9. – 18-19 бб.
2 Леонтьев А.Н. Деятельность, сознание, личность. -2 -е изд. -М.: Политиздат, 1977. – 304 с.
3 Аникеева Н.П. Воспитание игрой: Книга для учителя. –М.: Просвещение, 1987.
4 Выготский Л.С. Игра и ее роль в психологическом развитии ребенка //Вопросы психологии: - 1966 N6.
5 Воспитание детей в игре: Пособие для воспитателя дет. сада / Сост. А.К.Бондаренко, А.И.Матусик. –2-е изд., перераб. и доп. –М.: Просвещение, 1983.
6 Божович Л.И. Личность и ее формирование в детском возрасте. –М.: 1968.
7 Әбиев Ж., Бабаев С., Құдиярова А. Педагогика. Оқу құралы. –А.: Дарын. –2004.
8 Сағындықұлы Е. Педагогика. Лекциялар курсы. –А.: 1999.
9 Ильина Т.А. Педагогика. –А.: Мектеп, 1977.
10 Абиырова Ш. Ойын арқылы пәнаралық байланысты жолға қою. //Бастауыш мекеп. 2005, N9, 45-46 б.
11 Жайлауова М., Сексенбаева З. Дидактикалық ойындар және оларды пайдалану // Бастауыш мектеп, 2004, N 5. -36-37б.
12 Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. –Астана, 1998, 378 б.
13 Кішібаева Д. Ойынды пайдалану // Бастауыш мектеп 2004, N 1, 56-57б.
14 Ниязқұлова Қ. Сабақтардағы ойын түрлерінің маңызы //Бастауыш мектеп, 2004, N 1. -53-55б.
15 Змановский Ю.Ф. Воспитаем детей здоровыми. –М.: Медицина, 1989.
16 Кон И.С. Ребенок и общество. –М., 1988.
17 Сластенин В.А., Исаев И.Ф., Шиянов Е.Н. Общая педагогика: Учеб. Пособие для студ. Высш. Учеб. Заведений / Под ред. В.А. Сластенина: В 2 ч. – М. : Гуманит. Изд. Центр ВЛАДОС, 2002. – Ч. 1. – 288 с.
18 Бабанский Ю.К. Педагогика. –М.: Педагогика, 1982. - 106 с.
19 Педагогика и психология игры: Межвузовский сб. науч. трудов. –Новосибириск: Изд.НГПИ, 1985.
20 Гельфан Е.М., Шмаков С.А. От игры к самовоспитанию. –М.: Педагогика, 1971.
21 Яновская М.Г. Творческая игра в воспитании младшего школьника: Метод. Пособие для учитлей и воспитателей. –М.: Просвещение, 1974.
22 Эльконин Д.Б. Психология игры. –М.: Педагогика, 1978.
23 Никитин Б.П. Развивающие игры. –2-е изд. –М.: Педагогика, 1985.
24 Минскин Е.М. От игры к знаниям: Пособие для учителя. –2-е изд., дораб. –М.: Просвещение, 1987.
25 Каникулы: игра, воспитание /Под ред. Газмана О.С. –М.: Просвещение, 1988.
26 Таникеев М. Қазақстанның Россияға қосылу кезеңінен Ұлы Қазан төңкерісіне дейінгі аралықтағы қазақтың ұлттық спорт және ойын түрлерінің дамуы (ХVIII ғ. 30-шы жылдарынан 1917 жылға дейінгі): пед. ғыл. канд. ... автореф. - Алматы, 1981. - 41 б.
27 Бекпатшаев Т.Ж. Мектептегі дене тәрбиесі жүйесінде дәстүрлі қазақ ойындарымен жаттығуларын қолдану: пед. ғыл. канд. ... автореф. - Алматы, 1982. -25 б.
28 Қуанышев Т. Болашақ дене тәрбиесі мұғалімдерін ұлттық ойын құралдары арқылы даярлау. - Алматы, 1998. - 160 б.
29 Рубинский Л.И., Кан-Калик В.А., Гришин Д.М. т. б. Мамандыққа кіріспе. Алматы: Ана тілі, 1990. –208 бет.
30 Қайбұлдаева Г., Жаздықбаева М., Әлімбекова С. Ойын технологиясы. Оқу-әдістемелік құрал. –Түркістан. 2007. – 116 б.
31 Геллер Е.М. Наш друг – игра. –Минск: Народна асвета, 1979.
32 Терский В.Н., Кель О.С. Игра. Творчество. Жизнь. –М.: Просвещение, 1966.
33 Рысқұлбекова А.Ойын арқылы пәнаралық байланысты жолға қою // Бастауыш мектеп, 2005, 9. –19-21бб.
34 Шмаков С.А. Игра и дети. –М.: Знание, 1968.
35 Лбюлинская А.А. Очерки психологического развития ребенка. 2-е изд. М., 1965.
36 Азаров Ю.П. Игра и труд. –М.: Знание, 1973.
37 Керімбаева Р., Керімбаева Т. Дидактикалық ойындардың түрлері //Бастауыш мектеп, 2005. N 9. – 18-19 бб.
Жұмыстың мазмұны
Кіріспе. . . . . . . . . . .
3
І. Бастауыш сынып оқушыларын ойын барысында оқыту мен тәрбиелеудің
педагогикалық негіздері . . . . . . 6
1.1. Бала психологиясына дидактикалық ойындардың ықпалы. . 6
1.2. Бастауыш сынып оқушыларын ойын арқылы тәрбиелеуде педагогикалық
үдерісті ұйымдастыру мәселесі. . . . . . 12
1.3. Бастауыш сыныптағы педагогикалық үдерістегі шығармашылық ойынның
функциялары . . . . . . . . . 21
ІІ. Дидактикалық ойындардың оқу-тәрбие мүмкіндіктерін бастауыш сыныпта
жүзеге асыру . . . . . . . 33
2.1. Дидактикалық ойындардың түрлері . . . . . 33
2.2. Дидактикалық ойындарды бастауыш сыныпта пайдалану. . 39
2.3. Бастауыш сыныптағы оқушы білімін берік меңгерту құралы ретіндегі
ойынның сипаты. . . . . . . . . 44
2.4. Бастауыш сыныпта ойын әдісімен оқытудағы сабақ үлгісі .
50
Қорытынды . . . . . . . . . 53
Әдебиеттер . . . . . . . . . . 54
Кіріспе
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының қоғамдық өмірінде жүріп жатқан
демократиялық өзгерістерге байланысты белгілі әлеуметтік шарттарды ескере
отырып, білім беру жүйесіне қойылып отырған талаптар күшеюде. Сол
талаптардың бірі - бастауыш сыныптарда дидактикалық ойындарды пәндерді
оқыту және сабақтан тыс шұғылданыстар барысында қолдану.
Білім - дүниетанудың кәусар бұлағы, өйткені дүниетануды бастауыш
сыныпта оқытудың барысында дидактикалық ойындар арқылы да қалыптастыруға
болады.
Оқушылардың танымдық әрекеттерінің түрлерін бірқатар психологтар мен
педагогтардың еңбектерінде (М.А.Данилов, И.Я.Лернер, Л.В.Занков,
М.М.Махмудов, А.Н.Леонтьев, П.Я.Гальперин, М.И.Левина, т.б.) дидакти-калық
ойынның бала өміріндегі маңызын атап көрсеткен [1; 2; 3; 4; 5; 6].
Оқушылардың дидактикалық ойын әрекетін арттыруда проблемалық оқытудың
атқаратын рөлінің ерекше екендігін оны ұйымдастыру әдістері оқушылардың
ойлау үдерісі мен ізденушілік әрекетінің дамуына елеулі әсерін тигізетініне
қазақтың белгілі дидакттері И.Нұғыманов, Т.Сабыров т.б. өз еңбектерінде
дәлелдеген [7; 8; 9].
Бастауыш сыныпта жас өспірім оқушылардың еңбекке деген ынтасын
жетілдірудегі ойлау қабілеттерін, арттыруда дидактикалық ойындардың рөлі
ерекше.
Қазіргі заман ағымына орай сабақта және сабақтан тыс оқушылардың
шұғылданыстарында оларды білімдендіру мен сапалық қасиеттерді
қалыптастыруды дидактикалық ойындармен байланыстыру мұғалімнің негізгі
міндеті болып отыр.
Бастауыш сыныпта оқыту барысында оқушылардың қабілетін, талғамын,
іскерлігін арттыру мақсатында дидактикалық ойындар негізгі рөл атқаруда.
Сондай-ақ дидактикалық ойындар-оқушылардың танымдық қызығушылығын
өрістетудегі маңызды бұлақ болып табылады.
Бұл мәселенің мектеп өмірінде маңыздылығын, қажеттілігін А.В.Усова,
В.П.Паламарчук, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, А.Байтұрсынов, Т.Сабыров,
Ж.Қоянбаев және басқа ғалымдар өз еңбектерінде ерекше мән берді [7; 8; 9;
10; 11].
Ойын арқылы баланың көзқарасы болашаққа деген түсінігі қалыптасады.
Дидактикалық ойын оқушының ой-өрісін, қиял, сезімін дамытып, сөйлеу тілінің
жетілуін қалыптастырады. Бастауыш сынып оқушыларын оқыту үдерісінде
тәрбиелеу үшін олардың ойынына дұрыс көзқарас және басшылық жасау қажет.
Бастауыш сыныптарда оқыту үдерісінде тәрбиелеуде дидактикалық
ойындарды пайдалану жолдарын қарастыру қажеттілігі туындап, оны жүзеге
асыру жолдары көзделуде. Осы мақсатты зерделеу үшін зерттеу жұмысымыздың
тақырыбын "Бастауыш сыныпта ойынның оқыту және тәрбиелеу бірлігін жүзеге
асыру" - деп таңдадық. Тақырыптың өзектілігі, қажеттілігі жұмыстың зерттеу
мақсаты мен міндеттерін айқындайды.
Зерттеудің мақсаты: Бастауыш сыныптың оқу-тәрбие үдерісінде
педагогикалық ойындарды пайдаланудың жолдарын, ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеу нысаны: Бастауыш сыныптағы оқу-тәрбие үдерісі
Зерттеу пәні: Сабақтағы және сыныптан тыс бастауыш сынып оқушыларының
шұғылданыстарында ойындарды пайдалану барысы.
Зерттеудің міндеттері:
- бастауыш сыныпта дидактикалық ойындарды қолданудағы педагогикалық,
психологиялық, әдістемелік әдебиеттерді талдау, мазмұнын, мәнін ашу;
- мектепке дейінгі білім беру мен тәрбиелеу мекемелеріндегі және
бастауыш мектептің төменгі сатысындағы ойынды пайдаланудың сабақтастығын
анықтау;
- ойынның оқушылардың шығармашылығын және ойларын дамытуды айқындау;
- дидактикалық ойындардың түрлерін және оларды педагогикалық үдерісте
пайдаланудың анықтау, ойынның оқыту және тәрбиелеу мүмкіндіктерін жүзеге
асыруды сипаттау.
Зерттеу әдістері: теориялық, ғылыми-әдістемелік әдебиеттер мен жаңашыл
педагогтардың тәжірибелері зерделеу және баспасөзде жарық көрген ғылыми
еңбектерді жинақтау, сұрыптау, талдау, әңгімелесу, дидактикалық ойын
түрлерін байқау, т.б.
І. Бастауыш сынып оқушыларын ойын барысында оқыту мен тәрбиелеудің
педагогикалық негіздері
1.1. Бала психологиясына дидактикалық ойындардың ықпалы
Жастардың болашаққа деген бағыт-бағдары отбасында, мектеп
қабырғасында, жалпы еңбек, қоғамдық деңгейде алсақ, бүкіл қоршаған дүниенің
әр саласының көзқарасқа тигізетін әсері, беретін білімі, тәрбиеге ықпалы
әртүрлі. Мемлекетіміз осының бәрін ескеріп білім беру жүйесін баса
дамытуға, оның дүниежүзілік деңгейге көтерілуіне аса мән беруде. Білім
беру, тәрбиелеу және балалардың ой-өрісі қабілетінің дамуы бұл сабақтың
алға қояр мақсаты болып табылады.
Өмір сүру үшін білімді меңгерудің маңызды екендігі жайлы ғұлама
бабаларымыз әл-Фараби, Қ.А.Ясауи, М.Х.Дулати, Ж.Баласағұн тамаша өсиеттер
қалдырған [7; 8; 12; 13; 14].
Ұлы ойшылдар ағартушы-педагог Я.А.Коменский, И.Г.Песталоцци,
Ж.Ж.Руссо, А.Дистерверг, Ы.Алтынсарин, К.Д.Ушинский оқыту арқылы
оқушылардың ақыл-ой қабілеттерін, дербестігін, ойлауын дамытуға көңіл бөлу
керектігін айтқан болса, оқыту үрдісінің ерекшеліктері мен ұстанымдары,
оқыту әдістері мен құралдарын М.А.Данилов, Б.Н.Есипов, В.А.Сластенин,
Ю.К.Бабанский, М.Жұмабаев, Т.Сабыровтар өз еңбектерінде оқу-шылардың өз
бетінше жұмыс орындауда дидактикалық ойындардың пайдалы жақтарын
талқылаған, ғылыми түсініктер берген [15; 16; 17; 18; 19; 20; 21] .
Қазақстан Республикамыздың тәуелсіз мемлекет мәртебесіне ие болуы,
қазақ тілінің мемлекеттік тіл құқығына көтерілуі, Білім туралы, Жастар
саясаты туралы заңдардың қабылдануы келешек ұрпақ тәрибесіне үлкен
жауапкершілікпен қарауды көздейді.
Бүгінгі күн талабына орай тәрбиенің мазмұнын, мақсатын, қағидаларын,
міндеттерін қайта қарастырып, түбегейлі өзгертуде дидактикалық ойындарды
пайдаланудың маңызы зор.
Қоғамымыздың іргесін, білімін нығайту мақсатында ең алдымен сабақта
дидактикалық ойындардың ерекшелігі мен тәрбиелік мәні бар оның негізгі
мақсаты - баланы ойлауға, ізденуге, шығармашылық жұмыспен айналысуға, өз
бетінше ізденуге баулу болып табылады.
Оның бүгінгі таңда ұрпақ тәрбиесінде негізге алынуы - егеменді
еліміздің мүддесі, халқымыздың болашағы.
Қазіргі заман талаптарына сәйкес бастауыш мектеп білімін дидактикалық
ойын түрлерін тұрғысынан дамыту, жетілдіру-педагогика ғылымының кезекті
міндеті болып табылады.
Осыған орай бастауыш білімнің мазмұнын, білім беру жүйесіндегі орнын,
оқу-тәрбие үдерісінің ерекшелігін, оны дұрыс ұйымдастырудың негізгі
әдістерін, формаларын жетілдірудің жолдарын білу керек. Оқу-тәрбие
үдерісінде дидактикалық ойынды қолдану барысында әр баланың жеке басының
ерекшелігін есепке алуы тиіс.
Сабақ барысында әр оқушының ұғымы, сезімі, түсінігі, қабылдауы,
қабілеті әр түрлі. Ең бастысы-әр оқушының жеке басын құрметтеу, оның
адамдық қасиетіне нұқсан келтірмеу.
