Бастауыш сынып оқушыларына дүниетану сабақтарында экологиялық тәрбие беру мәселелері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
І Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие берудің педагогикалық негіздері.
1.1 Білім беру жүйесіндегі экологиялық білім мен тәрбие мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие берудің теориялық негіздері. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
ІІ 2.сынып оқушыларына дүниетану пәні сабақтарында экологиялық тәрбие берудің әдістемелік мәселелері.
2.1 Дүниетану пәні мазмұныныдағы экологиялық тәрбие сипаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
2.2 Бастауыш сыныптарда дүниетану сабақтарында экологиялық тәрбие берудің тиімді әдіс.тәсілдері. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2.3 2.ші сынып оқушыларына дүниетану пәнін оқытудағы экологиялық тәрбие берудегі оқу жұмыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
Қорытынды. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
Пайдаланылған әдебиеттер. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
І Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие берудің педагогикалық негіздері.
1.1 Білім беру жүйесіндегі экологиялық білім мен тәрбие мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие берудің теориялық негіздері. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
ІІ 2.сынып оқушыларына дүниетану пәні сабақтарында экологиялық тәрбие берудің әдістемелік мәселелері.
2.1 Дүниетану пәні мазмұныныдағы экологиялық тәрбие сипаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
2.2 Бастауыш сыныптарда дүниетану сабақтарында экологиялық тәрбие берудің тиімді әдіс.тәсілдері. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2.3 2.ші сынып оқушыларына дүниетану пәнін оқытудағы экологиялық тәрбие берудегі оқу жұмыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
Қорытынды. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
Пайдаланылған әдебиеттер. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
Зерттеудің көкейкестілігі ХХ ғасырдың соңымен ХХІ ғасырдың басталар шағында адам қоғамының даму мәселесі адам мен табиғаттағы қарым-қатынастың дұрыс жүргізілмеуінің арқасында мүлдем шиеленісіп кетті.
Осы жағдайды саналы азаматтың барлығы түсіну қажеттігін және әр бір азаматтың өмір сүру барысында табиғат пен табиғат қорларын пайдалану үдерісіне оны таза, мол қазыналы, көркем қалпында мәңгілікке сақтап қалудың ешбір кезек күттірмейтін мәселе екенін мемлекет деңгейінде түсінудің қажеттігін Президентіміз Н.Ә.Назарбаев өзінің “Қазақстан-2030” бүкіл халыққа Жолдауында бірнеше рет ерекше ескертіп өтті [1].
Саналы түрде табиғатты пайдалануда жауапкершілікті сезінуді адам бойында қалыптастырудың, оның бүкіл болмысын, табиғатқа жаны аши отырып, пайдалануға жұмылдырудың бір-ақ жолы бар, оны қысқаша айтқанда, бүкіл халыққа экологиялық білім беру мен оларды табиғат қорғауға тәрбиелеу деп атаймыз.
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының қоғамдық өмірінде жүріп жатқан демократиялық өзгерістерге байланысты белгілі әлеуметтікті ескере отырып, жеке тұлғаны қалыптастыруды көздеген білім беру жүйесіне қойылатын талаптар күшейе түсуде. Дүниетанымның қалыптасуына адам, табиғат, қоғам туралы білімдер тірек болады. Адам, табиғат, қоғам арасындағы байланысты және олардың үнемі бірлікте дамитынын оқушылар бастауыш сыныптан бастап оқып, түсінуі жолға қойылып отыр. Өйткені дүниетанудың бастауыш сыныпта оқытудың барысында оқушының таным процесі дамиды. Білім беру барысында оқушының жеке тұлғасын жан-жақты жетілдіруге, олардың танымдық әрекетін дамытуға, ой-санасын қалыптасыруға ерекше назар аударылды. Жастардың болашаққа деген бағыт-бағдары отбасында, мектеп қабырғасында, бүкіл қоршаған дүние ортасында қалыптасады. Мемлекетіміз осының бәрін ескеріп, білім беру жүйесін баса дамытуға, оның дүниежүзілік деңгейге көтерілуіне аса мән беруде. Білімнің әр бір бөлігі оқушы дүниетанымын, қоршаған орта жайлы білімін қалыптастыруға септігін тигізіп, олардың әлем туралы ой жүйесін дамытуға негіз салуы тиіс. Дүниетанымның көзі - білім. Білім тереңдеген сайын дүниетаным да қалыптасып, тұрақтанады. Табиғат заттарын оқып білу арқылы адам табиғат байлығын керегіне пайдаланады және қажетіне жаратады.
Дүние-ол тек бізді қоршаған табиғат қана емес, ол-адам, адам мен адамның қарым-қатынасы, ол табиғат, табиғат заттары мен құбылыстары, ол-қоғам. Дүниетану-“дүние” және “тану” деп аталатын екі бөліктен тұрады. Адам дүниені өмір бойы танып білумен, оның таусылмас ерекшеліктерін бақылап, байқаумен айналысатыны анық. Бірақ оның сырын түгел біліп, шегіне шыға меңгеру мүмкін емес [2].
Дүниені өз мәнінде тану үшін адамның санасы, ой-пікірі, білім деңгейі дамыуы керек. Дүниетану ұғымына диалектикалық тұрғыдан қарайтын болсақ, қазіргі таңдағы ғылым мен техниканың дамыуын ірі ашылыстарды ғана есепке алып қоймай, өндіріс күштерінің, ондағы адам мен қоғам аралық қатынасты да қадағалай білген жөн. Жаңа заманда ғылым қоғамның үлкен өндіріс күшіне айналуына байланысты өндіріс күшін өндірістік қатынастан бөліп қарауға болмайды. Керісінше, қадағалау арқылы ғылым-техникалық революцияның қоғамға тигізер пайдасымен қатар, табиғи ортаға, адам тіршілігіне келтіретін қиындығын түсіну қажет.
Осы жағдайды саналы азаматтың барлығы түсіну қажеттігін және әр бір азаматтың өмір сүру барысында табиғат пен табиғат қорларын пайдалану үдерісіне оны таза, мол қазыналы, көркем қалпында мәңгілікке сақтап қалудың ешбір кезек күттірмейтін мәселе екенін мемлекет деңгейінде түсінудің қажеттігін Президентіміз Н.Ә.Назарбаев өзінің “Қазақстан-2030” бүкіл халыққа Жолдауында бірнеше рет ерекше ескертіп өтті [1].
Саналы түрде табиғатты пайдалануда жауапкершілікті сезінуді адам бойында қалыптастырудың, оның бүкіл болмысын, табиғатқа жаны аши отырып, пайдалануға жұмылдырудың бір-ақ жолы бар, оны қысқаша айтқанда, бүкіл халыққа экологиялық білім беру мен оларды табиғат қорғауға тәрбиелеу деп атаймыз.