Қазіргі ізгілендіру заманында әрбір баланың өз мүмкіндігін, қабілетін,
іскерлігін, ойлауын, дидактикалық ойын барысын да байқау қажет, сонда ғана
олардың білімге, ынтасы артып, еңбексүйгіштік білімге құштарлық қасиеттері
қалыптасады.
Мұғалім оқушылармен дидактикалық ойынды ұйымдастырып, оларды үйрету,
қалыптастыру үшін ең алдымен балалардың психологиялық ерекшеліктерін білуі
керек.
Балалар психологиясы психикалық дамудың негізгі компоненттерін
зерттейді.
Психологияда дамудың мынандай ерекшелігі бар:
1. Кіші мектеп жасындағы баланың бойындағы психикалық үдерістер. Олар
мыналар: зейін, қабылдау, қиялдау, есте қалдыру, ойлау, сөйлеу, сезімдер.
Осындай психикалық үдерістер кіші мектеп жасындағы баланың бойында
болуын, өзгеріп жетілуін қарастырады.
Бала мұндай ерекшелік пен іс-әрекетті қимыл жасау үдерісінде,
дидактикалық ойын барысында шешеді. Бастауыш сынып оқушыларының
психологиясы психикалық дамуды, заңдылықтарды, іс-әрекеттің дамуын, жеке
бастың қалыптасуын зерттейді. Бастауыш сынып жасындағы балалардың
психологиясын білу оқыту, тәрбиелеу практикасын дұрыс ұйымдастыруға
мүмкіндік береді.
Оқушының психикалық даму ерекшелігі - ойлауында, ақыл-ойында,
ынтасында, қабылдауында оқу-тәрбие үдерісі кезінде негізгі ерекшелік болып
табылады.
2. Балалар психологиясы бастауыш сынып оқушыларының психикалық дамуын
зерттейді.
Бастауыш сынып оқушыларын зерттеудің негізгі әдістері мыналар: 1.
Бақылау. 2. Эксперимент әдістері.
Мұғалім оқушының дидактикалық ойын барысында мінез-құлқын табиғи
жағдайда мақсат қоя отырып зерттейді.
Мұғалімнің бақылау үдерісінде - зерттеуші оқушы мінез-құлқындағы
сыртқы белгілерді ғана қадағалайды. Мысалы: Оқушының іс-әрекетін, сөйлеген
сөздерін, мәнерлі қимылын.
Бұл жағдайда мұғалім бақылаудың екі түрін қолданғаны жөн.
1. Жаппай бақылау
2. Ішінара бақылау
Зерттеуші жаппай бақылауда - баланың мінез-құлқының көп жағын қамтып
жүреді.
Жаппай бақылау-оқушының психикалық даму заңдылығын анықтау үшін
фактілер негізінде жүргізіледі. Жаппай бақылау жүргізіп, оның нәтижесін
жазған психологтар көптеп саналады (А.Д.Павлова, Ж.Пиаже, В.Штерн).
Ішінара бақылаудың жаппай бақылаудан айырмашылығы - оқушының мінез-
құлқының бір жағы немесе бір мезгілдегі мінез-құлқы алынады, зерттелінеді.
Мысалы: баланың ойын кезінде, тамақтануы кезінде т.б. Ч.Дарвин, А.Н.Гвоздов
сияқты мамандар өз ұлдарына ішнара бақылаулар жүргізіп арнайы қорытынды
бойынша бақылаулар жүргізген [21; 22; 23; 24].
Көп жағдайда балаға эксперименттер мектепте, сабақ үстінде, ойын,
дидактикалық ойын барысында өткізіледі.
Бастауыш сынып оқушылары өздерін қызықтыратын іс-әрекеттермен
айналысады. Іс-әрекеттің түрі оны атқаруға және жетілдіруге қажетті
қимылдарды психикалық сапаны игеруге көмектеседі.
Сабақта дидактикалық ойында қолдануда жаңа іс-әрекеттерді игеру
оқушының мүмкіндігін арттырады.
Дидактикалық ойын барысында оқушының қажеттіліктері мен құштарлығы
қабілеті, зейіні, ой-өрісі кеңейіп, өзінің психикалық дамуына үлес қосып
отырады.
Оқушы ойын барысында жаңа іс-әрекеттерді, материалды игеру барысында
үлкендердің басшылығымен, көмегімен игереді. Содан кейін өз түсінігі
бойынша ары қарай дамытуға, жалғасты-руға, ойын ортаға салуға үйренеді
[25].
Бастауыш сынып оқушылары сабақ барысында, сабақтан тыс уақытта іс-
әрекеттің барлығын түгел қамти алмайды.
Сондықтан да оқушының жас ерекшелігін ескере отырып, қамқорлық жасап
дидактикалық ойындарды ретімен қолданудың дұрыс жолдарын қарастыру керек.
Бастауыш сынып оқушыларының психикалық дамуы барысында пайда болған
және жаңа қасиеттер мен қызығушылыққа итермелейтін іс-әрекеттің жаңа
түрлерін игеруге бастайтын қайшылықтар техникалық дамудың күштері болып
табылады.
Бастауыш сыныпта оқыту үдерісінде дидактикалық ойындарды пайдалануда
оқушылардың өзіндік әрекетіне тән ерекшеліктері бар.
Олар мыналар:
1. Дидактикалық ойынның мақсаты мен міндеттерін анықтау.
2. Дидактикалық ойында қандай тәсілді қолданудың жоспарын түзу.
3. Жұмысты нәтижелі аяқтау үшін оқушы өзін-өзі бақылап отыруын
қадағалау.
Бастауыш сынып оқушылары оқу пәнін игеру барысында өздігінен жұмыс
істеуге дағдыланбаса, оның сабақ үлгерімі жақсы болмайды. Бұл кезде
оқушының сабаққа деген қабілеті, зейіні төмендейді. Соның салдарынан еңбек
пәніне деген қызығуы, сабақ үлгерімі нашарлап, үлгермеушілер қатарына
қосылады. Сондықтан мұғалімнің негізгі міндеттерінің бірі-оқушылармен
дидактикалық ойындарды қолдануда шеберлікпен үйретіп, қолдануы керек.
Дидактикалық ойын барысында оқушылардың дербестігін арттыруда олардың
оқуға деген табыстары мен кемшіліктерін өздеріне дұрыс бағалауға үйретудің
маңызы зор.
Психолог, педагог мамандар өздерінің зерттеу жұмысында: бастауыш
сынып оқушылары сабақ барысында дидактикалық ойынды мұғалімнің
жетекшілігімен жүргізгенде ғана жақсы нәтиже беретіні дәлелденген.
Бастауыш сынып оқушыларына тапсырмалар береді мұғалім тапсырманың
дұрыстығын оқушылардың қаншалықты дұрыс түсініп, меңгергенін анықтайды.
Бастауыш сыныпта оқушылардың оқу әрекетінің жемісті болуы - оқу
жұмысының тәсілдерін меңгеруге байланысты.
Педагог-психолог мамандар оқу жұмысының негізгі тәсілдерін екі топқа
бөлді:
1.Оқушының жалпы оқу жұмысын ұйымдастыруға байланысты қолданылатын
тәсілдер.
а) жоспарлау
ә) уақытты дұрыс пайдалану
б) оқу мен демалуды дұрыс ұйымдастыру
в) оқушы өз жұмысын бақылау
2. Оқушының оқуына тікелей байланысты қолданылатын тәсілдері
а) жаңа білімдерді игеру
ә) өздігінен білімді меңгеру
б) ойындарды қолдана білу.
Осы тәсілдердің ішінде бастауыш сыныпта ерекше орын алатыны сабақта,
сабақтан тыс уақытта оқу материалымен жан-жақты жұмыс істей білу және
дидактикалық ойындарды пайдалану болып табылады. Ол үшін мұғалім мына
тәсілдерді меңгеріп, оны оқушы бойында қалыптастыра білуі қажет.
1. Оқулықтағы материалдың мазмұнын талдау.
2. Ең негізгі мәселені айыра білу.
3. Салыстыру.
4. Топтастыру.
5. Жүйелеу.
6. Схемалар.
Бастауыш сыныпта оқушылардың мұндай тәсілдерді меңгеруі оны жан-жақты
дамытады, оқуға деген көзқарасын өзгертеді [26; 27; 28; 29].
Қазақ мектебі өз халқының болашағының негізін қалауы тиіс. Сондықтан
бастауыш мектептегі білім мазмұнында қазақтың, халықтың ұлттық
ерекшеліктері орын алуы керек.
Бастауыш мектептегі оқу үдерісін демократияландыру, ізгілендіру
принципін оқушылардың белсенділігін арттыру оқу-тәрбие бірлігінде ақыл-ой,
еңбек, эстетикалық бірлігін негіздей отырып дидактикалық ойындарды
пайдаланудың жолдарын қарастыру қажет.
Оқыту ісі білім берумен қатар оқушылардың танымдық қабілеттерін,
логикалық ойлауды дамытуға дидактикалық ойындарды пайдаланудың маңызы зор.
1.2. Бастауыш сынып оқушыларын ойын арқылы тәрбиелеуде педагогикалық
үдерісті ұйымдастыру мәселесі
Бастауыш мектеп мұғалімінің шеберлігі балалармен өз бетінше іс-
әрекетті ұйымдастырудан айқын көрінеді. Әрбір баланың белсенділігі мен
инициативалығын жоймастан пайдалы әрі қызықты ойынға қалай бағыттауына
болады. Ұзартылған күн топтарында балалар бір-біріне кедергі
келтірмейтіндей, ыңғайлы етіп бөлмеде, аулада қалай ойнатуға болады.
Олардың арасындағы түсініспеушілікті қалай жоюға болады. Осы мәселелердің
барлығын тез шеше білу іскерлігіне әрбір баланың жан-жақты, шығармашылық
дамуы байланысты.
Мектепке дейінгі педагогикада балаларға ықпал етудің көптеген әдіс-
тәсілдері бар, олар нақты жағдайға байланысты таңдалады. Кейбір бастауыш
сынып мұғалімдері озық педагогика-лық тәжірибемен таныса салып, артынша оны
өз практикасында қолданып, көп жағдайда көздеген мақсатына жете алмайды.
Мұғалім әдістемелік тәсілдерді жүйелі қолданып, балалардың психикалық
дамуының жалпы тенденцияларын ескеріп, әрбір баланы біліп, сезіне білсе
ғана нәтижелі болады.
Үлкендердің көмегімен меңгерілген әрекет етудің негізгі әдістерін
үйреніп алып, оқушы оны сол және басқа да жағдайларда қолдана алады. Ол
үшін оқушыға жақсы жағдай жасалынуы қажет. Әрбір ойыншық пен құралдарды
белгілі бір тәртіппен орналастыру қажет. Осы арқылы балалар қажетті
ойыншықты тауып, ойнап болған соң орнына қоюға мүмкіндік береді. Балалар
бір біріне кедергі етпес үшін ойыншықтарды дұрыс бөлуді ойластыру қажет.
Өз бетінше дидактикалық ойыншықтармен, суретпен ойындарды көруге өте
тыныш орын бөлінеді. Дидактикалық ойыншықтар балалардың жанындағы ашық
шкафта сақталады. Күрделірек дидактикалық ойыншықтар баланың бойы
жетпейтін, бірақ көрінетін болуы тиіс.
Балалар дидактикалық ойыншықтармен өз бетінше немесе үлкендердің
көмегімен ойнайды. Осылайша балаларда сабақтағы алған білімі бекіп,
дидактикалық ойыншықтарды өз бетінше қолданудың іскерлігі артады.
Сурет салуға арналған материалдарды жабық шкафтарда сақтау қажет,
өйткені балалар өз бетінше бұл заттармен ойнай алмайды.
Балаларға, сонымен қатар бақылауға арналған түрлі объекттер (балық,
құс, т.б.), табиғи материалдар қажет. Жүруді, жүгіруді дамыту үшін бос жер
көп болуы тиіс. Жиһаздардың ірі ойыншықтардың арасын ашық етіп
орналастырады, сонда балалар оның жан-жағынан барады. Барлық құрал-
жабдықтарды көркем орналастыру сұлулық пен ыңғайлылықты қамтамасыз етеді.
Бірақ, әрбір ойыншықты бөлек қолданудың қажеті жоқ. Олардың көбісі сюжеттік
ойындарда қолданылады.
Ойынды аяқтағанда балалар бастауыш мектеп мұғалімімен бірге
ойыншықтарды орындарына қояды. Балалар жақсы ойнап жатқан кездің өзінде
ешбір ойыншық ескеруміз столдың астында немесе еденде бос жатпауы тиіс.
Егер балалар қызықты ойын ойнап, ерекше құрылыс құрса, оны бұзбаған жөн.
Ойын материалымен қамтамасыз ету маңызды, бірақ өз бетінше ойнауға
итермелейтін бірден-бір жол емес.
Балалардың өз бетінше әрекетінің дамуы педагогтың әр бір балаға деген
тікелей қатынасының формасы мен мазмұнына байланысты. Бұл қатынас тең
құқылы, мейірімді формада жүруі тиіс. Бұл қатынас балаларды өз бетінше
білім, іскерлік пен әрекет ету әдістерін қайта жаңғыртуға бағыттап отыруы
қажет. Педагог балалардың белсенділігін, инициативасын, ойларын мадақтап
отыруы қажет.
Бір балаға сөйлегенде бала мұғалімі басқалардың назарын аудармай жай
сөйлеуі қажет. Балалардың атымен атап, жеке тапсырма беруі қажет. Ерте
жаста балалар бірсарынды сөзді түсінбейді. Егер мұғалімі өзі ойнап, оны
жақсы көрсе, балаларға түсінікті, әрі көңілді болады.
Тәжірибелі бастауыш сынып мұғалімі балалардың ойынына назар салып
бақылайды. Ол әрқашан барлық балалардың назарда ұстауы тиіс. Ойын барысында
әрбір балаға кемінде 3-5 рет қасына барып, іш пысқан баламен ойнауы қажет.
Өз бетінше іс-әрекетті ұйымдастыра отырып мұғалім олармен жақсы қарым-
қатынас орнатуы тиіс.
Бастауыш сынып мұғалімінің балаға сөйлеуінен оның педагогикалық
жетістігі байқалады. Сабақ барысында бала мен мұғалімнің ойын бөлмеу қажет
- ережені есте ұстау қажет. Бұл ережені ұйымдастыру, өткізу барысында да
басшылыққа алу керек.
Ойын - көпқырлы құбылыс, оны ұжым өміріндегі барлық тіршілік етудің
ерекше формасы деп қарастыруға болады. Тәрбие үдерісін педагогикалық
басқаруда ойынның көптеген түрлері көрініс табады.
Балаларды тәрбиелеп, дамытуда үлкен рөлді ойын алады және ол баланың
маңызды іс-әрекет түрі. Мектепке дейінгі және бастауыш мектепте оқушы
тұлғасының, моральдық-еріктік сапалардың әлемге ықпал ету қажеттілігі
қалыптасады. Кеңес педагогы В.А.Сухомлинскийдің айтуынша "ойын - бұл үлкен
жарық терезе, ол арқылы баланың рухани әлеміне, қоршаған орта жөніндегі
түсініктер, көзқарастар енеді. Ойын - бұл ұшқын, таным мен білімге деген
құштарлықтың отын жағады".