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының қоғамдық өмірінде жүріп жатқан демократиялық өзгерістерге байланысты белгілі әлеуметтікті ескере отырып, жеке тұлғаны қалыптастыруды көздеген білім беру жүйесіне қойылатын талаптар күшейе түсуде. Дүниетанымның қалыптасуына адам, табиғат, қоғам туралы білімдер тірек болады. Адам, табиғат, қоғам арасындағы байланысты және олардың үнемі бірлікте дамитынын оқушылар бастауыш сыныптан бастап оқып, түсінуі жолға қойылып отыр. Өйткені дүниетанудың бастауыш сыныпта оқытудың барысында оқушының таным процесі дамиды. Білім беру барысында оқушының жеке тұлғасын жан-жақты жетілдіруге, олардың танымдық әрекетін дамытуға, ой-санасын қалыптасыруға ерекше назар аударылды. Жастардың болашаққа деген бағыт-бағдары отбасында, мектеп қабырғасында, бүкіл қоршаған дүние ортасында қалыптасады. Мемлекетіміз осының бәрін ескеріп, білім беру жүйесін баса дамытуға, оның дүниежүзілік деңгейге көтерілуіне аса мән беруде. Білімнің әр бір бөлігі оқушы дүниетанымын, қоршаған орта жайлы білімін қалыптастыруға септігін тигізіп, олардың әлем туралы ой жүйесін дамытуға негіз салуы тиіс. Дүниетанымның көзі - білім. Білім тереңдеген сайын дүниетаным да қалыптасып, тұрақтанады. Табиғат заттарын оқып білу арқылы адам табиғат байлығын керегіне пайдаланады және қажетіне жаратады.
Дүние-ол тек бізді қоршаған табиғат қана емес, ол-адам, адам мен адамның қарым-қатынасы, ол табиғат, табиғат заттары мен құбылыстары, ол-қоғам. Дүниетану-“дүние” және “тану” деп аталатын екі бөліктен тұрады. Адам дүниені өмір бойы танып білумен, оның таусылмас ерекшеліктерін бақылап, байқаумен айналысатыны анық. Бірақ оның сырын түгел біліп, шегіне шыға меңгеру мүмкін емес [2].
Дүниені өз мәнінде тану үшін адамның санасы, ой-пікірі, білім деңгейі дамыуы керек. Дүниетану ұғымына диалектикалық тұрғыдан қарайтын болсақ, қазіргі таңдағы ғылым мен техниканың дамыуын ірі ашылыстарды ғана есепке алып қоймай, өндіріс күштерінің, ондағы адам мен қоғам аралық қатынасты да қадағалай білген жөн. Жаңа заманда ғылым қоғамның үлкен өндіріс күшіне айналуына байланысты өндіріс күшін өндірістік қатынастан бөліп қарауға болмайды. Керісінше, қадағалау арқылы ғылым-техникалық революцияның қоғамға тигізер пайдасымен қатар, табиғи ортаға, адам тіршілігіне келтіретін қиындығын түсіну қажет.
1 Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030. - Алматы: Білім, 1997. - 256 б.
2 Қазақстан Республикасы жалпы білім беру жүйесінде экологиялық білім тұжырымдамасы мен тәрбие беру ісі. Қазақстан Жоғары мектебі 2002 №1 Алматы
3 Оспанова Г.С., Бозшатаева Г.Т. /Экология оқулық. Алматы экономика 2002
4 Жатқанбаев Ж. /Экология негіздері. Алматы 2003 3 бет
5 Жақбасова А., Сайнова Г.Ә. /Экология оқу құралы. Алматы 2003
6 Ж.Әйменов, Е.Омар. Яссауи университетінің хабаршысы №3 Шымкент 1998
7 Қазақстан Республикасының экологиялық білім және тәрбие беру жағдайы. ҚР-ғы жалпы орта білім берудің тенденциялары мен мәселелері. Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. 8-9 қараша Алматы 2001
8 Қазақстан Республикасы жалпы білім беру жүйесінде экологиялық білім тұжырымдамасы мен тәрбие беру ісі. Қазақстан Жоғары мектебі 2002 ж. №1 Алматы
9 Табиғат қорғау негіздері. Университеттер мен Пед.институттарға арналған бағдарламалар жинағы. 1997 №38
10 Мұғалімдердің экологиялық білімін жетілдіру бағдарламасы. /“Ізденіс” 1998 №3 Алматы
11 ҚР "Айналадағы ортаны қорғау туралы" Заңы 15.07.1997ж қабылданған
12 Қызықты экология оқу құралы. РНК РК Алматы 2000 ж.
13 Экология және табиғатты тиімді пайдалану оқулық. Ғылым Алматы 2004
14 Табиғатты қорғау дәстүрлерінің тәрбиелік мәні. //Бастауыш мектеп №12 Алматы 2003
15 Қазақстанда экологиялық білім берудің қазіргі кездегі жайы. Қызылорда 2001
16 Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. /едагогика оқу құралы.
Алматы 2002
17 М.Шаханов /Аралға жол Алматы 1995
18 Педагогикалық үрдісті экологиялық білім мен тәрбие беру негізінде ұйымдастыру. №10 Алматы 2003
19 Жұмабаев М. «Педагогика» Алматы 1992.
20 Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030. - Алматы: Білім, 1997.
21 Экологиялық білім берудің кейбір мәселелері Қазақстан //Жоғары мектебі Алматы 2001 №3 19-21 бет
22 Экологиялық оқыту әдістемесінің ерекшеліктері. //Білім – образование Алматы 2004 №3 108-111 бет
23 Оспанова Г.С., Бозшатаева Г.Т. /Экология оқулық. Алматы 2001
24 Табиғат қорғау негіздері. Университеттер мен Пед.институттарға арналған бағдарламалар жинағы. 1997 №38 15-22 бет
25 Алдамұратов Т. Мұғалімдердің экологиялық білімін жетілдіру бағдарламасы. /“Ізденіс” 1998 №3 Алматы
26 Бабамұратова Т. Экологиялық білім қалыптастырудың пәндік жүйесі. (1-4 сыныптарға арналған) //Бастауыш мектеп. Алматы 2004 №4 15-24 бет
27 Ильясова Ж. Табиғатты қорғау дәстүрлерінің тәрбиелік мәні. //Бастауыш мектеп №12 Алматы 2003
28 Тасқынова Ж. Экологиялық білім мен тәрбиенің рөлі //Қазақстан мектебі Алматы 2004 №8 4-7 бет
29 Елеусізова Ж. Экологиялық мәдениет қалыптастырудың кейбір //Қазақстан мектебі Алматы 2004 №8 4-7 бет
30 Тасқынова М. Экологиялық білім берудің кейбір мәселелері Қазақстан //Жоғары мектебі Алматы 2001 №3 19-21 бет
2 Қазақстан Республикасы жалпы білім беру жүйесінде экологиялық білім тұжырымдамасы мен тәрбие беру ісі. Қазақстан Жоғары мектебі 2002 №1 Алматы
3 Оспанова Г.С., Бозшатаева Г.Т. /Экология оқулық. Алматы экономика 2002
4 Жатқанбаев Ж. /Экология негіздері. Алматы 2003 3 бет
5 Жақбасова А., Сайнова Г.Ә. /Экология оқу құралы. Алматы 2003
6 Ж.Әйменов, Е.Омар. Яссауи университетінің хабаршысы №3 Шымкент 1998
7 Қазақстан Республикасының экологиялық білім және тәрбие беру жағдайы. ҚР-ғы жалпы орта білім берудің тенденциялары мен мәселелері. Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. 8-9 қараша Алматы 2001
8 Қазақстан Республикасы жалпы білім беру жүйесінде экологиялық білім тұжырымдамасы мен тәрбие беру ісі. Қазақстан Жоғары мектебі 2002 ж. №1 Алматы
9 Табиғат қорғау негіздері. Университеттер мен Пед.институттарға арналған бағдарламалар жинағы. 1997 №38
10 Мұғалімдердің экологиялық білімін жетілдіру бағдарламасы. /“Ізденіс” 1998 №3 Алматы
11 ҚР "Айналадағы ортаны қорғау туралы" Заңы 15.07.1997ж қабылданған
12 Қызықты экология оқу құралы. РНК РК Алматы 2000 ж.