Ойынның тәрбиелік маңызы көп жағдайда педагогтың кәсіби шеберлігіне,
баланың психологиясын білуіне, оның жас және жеке ерекшеліктерін ескеруіне,
қарым-қатынасты жасаудың дұрыс әдістерін таңдауына, түрлі ойындарды дұрыс
ұйымдастырып өткізуіне байланысты. Негізгі мәселелер мектепке дейінгі және
бастауыш сынып балаларының адамгершілік тәрбиесімен байланысты. Бұл
мәселелерді шешуге сюжеттік-рөлдік, шығарма-шылық ойындар көп деңгейде
ықпал етеді.
Білім беру - қоғамдық үдерісс, ол арқылы алдыңғы ұрпақтың әлеуметтік
маңызды тәрбиесі кейінгі ұрпаққа беріледі. Осы үдеріс оқыту арқылы жүзеге
асырылады. Бастауышта оқыту құралы ретінде дидактикалық ойындар
пайдаланылады. Дидактикалық ойындарды қолдануда оқушылардың қызығулары
туады. Оқушылардың білімін жетілдіруде дидактикалық ойындардың өзіндік
ерекшелігі бар. Ол үшін мұғалім мынандай міндеттерді білуі, оны орындауы
қажет.
1. Оқушылардың дидактикалық ойындардың мазмұнымен толық түсіну.
2. Дидактикалық ойындарды орындауда мақсаты мен міндетін толық
түсіну.
3. Дидактикалық ойындарды орындауда ептілік, дағдының қалыптасуын
байқау.
Бастауыш сынып оқушылары дидактикалық ойындарды орындап шығуда мына
шарттарды білгені жөн.
1. Дидактикалық ойындардың мақсатын айқын түсінуі.
2. Дидактикалық ойындардың дұрыс орындалуы, оның нәтижесіне қызығуы.
3. Дидактикалық ойындарды қалауымен, қызығуымен нәтижелі орындауы.
Бастауыш сыныпта дидактикалық ойындарды қолдануда мынадай талаптар
қойылады.
- жұмыстың көлемін, сапасын арттыруға көңіл бөлу;
- дидактикалық ойындардың түрлерін басқа дидактикалық материалдармен
ұштастыра білу;
- оқушының ойлау қабілетін, белсенділігін жүйелі түрде дамыту;
- дидактикалық материал мазмұнын күнделікті өмірден алу;
- дидактикалық ойындар табиғат пен қоғам дамуының заңдылықтарын нақты
фактілер мен құбылыстарды өздері талдап, түсінуге үйрену;
- дидактикалық ойындар негізінде алған білімдерін іс жүзінде қолдана
білуге дағдыландыру;
- сабақ барысында дидактикалық ойындарды қолдану барысында еңбек ету
дағдысын қалыптастыру;
Енді осы шарттарға сүйене отырып дидактикалық ойындарды сабақта,
мұғалімнің жаңа материалды баяндауын талдауын және сабақта мұғалімнің
оқулықтан берілетін тапсырманы орындалуы кезінде қолдануға болады.
Оқушылар сабақ үстінде де үйде де дидактикалық ойындарды мұғалімнің
немесе ересектермен бірге, басшылығымен ғана тиянақты, нәтижелі орындай
алады. Сондықтан бастауыш сыныпта оқыту барысында дидактикалық ойындарды
ұйымдастыруда білім нәрін сабетін басты тұлға - ұстаз.
Ұстаз білімді, тәжірибелі шебер болса ғана шәкірттері нағыз
тіршіліктің тынысын байқай алады.
Ұлы педагог В.А.Сухомлинский оқушылардың өз бетінше орындайтын
жұмысты ұйымдастыруда дидактикалық ойындардың рөліне ерекше мән берген. Ол
былай дейді: “Оқушылар кітапқа, ғылымға қызығып, өз еркімен, өз ықыласымен
журналдар, ғылыми-көпшілік әдебиеттерді оқитын болса, дидактикалық
ойындарды орындап шешуде еш қиналмай жақсы орындап шығады. Бастауыш сыныпта
оқу пәндерін, сыныптан тыс оқушылар шұғылданыста-рында дидактикалық
ойындарды пайдаланудың маңызы зор.
Бастауыш сыныпта дидактикалық ойындарды қолдануда оның мазмұнына,
ұйымдастыру формасына қарай бірнеше топқа бөлуге болады: ұлтық ойындар,
дидактикалық ойындар, қимыл-қозғалыс, спорттық ойындар.
Ойын-баланың қажетті әрекетінің бірі. Ойында бастауыш сынып
оқушыларының табиғаты қажет етеді. Балалардың оқуы, еңбегі ойыннан
басталады. Ойын оқушылардың оқу әрекетін жандандырып, оқуға деген ынтасын
арттыратын маңызды құрал. Бастауыш сыныпта ұлттық ойындар мен
дидактикалық ойындарды сабақтарда кеңінен қолданудың маңызы зор. Әсіресе
өткен материалды пысықтау, қайталау кездерінде ойынды қолдану пайдалы.
Мысалы, мұғалімдер грамматикалық, математикалық, логикалық, домино
ойындарын, саяхат, почта, санамақ, тоғыз құмалақ сияқты өзіндік ережесімен
ойнау тәртібін біліп рөлдік сипатын сақтап, дұрыс ұйымдастыра білу қажет.
Мұғалім дидактикалық ойындарды қолданғанда әдістемелік мәселелерге
ерекше көңіл бөлу керек. Ең алдымен оқушыларды сабақ барысында дидактикалық
ойындарды қолдану түрлерін арттыру керек.
Сабақ барысында мына шарттарды орындап отыру көзделсе, онда
дидактикалық ойындарды пайдаланудың жолдары қалыптасады.
Бірінші шарт - сабақта дидактикалық ойындарды қолданудың тиімді
жолдарын қарастыру.
Екінші шарт - ұжымдық, топтық түрде дидактикалық ойындарды орындау.
Үшінші шарт - жеке оқушының өз бетінше дидактикалық ойындарды орындау
қабілетін қалыптастыру.
Бастауыш сынып оқушыларымен дидактикалық ойындарды қолдануда мынандай
ережелерді есте сақтау қажет.
1. Дидактикалық ойындарды қолдануда талаппен, ережені орындау қажет.
2. Дидактикалық ойынды пайдалануда дұрыс түсіндіруді қажет етеді.
3. Дидактикалық ойынды пайдаланып оны орындауда жүйемен, нақты орындау
қажет.
4. Дидактикалық ойындарды орындау барысында мұғалімнен кеңес, ақыл
сұраудың пайдасы бар.
5. Дидактикалық ойынды пайдалану, орындау кезінде асықпай, ойланып
жұмыс жасау керек [30; 31; 32; 33; 34].
Ұстаз - ұрпақ тәрбиелеп өсіруші қоғам сенген өкіл. Ұстаздың қызметтің
қыры мен сыры мол, сан қилы және әр тарапты. Ол-әдіскер де, білімдар және
өз ісін жетік білетін маман.
Бастауыш сыныпта дидактикалық ойынды пайдаланудың маңызы ерекше.
Ұстаздың оқушыларға білім беруі, дидактикалық ойынды ұйымдастыруы
қабілеттінің жемісі болып табылады.
Бүгінгі күннің талабына сай ұрпақ тәрбиесінің мазмұнын, әдіс-
тәсілдерін, дидактикалық ойындарды ұйымдастыру оны бір жүйеге келтіру
мұғалімнің алдына қойған мақсаттарының бірі.
Бастауыш сынып оқушыларын жан-жақты сауатты, білімді етіп тәрбилеуде
дидактикалық ойындар өз үлесін қоса алады. Мектеп өмірі-балаларға жаңа
әлемді ашып береді. Бұл тұрғыда бастауыш мектептің негізгі міндеттері -
баланың жеке басының қалыптасуын қамтамасыз ету, оқуға деген ынтасын,
іскерлігін, қабілетін, зейінін қалыптастыру.
Бастауыш сыныпта дидактикалық ойындарды ұйымдастырудың танымдық және
тәрбиелік мәні зор. Оқыту барысының нәтижелі болуы мұғалімнің шеберлігіне,
іс-тәжірибесіне де байланысты болады. Оқыту үдерісінде әдіс-тәсіл оқытушы
мен оқушы арасындағы жұмыс түрлеріне байланысты болып келеді. Мектептегі
оқыту үдерісі оқыту әдістері арқылы жүзеге асады.
Бастауыш сыныпта оқу пәнін оқытуда практикалық, өзіндік жұмыс, зерттеу
әдістері ерекше орын алады.
Бастауыш сынып мұғалімдері пәндерді ойын арқылы оқыту барысында
әдістерді үш тобын басшылыққа алады.
1. Оқушылардың ой-таным қызметін ұйымдастыру әдістері.
2. Оқушылардың оқу-таным қызметін көтермелеу әдістері.
3. Оқу-таным қызметінің тиімділігін бақылау әдістері.
Әр топ бірнеше оқыту әдістерінен тұрады. Мысалы: 1 топқа оқыту
әдістеріне мыналар жатады:
1. Сөздік (әңгіме, пікірлесу)
2. Көрнекілік (суреттеу, мүсіндеу, портрет)
3. Практикалық (өздігінен орындалатын жұмыстар)
Әр топтағы әдістердің өз ерекшелігі бар.
Бастауыш сыныпта дидактикалық ойындарды пайдалану барсында да осы
әдістерді қолдануға болады.
Мысалы: зерттеу әдісі: мұнда мұғалімнің берілген білімінің ғылымилығын
арттыру, қосымша материалдармен байыту, толықтыру, өз бетімен проблема
шештіру. Оқушыларға өздігінен алдыға қойылған мәселені шештіру, оларды
ойлануға ізденуге ұмтылдыру.
Оқу пәндерін бастауыш сыныпта оқыту барысында дидактикалық ойындарды
қолдануда оқыған материалдардың мазмұнына, сипатына, мәніне көңіл бөлу
қажет. Ол үшін бастауыш сынып оқушылары мәтінді дұрыс түсіну үшін мынандай
жұмыстар жүргізуге болады.
1. Материалдың мазмұнын қабылдауға психологиясын дайындау.
2. Материалдың (мәтіннің) мазмұнына байланысты сөздік жұмыстарын
жүргізу.
3. Мәтінді, шығарманы оқып түсіну.
4. Әңгіме немесе мәтіннің мазмұнын айту, оған бойлау.
6. Мәтіннің мазмұны бойынша дидактикалық ойынды орындау шығармашылық
қабілеттерін дамытуға мүмкіндік жасау.
Бастауыш сыныпта оқу пәнін оқыту барысында дидактикалық ойындарды
орындаудың нәтижесінде оқушылардың дербестігі, дағдысы, өзіндік жұмысты
орындау қабілеті артады. Оқушының үйдегі жұмысын сабақтағы тапсырма
жалғастырып, толықтырып отырғанда ғана, оқушылардың алған білімдері терең
тиянақты қалыптасады [33].
Бастауыш сыныпта оқыту – бұл ондағы оқуға және қоғамдық қызметке
деген жақсы қатынасты тәрбиелеу, оған мектептегі оқудың маңызды және
қажетті екенін түсіндіру: ондағы оқушыдағы құштарлықты ояту, басқа
оқушыларға деген оң көзқарасты қалыптастыру, профессор, мұғалімдерге және
тұлғаға деген сыйластықты туғызу, кітапқа деген қажеттілікті дамыту, оқып-
үйренуге деген құштарлықты ояту.
Балалардың бастауыш мектеп дайындығының табысты болуы көп жағдайда
қаншалықты педагог мектепте оқушылардың өзіндік әрекетін ескеретіндігіне,
әсіресе осы мақсатқа жетуде ол ойында қалай қолданатындығымен анықталады.
Ойын арқылы және ойынды ойнау барысында балада біртіндеп болатын өмір
өзгерістеріне, жора-жолдастарымен қарым-қатынасқа және үлкендермен қарым-
қатынасқа түсуге дайындайды, тұлғалық қасиеттер қалыптасады. Ойында
өзіндік, ұйымдастырушы-лық секілді қасиеттер, шығармашылық қабілеттер
дамиды, ұжыммен жұмыс істеу қабілеті артады. Мұның барлығы болашақ оқушыға
қажет.
Педагогтар оқыту барысында қолданатын әдістер мен тәсілдер бірін-бірі
толықтырып отыруы қажет. Әртүрлі сабақтарды еңбекпен және ойынмен
байланыстыру қажет. Топсеруен кезіндегі алынған білімдерді толықтыру,
оларға көркем әдебиеттерді оқып, әңгімелеп беру керек. Ойын балалардың
бейнелеуге қажетті қатынасын белгілейді, сонымен бірге мұндай беріктігін
арттырады.
Оқушыларға қайта-қайта көру ұнайды, олар солармен бірге қуанып,
таңқалып, олар осы сезімдерді басынан қайта өткізеді. Бұнымен олардың
ойынға деген қызығушылығы түсіндіріледі. Дәл ойында балалар тәжірибе
жүзінде мектепте көргісі келетінін іске асырады.
Кітапқа деген махаббат пен қорғаушылық қатынас мектепте қалыптасады.
Бастауыш сыныпта кімде-кім оқулықпен қызыға айналысса, сабақтан тыс уақытта
оқудың алуан түрі ұсынылады; сүйікті жазушылардың шығармашыларынан
викториналық ойындары ұйымдастырудағы басшылыққа алынатын құрал болып
табылады.
1.3. Бастауыш сыныптағы педагогикалық үдерістегі шығармашылық ойынның
функциялары
Мектепке дейінгі, бастауыш сыныптағы кезең қысқа, бірақ тұлға
қалыптасуындағы маңызды кезең. Бұл жылдары бала қоршаған өмір жөніндегі
алғашқы, бастапқы түсінігі қалыптасады, адамдарға, еңбеккке белгілі
қатынасы қалыптаса бастайды, тәртібі мен мінезі қалыптасады.
Мектепке дейінгі баланың әрекетінің негізгі түрі - ойын, осы үдерісс
арқылы баланың рухани (психикалық үдерістер: зейін, ес, елес, т.б.) және
дене (физикалық) күштері дамиды. Сонымен қатар, ойын - мектепке дейінгі,
бастауыш мектептегі жасқа тән қоғамдық тәжірибені меңгертудің тәсілі.
Н.К.Крупская көптеген мақалаларында ойынның әлемді тануға, балалардың
адамгершілік тәрбиесіне ықпалын "Өз бетінше еліктейтін ойын, алынған
білімді меңгеруге өте зор ықпалын тигізеді" - деп, атап көрсетеді. Осындай
ойда А.М.Горький "Ойын - балаға әлемді танытатын, өзгертетін жол" ретінде
сипаттайды.
Ойында баланың тұлғасы жан-жақты қалыптасады, оның психикасында
елеулі өзгерістер болады. Осы арқылы үлкен тәрбиелік мәні түсіндіріліп,
психологтар оқушының жетекші әрекеті деп есептейді.