13 Экология және табиғатты тиімді пайдалану оқулық. Ғылым Алматы 2004
14 Табиғатты қорғау дәстүрлерінің тәрбиелік мәні. //Бастауыш мектеп №12 Алматы 2003
15 Қазақстанда экологиялық білім берудің қазіргі кездегі жайы. Қызылорда 2001
16 Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. /едагогика оқу құралы.
Алматы 2002
17 М.Шаханов /Аралға жол Алматы 1995
18 Педагогикалық үрдісті экологиялық білім мен тәрбие беру негізінде ұйымдастыру. №10 Алматы 2003
19 Жұмабаев М. «Педагогика» Алматы 1992.
20 Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030. - Алматы: Білім, 1997.
21 Экологиялық білім берудің кейбір мәселелері Қазақстан //Жоғары мектебі Алматы 2001 №3 19-21 бет
22 Экологиялық оқыту әдістемесінің ерекшеліктері. //Білім – образование Алматы 2004 №3 108-111 бет
23 Оспанова Г.С., Бозшатаева Г.Т. /Экология оқулық. Алматы 2001
24 Табиғат қорғау негіздері. Университеттер мен Пед.институттарға арналған бағдарламалар жинағы. 1997 №38 15-22 бет
25 Алдамұратов Т. Мұғалімдердің экологиялық білімін жетілдіру бағдарламасы. /“Ізденіс” 1998 №3 Алматы
26 Бабамұратова Т. Экологиялық білім қалыптастырудың пәндік жүйесі. (1-4 сыныптарға арналған) //Бастауыш мектеп. Алматы 2004 №4 15-24 бет
27 Ильясова Ж. Табиғатты қорғау дәстүрлерінің тәрбиелік мәні. //Бастауыш мектеп №12 Алматы 2003
28 Тасқынова Ж. Экологиялық білім мен тәрбиенің рөлі //Қазақстан мектебі Алматы 2004 №8 4-7 бет
29 Елеусізова Ж. Экологиялық мәдениет қалыптастырудың кейбір //Қазақстан мектебі Алматы 2004 №8 4-7 бет
30 Тасқынова М. Экологиялық білім берудің кейбір мәселелері Қазақстан //Жоғары мектебі Алматы 2001 №3 19-21 бет
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
“Қорғауға жіберілді”
Бастауыш оқыту теориясы
мен әдістемесі кафедрасының
меңгерушісі, п.ғ.г., доцент м.а.,
--------------- Тоққұлова Г.
---------------------2014ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Бастауыш сынып оқушыларына дүниетану сабақтарында экологиялық
тәрбие беру мәселелері
(2 сынып)
050102-мамандығы – Бастауыш оқытудың педагогикасы мен әдістемесі
Орындаған:
CПМ-112до тобының студенті
Жақыпбекова Мақпал
Ғылыми жетекшісі,
магистр-оқытушы:
Нұртазаева Нұргүл
Түркістан 2014
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
І Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие берудің
педагогикалық негіздері.
1.1 Білім беру жүйесіндегі экологиялық білім мен тәрбие
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие берудің теориялық
негіздері. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
ІІ 2-сынып оқушыларына дүниетану пәні сабақтарында экологиялық тәрбие
берудің әдістемелік мәселелері.
2.1 Дүниетану пәні мазмұныныдағы экологиялық тәрбие
сипаттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
2.2 Бастауыш сыныптарда дүниетану сабақтарында экологиялық тәрбие
берудің тиімді әдіс-тәсілдері. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
2.3 2-ші сынып оқушыларына дүниетану пәнін оқытудағы экологиялық
тәрбие берудегі оқу
жұмыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...42
Қорытынды. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 57
Пайдаланылған әдебиеттер. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі ХХ ғасырдың соңымен ХХІ ғасырдың басталар
шағында адам қоғамының даму мәселесі адам мен табиғаттағы қарым-қатынастың
дұрыс жүргізілмеуінің арқасында мүлдем шиеленісіп кетті.
Осы жағдайды саналы азаматтың барлығы түсіну қажеттігін және әр бір
азаматтың өмір сүру барысында табиғат пен табиғат қорларын пайдалану
үдерісіне оны таза, мол қазыналы, көркем қалпында мәңгілікке сақтап
қалудың ешбір кезек күттірмейтін мәселе екенін мемлекет деңгейінде
түсінудің қажеттігін Президентіміз Н.Ә.Назарбаев өзінің “Қазақстан-2030”
бүкіл халыққа Жолдауында бірнеше рет ерекше ескертіп өтті [1].
Саналы түрде табиғатты пайдалануда жауапкершілікті сезінуді адам
бойында қалыптастырудың, оның бүкіл болмысын, табиғатқа жаны аши отырып,
пайдалануға жұмылдырудың бір-ақ жолы бар, оны қысқаша айтқанда, бүкіл
халыққа экологиялық білім беру мен оларды табиғат қорғауға тәрбиелеу деп
атаймыз.
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының қоғамдық өмірінде жүріп
жатқан демократиялық өзгерістерге байланысты белгілі әлеуметтікті ескере
отырып, жеке тұлғаны қалыптастыруды көздеген білім беру жүйесіне қойылатын
талаптар күшейе түсуде. Дүниетанымның қалыптасуына адам, табиғат, қоғам
туралы білімдер тірек болады. Адам, табиғат, қоғам арасындағы байланысты
және олардың үнемі бірлікте дамитынын оқушылар бастауыш сыныптан бастап
оқып, түсінуі жолға қойылып отыр. Өйткені дүниетанудың бастауыш сыныпта
оқытудың барысында оқушының таным процесі дамиды. Білім беру барысында
оқушының жеке тұлғасын жан-жақты жетілдіруге, олардың танымдық әрекетін
дамытуға, ой-санасын қалыптасыруға ерекше назар аударылды. Жастардың
болашаққа деген бағыт-бағдары отбасында, мектеп қабырғасында, бүкіл
қоршаған дүние ортасында қалыптасады. Мемлекетіміз осының бәрін ескеріп,
білім беру жүйесін баса дамытуға, оның дүниежүзілік деңгейге көтерілуіне
аса мән беруде. Білімнің әр бір бөлігі оқушы дүниетанымын, қоршаған орта
жайлы білімін қалыптастыруға септігін тигізіп, олардың әлем туралы ой
жүйесін дамытуға негіз салуы тиіс. Дүниетанымның көзі - білім. Білім
тереңдеген сайын дүниетаным да қалыптасып, тұрақтанады. Табиғат заттарын
оқып білу арқылы адам табиғат байлығын керегіне пайдаланады және қажетіне
жаратады.
Дүние-ол тек бізді қоршаған табиғат қана емес, ол-адам, адам мен
адамның қарым-қатынасы, ол табиғат, табиғат заттары мен құбылыстары, ол-
қоғам. Дүниетану-“дүние” және “тану” деп аталатын екі бөліктен тұрады.
Адам дүниені өмір бойы танып білумен, оның таусылмас ерекшеліктерін
бақылап, байқаумен айналысатыны анық. Бірақ оның сырын түгел біліп, шегіне
шыға меңгеру мүмкін емес [2].