Әсіресе, баланың өзінің шығарған ойындары ерекше орынға ие, оларды
шығармашылық немесе сюжеттік-рөлдік деп атайды. Осы ойындарда олар қоршаған
өмірден көрген нәрселерді жаңғыртады. Шығармашылық ойын бала тұлғасын толық
қалыптас-тырады, сондықтан ол маңызды тәрбие құралы болып табылады.
Ойынды шығармашылық іс-әрекет деудің себептерінің бірі -ойын - өмір
көрінісі. Баланың ойы арқылы жасалынатын нәрселердің көбісі нақты өмірден
алынған, олардың сезімі, уайымы шынайы. Бала аю мен қуыршақтың ойыншық
екенін білсе де, оларды шынайы, тірі деп есептейді.
Балалардың үлкендерге еліктеуі, олардың қиялының жақсы жұмыс
істейтінін көрсетеді. Бала шындықты көшірмейді, ол өз тәжірибесіне
байланыстырып шығарады.
Балалар шығармашылығы ұшқыр ойлы ойындарын және оны жүзеге асыру
құралын іздестіруден көрінеді. Саяхатқа аттану үшін қандай кеме немесе ұшақ
жасау керек екендігін шешу үшін қанша қиял қажет! Ойында балалар драматург,
декоратор, актер қызметтерін бірге атқарады. Бірақ, олар көп ойланбайды,
өздерінің мақсат, міндеттерін, ой, сезімдерін білдіреді. Сондықтан ойын -
әрқашан шығармашылық.
Ойын - балалар бір-бірімен қарым-қатынас жасайтын өз бетінше іс-
әрекет. Оларды бір мақсат, оған жетудегі жалпы қызығушылықтар мен уайым
әсерлер біріктіреді.
Балалар ойынды өздері таңдап ұйымдастырады. Бірақ, басқа ешбір іс-
әрекетте осыншама қатал, тәртіп, ереже жоқ. Сондықтан ойын балаларды
белгілі мақсатқа тәуелдейді, мақсатқа бағынуға тәрбиелейді.
Ойында бала өзінің ұжым мүшесі екенін сезініп, құрдастары мен өзінің
әрекеттері мен тәртібін әділ бағалай бастайды. Тәрбиеші міндеті -
ойыншылардың назарын достыққа, әділдікке, жауапкер-шілікке аудару.
Ұжымдық шығармашылық ойын мектепке дейінгі баланың сезімін
тәрбиелейтін мектеп болып табылады. Ойында қалыптасқан адамгершілік сапалар
баланың өмірдегі тәртібіне ықпал етеді, сонымен қатар күнделікті
балалармен, үлкендермен қарым-қатынасы үдерісінде қалыптасқан дағдылар әрі
қарай ойын барысында дамиды. Баланы жақсы іс-әрекетке итермелейтін ойынды
ұйымдастыруда балаға көмектесуі үшін тәрбиешіге үлкен өнер қажет.
Ойын - баланың ақыл-ойын тәрбиелейтін құрал. Бастауыш сыныпта, үйде
алынған білім ойын барысында жүзеге асады. Өмірдегі түрлі оқиғаларды,
эпизодтарды қайта жаңғырта отырып, бала көргенін, оқығанының мәнін,
мағынасын түсіне бастайды.
Ойында өмірдегілерді көрсету күрделі үдерісс. Шығармашылық ойынды тар
дидактикалық мақсатпен шектеуге болмайды, оның көмегімен басты тәрбие
міндеттері шешіледі. Ойындық рөлдерді балалар өздерінің қызығушылықтарына,
өздерінің болашақ кәсіптеріне сәйкес таңдайды. Олар балаша сенгіш, бір
ретте өзгермейді, бастысы бала қоғамдық пайдалы өмірге қатысуды армандайды.
Балалардың ойынындағы ақыл-ой белсенділігі барлық уақытта елестетумен
байланысты, көрсеткісі келетін адамның сөзі, іс-әрекетімен өзіне роль
табады.
Ойлаған ойын іске асыру кезінде де елестету байқалып, дами түседі; ұшу
алдында ұшақты дайындау керек; дүкендегі тауарларды таңдап алу керек, егер
жетіспесе өзің дайындауың керек. Осылайша ойын арқылы болашақ оқушының
шығармашылық қабілеттері дамиды.
Қызықты ойындар балалардың қуанышты, жеңіл көңіл-күйін қалыптастырады,
белсенді іс-әрекет қажеттілігін қанағаттандырып өмірлерін мағыналы етеді.
Егер бала жақсы жағдайда жақсы тамақтанып өмір сүрсе, бірақ қызықты ойындар
ойналмаса ақыл-ойы нашар дамиды.
Ойында бала тұлғасының барлық жақтары бір-бірімен байланысып
қалыптасады. Балаларды достық сезімге, тату ұжым құруға тәрбиелеу үшін,
үлкендердің жақсы іс-әрекеттерін, еңбегін дәріптейтін ойындармен қызықтыру
керек. Балалар ұжымын жақсы ұйымдастырғанда ғана әр баланың шығармашылық
қабілеті дамиды.
Н.К.Крупская педагогикада алғаш рет ойын мен еңбек байланысы мәселесін
көтерді. Ол балалар іс-әрекетінде ойын мен еңбек арасында шекара жоқ екенін
дәлелдеді; ойында да, жұмыста да, ең бастысы-мақсат қоя білу және орындау.
Н.К.Крупская пікірі бойынша, ойын балаларды еңбекке дайындайды. Бұл ойды
А.С.Макаренко дамытты. Ол былай дейді, ”Жақсы ойын жақсы жұмысқа ұқсайды,
оларды ой басымдылығы, жұмыс басымдылығы, шығармашылық қуаныш,
жауапкершілік сезімдер біріктіреді,”- деді. Дегенмен ойын мен жұмыстың
айырмашылығы неде. Жұмыс - қоғамдық өндірісте материалдық, мәдени,
әлеуметтік құндылықтар жасауға адамның қатысуы. Ойында мұндай мақсаттар
жоқ, ойынның қоғамдық мақсаттарға тікелей емес қосымша қатысы бар, ойын
адамды жұмысқа қажетті физикалық және психикалық жағынан шынықтырады.
Н.К.Крупская мен А.С.Макаренконың ойлары кеңес педагогикасының
астарында жатыр. Көптеген ойындар ересек адамдардың еңбегін көрсетеді;
балалар анасы мен әжесінің істерін, тәрбиеші, дәрігер, жүргізуші, ұшқыш,
косманавт жұмыстарын көрсетеді. Соған сай, әрбір ойында қоғамға пайдалы
барлық еңбектер көрініп, соған талпыну мен өзінің қатысқысы келетіндігі
байқалады.
Ойын мен еңбек тығыз байланысты, ойын барысында балалар сол образға
кіріп кетеді; теңізшілер кеме тұрғызады, дәрігер мен медбикелер емхана
құралдарын жабдықтайды. Ақ алжапқыш (фартук) пен орамал тағып, күлше
пісіріп кондитер фабрикасының жұмысшысына айналады, айналаны тазалап көше
сыпырушы болады.
Ойын арқылы моральдық құндылықтар қалыптасады; тапсырылған іске ұжым
алдындағы жауапкершілік, достық сезімдер, жалпы мақсаттарға жету іс-
әрекеттері, өзекті сұрақтарды шынайылықпен шешу жүзеге асырылады.
Ойын мектепке дейінгі балалардың шығармашылығы сурет салумен,
құрастырып жасаумен байланысты. Өмір туралы әсерлері, ойлары мен сезімдерін
әр түрлі жолдармен көрсеткенімен, балалар іс-әрекетінің бұл түрлері ортақ,
ойында да, суретте де бір тақырыпты көруге болады. Сол себепті,
шығармашылық ойындар басты құрал ретінде балалардың жан-жақты дамуы,
олардың іс-қимылдарының барлық түрімен байланысты. Осы арқылы оның
балабақшадағы педагогикалық үдерістегі орны айқындалады. Ойын арқылы
тәрбиелеуде ойын жеке даму мен балалардың ұжымын қалыптастыруда өзіндік іс-
қимылдары болып табылады. Ойынның көмегімен әр топ үшін тәрбиелеудің
міндеттері айқындалған.
Шығармашылық ойындарға жетекшілік жасау - мектепке дейінгі және
бастауыштың төменгі сатысындағы тәрбие әдісінің күрделі бөлімінің бір
бөлігі. Педагог ойын барысында балалар нені ойлап табатынын және олар өзін-
өзі қалай ұстайтынын алдын-ала көріп білмейді. Бірақ, бұл педагогтың
ережеге сәйкес сабақтар мен ойындарға қарағанда шығармашылық ойындардағы
рөлінің төмендігін көрсетпейді. Алайда, өзіндік балалық іс-қимылдар
жетекшілік жасаудың тәсілдерін қажет етеді.
Шығармашылық ойындарға табысты жетекшілік жасау - бұл балалардың
сеніміне ие болу, олармен қарым-қатынаста болу. Бұл жетістікке қол жеткізу
үшін, педагог егер ойынға шын ниеттенуі, шынайы қызығушылықпен балалардың
ойын түсінуі мен олардың уайымын түсінуі қажет. Ондай тәрбиешіге балалар
өздерінің жоспарларын айтып береді, оған ақыл кеңес және көмек үшін
жүгінеді.
Сұрақтар жиі туады, педагог (тәрбиеші, бастауыш мектеп мұғалімі)
ойынға араласа алады ма, не болмаса міндетті ме. Әрине, егер ойын барысында
дұрыс бағыт беру үшін қажет болған жағдайда тәрбиешінің құқығы бар. Бірақ,
ойынға араласу балалардың құрметі мен сенімін пайдалана отырып, ойынды
қызықтыру барысында жемісті болмақ. Ойын барысында әр баланың ерекшелігі
оның қызығушылығы, жағымды және жағымсыз жақтары байқалады. Осы іс-
әрекеттің үдерісінде балаларға қарау педагогқа өзінің тәрбиесіндегі
балалардың оқып білуі үшін бай материал береді, әр бала мен дұрыс жұмыс
жүргізуге көмектеседі. Ойында тәрбиелеудің басты бағыты-оның тақырыбын
таңдау, рольдерін беру және ойындардың образын жеткізу.
Ойынның тақырыбы-жанұя, бала-бақша, мектеп, саяхат, мейрамдар. Әр
тақырыпта балалардың қызығушылығы мен қиялына байланысты әр түрлі
эпизодтары болады. Сол себепті, әр тақырыптан сан алуан көріністер туындауы
мүмкін. Әр бала адамды белгілі бір мамандық иесі ретінде (мұғалім, капитан,
жүргізуші) немесе жанұяның мүшесі (шеше, әже) ретінде таниды. Кейде
жануарлардың, ертегілердегі кейіпкерлердің рольдері ойнатылады. Барлық қыз
балалар ана болады, бірақ әрқайсысы жеке белгі береді. Сонымен қатар, ұшқыш
немесе ғарышкер баланың белгісімен байланысты. Сондықтан, рөльдер біркелкі,
бірақ образдары барлық уақытта жеке болады.
Қуыршақ ойыншық барлық уақытта болған, жанұя балаға бірінші болып
қоршаған ортаның әсерін береді, ата-ана - ең жақындары, жақын адамдары.
Сонымен қатар, қуыршақтар басты образ ретінде қыз балаларға жақын. Себебі
балаларды тәрбиелеу шеше мен әженің қамқоры. Алайда, ұл балалардың мұндай
ойындарға зауқы соқпаса (қуыршақты сен не қыласың, сен қыз емессің ғой)
олар өз еркімен әке болады, үй тіршіліктерін атқарады, арбамен
кішкентайларды алып жүреді.
Ойындағы балалардың жүріс-тұрысын бақылау арқылы, отбасындағы үлкен
адамдардың қарым-қатынасын білуге болады. Бұл ойындар балалар ата-анасын
сыйлауға, балаларға қамқорлық жасауға, тәрбиелеуге көмектеседі. Үйде
үлкендер жұмысын көріп, балалар кейбір жұмыстарды үйренеді: қуыршақ
жиһаздарының шаңын сүртеді.
Балабақшадағы, бастауыш сыныптың төменгі сыныбындағы өмір, жаңа
әсерлер алатын балаға құнды бай материал болып саналады. Ойында балабақшада
күнделікті өмір мен қуанышты жағдайлар көрінеді: жаңа жылдық шырша, қуыршақ
театрына, зоопаркке бару.
Көптеген ойындар әр түрлі мамандықтағы адамдардың еңбегін көрсетеді.
Барлық балабақшада балалар ұшақ алып жүреді. Біздің елімізде құрылыс жүріп
жатыр, балалар да шаршамай жаңа қалалар мен үйлер соғуда.
Ойын арқылы балалар мамандыққа және еңбекке қызығады.
Педагогтың мақсаты - осы ойындарды қызықты, іс-әрекетке толы етіп
ұйымдастырып балаларға көмектесу керек. Балаларға педагог ойлап тапқан
дайын ойын сюжеттерін берудің қажеті жоқ.. Балалар ойын кезінде үлкен
адамдардың іс-әрекетін дәл көшіріп алмайды, өзінің ойын, сезімдерін
байланыстырып көрсетеді.
Егер тәрбиеші балаларға аталмыш образдарды көшіріп алуды ұсынса,
олардың ойын, табиғилығын басып тастайды. Ұлы педагогтар - К.Д.Ушинский,
Н.К.Крупская, А.С.Макаренко ойынды баланың іс-әрекетінің жеке шығармашылығы
деп қарастырады [36].
Ең бастысы балалар ойынды өздері ойлап тапқаны дұрыс, оларға анау
немесе мынау ойынды ойнайсыз деп балалар құлшынысын басуға болмайды.
Біз балаларға әсер ете білуіміз керек, оларды қолынан ұстап әр сөзін
жөндеуіміз керек, керісінше олардың ойында қарым-қатынаста жан-жақты
дамуына мүмкіндік жасауымыз керек.
А.С.Макаренко ата-аналарға кеңес беруде мына қателіктерді атап
көрсетті: Кейбір ата-аналар бала ойынына мүлде мән бермейді, екіншілері көп
ойыншықтар сатып әперумен шектелсе, үшіншілері бала ойын міндетінің бәрін
түсіндіріп, бала емес өзі ойнап кетеді. Педагогикалық зерттеулер мен
балабақша, дайындық кезеңдегі практикасында Н.С.Крупская мен А.С.Макаренко
ойлары дамып, жетіліп келеді.
Балалар ойыны іс-әрекетіне әсер ету әдісі сұрақтарын шешу үшін баланың
ойынды таңдауын түсіне білуіміз керек? Көптеген зерттеулерге қарағанда
ойында бала сезімдері, уайымдары көрінеді. Ол ойында күнделікті әсерлерін,
жақын адамдарға сезімдерін көрсетеді.
Педагогтың міндеті - өмірдегі көптеген әсерлердің ішінен жақсы ойынның
сюжеттік көрсететін жарқын әсерді таңдай білу. Тәжірибелі педагогтар ойын
таңдаудың дұрыс жолы - өмірдің белгілі-бір жағдайына қызықтыра біліп, бала
сезімі мен ойына әсер ете білу.