Дүниені өз мәнінде тану үшін адамның санасы, ой-пікірі, білім
деңгейі дамыуы керек. Дүниетану ұғымына диалектикалық тұрғыдан қарайтын
болсақ, қазіргі таңдағы ғылым мен техниканың дамыуын ірі ашылыстарды ғана
есепке алып қоймай, өндіріс күштерінің, ондағы адам мен қоғам аралық
қатынасты да қадағалай білген жөн. Жаңа заманда ғылым қоғамның үлкен
өндіріс күшіне айналуына байланысты өндіріс күшін өндірістік қатынастан
бөліп қарауға болмайды. Керісінше, қадағалау арқылы ғылым-техникалық
революцияның қоғамға тигізер пайдасымен қатар, табиғи ортаға, адам
тіршілігіне келтіретін қиындығын түсіну қажет.
Ғылым мен техниканың дамуына байланысты адам баласы табиғи дүниемен
қарама-қайшылыққа түсіп отыр. Себебі дамыған техниканың әсерінен айнала
қоршаған орта ластанып, табиғи объектілердің, заттардың түрлері азайып,
денсаулығы мен өміріне қауіп төнуде. Түрлі машиналардың, зауыттар мен
өндіріс орындарынан шыққан улы газдар көбейіп, тіршілікке қауіп туғызуда.
“Адамзат өмір сүретін табиғат аясы да азып - тозып барады, ендігі жас
ұрпақтың қандай табиғат жағдайында өмір сүретіні күрделі мәселеге
айналуда”.
Қазіргі кезде орын алып отырған экологиялық апаттар еліміздің түкпір-
түкпіріне зиянын тигізуде. Бір ғана Арал теңізінің апаты бүкіл жер жүзіне
зиян келтіргендігі белгілі болып отыр.
Есепсіз кесілген ағаш, есепсіз пайдаланған судың қоршаған ортаға
тигізіп, отырған зияны ұшан-теңіз.
Ағаштың азаюынан топырақтың құрғап кетуі, судың тартылуынан аса
бағалы халық байлығы азаюы осының бәрі де бізді қоршаған дүниеге адам
баласының өз қолымен жасап отырған зияны. Пайдалы қазбалар өндірген
шахталар орны толмайтын үңгір апандарға айналды. Ол жерлерде тіршілік
ететін қаншама тірі табиғат енді келмеске кетті. Топырақтың табиғи
қалпындағы құрамы органикалық затқа соншама бай, оны санап болмайды. Егер
оны микроскоп арқылы қарасақ, 1 шаршы метр жерде мыңдаған бактериялар,
миллиондаған балдырлар, мыңдаған бунақденелілер тіршілік ететінін білеміз.
Ал сол өте құнды да бай тіршілік ортасы топырақты жырту оның құрылымының
бұзылып, құрамындағы тіршіліктердің жоғалуына әкеп соғады. Тірі табиғаттың
топырақ құрудағы пайдасы жайында оқып, білген адамға бұл айтылған зиянды
түсіну қиын емес. Осындай есепсіз, жауапсыз ысыраптан дүниені сақтау үшін
әр адамның экологиялық сауаттылығы болуға тиіс. Дүниеге енжарлық, сауатсыз
қарау, жауапсыз іс-әрекет жасау әдейі зиян келтірумен бірдей.
Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық
қауіпсіздігі тұжырымдамасы (2003 ж. қабылданған) негізгі қағидаларының
маңыздылығы жоғары болды.
Экологиялық білім проблемасын А.Н.Захлебный, И.Д.Зверев, В.Г.Иоганзен,
Н.Н.Моисеев, Н.А.Рыков, А.С.Бейсенова, А.Б.Бигалиев, Ж.Ж.Жатқанбаев,
М.Н.Сарыбеков, А.Г.Сармурзина, Н.Т.Торманов, А.П.Сидельковский және т.б.
зерттеген, олар экологиялық білімнің жалпы теориялық және әдіснамалық
аспектілерін жасады [3].
Экологиялық білімге оқытушыларды даярлау проблемасына бірқатар еңбектер
арналған (А.А.Вахрушев, В.С.Ильин, С.Е.Петров, Е.С.Сластенина,
М.Н.Сарыбеков, А.А.Бейсенбаева, Б.Ы.Мұқанова, және т.б.). Педагогикалық
тәжірибе көптеген ғалымдардың Экологиялық білім деңгейі әлі де болса
төменде қалуда (А.В.Миронов, Т.Ю.Юшакова, А.Е.Тихонова Н.М.Чернова т.б.)
деген пікірлерін қолдауда. Әсіресе, оқушыларды оқытудың мазмұнын, формалары
мен әдістері бойынша көптеген мәселелердің шешімін таппағанын көрсетеді
[4].
Оқушыларға экологиялық білім беру проблемалары бойынша да біршама
еңбектер орындалды (И.Д.Зверев, А.Т Зверев, С.В.Алексеев, Н.Ф.Винокуров,
В.С.Шилов, К.Н.Сарыбекова, Г.М.Сабденалиева, Б.И.Иманғалиева жөне т.б.).
Қазақстанда қазіргі таңда экологиялық білім жүйесін дамыту стратегиясы
қоғам өмірінің барлық жағын, мүмкіндігінше гуманизациялау процесімен
айқындалады. Білімді оның құрылымын, мазмұны мен диагностикалық нәтижесін
ғылыми дәлелділікпен жобалау негізінде мақсаттылықпен дамыту проблемасына
ғалымдардың бірқатар еңбектері арналған (А.Х.Белкин, М.А.Галагузова,
Б.С.Гершунский, О.Е.Лебедев, В.Б.Сериков, А.П.Сейтешев, Н.Д.Хмель,
В.В.Шапкин және т.б.) [5].
Табиғат байлығын, адам еңбегін үнемді пайдалану экологиялық білімі
жоғары, дүниетану деңгейі дамыған, мәдениетті қауымның өсуін қажет етіп
отыр. Демек, оқушыларға экологиялық білім берудегі қоғамның сұранысы мен
мектептерде оқушылар меңгеретін экологиялық білім мазмұнының ғылыми тұрғыда
негізделмеуі арасында, мектеп оқушыларына экологиялық білім беру қажеттігі
мен оны пайдалануға байланысты әдістемеліктің жеткіліксіздігі байқалады.
Осының тиімді шешімін табу біздің зерттеу проблемамызды айқындауға және
тақырыпты: “ Бастауыш сынып оқушыларына дүниетану сабақтарында экологиялық
тәрбие беру мәселелері” деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеу объектісі: Бастауыш мектептегі оқушыларды оқу-тәрбие
жүйесінде дүниетану сабағындағы, экологиялық білім беру.
Зерттеу пәні: Мектептегі экологиялық білім мен тәрбиенің қалыптасу
жағдайы және даму процесі.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш мектептегі экологиялық білім мен тәрбие
берудің қалыптасуы мен дамуын сипаттау және оның оқыту тәрбие жұмысындағы
тәжірибелерін талдай отырып, экологиялық білім берудің тиімді әдіс-
тәсілдерін көрсету.
Зерттеудің міндеттері:
1. Бастауыш сыныптағы экологиялық білім мен тәрбие берудің жалпы
қоғамдық оқыту тәрбие жүйесіндегі рөліне мазмұндық сипат беру.
2. Бастауыш сыныптардағы дүниетану материалдары арқылы экологиялық
білім берудің тиімділігін іздестіру.
3. Бастауыш мектептегі дүниетану сабағы арқылы экологиялық білім мен
тәрбие берудің қалыптасуы жолдарын көрсету.
4. 2-ші сынып оқушыларына дүниетану пәнінің мазмұны арқылы тәрбие
беруді жетілдіру
Зерттеу әдістері: Әдебиеттерге шолу жасау, озат тәжірибелерді талдау,
бақылау, әңгімелесу.
Дипломның құрылымы. Диплом кіріспеден, екі бөлімнен, әр бөлім
екі бөлімшеден, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
І Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие берудің
педагогикалық негіздері.