Қызықты ойын қалыптастыру үшін, баланың үйді қалай соғып жатқанын көру
жеткіліксіз. Егер бала тек көре білумен шектелсе, үлкендер еңбегін
көрсетеді, бірақ еңбегін бағалауға мән бермей қалады. Нәтижесінде ойынның
бағалылығы болмай қалады. Балаларға терең ой сала білу керек, сонда олар
үлкендер еңбегін көрсеткісі келіп тұрады.
Өнердің және әдеби еңбектердің бала тұлғасын қалыптасты-руға әсері өте
зор. Кітап бала алдында жаңа өмірді ашады, сөйтіп бала алғаш рет не жақсы,
не жаман деп ойға түседі. Кітап кейіпкерлері ойын кейіпкерлеріне айналады.
Дегенмен, балаға кітап кейіпкерлерінің мінез-құлықтары мен әрекеттерін
түсіндіру керек. Бала ойынына теледидар да әсер етеді. Телехабарлар ойынға
қажетті бай материал. Көптеген ойындар балалар телехабарының әсерінен
туындайды.
Балалар қызығушылығына қарай тәрбиеші ойын таңдауға жетекшілік
жасайды. Сол арқылы оқыған немесе көрсеткен нәрсесін балалар есінде
сақтауға әсер етеді. Балалар үшін ойыншық маңызды көрнекі құрал болып
саналады, мысалы: ойыншық күй сандық арқылы музыкалық сабақ өткізу ойын
қалыптастырады. Балаларға ойын идеясын қалыптастыру үшін қуыршақ театрының
және ойыншық театрының көрінісін көрсету керек. Қайталау көрініс, балалар
негізінен өз тәсілімен жасап алады: дәрігер Айболит тұмаумен ауырған
адамдарды емдейді:
Кішкентай балалар ойын мақсатын ойланбастан ойнай берді. Дегенмен,
тәжірибелерге сүйенсек балалар 4 жаста ойын тақырыбын таңдап, мақсат қоя
біледі. Мәселен, ойын алдында педагог сұрайды: Не ойнайсыңдар? Не
соғасыңдар? Пойызбен қайда барасыңдар? Кім боласыңдар? Сендерге қандай
ойыншықтар керек?. Бұл сұрақтар балаларды ойландырып, кейінірек өзгеретін
көріністі таңдауға көмектеседі.
Келе-келе ойын қызықты, мазмұнды мақсатты сипат алады. Мектеп жасында
ойын тәжірибелері балаларға әр түрлі қызықты көріністерді ойлап табуға
көмектеседі. Ойын туралы жаңа идея тудыру үшін тәрбиеші саяхат, кітап,
көркемфильм жайлы сөзбен еске түсірсе болғаны, сол жеткілікті болады. Егер
көрініс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе. . . . . . . . . . .
3
І. Бастауыш сынып оқушыларын ойын барысында оқыту мен тәрбиелеудің
педагогикалық негіздері . . . . . . 6
1.1. Бала психологиясына дидактикалық ойындардың ықпалы. . 6
1.2. Бастауыш сынып оқушыларын ойын арқылы тәрбиелеуде педагогикалық
үдерісті ұйымдастыру мәселесі. . . . . . 12
1.3. Бастауыш сыныптағы педагогикалық үдерістегі шығармашылық ойынның
функциялары . . . . . . . . . 21
ІІ. Дидактикалық ойындардың оқу-тәрбие мүмкіндіктерін бастауыш сыныпта
жүзеге асыру . . . . . . . 33
2.1. Дидактикалық ойындардың түрлері . . . . . 33
2.2. Дидактикалық ойындарды бастауыш сыныпта пайдалану. . 39
2.3. Бастауыш сыныптағы оқушы білімін берік меңгерту құралы ретіндегі
ойынның сипаты. . . . . . . . . 44
2.4. Бастауыш сыныпта ойын әдісімен оқытудағы сабақ үлгісі .
50
Қорытынды . . . . . . . . . 53
Әдебиеттер . . . . . . . . . . 54
Кіріспе
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының қоғамдық өмірінде жүріп жатқан
демократиялық өзгерістерге байланысты белгілі әлеуметтік шарттарды ескере
отырып, білім беру жүйесіне қойылып отырған талаптар күшеюде. Сол
талаптардың бірі - бастауыш сыныптарда дидактикалық ойындарды пәндерді
оқыту және сабақтан тыс шұғылданыстар барысында қолдану.
Білім - дүниетанудың кәусар бұлағы, өйткені дүниетануды бастауыш
сыныпта оқытудың барысында дидактикалық ойындар арқылы да қалыптастыруға
болады.
Оқушылардың танымдық әрекеттерінің түрлерін бірқатар психологтар мен
педагогтардың еңбектерінде (М.А.Данилов, И.Я.Лернер, Л.В.Занков,
М.М.Махмудов, А.Н.Леонтьев, П.Я.Гальперин, М.И.Левина, т.б.) дидакти-калық
ойынның бала өміріндегі маңызын атап көрсеткен [1; 2; 3; 4; 5; 6].
Оқушылардың дидактикалық ойын әрекетін арттыруда проблемалық оқытудың
атқаратын рөлінің ерекше екендігін оны ұйымдастыру әдістері оқушылардың
ойлау үдерісі мен ізденушілік әрекетінің дамуына елеулі әсерін тигізетініне
қазақтың белгілі дидакттері И.Нұғыманов, Т.Сабыров т.б. өз еңбектерінде
дәлелдеген [7; 8; 9].
Бастауыш сыныпта жас өспірім оқушылардың еңбекке деген ынтасын
жетілдірудегі ойлау қабілеттерін, арттыруда дидактикалық ойындардың рөлі
ерекше.
Қазіргі заман ағымына орай сабақта және сабақтан тыс оқушылардың
шұғылданыстарында оларды білімдендіру мен сапалық қасиеттерді
қалыптастыруды дидактикалық ойындармен байланыстыру мұғалімнің негізгі
міндеті болып отыр.
Бастауыш сыныпта оқыту барысында оқушылардың қабілетін, талғамын,
іскерлігін арттыру мақсатында дидактикалық ойындар негізгі рөл атқаруда.
Сондай-ақ дидактикалық ойындар-оқушылардың танымдық қызығушылығын
өрістетудегі маңызды бұлақ болып табылады.
Бұл мәселенің мектеп өмірінде маңыздылығын, қажеттілігін А.В.Усова,
В.П.Паламарчук, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, А.Байтұрсынов, Т.Сабыров,
Ж.Қоянбаев және басқа ғалымдар өз еңбектерінде ерекше мән берді [7; 8; 9;
10; 11].
Ойын арқылы баланың көзқарасы болашаққа деген түсінігі қалыптасады.
Дидактикалық ойын оқушының ой-өрісін, қиял, сезімін дамытып, сөйлеу тілінің
жетілуін қалыптастырады. Бастауыш сынып оқушыларын оқыту үдерісінде
тәрбиелеу үшін олардың ойынына дұрыс көзқарас және басшылық жасау қажет.
Бастауыш сыныптарда оқыту үдерісінде тәрбиелеуде дидактикалық
ойындарды пайдалану жолдарын қарастыру қажеттілігі туындап, оны жүзеге
асыру жолдары көзделуде. Осы мақсатты зерделеу үшін зерттеу жұмысымыздың
тақырыбын "Бастауыш сыныпта ойынның оқыту және тәрбиелеу бірлігін жүзеге
асыру" - деп таңдадық. Тақырыптың өзектілігі, қажеттілігі жұмыстың зерттеу
мақсаты мен міндеттерін айқындайды.
Зерттеудің мақсаты: Бастауыш сыныптың оқу-тәрбие үдерісінде
педагогикалық ойындарды пайдаланудың жолдарын, ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеу нысаны: Бастауыш сыныптағы оқу-тәрбие үдерісі
Зерттеу пәні: Сабақтағы және сыныптан тыс бастауыш сынып оқушыларының
шұғылданыстарында ойындарды пайдалану барысы.
Зерттеудің міндеттері:
- бастауыш сыныпта дидактикалық ойындарды қолданудағы педагогикалық,
психологиялық, әдістемелік әдебиеттерді талдау, мазмұнын, мәнін ашу;
- мектепке дейінгі білім беру мен тәрбиелеу мекемелеріндегі және
бастауыш мектептің төменгі сатысындағы ойынды пайдаланудың сабақтастығын
анықтау;
- ойынның оқушылардың шығармашылығын және ойларын дамытуды айқындау;
- дидактикалық ойындардың түрлерін және оларды педагогикалық үдерісте
пайдаланудың анықтау, ойынның оқыту және тәрбиелеу мүмкіндіктерін жүзеге
асыруды сипаттау.
Зерттеу әдістері: теориялық, ғылыми-әдістемелік әдебиеттер мен жаңашыл
педагогтардың тәжірибелері зерделеу және баспасөзде жарық көрген ғылыми
еңбектерді жинақтау, сұрыптау, талдау, әңгімелесу, дидактикалық ойын
түрлерін байқау, т.б.
І. Бастауыш сынып оқушыларын ойын барысында оқыту мен тәрбиелеудің
педагогикалық негіздері
1.1. Бала психологиясына дидактикалық ойындардың ықпалы
Жастардың болашаққа деген бағыт-бағдары отбасында, мектеп
қабырғасында, жалпы еңбек, қоғамдық деңгейде алсақ, бүкіл қоршаған дүниенің
әр саласының көзқарасқа тигізетін әсері, беретін білімі, тәрбиеге ықпалы
әртүрлі. Мемлекетіміз осының бәрін ескеріп білім беру жүйесін баса
дамытуға, оның дүниежүзілік деңгейге көтерілуіне аса мән беруде. Білім
беру, тәрбиелеу және балалардың ой-өрісі қабілетінің дамуы бұл сабақтың
алға қояр мақсаты болып табылады.
Өмір сүру үшін білімді меңгерудің маңызды екендігі жайлы ғұлама
бабаларымыз әл-Фараби, Қ.А.Ясауи, М.Х.Дулати, Ж.Баласағұн тамаша өсиеттер
қалдырған [7; 8; 12; 13; 14].
Ұлы ойшылдар ағартушы-педагог Я.А.Коменский, И.Г.Песталоцци,
Ж.Ж.Руссо, А.Дистерверг, Ы.Алтынсарин, К.Д.Ушинский оқыту арқылы
оқушылардың ақыл-ой қабілеттерін, дербестігін, ойлауын дамытуға көңіл бөлу
керектігін айтқан болса, оқыту үрдісінің ерекшеліктері мен ұстанымдары,
оқыту әдістері мен құралдарын М.А.Данилов, Б.Н.Есипов, В.А.Сластенин,
Ю.К.Бабанский, М.Жұмабаев, Т.Сабыровтар өз еңбектерінде оқу-шылардың өз
бетінше жұмыс орындауда дидактикалық ойындардың пайдалы жақтарын
талқылаған, ғылыми түсініктер берген [15; 16; 17; 18; 19; 20; 21] .
Қазақстан Республикамыздың тәуелсіз мемлекет мәртебесіне ие болуы,
қазақ тілінің мемлекеттік тіл құқығына көтерілуі, Білім туралы, Жастар
саясаты туралы заңдардың қабылдануы келешек ұрпақ тәрибесіне үлкен
жауапкершілікпен қарауды көздейді.
Бүгінгі күн талабына орай тәрбиенің мазмұнын, мақсатын, қағидаларын,
міндеттерін қайта қарастырып, түбегейлі өзгертуде дидактикалық ойындарды
пайдаланудың маңызы зор.
Қоғамымыздың іргесін, білімін нығайту мақсатында ең алдымен сабақта
дидактикалық ойындардың ерекшелігі мен тәрбиелік мәні бар оның негізгі
мақсаты - баланы ойлауға, ізденуге, шығармашылық жұмыспен айналысуға, өз
бетінше ізденуге баулу болып табылады.
Оның бүгінгі таңда ұрпақ тәрбиесінде негізге алынуы - егеменді
еліміздің мүддесі, халқымыздың болашағы.
Қазіргі заман талаптарына сәйкес бастауыш мектеп білімін дидактикалық
ойын түрлерін тұрғысынан дамыту, жетілдіру-педагогика ғылымының кезекті
міндеті болып табылады.
Осыған орай бастауыш білімнің мазмұнын, білім беру жүйесіндегі орнын,
оқу-тәрбие үдерісінің ерекшелігін, оны дұрыс ұйымдастырудың негізгі
әдістерін, формаларын жетілдірудің жолдарын білу керек. Оқу-тәрбие
үдерісінде дидактикалық ойынды қолдану барысында әр баланың жеке басының
ерекшелігін есепке алуы тиіс.
Сабақ барысында әр оқушының ұғымы, сезімі, түсінігі, қабылдауы,
қабілеті әр түрлі. Ең бастысы-әр оқушының жеке басын құрметтеу, оның
адамдық қасиетіне нұқсан келтірмеу.
Қазіргі ізгілендіру заманында әрбір баланың өз мүмкіндігін, қабілетін,
іскерлігін, ойлауын, дидактикалық ойын барысын да байқау қажет, сонда ғана
олардың білімге, ынтасы артып, еңбексүйгіштік білімге құштарлық қасиеттері
қалыптасады.
Мұғалім оқушылармен дидактикалық ойынды ұйымдастырып, оларды үйрету,
қалыптастыру үшін ең алдымен балалардың психологиялық ерекшеліктерін білуі
керек.
Балалар психологиясы психикалық дамудың негізгі компоненттерін
зерттейді.
Психологияда дамудың мынандай ерекшелігі бар:
1. Кіші мектеп жасындағы баланың бойындағы психикалық үдерістер. Олар
мыналар: зейін, қабылдау, қиялдау, есте қалдыру, ойлау, сөйлеу, сезімдер.
Осындай психикалық үдерістер кіші мектеп жасындағы баланың бойында
болуын, өзгеріп жетілуін қарастырады.
Бала мұндай ерекшелік пен іс-әрекетті қимыл жасау үдерісінде,
дидактикалық ойын барысында шешеді. Бастауыш сынып оқушыларының
психологиясы психикалық дамуды, заңдылықтарды, іс-әрекеттің дамуын, жеке
бастың қалыптасуын зерттейді. Бастауыш сынып жасындағы балалардың
психологиясын білу оқыту, тәрбиелеу практикасын дұрыс ұйымдастыруға
мүмкіндік береді.
Оқушының психикалық даму ерекшелігі - ойлауында, ақыл-ойында,
ынтасында, қабылдауында оқу-тәрбие үдерісі кезінде негізгі ерекшелік болып
табылады.
2. Балалар психологиясы бастауыш сынып оқушыларының психикалық дамуын
зерттейді.
Бастауыш сынып оқушыларын зерттеудің негізгі әдістері мыналар: 1.
Бақылау. 2. Эксперимент әдістері.
Мұғалім оқушының дидактикалық ойын барысында мінез-құлқын табиғи
жағдайда мақсат қоя отырып зерттейді.
Мұғалімнің бақылау үдерісінде - зерттеуші оқушы мінез-құлқындағы
сыртқы белгілерді ғана қадағалайды. Мысалы: Оқушының іс-әрекетін, сөйлеген
сөздерін, мәнерлі қимылын.
Бұл жағдайда мұғалім бақылаудың екі түрін қолданғаны жөн.
1. Жаппай бақылау
2. Ішінара бақылау
Зерттеуші жаппай бақылауда - баланың мінез-құлқының көп жағын қамтып
жүреді.