1.1 Білім беру жүйесіндегі экологиялық білім мен тәрбие
мәселелері.
Ерте заманнан-ақ адам өзін қоршаған дүниенің заңдылықтарын және өзін-
өзі, өзінің табиғатқа, басқа адамдарға қатынасын танып, білуге тырысты.
Адам өмірі табиғат аясында өтетіндіктен, ол табиғаттың тылсым тынысын, ішкі
сырын білуді ғасырлар бойы арман еткен. Тіпті қоршаған ортаның, табиғаттың
сұлу да, әсем көрінісі жас нәрестені де еріксіз өзіне баулап таңдандыра,
қызықтыра білген. Баланың мұндай қызығушылығын байқап, жеткіншекті туған
елінің табиғат әлеміне ендіріп, оның сан-алуан сырларын ұғындыру, таныстыру
мәселесі ерте заманның өзінде-ақ ұлағатты тәлімгерлер назарында болған.
Оған дәлел сонау ертеден-ақ табиғаттың бала жанына тигізетін әсерін атақты
ойшылдар, философ-ғалымдар, әдіскерлер көріп, байқап, оны іске асыру
жолдарын ұсынған [6].
Оның мөлдір бастауы ежелгі Греция философиясының биік шыңдарының бірі-
ұлы ғұлама Аристотель.
Аристотель адам ақыл-ойдың арқасында қоршаған ортаны, табиғатты
жалпы танып біле алады. Бірақ жалпыны түсіну үшін алдымен жалқыны танып
білуі керек. Себебі, біздің сезім мүшелерімізге жалқы заттар әлемі әсер
етеді де, біз оларды танымның әртүрлі сатылары арқылы танып біле аламыз.
Сезімдік танымның бірінші сатысында адамдар жануарлар сияқты, сезімдік
түйсіктерімізге әсер ететін заттар туралы алғашқы мағлұматтар алады. Екінші
сатысында тәжірибелік таным да, сезімдік түйсіктеріміздің қайталанған
құбылыстарын есте сақтап қалу арқасында оларды танып білуімізге
мүмкіндік туады. Танымның үшінші сатысы — өнер, практикаға негізделген
танымның екінші сатысы. Бұл сатыда адамдар жеке заттарды танып қана
қоймайды, одан гөрі тереңірек түсініп, кейбір заттарға тән ортақ қасиеттер
мен себептерін де танып біледі деп түйсе, Платонның ілімі бойынша табиғатты
танып білу негізгі мақсат. Табиғаттың қоршаған ортаның заттары мен
құбылыстарын тану барысында ғана адамның тәжірибесі, дүниетанымы кеңейеді
дейді. Платонның таным теориясы негізінен үш қағидадан тұрады:
1) адамда туа біткен идеялардың болуы мүмкін емес, себебі идеялардың
өзі тәжірибе арқылы пайда болады.
2) адамның дүниеге келген кездегі ақыл-ойы ештеме жазылмаған таза
тақта немесе ақ қағаз сияқты, ол тек тәжірибе арқылы мазмұнға толады.
3) ақыл-ойда тек сезімдік түйсіктер арқылы қабылданған
мәліметтерден басқа ешнәрсе жоқ, себебі дүниеге шығатын терең түйсік
— таным. Антикалық философияның атасы Демокриттің пікірінше адамның
дүниетанымы негізгі табиғаттағы құбылыстарға байланысты дей келе танымды
екі түрге бөлді:
1) сезім мүшелері арқылы танып білу. Ол заңсыз туылған (көмескі) білім
болғандықтан, оның ақиқатты тануда ешқандай пайдасы жоқ.
2) ақыл-ой арқылы танып білу заңды туылған (шынайы) білім
болғандықтан, оның ақиқат туралы пайымдаулары дұрыс болады — дей тұрғанымен
де, Демокрит сезімдік танымды ақыл-ой танымына қарсы қоймайды.
Ақыл-ой сезімдік таным арқылы алған мәліметтерін әрі қарай өрбітіп,
қорытынды жасайды.
Шығыстың екінші ұстазы атанған ұлы ойшыл, табиғат зерттеушісі кемеңгер
тәлімгер Әбунәсір әл-Фарабидің еңбектерінің негізгі көзі — табиғат, адам,
қоғам. Таным теориясында Фараби дүниені тану құралы ретінде ғылымға зор
маңыз берді. Ғылым негізгі үш түрі басшылыққа алуы тиіс: нақты тақырып,
дұрыс дерек және дәлелдеме. Ғылымның үш көзі бар: сезім мүшелері, интеллект
(ақыл-ой), адамның ойлау қабілеті және ой қорыту. Алдыңғы екеуі арқылы адам
дүниені тікелей таниды, ал ой қорыту заттар негізін, мәнін қамтиды. Нағыз
ғылым ой қорыту негізінде құрылады деп түйеді.
Махмуд Қашқари өз заманының кемеңгер ойшылы, Диуани лұғат ат-түрік
атты еңбегінде қоршаған ортаның құбылыстарын салыстыру арқылы, олардың адам
санасына әсері жайлы ойды ерекше сөз етеді. Ғұламаның бұл жинағында жаз
бен қыстың айтысында табиғаттың бір-біріне от пен судай қарама-қарсы
мезгілдерін әдейі беттестіріп, әрқайсысының өз ерекшеліктерін өздеріне
айтқызу арқылы қызу тартысқа түсіреді. Қыс та, жаз да өз бойындағы
артықшылықтарын тізбелей айтып, қарсы жақка айып, мін тағу тәсілі арқылы,
жыл мезгілдерін тануды ерекше суреттейді.
Өз заманында-ақ аты әлемге әйгілі болған ғұлама, философ Жүсіп
Баласағұнидін Құдатғу білік (Құтты білік) еңбегінде адамның дүниетануының
бірден-бір бұлағы — табиғат екендігін мойындайды. Ойшыл адамның дүниетану
мүмкіндігіне еш күмән келтірмейді, дүниеде адам зерттеп білмейтін нәрсе жоқ
адамның ақыл-парасаты, құдыреті, ол өмірдегі, қоршаған ортадағы,
табиғаттағы барлық нәрсенің мән-мағынасын түсінуге жетерліктей қабілетті.
Орта ғасыр жазба әдебиетінің көрнекті өкілі Қожа Ахмет Иассауи адамның
дүниетануы сезу, ойлау, тәжірибені қорыту арқылы өтеді. Дана атаның
айтуынша, оқымаған адамдардың көзі де, көңілі де соқыр, олар қоршаған
дүниені тани білмейді, ешнәрсені көрмейді. Ал білімді адам дүниенің ғажайып
сырларын түсіне алады. Табиғатта артық тұрған келісімсіз біткен ешнәрсенің
жоқ екендігіне, адам баласының өзі, оның бітім тұлғасы. Адамға көрсін деп
көз, жұмыс істесін деп қол, жүрсін деп аяқ, танып-білсін, зерттесін деп бас
берген дейді.
Неміс классикалық философиясының негізін қалаушы көрнекті ғалым Кант
өзінің Әлемнің әмбебаптық табиғи тарихи теориясы Таза ақыл-ойды сынау,
Практикалық ақыл-ойды сынау еңбектерінде адамның дүниетанымына ерекше мән
береді. Таным үдерісі күнделікті тәжірибеден, сезімдік түйсінуден
басталады. Бірақ олар бізге өзіндік заттар туралы емес, олардың
көріністері туралы деректер береді. Жалпы алғанда, таным үдерісі Канттың
пікірінше үш сатыдан өтеді. Олар: сезімдік түйсіну, сараптаушы парасат және
таза ақыл-ой.
Философия әлемінде өзіндік ерекшелігімен өшпес із қалдырған Гегельдің
пікірінше адам ақыл-ой объективті нақтылықты дұрыс бейнелейді деп сенеді.
Таным үдерісінде басты рөлді сезім атқарады, ол ойлаудың қызметі сезім
берген деректерді басқа деректермен байланыстыра қарайды.
Жоғарыда көрсетілген ғұлама ғалымдардың ой-пікірінше, таным
теориясына тоқтала отырып, біз мынадай қорытындыға келдік. Табиғат тек
байлық көзі, адам баласы қызығының сарқылмас қазынасы ғана емес, көркемдік
сұлулықтың әлемі-таным негізі. Табиғаттың ғажайып құбылыстарымен таныстыру
арқылы жас жеткіншектерді жан-жақты тәрбиелеуге, нақтырақ айтқанда баланын
қабылдауын, зейінін, ойын, тілін дамытуға, дүниетанымын кеңейтуге болады.
Бұған дәлел сонау ерте заманның өзінде-ақ сондай көрегенділікпен табиғатты
тәрбие құралы деп қараған ойшыл, ғұламалардың философиялық пікірлері
болмақ. Осылайша бала тәрбиесімен, оған білім беру жолдарымен айналысқан
ұлы тәлімгерлердің, педагогтардың қай-қайсысы болмасын ақыл-ойдың, тілдің
дамуындағы табиғаттың алатын орнын ерекше жоғары бағалаған. Философиялық ой-
пікірлер әрбір ғылымның бастауы, атасы екенін ескерсек, табиғат тек таным
құралы ғана емес, тәрбие көзі екендігінде ешкім күмән тудырмайды. Себебі,
дүниеге келген бала қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстарды көру, сезе,
байқай отырып, оның танымдык әрекеттері дамиды. Демек, табиғаттың бала
өмірінде алатын орны ерекше, баланы табиғаттың асыл аясында өсіру - әрбір
педагогтың міндеті [7].
Қазіргі кезде Республикамызда “Халыққа білім беру жүйесіндегі
экологиялық оқыту мен тәрбие” мәселесін шешуде жас ұрпаққа, көпшілікке
үздіксіз экологиялық білімі мен тәрбие беру тұжырымдамасына көп көңіл
бөлінуде. Бұл мәселені шешу үшін балалық шақтың, әсіресе, бастауыш мектеп
жасындағы балалардың экологиялық білімі мен тәрбиесінің мәні өте зор.
Табиғаттың даму заңдылықтарын оқыту мен тәрбиелеу жұмысына
педагогтардың көбі баса назар аударып, тәрбие жұмысын баланың жас
кезіне бастау керек екендігін айтқан болатын. Мысалы, Ж.Ж.Руссо өзінің
педагогикалық трактатында А.Я.Коменскийдің табиғат және оны қорғауға
тәрбиелеуге қатысты ой-пікірлерін толықтырып, оны ары қарай дамытты.
К.Д.Ушинский, В.А.Сухомлинский - балалардың ойлау қабілетін арттыруда,
эстетикалық сезімін тәрбиелеуде табиғатты шебер пайдаланып, табиғатқа деген
адамның сүйіспеншілігін туғызу мәселесін анық көрсете білген педагог
ғалымдар.
Сонымен қатар, И.В.Зверев, И.Г.Суравегина, А.Н.Захлебный,
Н.С.Сарыбеков, О.Танабаева, Н.М.Сарыбековтер де экологиялық білім мен
тәрбие беруді сабақтарда, сыныптан тыс жұмыстарда, мектептен тыс оқу-тәрбие
мекемелерінде ұйымдастырудың жағдайлары мен мүмкіндіктерін жазған болатын.
Дербес ғылым ретінде экология шамамен 1900 жылдары қалыптасты.
“Экология” терминін 1869 жылы белгілі табиғат зерттеушісі, биолог,
дәрігер, аса дарынды неміс ғалымы Э.Геккель ғылымға бірінші болып
енгізді. Қазақстан Республикасында экологиялық білім берудің
тұжырымдамалық негізіне өркениетті елдің өзін-өзі қолдап тұрақты дамуының
тұжырымы жатады. Бұл тұжырымдаманың негізін Біріккен Ұлттар Ұйымы
комиссиясы әзірлеп, оны 1993 ж мемлекеттер басшыларының бос қосқан
коференциясында мақұлданды. Тұрақты даму табиғаттағы заттардың табиғи
айналымын сақтаудың басты факторы ретінде тіршіліктің көп түрлігін
азайтпауды, қоғам және табиғи орта құрайтын әр түрлі деңгейдегі
әлеуметтік экожүйесінің динамикалық тепе -теңдігі бұзбауды көздейді.
Сондықтан экологиялық білім мен тәрбие беру қоғамдық өндірістік,
отбасылық қарым - қатынастармен тығыз байланысты және ғылыми, моральдық,
саяси, құқылық – эстетикалық сана түрлерінің бәрін қамтиды [8].
Экологиялық білім берудің ғылыми негізінде ғылым және оқу пәні
ретіндегі экологиялық мазмұны, ұғымдары мен заңдары жатады. Эко
жүйесінің қалыптасуы мен дамуы принциптері жалпы сипатта болуы
экологиялық білім берудің барлық кезеңіне жарай береді.
Оқушының табиғат құпияларын білуге деген ынтасы өте ерте пайда
болады. Табиғи ортаны адамзаттың жан – жақты қажетін мәңгілікке
қамтамасыз етуге жарайтындай етіп сақтай білуі, мейлінше үлкен іс.
Өкінішке орай, адам баласының табиғатты қорғауы, оның табиғатты тоздыруы,
ластауы, уландыруы шашып төгіп пайдаланумен қатар жүріп келеді.
Табиғатты пайдалануға жауапсыз қараудың түп тамыры әр адамның
санасына байланысты. Табиғатты таза, сұлу, мол қалпында келешекке сақтап
қалу үшін әрбір адамды табиғаттың шын мәніндегі саналы сақшысы етіп
қалыптастыру қажет. Табиғатпен адам бір- бірімен тығыз байланысты. Адам
баласы табиғат байлығын өз игілігіне орынсыз жұмсамай, табиғатты
қоғаудың қажеттігін түсіну керек. Экология жас ғылым. Ол 200 жылдан аса
ғана пайда болды. Экология сөзін “ Естественная история происхождения ”
(Natural History of Creation) атты өзінің кітабында ең бірінші қолданған
неміс биологы Эрнест Геккель (1968). Экология “ойкос” деген грек сөзі,
“үй, баспана” ұғымын білдіреді. Э.Геккельдің айтуы бойынша, экология
–зоологияның бір тармағы, ол барлық жанды мақұлықтар және оларды
қоршаған органикалық ортамен өзара қатынастын зерттейді.
Экологияны зерттейтін мәселелері жанды мақұлықтардың ортаға
қатынасы, олардың ортамен өзара байланысы, өмір сүруі және ортаның
оларға ықпалы.
Экология – тірі организмдердің тіршілік әрекетін және өзара
қатынасын зерттейтін биологиялық ғылым.
Көптеген ғалымдар әр алуан жануарлар мен өсімдіктердің және
адамдардың мекендеген ортасымен өзара байланысын ашу жөнінде
айтарлықтай үлес қосты.