Жаппай бақылау-оқушының психикалық даму заңдылығын анықтау үшін
фактілер негізінде жүргізіледі. Жаппай бақылау жүргізіп, оның нәтижесін
жазған психологтар көптеп саналады (А.Д.Павлова, Ж.Пиаже, В.Штерн).
Ішінара бақылаудың жаппай бақылаудан айырмашылығы - оқушының мінез-
құлқының бір жағы немесе бір мезгілдегі мінез-құлқы алынады, зерттелінеді.
Мысалы: баланың ойын кезінде, тамақтануы кезінде т.б. Ч.Дарвин, А.Н.Гвоздов
сияқты мамандар өз ұлдарына ішнара бақылаулар жүргізіп арнайы қорытынды
бойынша бақылаулар жүргізген [21; 22; 23; 24].
Көп жағдайда балаға эксперименттер мектепте, сабақ үстінде, ойын,
дидактикалық ойын барысында өткізіледі.
Бастауыш сынып оқушылары өздерін қызықтыратын іс-әрекеттермен
айналысады. Іс-әрекеттің түрі оны атқаруға және жетілдіруге қажетті
қимылдарды психикалық сапаны игеруге көмектеседі.
Сабақта дидактикалық ойында қолдануда жаңа іс-әрекеттерді игеру
оқушының мүмкіндігін арттырады.
Дидактикалық ойын барысында оқушының қажеттіліктері мен құштарлығы
қабілеті, зейіні, ой-өрісі кеңейіп, өзінің психикалық дамуына үлес қосып
отырады.
Оқушы ойын барысында жаңа іс-әрекеттерді, материалды игеру барысында
үлкендердің басшылығымен, көмегімен игереді. Содан кейін өз түсінігі
бойынша ары қарай дамытуға, жалғасты-руға, ойын ортаға салуға үйренеді
[25].
Бастауыш сынып оқушылары сабақ барысында, сабақтан тыс уақытта іс-
әрекеттің барлығын түгел қамти алмайды.
Сондықтан да оқушының жас ерекшелігін ескере отырып, қамқорлық жасап
дидактикалық ойындарды ретімен қолданудың дұрыс жолдарын қарастыру керек.
Бастауыш сынып оқушыларының психикалық дамуы барысында пайда болған
және жаңа қасиеттер мен қызығушылыққа итермелейтін іс-әрекеттің жаңа
түрлерін игеруге бастайтын қайшылықтар техникалық дамудың күштері болып
табылады.
Бастауыш сыныпта оқыту үдерісінде дидактикалық ойындарды пайдалануда
оқушылардың өзіндік әрекетіне тән ерекшеліктері бар.
Олар мыналар:
1. Дидактикалық ойынның мақсаты мен міндеттерін анықтау.
2. Дидактикалық ойында қандай тәсілді қолданудың жоспарын түзу.
3. Жұмысты нәтижелі аяқтау үшін оқушы өзін-өзі бақылап отыруын
қадағалау.
Бастауыш сынып оқушылары оқу пәнін игеру барысында өздігінен жұмыс
істеуге дағдыланбаса, оның сабақ үлгерімі жақсы болмайды. Бұл кезде
оқушының сабаққа деген қабілеті, зейіні төмендейді. Соның салдарынан еңбек
пәніне деген қызығуы, сабақ үлгерімі нашарлап, үлгермеушілер қатарына
қосылады. Сондықтан мұғалімнің негізгі міндеттерінің бірі-оқушылармен
дидактикалық ойындарды қолдануда шеберлікпен үйретіп, қолдануы керек.
Дидактикалық ойын барысында оқушылардың дербестігін арттыруда олардың
оқуға деген табыстары мен кемшіліктерін өздеріне дұрыс бағалауға үйретудің
маңызы зор.
Психолог, педагог мамандар өздерінің зерттеу жұмысында: бастауыш
сынып оқушылары сабақ барысында дидактикалық ойынды мұғалімнің
жетекшілігімен жүргізгенде ғана жақсы нәтиже беретіні дәлелденген.
Бастауыш сынып оқушыларына тапсырмалар береді мұғалім тапсырманың
дұрыстығын оқушылардың қаншалықты дұрыс түсініп, меңгергенін анықтайды.
Бастауыш сыныпта оқушылардың оқу әрекетінің жемісті болуы - оқу
жұмысының тәсілдерін меңгеруге байланысты.
Педагог-психолог мамандар оқу жұмысының негізгі тәсілдерін екі топқа
бөлді:
1.Оқушының жалпы оқу жұмысын ұйымдастыруға байланысты қолданылатын
тәсілдер.
а) жоспарлау
ә) уақытты дұрыс пайдалану
б) оқу мен демалуды дұрыс ұйымдастыру
в) оқушы өз жұмысын бақылау
2. Оқушының оқуына тікелей байланысты қолданылатын тәсілдері
а) жаңа білімдерді игеру
ә) өздігінен білімді меңгеру
б) ойындарды қолдана білу.
Осы тәсілдердің ішінде бастауыш сыныпта ерекше орын алатыны сабақта,
сабақтан тыс уақытта оқу материалымен жан-жақты жұмыс істей білу және
дидактикалық ойындарды пайдалану болып табылады. Ол үшін мұғалім мына
тәсілдерді меңгеріп, оны оқушы бойында қалыптастыра білуі қажет.
1. Оқулықтағы материалдың мазмұнын талдау.
2. Ең негізгі мәселені айыра білу.
3. Салыстыру.
4. Топтастыру.
5. Жүйелеу.
6. Схемалар.
Бастауыш сыныпта оқушылардың мұндай тәсілдерді меңгеруі оны жан-жақты
дамытады, оқуға деген көзқарасын өзгертеді [26; 27; 28; 29].
Қазақ мектебі өз халқының болашағының негізін қалауы тиіс. Сондықтан
бастауыш мектептегі білім мазмұнында қазақтың, халықтың ұлттық
ерекшеліктері орын алуы керек.
Бастауыш мектептегі оқу үдерісін демократияландыру, ізгілендіру
принципін оқушылардың белсенділігін арттыру оқу-тәрбие бірлігінде ақыл-ой,
еңбек, эстетикалық бірлігін негіздей отырып дидактикалық ойындарды
пайдаланудың жолдарын қарастыру қажет.
Оқыту ісі білім берумен қатар оқушылардың танымдық қабілеттерін,
логикалық ойлауды дамытуға дидактикалық ойындарды пайдаланудың маңызы зор.
1.2. Бастауыш сынып оқушыларын ойын арқылы тәрбиелеуде педагогикалық
үдерісті ұйымдастыру мәселесі
Бастауыш мектеп мұғалімінің шеберлігі балалармен өз бетінше іс-
әрекетті ұйымдастырудан айқын көрінеді. Әрбір баланың белсенділігі мен
инициативалығын жоймастан пайдалы әрі қызықты ойынға қалай бағыттауына
болады. Ұзартылған күн топтарында балалар бір-біріне кедергі
келтірмейтіндей, ыңғайлы етіп бөлмеде, аулада қалай ойнатуға болады.
Олардың арасындағы түсініспеушілікті қалай жоюға болады. Осы мәселелердің
барлығын тез шеше білу іскерлігіне әрбір баланың жан-жақты, шығармашылық
дамуы байланысты.
Мектепке дейінгі педагогикада балаларға ықпал етудің көптеген әдіс-
тәсілдері бар, олар нақты жағдайға байланысты таңдалады. Кейбір бастауыш
сынып мұғалімдері озық педагогика-лық тәжірибемен таныса салып, артынша оны
өз практикасында қолданып, көп жағдайда көздеген мақсатына жете алмайды.
Мұғалім әдістемелік тәсілдерді жүйелі қолданып, балалардың психикалық
дамуының жалпы тенденцияларын ескеріп, әрбір баланы біліп, сезіне білсе
ғана нәтижелі болады.
Үлкендердің көмегімен меңгерілген әрекет етудің негізгі әдістерін
үйреніп алып, оқушы оны сол және басқа да жағдайларда қолдана алады. Ол
үшін оқушыға жақсы жағдай жасалынуы қажет. Әрбір ойыншық пен құралдарды
белгілі бір тәртіппен орналастыру қажет. Осы арқылы балалар қажетті
ойыншықты тауып, ойнап болған соң орнына қоюға мүмкіндік береді. Балалар
бір біріне кедергі етпес үшін ойыншықтарды дұрыс бөлуді ойластыру қажет.
Өз бетінше дидактикалық ойыншықтармен, суретпен ойындарды көруге өте
тыныш орын бөлінеді. Дидактикалық ойыншықтар балалардың жанындағы ашық
шкафта сақталады. Күрделірек дидактикалық ойыншықтар баланың бойы
жетпейтін, бірақ көрінетін болуы тиіс.
Балалар дидактикалық ойыншықтармен өз бетінше немесе үлкендердің
көмегімен ойнайды. Осылайша балаларда сабақтағы алған білімі бекіп,
дидактикалық ойыншықтарды өз бетінше қолданудың іскерлігі артады.
Сурет салуға арналған материалдарды жабық шкафтарда сақтау қажет,
өйткені балалар өз бетінше бұл заттармен ойнай алмайды.
Балаларға, сонымен қатар бақылауға арналған түрлі объекттер (балық,
құс, т.б.), табиғи материалдар қажет. Жүруді, жүгіруді дамыту үшін бос жер
көп болуы тиіс. Жиһаздардың ірі ойыншықтардың арасын ашық етіп
орналастырады, сонда балалар оның жан-жағынан барады. Барлық құрал-
жабдықтарды көркем орналастыру сұлулық пен ыңғайлылықты қамтамасыз етеді.
Бірақ, әрбір ойыншықты бөлек қолданудың қажеті жоқ. Олардың көбісі сюжеттік
ойындарда қолданылады.
Ойынды аяқтағанда балалар бастауыш мектеп мұғалімімен бірге
ойыншықтарды орындарына қояды. Балалар жақсы ойнап жатқан кездің өзінде
ешбір ойыншық ескеруміз столдың астында немесе еденде бос жатпауы тиіс.
Егер балалар қызықты ойын ойнап, ерекше құрылыс құрса, оны бұзбаған жөн.
Ойын материалымен қамтамасыз ету маңызды, бірақ өз бетінше ойнауға
итермелейтін бірден-бір жол емес.
Балалардың өз бетінше әрекетінің дамуы педагогтың әр бір балаға деген
тікелей қатынасының формасы мен мазмұнына байланысты. Бұл қатынас тең
құқылы, мейірімді формада жүруі тиіс. Бұл қатынас балаларды өз бетінше
білім, іскерлік пен әрекет ету әдістерін қайта жаңғыртуға бағыттап отыруы
қажет. Педагог балалардың белсенділігін, инициативасын, ойларын мадақтап
отыруы қажет.
Бір балаға сөйлегенде бала мұғалімі басқалардың назарын аудармай жай
сөйлеуі қажет. Балалардың атымен атап, жеке тапсырма беруі қажет. Ерте
жаста балалар бірсарынды сөзді түсінбейді. Егер мұғалімі өзі ойнап, оны
жақсы көрсе, балаларға түсінікті, әрі көңілді болады.
Тәжірибелі бастауыш сынып мұғалімі балалардың ойынына назар салып
бақылайды. Ол әрқашан барлық балалардың назарда ұстауы тиіс. Ойын барысында
әрбір балаға кемінде 3-5 рет қасына барып, іш пысқан баламен ойнауы қажет.
Өз бетінше іс-әрекетті ұйымдастыра отырып мұғалім олармен жақсы қарым-
қатынас орнатуы тиіс.
Бастауыш сынып мұғалімінің балаға сөйлеуінен оның педагогикалық
жетістігі байқалады. Сабақ барысында бала мен мұғалімнің ойын бөлмеу қажет
- ережені есте ұстау қажет. Бұл ережені ұйымдастыру, өткізу барысында да
басшылыққа алу керек.
Ойын - көпқырлы құбылыс, оны ұжым өміріндегі барлық тіршілік етудің
ерекше формасы деп қарастыруға болады. Тәрбие үдерісін педагогикалық
басқаруда ойынның көптеген түрлері көрініс табады.
Балаларды тәрбиелеп, дамытуда үлкен рөлді ойын алады және ол баланың
маңызды іс-әрекет түрі. Мектепке дейінгі және бастауыш мектепте оқушы
тұлғасының, моральдық-еріктік сапалардың әлемге ықпал ету қажеттілігі
қалыптасады. Кеңес педагогы В.А.Сухомлинскийдің айтуынша "ойын - бұл үлкен
жарық терезе, ол арқылы баланың рухани әлеміне, қоршаған орта жөніндегі
түсініктер, көзқарастар енеді. Ойын - бұл ұшқын, таным мен білімге деген
құштарлықтың отын жағады".
Ойынның тәрбиелік маңызы көп жағдайда педагогтың кәсіби шеберлігіне,
баланың психологиясын білуіне, оның жас және жеке ерекшеліктерін ескеруіне,
қарым-қатынасты жасаудың дұрыс әдістерін таңдауына, түрлі ойындарды дұрыс
ұйымдастырып өткізуіне байланысты. Негізгі мәселелер мектепке дейінгі және
бастауыш сынып балаларының адамгершілік тәрбиесімен байланысты. Бұл
мәселелерді шешуге сюжеттік-рөлдік, шығарма-шылық ойындар көп деңгейде
ықпал етеді.
Білім беру - қоғамдық үдерісс, ол арқылы алдыңғы ұрпақтың әлеуметтік
маңызды тәрбиесі кейінгі ұрпаққа беріледі. Осы үдеріс оқыту арқылы жүзеге
асырылады. Бастауышта оқыту құралы ретінде дидактикалық ойындар
пайдаланылады. Дидактикалық ойындарды қолдануда оқушылардың қызығулары
туады. Оқушылардың білімін жетілдіруде дидактикалық ойындардың өзіндік
ерекшелігі бар. Ол үшін мұғалім мынандай міндеттерді білуі, оны орындауы
қажет.
1. Оқушылардың дидактикалық ойындардың мазмұнымен толық түсіну.
2. Дидактикалық ойындарды орындауда мақсаты мен міндетін толық
түсіну.
3. Дидактикалық ойындарды орындауда ептілік, дағдының қалыптасуын
байқау.
Бастауыш сынып оқушылары дидактикалық ойындарды орындап шығуда мына
шарттарды білгені жөн.
1. Дидактикалық ойындардың мақсатын айқын түсінуі.
2. Дидактикалық ойындардың дұрыс орындалуы, оның нәтижесіне қызығуы.
3. Дидактикалық ойындарды қалауымен, қызығуымен нәтижелі орындауы.
Бастауыш сыныпта дидактикалық ойындарды қолдануда мынадай талаптар
қойылады.