Экологиялық зерттеу XX ғасырдың бас кезінде пайда бола бастады, ал
соңғы 10-15 жылдардың ішінде кең өріс алды. Бұл зерттеу адамның табиғатқа
көзқарасын тікелей өзгеруімен байланысын көрсетеді. Адам табиғатты, оның
байлығын көп уақыттан бері аяусыз пайдаланып келді. Міне, осыған
байланысты табиғат қоры таусылуда, биологиялық орта азғындап ластануда. Жер
бетінде өсімдіктер, жануалар, өзен- көлдер, адамның жабайы, рахымсыз іс-
әрекетінің нәтижесінде өздерінің бұрынғы табиғи тазалығын, сапасын жойып
апатқа ұшырауда. Бұған қосымша біраз аймақтарда өнер кәсіптері және
цемент заводтары өндіретін пайдалы заттардан бөлінетін түрлі газдар,
булар, жергілікті өндіріс орындары шығаратын заттардың, өнімнің яғни азық-
түлік, ет- сүт тағамдарының қалдық қоқыстары іріп- шіріп бұзылуынан түрлі
бактериялардың пайда болуы тұғындардың денсаулықтарына зиян келтіреді,
аурудың жаңа түрлері шыға бастайды.
Көптеген ғылыми мәліметтеге қарағанда, қоршаған ортаға әсер ететін
екі факторды атауға болады: жер бетіндегі халықтың өсуі және адамның іс-
әрекеті.
Біз бәрімізде табиғатты қорғауда, сақтауда және оны дұрыс
пайдалануда ұрпақтың алдында, тарих алдында жауаптымыз. Міне, осы тұрғыдан
барлық жастарға экологиялық білім және тәрбие беру мақсаты, мазмұны оның
және нақты көрсетуі керек.
Қоршаған ортаны қорғау шараларына Республикамыз біршама мөлшерде
мемлекеттік және орныққан түрде қаржы бөліп отыр. Алайда, мұның бәрі,
Республиканың ұлттық табысының 1 % на да жетпейді.
Қоршаған ортаны зиянды заттармен, техногенді қалдықтармен
ластауда Қазақстанның мына кәсіпорындары ерекше “үлес қосып” отыр: Батыс
Қазақстанның мұнайгазконденсат кен орны, Өскемен қорғасын – мырыш
комбинаты, Өскемен титан- магний комбинаты, Лениногор полиметалл
комбинаты, Жамбыл супер – фосфат заводы, Жамбыл фосфор заводы, Балқаштау
кен комбинаты, Жезқазған тау кен комбинаты, Павлодар аллюминий заводы,
Ақтөбе хром қосылыстарымен химия заводы, "Фосфор“ Шымкент өндіріс
бірлестігі, Шымкент қорғаныс заводы т.б.
Республикадағы жұмыс істеп тұрған кәсіпорындардың тазалау
қондырғыларының сапасымен тиімділігі 30 %- дан аспайды. Өндіріс сарқынды
суларының әсерінен – Ертіс, Орал т.б өзендерінің суы зияндылығы жөнінен
нормативтік көрсеткіштерден әлде қайда асып түседі.
Қоршаған ортаның, Республикамыздағы халықтың науқастануына тигізген
әсері 60% шамасында. Ол әсіресе, тау-кен өнеркәсібі орналасқан қалаларда
экологиялық ахуал, соматикалық ауру түрлерінің өршуіне ықпал етуде.
Экологиялық білім беру тәрбие жұмысы балалардың жас ерекшелігіне
байланысты және табиғатқа жақын қарым-қатынаста жүргізілсе ұтымды болады.
Бастауыш мектеп жасындағы кезеңнің ерекшелігі, бұл кезеңде балалар
қоршаған орта туралы білімдерін жинақтап қана қоймай, құбылыстардың мәнін
жете түсіндіруге және оларға деген өзіндік көзқарастарын қалыптастыра
бастайтындығы. Сол себептен де, осы жастағы балаларға, үлкен адамдардың іс-
әрекетін ешқандай ойланбастан қайталайтын, айтқанды екі етпей орындайтын,
санасы жетілмеген адам деген, көп жыл бойы дәстүр болып кеткен
көзқарастан бірден ауытқып кету мұғалімдерге оңай соқпаса да, олардың шын
өмірде өздерін белгілі бір іс әрекеттерде тәрбие үдерісінің субъектісі
ретінде көрсете алатындығын ескеру, қажеттігі заман талабы екендігі
түсінікті.
Экологиялық білім беруді кешендік тұрғыдан қарастыру мәселесін біздің
Республикамызда, Ресейде көптеген авторлар әр түрлі альтернативті
бағдарламалар жасап, оларды мектептердің оқу тәрбиелік үдерісіне
ендіруде.
Мысалы, біздің елімізде мектептерде 1999-2000 оқу жылында, бастауыш
сыныптарға арналған “Атамұра” баспасынан шығарылған “Дүниетану” оқулығын
(авторлары Қ.Аймағанбетова, З.Ф.Олейник, Т.М. Жүнісова), Ресейдегі
Н.Ф.Виноградовтың “Қоршаған орта”, А.А.Плещаковтың “Әлем және адам”,
Л.П.Симоновтың “Адам және қоршаған орта” атты жас ұрпақты қоршаған ортамен
таныстыратын бағдарламаларын алайық. Бұл бағдарламалардың маңыздылығының
мәні, табиғаттағы экожүйелер, осы жастағы балалардың сезімталдығы мен
әсерленушілік қабілеттеріне сәйкес мынадай мазмұны бағыттардан тұрады:
- биосфера –бүкіл жер шарын қамтитын экожүйе;
- қарапайым экожүйе;
- адам және жер экожүйесіндегі адамзат;
Бастауыш мектеп - осы жастағы балалардың психофизиологиялық
ерекшеліктеріне байланысты адам дүниетанымының қалыптасуындағы негізгі
кезең болып табылады. Біздің Республикамызда, 1999-2000 жылы бастауыш
мектеп пәндерінің арасында балаларды қоршаған ортамен таныстыратын
пәннің бұрынғыдай “Табиғаттану” емес “Дүниетану” деп аталуы да бекер
емес. Балалардың осы кезеңдегі дүниетанымдық ерекшеліктеріне сәйкес оқыту
үдерісіне экологиялық бағыттылығы бар тапсырмалар беру арқылы мақсатты
түрде басқарудың мәні зор.
Экологиялық білім мен тәрбие беруді және адамды қалыптастырудың басқа
салаларынан, бәрінен бұрын қоғамдық саяси салаларынан бөліп алмау керек.
Қоғам мен табиғаттың өзара қарым-қатынасы көп жағдайда дүниетанымдық
мәселе болып табылады.
Адамның рухани қалыптасуында оның ерте балалық шақтан табиғатты
бақылап, табиғатпен етене араласып, оны аялап, оған жәрдемдесіп, қамқорлық
көрсетудің маңызы зор.
Табиғат – адам тәрбиешісі. Оның құрамдас бөлігі болып саналатын
өсімдіктер мен жануарлар әлемі, биік таулар мен сарқыраған өзендер, кең
дала барлығы да адам баласына ой салып, денесіне қуат, бойына күш, көңіліне
шабыт береді. Жастарды экологиялық білім беру мен қоршаған ортаны қорғауға
тәрбиелеу - жалпы тұлғаның ой-өрісін дамытудағы педагогикалық бағыттардың
бірі болып саналады [9].
Экологиялық білім мен тәрбие беру 1970 жылы БҰҰ деңгейінде
ұйымдастырылған (ЮНЕСКО) “Адам және биосфера” деп аталған бағдарламаны
қабылдауынан басталды. Онда алағашқы рет халықаралық деңгейде табиғат
ресурстарын қорғау және оны тиімді пайдалану туралы бағдарлама жасалып,
кең экологиялық сипаттамалар жасалған болатын. Ал 1971 жылы Швецарияда
Еуропалық конференция өткізіліп, онда айнала қоршаған ортаны табиғат орта
және табиғат қорғау мәселелері көтерілді. 1972 жылы Стокгольмде қоршаған
ортаны қорғау туралы көпшілікке білім беру конференциясы болды. 1977 жылы
Тбилиси қаласында өткен БҰҰ жанындағы ЮНЕСКО және ЮНЕП ұйымдары экологиялық
білім беру туралы 40-тан астам шешімдер қабылдап, оның ғаламдық
стратегиялық жоспарларын бекітті. Экологиялық білім берудің одан әрі даму
кезеңдері атақты Найроби (1982ж), Бдеч (1983ж), Мәскеу (1987ж), т.б.
қалаларда өткен конференцияларда жалғасын тапқаны мәлім.
Экологиялық білім берудің теориялық негіздері орыстың табиғат
зерттеушілері, әрі көрнекті педагог ағартушылары В.Белинский, А.Герцен,
Н.Чернышевскийдің есімдерімен тығыз байланысты. Одан соң А.Бектов,
К.Тимирязев, Д.Кайгородов, т.б. ғалымдар табиғатты зерттеу мен қорғау
туралы мәселелерді көтерді.
Бұл ғалымдардың тұжырымдамасы бойынша экологиялық тәрбиенің басты
міндеттері:
1. Өмірде және нақты еңбек іс-әрекетінде экологиялық, білімді қолдана
білу, іскерлікке төселу.
2. Табиғатты корғау және өзгертуге байланысты оқушыларды жаппай
коғамдық пайдалы еңбекке қосу.
3. Әрбір мектепте экологиялық білім және тәрбие қоғамын ұйымдастыру.
Қоғамның мақсаты: қоғам мүшелерін өздері тұрған аймақтың табиғатын
қорғауға, күтуге тәрбиелеу, зерттеу жұмысқа тарту, зерттеуді жүргізудің
әдістері мен тәсілдеріне үйрету. Мектепті экологиялық жұмыстың орталығына
айналдыру.
Экологиялық білім мен тәрбие – барлық халықтардың, соның ішінде
оқушылардың дүниетанымын, көзқарасына, мәдениетіне терең бойлауды қажет
ететін адамгершілік құндылықтарының проблемасы.
Бұл құндылықтарға табиғатқа және тіршіліктегі барлық көріністерге деген
аялы сезім, табиғатты қорғау қажеттілігіне деген сенім жатады.
Оқушылардың экологиялық тәрбие мазмұны нақты шарттар арқылы (мазмұндық,
ұйымдастырушылық, әдістемелік) жүзеге асырылады: мазмұндық-тұжырымдама
негізінде жасаған бағдарламалар, оқулықтар мен құралдар жасаумен
айқындалады; ұйымдастырушылық оқу-тәрбие процесінде әртүрлі жұмыс
формаларын, әдіс-тәсілдерді, амал-жолдарды пайдаланумен айқындалады;
әдістемелік-ғылыми тұрғыда негізделген жұмыстармен айқындалады.
4.Оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беру тұжырымдамасы экологиялық
білім мен тәрбие мазмұнын дұрыс жүзеге асуға бағдарлайды.
5.Экологиялық білім мазмұнын жаңа технология арқылы оқыту әдістемесі
оқушылардың экологиялық білім, іслерлік, дағды, әдеп деңгейін арттырады,
экологиялық мәдениетін жетілдіруге, қоршаған ортаны қоршауға бағыттайды.
ХХ ғасырдың орта шенінде педагогтар В.Натали, Н.Верзилин,
В.Корсунская, т.б. экологиялық білім беруді география, биология пәндерімен
байланыстыра отырып, оқытуды ұсынған. 1947 жылдан бастап көпшілікке
экологиялық білім беру бұрынғы КСРО бойынша оқу жүйесіне енгізіле
бастады. Мәселен, 1947 жылы Белоруссия мемлекеттік университетінде алғаш
рет экология кафедрасы ашылды. Одақтың көптеген оқу орындарында (Қазан,
Мәскеу, Санкт-Петербург т.б.) “Биосфера”, “Экология”, “Табиғат қорғау”
т.б. экологиялық курстар оқу жоспарларына еніп, оқытыла бастады. Осы
тұрғыда көрнекті педагог- ғалымдар И.Зверев, С.Дрябь, Н.Суравегина,
А.Захлебный т.б. халықтық оқу жүйесіне экологиялық білім берудің сан
қырлы теориялық-тәжірибелік негіздерін ұсынды[10].
Көпшілікке үздіксіз экологиялық білім қалыптастыруда Қазақстандық
ғалымдардың да еңбегі зор. Шетелдік және отандық білім беруде мол іс-
тәжірибелер жинақталды.
Экологиялық білім беру бағытында ғылымында жаңа ұғымдар мен түсініктер
қалыптасты.
Экологиялық ұғымдардың мәнін әрбір оқушы білуі тиіс. Ұғымдарды түсіну
оқушының табиғатқа деген көзқарасын қалыптастырып, экология ғылымын
меңгеруге жол ашады және пәнге деген көзқарасын қалыптастырып, оған деген
қызығуды арттырады.
Саналы түрде табиғатты пайдалануда жауапкершілікті сезінуді адам
бойында қалыптастырудың, оның бүкіл болмысын, табиғатқа жаны аши отырып,
пайдалануға жұмылдырудың бір-ақ жолы бар, оны қысқаша айтқанда, бүкіл
халыққа экологиялық білім беру мен оларды табиғат қорғауға тәрбиелеу деп
атаймыз.
Мектепте оқытылатын әрбір пәннің экологиялық білім берумен жастарды
табиғатты қорғауға қосатын үлестері бар.
Арнайы экологиялық пәндер енгізумен бірге дәстүрлі пәндердің де
мазмұнын жердің тұтастығы, ол барлық тіршілік етушілердің ортақ мекені
екендігі жөніндегі идеямен толықтыру керек. Мақсатына қарай экологиялық
білім беру 3 сатыдан өтеді.
Алғашқы саты – мектепке дейінгі және бастауыш мектеп.
Екінші саты – орта мектеп және колледж.
Жоғарғы саты – жоғарғы оқу орындары. Алғашқы саты мектепке дейінгі
және бастауыш мектепті қамтиді. Мұнда қоршаған ортамен танысу, адам мен
табиғат бірлігі, өз үйінде, аулада, сыныпта, жануарларға, өсімдіктерге
қамқорлық, салауатты өмір салтының негіздері қалыптасады. Бұл саладағы
оқытудың негізгі әдістері мен амалдары – экологиялық мазмұнға құралған
танымдық негізіндегі дамытушы ойындар.
Орта мектептерде оқушыларға экологиялық білім беру бірнеше арнайы
жағдайларды жасауды керек етеді.
- оқу жоспарларын, оларға сәйкес оқулықтар және техникалық құралдар
жасау, табиғат музейлерін, сыныптан тыс және мектептен тыс
жұмыстарды ұйымдастыру. Бұлардың бәрінде мұғалім әзірлігінің
деңгейі, оқушыларда экологиялық көзқарас білімі мен білігі шешуші
роль атқарады.
- Биология, химия, география және