- жұмыстың көлемін, сапасын арттыруға көңіл бөлу;
- дидактикалық ойындардың түрлерін басқа дидактикалық материалдармен
ұштастыра білу;
- оқушының ойлау қабілетін, белсенділігін жүйелі түрде дамыту;
- дидактикалық материал мазмұнын күнделікті өмірден алу;
- дидактикалық ойындар табиғат пен қоғам дамуының заңдылықтарын нақты
фактілер мен құбылыстарды өздері талдап, түсінуге үйрену;
- дидактикалық ойындар негізінде алған білімдерін іс жүзінде қолдана
білуге дағдыландыру;
- сабақ барысында дидактикалық ойындарды қолдану барысында еңбек ету
дағдысын қалыптастыру;
Енді осы шарттарға сүйене отырып дидактикалық ойындарды сабақта,
мұғалімнің жаңа материалды баяндауын талдауын және сабақта мұғалімнің
оқулықтан берілетін тапсырманы орындалуы кезінде қолдануға болады.
Оқушылар сабақ үстінде де үйде де дидактикалық ойындарды мұғалімнің
немесе ересектермен бірге, басшылығымен ғана тиянақты, нәтижелі орындай
алады. Сондықтан бастауыш сыныпта оқыту барысында дидактикалық ойындарды
ұйымдастыруда білім нәрін сабетін басты тұлға - ұстаз.
Ұстаз білімді, тәжірибелі шебер болса ғана шәкірттері нағыз
тіршіліктің тынысын байқай алады.
Ұлы педагог В.А.Сухомлинский оқушылардың өз бетінше орындайтын
жұмысты ұйымдастыруда дидактикалық ойындардың рөліне ерекше мән берген. Ол
былай дейді: “Оқушылар кітапқа, ғылымға қызығып, өз еркімен, өз ықыласымен
журналдар, ғылыми-көпшілік әдебиеттерді оқитын болса, дидактикалық
ойындарды орындап шешуде еш қиналмай жақсы орындап шығады. Бастауыш сыныпта
оқу пәндерін, сыныптан тыс оқушылар шұғылданыста-рында дидактикалық
ойындарды пайдаланудың маңызы зор.
Бастауыш сыныпта дидактикалық ойындарды қолдануда оның мазмұнына,
ұйымдастыру формасына қарай бірнеше топқа бөлуге болады: ұлтық ойындар,
дидактикалық ойындар, қимыл-қозғалыс, спорттық ойындар.
Ойын-баланың қажетті әрекетінің бірі. Ойында бастауыш сынып
оқушыларының табиғаты қажет етеді. Балалардың оқуы, еңбегі ойыннан
басталады. Ойын оқушылардың оқу әрекетін жандандырып, оқуға деген ынтасын
арттыратын маңызды құрал. Бастауыш сыныпта ұлттық ойындар мен
дидактикалық ойындарды сабақтарда кеңінен қолданудың маңызы зор. Әсіресе
өткен материалды пысықтау, қайталау кездерінде ойынды қолдану пайдалы.
Мысалы, мұғалімдер грамматикалық, математикалық, логикалық, домино
ойындарын, саяхат, почта, санамақ, тоғыз құмалақ сияқты өзіндік ережесімен
ойнау тәртібін біліп рөлдік сипатын сақтап, дұрыс ұйымдастыра білу қажет.
Мұғалім дидактикалық ойындарды қолданғанда әдістемелік мәселелерге
ерекше көңіл бөлу керек. Ең алдымен оқушыларды сабақ барысында дидактикалық
ойындарды қолдану түрлерін арттыру керек.
Сабақ барысында мына шарттарды орындап отыру көзделсе, онда
дидактикалық ойындарды пайдаланудың жолдары қалыптасады.
Бірінші шарт - сабақта дидактикалық ойындарды қолданудың тиімді
жолдарын қарастыру.
Екінші шарт - ұжымдық, топтық түрде дидактикалық ойындарды орындау.
Үшінші шарт - жеке оқушының өз бетінше дидактикалық ойындарды орындау
қабілетін қалыптастыру.
Бастауыш сынып оқушыларымен дидактикалық ойындарды қолдануда мынандай
ережелерді есте сақтау қажет.
1. Дидактикалық ойындарды қолдануда талаппен, ережені орындау қажет.
2. Дидактикалық ойынды пайдалануда дұрыс түсіндіруді қажет етеді.
3. Дидактикалық ойынды пайдаланып оны орындауда жүйемен, нақты орындау
қажет.
4. Дидактикалық ойындарды орындау барысында мұғалімнен кеңес, ақыл
сұраудың пайдасы бар.
5. Дидактикалық ойынды пайдалану, орындау кезінде асықпай, ойланып
жұмыс жасау керек [30; 31; 32; 33; 34].
Ұстаз - ұрпақ тәрбиелеп өсіруші қоғам сенген өкіл. Ұстаздың қызметтің
қыры мен сыры мол, сан қилы және әр тарапты. Ол-әдіскер де, білімдар және
өз ісін жетік білетін маман.
Бастауыш сыныпта дидактикалық ойынды пайдаланудың маңызы ерекше.
Ұстаздың оқушыларға білім беруі, дидактикалық ойынды ұйымдастыруы
қабілеттінің жемісі болып табылады.
Бүгінгі күннің талабына сай ұрпақ тәрбиесінің мазмұнын, әдіс-
тәсілдерін, дидактикалық ойындарды ұйымдастыру оны бір жүйеге келтіру
мұғалімнің алдына қойған мақсаттарының бірі.
Бастауыш сынып оқушыларын жан-жақты сауатты, білімді етіп тәрбилеуде
дидактикалық ойындар өз үлесін қоса алады. Мектеп өмірі-балаларға жаңа
әлемді ашып береді. Бұл тұрғыда бастауыш мектептің негізгі міндеттері -
баланың жеке басының қалыптасуын қамтамасыз ету, оқуға деген ынтасын,
іскерлігін, қабілетін, зейінін қалыптастыру.
Бастауыш сыныпта дидактикалық ойындарды ұйымдастырудың танымдық және
тәрбиелік мәні зор. Оқыту барысының нәтижелі болуы мұғалімнің шеберлігіне,
іс-тәжірибесіне де байланысты болады. Оқыту үдерісінде әдіс-тәсіл оқытушы
мен оқушы арасындағы жұмыс түрлеріне байланысты болып келеді. Мектептегі
оқыту үдерісі оқыту әдістері арқылы жүзеге асады.
Бастауыш сыныпта оқу пәнін оқытуда практикалық, өзіндік жұмыс, зерттеу
әдістері ерекше орын алады.
Бастауыш сынып мұғалімдері пәндерді ойын арқылы оқыту барысында
әдістерді үш тобын басшылыққа алады.
1. Оқушылардың ой-таным қызметін ұйымдастыру әдістері.
2. Оқушылардың оқу-таным қызметін көтермелеу әдістері.
3. Оқу-таным қызметінің тиімділігін бақылау әдістері.
Әр топ бірнеше оқыту әдістерінен тұрады. Мысалы: 1 топқа оқыту
әдістеріне мыналар жатады:
1. Сөздік (әңгіме, пікірлесу)
2. Көрнекілік (суреттеу, мүсіндеу, портрет)
3. Практикалық (өздігінен орындалатын жұмыстар)
Әр топтағы әдістердің өз ерекшелігі бар.
Бастауыш сыныпта дидактикалық ойындарды пайдалану барсында да осы
әдістерді қолдануға болады.
Мысалы: зерттеу әдісі: мұнда мұғалімнің берілген білімінің ғылымилығын
арттыру, қосымша материалдармен байыту, толықтыру, өз бетімен проблема
шештіру. Оқушыларға өздігінен алдыға қойылған мәселені шештіру, оларды
ойлануға ізденуге ұмтылдыру.
Оқу пәндерін бастауыш сыныпта оқыту барысында дидактикалық ойындарды
қолдануда оқыған материалдардың мазмұнына, сипатына, мәніне көңіл бөлу
қажет. Ол үшін бастауыш сынып оқушылары мәтінді дұрыс түсіну үшін мынандай
жұмыстар жүргізуге болады.
1. Материалдың мазмұнын қабылдауға психологиясын дайындау.
2. Материалдың (мәтіннің) мазмұнына байланысты сөздік жұмыстарын
жүргізу.
3. Мәтінді, шығарманы оқып түсіну.
4. Әңгіме немесе мәтіннің мазмұнын айту, оған бойлау.
6. Мәтіннің мазмұны бойынша дидактикалық ойынды орындау шығармашылық
қабілеттерін дамытуға мүмкіндік жасау.
Бастауыш сыныпта оқу пәнін оқыту барысында дидактикалық ойындарды
орындаудың нәтижесінде оқушылардың дербестігі, дағдысы, өзіндік жұмысты
орындау қабілеті артады. Оқушының үйдегі жұмысын сабақтағы тапсырма
жалғастырып, толықтырып отырғанда ғана, оқушылардың алған білімдері терең
тиянақты қалыптасады [33].
Бастауыш сыныпта оқыту – бұл ондағы оқуға және қоғамдық қызметке
деген жақсы қатынасты тәрбиелеу, оған мектептегі оқудың маңызды және
қажетті екенін түсіндіру: ондағы оқушыдағы құштарлықты ояту, басқа
оқушыларға деген оң көзқарасты қалыптастыру, профессор, мұғалімдерге және
тұлғаға деген сыйластықты туғызу, кітапқа деген қажеттілікті дамыту, оқып-
үйренуге деген құштарлықты ояту.
Балалардың бастауыш мектеп дайындығының табысты болуы көп жағдайда
қаншалықты педагог мектепте оқушылардың өзіндік әрекетін ескеретіндігіне,
әсіресе осы мақсатқа жетуде ол ойында қалай қолданатындығымен анықталады.
Ойын арқылы және ойынды ойнау барысында балада біртіндеп болатын өмір
өзгерістеріне, жора-жолдастарымен қарым-қатынасқа және үлкендермен қарым-
қатынасқа түсуге дайындайды, тұлғалық қасиеттер қалыптасады. Ойында
өзіндік, ұйымдастырушы-лық секілді қасиеттер, шығармашылық қабілеттер
дамиды, ұжыммен жұмыс істеу қабілеті артады. Мұның барлығы болашақ оқушыға
қажет.
Педагогтар оқыту барысында қолданатын әдістер мен тәсілдер бірін-бірі
толықтырып отыруы қажет. Әртүрлі сабақтарды еңбекпен және ойынмен
байланыстыру қажет. Топсеруен кезіндегі алынған білімдерді толықтыру,
оларға көркем әдебиеттерді оқып, әңгімелеп беру керек. Ойын балалардың
бейнелеуге қажетті қатынасын белгілейді, сонымен бірге мұндай беріктігін
арттырады.
Оқушыларға қайта-қайта көру ұнайды, олар солармен бірге қуанып,
таңқалып, олар осы сезімдерді басынан қайта өткізеді. Бұнымен олардың
ойынға деген қызығушылығы түсіндіріледі. Дәл ойында балалар тәжірибе
жүзінде мектепте көргісі келетінін іске асырады.
Кітапқа деген махаббат пен қорғаушылық қатынас мектепте қалыптасады.
Бастауыш сыныпта кімде-кім оқулықпен қызыға айналысса, сабақтан тыс уақытта
оқудың алуан түрі ұсынылады; сүйікті жазушылардың шығармашыларынан
викториналық ойындары ұйымдастырудағы басшылыққа алынатын құрал болып
табылады.
1.3. Бастауыш сыныптағы педагогикалық үдерістегі шығармашылық ойынның
функциялары
Мектепке дейінгі, бастауыш сыныптағы кезең қысқа, бірақ тұлға
қалыптасуындағы маңызды кезең. Бұл жылдары бала қоршаған өмір жөніндегі
алғашқы, бастапқы түсінігі қалыптасады, адамдарға, еңбеккке белгілі
қатынасы қалыптаса бастайды, тәртібі мен мінезі қалыптасады.
Мектепке дейінгі баланың әрекетінің негізгі түрі - ойын, осы үдерісс
арқылы баланың рухани (психикалық үдерістер: зейін, ес, елес, т.б.) және
дене (физикалық) күштері дамиды. Сонымен қатар, ойын - мектепке дейінгі,
бастауыш мектептегі жасқа тән қоғамдық тәжірибені меңгертудің тәсілі.
Н.К.Крупская көптеген мақалаларында ойынның әлемді тануға, балалардың
адамгершілік тәрбиесіне ықпалын "Өз бетінше еліктейтін ойын, алынған
білімді меңгеруге өте зор ықпалын тигізеді" - деп, атап көрсетеді. Осындай
ойда А.М.Горький "Ойын - балаға әлемді танытатын, өзгертетін жол" ретінде
сипаттайды.
Ойында баланың тұлғасы жан-жақты қалыптасады, оның психикасында
елеулі өзгерістер болады. Осы арқылы үлкен тәрбиелік мәні түсіндіріліп,
психологтар оқушының жетекші әрекеті деп есептейді.
Әсіресе, баланың өзінің шығарған ойындары ерекше орынға ие, оларды
шығармашылық немесе сюжеттік-рөлдік деп атайды. Осы ойындарда олар қоршаған
өмірден көрген нәрселерді жаңғыртады. Шығармашылық ойын бала тұлғасын толық
қалыптас-тырады, сондықтан ол маңызды тәрбие құралы болып табылады.
Ойынды шығармашылық іс-әрекет деудің себептерінің бірі -ойын - өмір
көрінісі. Баланың ойы арқылы жасалынатын нәрселердің көбісі нақты өмірден
алынған, олардың сезімі, уайымы шынайы. Бала аю мен қуыршақтың ойыншық
екенін білсе де, оларды шынайы, тірі деп есептейді.
Балалардың үлкендерге еліктеуі, олардың қиялының жақсы жұмыс
істейтінін көрсетеді. Бала шындықты көшірмейді, ол өз тәжірибесіне
байланыстырып шығарады.
Балалар шығармашылығы ұшқыр ойлы ойындарын және оны жүзеге асыру
құралын іздестіруден көрінеді. Саяхатқа аттану үшін қандай кеме немесе ұшақ
жасау керек екендігін шешу үшін қанша қиял қажет! Ойында балалар драматург,
декоратор, актер қызметтерін бірге атқарады. Бірақ, олар көп ойланбайды,
өздерінің мақсат, міндеттерін, ой, сезімдерін білдіреді. Сондықтан ойын -
әрқашан шығармашылық.
Ойын - балалар бір-бірімен қарым-қатынас жасайтын өз бетінше іс-
әрекет. Оларды бір мақсат, оған жетудегі жалпы қызығушылықтар мен уайым
әсерлер біріктіреді.
Балалар ойынды өздері таңдап ұйымдастырады. Бірақ, басқа ешбір іс-
әрекетте осыншама қатал, тәртіп, ереже жоқ. Сондықтан ойын балаларды
белгілі мақсатқа тәуелдейді, мақсатқа бағынуға тәрбиелейді.
Ойында бала өзінің ұжым мүшесі екенін сезініп, құрдастары мен өзінің
әрекеттері мен тәртібін әділ бағалай бастайды. Тәрбиеші міндеті -
ойыншылардың назарын достыққа, әділдікке, жауапкер-шілікке аудару.
Ұжымдық шығармашылық ойын мектепке дейінгі баланың сезімін
тәрбиелейтін мектеп болып табылады. Ойында қалыптасқан адамгершілік сапалар
баланың өмірдегі тәртібіне ықпал етеді, сонымен қатар күнделікті
балалармен, үлкендермен қарым-қатынасы үдерісінде қалыптасқан дағдылар әрі
қарай ойын барысында дамиды. Баланы жақсы іс-әрекетке итермелейтін ойынды
ұйымдастыруда балаға көмектесуі үшін тәрбиешіге үлкен өнер қажет.
Ойын - баланың ақыл-ойын тәрбиелейтін құрал. Бастауыш сыныпта, үйде
алынған білім ойын барысында жүзеге асады. Өмірдегі түрлі оқиғаларды,
эпизодтарды қайта жаңғырта отырып, бала көргенін, оқығанының мәнін,
мағынасын түсіне бастайды.
Ойында өмірдегілерді көрсету күрделі үдерісс. Шығармашылық ойынды тар
дидактикалық мақсатпен шектеуге болмайды, оның көмегімен басты тәрбие
міндеттері шешіледі. Ойындық рөлдерді балалар өздерінің қызығушылықтарына,
өздерінің болашақ кәсіптеріне сәйкес таңдайды. Олар балаша сенгіш, бір
ретте өзгермейді, бастысы бала қоғамдық пайдалы өмірге қатысуды армандайды.
Балалардың ойынындағы ақыл-ой белсенділігі барлық уақытта елестетумен
байланысты, көрсеткісі келетін адамның сөзі, іс-әрекетімен өзіне роль
табады.
Ойлаған ойын іске асыру кезінде де елестету байқалып, дами түседі; ұшу
алдында ұшақты дайындау керек; дүкендегі тауарларды таңдап алу керек, егер
жетіспесе өзің дайындауың керек. Осылайша ойын арқылы болашақ оқушының
шығармашылық қабілеттері дамиды.
Қызықты ойындар балалардың қуанышты, жеңіл көңіл-күйін қалыптастырады,
белсенді іс-әрекет қажеттілігін қанағаттандырып өмірлерін мағыналы етеді.
Егер бала жақсы жағдайда жақсы тамақтанып өмір сүрсе, бірақ қызықты ойындар
ойналмаса ақыл-ойы нашар дамиды.
Ойында бала тұлғасының барлық жақтары бір-бірімен байланысып
қалыптасады. Балаларды достық сезімге, тату ұжым құруға тәрбиелеу үшін,
үлкендердің жақсы іс-әрекеттерін, еңбегін дәріптейтін ойындармен қызықтыру
керек. Балалар ұжымын жақсы ұйымдастырғанда ғана әр баланың шығармашылық
қабілеті дамиды.
Н.К.Крупская педагогикада алғаш рет ойын мен еңбек байланысы мәселесін
көтерді. Ол балалар іс-әрекетінде ойын мен еңбек арасында шекара жоқ екенін
дәлелдеді; ойында да, жұмыста да, ең бастысы-мақсат қоя білу және орындау.
Н.К.Крупская пікірі бойынша, ойын балаларды еңбекке дайындайды. Бұл ойды
А.С.Макаренко дамытты. Ол былай дейді, ”Жақсы ойын жақсы жұмысқа ұқсайды,
оларды ой басымдылығы, жұмыс басымдылығы, шығармашылық қуаныш,
жауапкершілік сезімдер біріктіреді,”- деді. Дегенмен ойын мен жұмыстың
айырмашылығы неде. Жұмыс - қоғамдық өндірісте материалдық, мәдени,
әлеуметтік құндылықтар жасауға адамның қатысуы. Ойында мұндай мақсаттар
жоқ, ойынның қоғамдық мақсаттарға тікелей емес қосымша қатысы бар, ойын
адамды жұмысқа қажетті физикалық және психикалық жағынан шынықтырады.
Н.К.Крупская мен А.С.Макаренконың ойлары кеңес педагогикасының
астарында жатыр. Көптеген ойындар ересек адамдардың еңбегін көрсетеді;
балалар анасы мен әжесінің істерін, тәрбиеші, дәрігер, жүргізуші, ұшқыш,
косманавт жұмыстарын көрсетеді. Соған сай, әрбір ойында қоғамға пайдалы
барлық еңбектер көрініп, соған талпыну мен өзінің қатысқысы келетіндігі
байқалады.
Ойын мен еңбек тығыз байланысты, ойын барысында балалар сол образға
кіріп кетеді; теңізшілер кеме тұрғызады, дәрігер мен медбикелер емхана
құралдарын жабдықтайды. Ақ алжапқыш (фартук) пен орамал тағып, күлше
пісіріп кондитер фабрикасының жұмысшысына айналады, айналаны тазалап көше
сыпырушы болады.
Ойын арқылы моральдық құндылықтар қалыптасады; тапсырылған іске ұжым
алдындағы жауапкершілік, достық сезімдер, жалпы мақсаттарға жету іс-
әрекеттері, өзекті сұрақтарды шынайылықпен шешу жүзеге асырылады.
Ойын мектепке дейінгі балалардың шығармашылығы сурет салумен,
құрастырып жасаумен байланысты. Өмір туралы әсерлері, ойлары мен сезімдерін
әр түрлі жолдармен көрсеткенімен, балалар іс-әрекетінің бұл түрлері ортақ,
ойында да, суретте де бір тақырыпты көруге болады. Сол себепті,
шығармашылық ойындар басты құрал ретінде балалардың жан-жақты дамуы,
олардың іс-қимылдарының барлық түрімен байланысты. Осы арқылы оның
балабақшадағы педагогикалық үдерістегі орны айқындалады. Ойын арқылы
тәрбиелеуде ойын жеке даму мен балалардың ұжымын қалыптастыруда өзіндік іс-
қимылдары болып табылады. Ойынның көмегімен әр топ үшін тәрбиелеудің
міндеттері айқындалған.
Шығармашылық ойындарға жетекшілік жасау - мектепке дейінгі және
бастауыштың төменгі сатысындағы тәрбие әдісінің күрделі бөлімінің бір
бөлігі. Педагог ойын барысында балалар нені ойлап табатынын және олар өзін-
өзі қалай ұстайтынын алдын-ала көріп білмейді. Бірақ, бұл педагогтың
ережеге сәйкес сабақтар мен ойындарға қарағанда шығармашылық ойындардағы
рөлінің төмендігін көрсетпейді. Алайда, өзіндік балалық іс-қимылдар
жетекшілік жасаудың тәсілдерін қажет етеді.
Шығармашылық ойындарға табысты жетекшілік жасау - бұл балалардың
сеніміне ие болу, олармен қарым-қатынаста болу. Бұл жетістікке қол жеткізу
үшін, педагог егер ойынға шын ниеттенуі, шынайы қызығушылықпен балалардың
ойын түсінуі мен олардың уайымын түсінуі қажет. Ондай тәрбиешіге балалар
өздерінің жоспарларын айтып береді, оған ақыл кеңес және көмек үшін
жүгінеді.
Сұрақтар жиі туады, педагог (тәрбиеші, бастауыш мектеп мұғалімі)
ойынға араласа алады ма, не болмаса міндетті ме. Әрине, егер ойын барысында
дұрыс бағыт беру үшін қажет болған жағдайда тәрбиешінің құқығы бар. Бірақ,
ойынға араласу балалардың құрметі мен сенімін пайдалана отырып, ойынды
қызықтыру барысында жемісті болмақ. Ойын барысында әр баланың ерекшелігі
оның қызығушылығы, жағымды және жағымсыз жақтары байқалады. Осы іс-
әрекеттің үдерісінде балаларға қарау педагогқа өзінің тәрбиесіндегі
балалардың оқып білуі үшін бай материал береді, әр бала мен дұрыс жұмыс
жүргізуге көмектеседі. Ойында тәрбиелеудің басты бағыты-оның тақырыбын
таңдау, рольдерін беру және ойындардың образын жеткізу.
Ойынның тақырыбы-жанұя, бала-бақша, мектеп, саяхат, мейрамдар. Әр
тақырыпта балалардың қызығушылығы мен қиялына байланысты әр түрлі
эпизодтары болады. Сол себепті, әр тақырыптан сан алуан көріністер туындауы
мүмкін. Әр бала адамды белгілі бір мамандық иесі ретінде (мұғалім, капитан,
жүргізуші) немесе жанұяның мүшесі (шеше, әже) ретінде таниды. Кейде
жануарлардың, ертегілердегі кейіпкерлердің рольдері ойнатылады. Барлық қыз
балалар ана болады, бірақ әрқайсысы жеке белгі береді. Сонымен қатар, ұшқыш
немесе ғарышкер баланың белгісімен байланысты. Сондықтан, рөльдер біркелкі,
бірақ образдары барлық уақытта жеке болады.
Қуыршақ ойыншық барлық уақытта болған, жанұя балаға бірінші болып
қоршаған ортаның әсерін береді, ата-ана - ең жақындары, жақын адамдары.
Сонымен қатар, қуыршақтар басты образ ретінде қыз балаларға жақын. Себебі
балаларды тәрбиелеу шеше мен әженің қамқоры. Алайда, ұл балалардың мұндай
ойындарға зауқы соқпаса (қуыршақты сен не қыласың, сен қыз емессің ғой)
олар өз еркімен әке болады, үй тіршіліктерін атқарады, арбамен
кішкентайларды алып жүреді.
Ойындағы балалардың жүріс-тұрысын бақылау арқылы, отбасындағы үлкен
адамдардың қарым-қатынасын білуге болады. Бұл ойындар балалар ата-анасын
сыйлауға, балаларға қамқорлық жасауға, тәрбиелеуге көмектеседі. Үйде
үлкендер жұмысын көріп, балалар кейбір жұмыстарды үйренеді: қуыршақ
жиһаздарының шаңын сүртеді.
Балабақшадағы, бастауыш сыныптың төменгі сыныбындағы өмір, жаңа
әсерлер алатын балаға құнды бай материал болып саналады. Ойында балабақшада
күнделікті өмір мен қуанышты жағдайлар көрінеді: жаңа жылдық шырша, қуыршақ
театрына, зоопаркке бару.
Көптеген ойындар әр түрлі мамандықтағы адамдардың еңбегін көрсетеді.
Барлық балабақшада балалар ұшақ алып жүреді. Біздің елімізде құрылыс жүріп
жатыр, балалар да шаршамай жаңа қалалар мен үйлер соғуда.
Ойын арқылы балалар мамандыққа және еңбекке қызығады.
Педагогтың мақсаты - осы ойындарды қызықты, іс-әрекетке толы етіп
ұйымдастырып балаларға көмектесу керек. Балаларға педагог ойлап тапқан
дайын ойын сюжеттерін берудің қажеті жоқ.. Балалар ойын кезінде үлкен
адамдардың іс-әрекетін дәл көшіріп алмайды, өзінің ойын, сезімдерін
байланыстырып көрсетеді.
Егер тәрбиеші балаларға аталмыш образдарды көшіріп алуды ұсынса,
олардың ойын, табиғилығын басып тастайды. Ұлы педагогтар - К.Д.Ушинский,
Н.К.Крупская, А.С.Макаренко ойынды баланың іс-әрекетінің жеке шығармашылығы
деп қарастырады [36].
Ең бастысы балалар ойынды өздері ойлап тапқаны дұрыс, оларға анау
немесе мынау ойынды ойнайсыз деп балалар құлшынысын басуға болмайды.
Біз балаларға әсер ете білуіміз керек, оларды қолынан ұстап әр сөзін
жөндеуіміз керек, керісінше олардың ойында қарым-қатынаста жан-жақты
дамуына мүмкіндік жасауымыз керек.
А.С.Макаренко ата-аналарға кеңес беруде мына қателіктерді атап
көрсетті: Кейбір ата-аналар бала ойынына мүлде мән бермейді, екіншілері көп
ойыншықтар сатып әперумен шектелсе, үшіншілері бала ойын міндетінің бәрін
түсіндіріп, бала емес өзі ойнап кетеді. Педагогикалық зерттеулер мен
балабақша, дайындық кезеңдегі практикасында Н.С.Крупская мен А.С.Макаренко
ойлары дамып, жетіліп келеді.
Балалар ойыны іс-әрекетіне әсер ету әдісі сұрақтарын шешу үшін баланың
ойынды таңдауын түсіне білуіміз керек? Көптеген зерттеулерге қарағанда
ойында бала сезімдері, уайымдары көрінеді. Ол ойында күнделікті әсерлерін,
жақын адамдарға сезімдерін көрсетеді.
Педагогтың міндеті - өмірдегі көптеген әсерлердің ішінен жақсы ойынның
сюжеттік көрсететін жарқын әсерді таңдай білу. Тәжірибелі педагогтар ойын
таңдаудың дұрыс жолы - өмірдің белгілі-бір жағдайына қызықтыра біліп, бала
сезімі мен ойына әсер ете білу.
Қызықты ойын қалыптастыру үшін, баланың үйді қалай соғып жатқанын көру
жеткіліксіз. Егер бала тек көре білумен шектелсе, үлкендер еңбегін
көрсетеді, бірақ еңбегін бағалауға мән бермей қалады. Нәтижесінде ойынның
бағалылығы болмай қалады. Балаларға терең ой сала білу керек, сонда олар
үлкендер еңбегін көрсеткісі келіп тұрады.
Өнердің және әдеби еңбектердің бала тұлғасын қалыптасты-руға әсері өте
зор. Кітап бала алдында жаңа өмірді ашады, сөйтіп бала алғаш рет не жақсы,
не жаман деп ойға түседі. Кітап кейіпкерлері ойын кейіпкерлеріне айналады.
Дегенмен, балаға кітап кейіпкерлерінің мінез-құлықтары мен әрекеттерін
түсіндіру керек. Бала ойынына теледидар да әсер етеді. Телехабарлар ойынға
қажетті бай материал. Көптеген ойындар балалар телехабарының әсерінен
туындайды.
Балалар қызығушылығына қарай тәрбиеші ойын таңдауға жетекшілік
жасайды. Сол арқылы оқыған немесе көрсеткен нәрсесін балалар есінде
сақтауға әсер етеді. Балалар үшін ойыншық маңызды көрнекі құрал болып
саналады, мысалы: ойыншық күй сандық арқылы музыкалық сабақ өткізу ойын
қалыптастырады. Балаларға ойын идеясын қалыптастыру үшін қуыршақ театрының
және ойыншық театрының көрінісін көрсету керек. Қайталау көрініс, балалар
негізінен өз тәсілімен жасап алады: дәрігер Айболит тұмаумен ауырған
адамдарды емдейді:
Кішкентай балалар ойын мақсатын ойланбастан ойнай берді. Дегенмен,
тәжірибелерге сүйенсек балалар 4 жаста ойын тақырыбын таңдап, мақсат қоя
біледі. Мәселен, ойын алдында педагог сұрайды: Не ойнайсыңдар? Не
соғасыңдар? Пойызбен қайда барасыңдар? Кім боласыңдар? Сендерге қандай
ойыншықтар керек?. Бұл сұрақтар балаларды ойландырып, кейінірек өзгеретін
көріністі таңдауға көмектеседі.
Келе-келе ойын қызықты, мазмұнды мақсатты сипат алады. Мектеп жасында
ойын тәжірибелері балаларға әр түрлі қызықты көріністерді ойлап табуға
көмектеседі. Ойын туралы жаңа идея тудыру үшін тәрбиеші саяхат, кітап,
көркемфильм жайлы сөзбен еске түсірсе болғаны, сол жеткілікті болады. Егер
көрініс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz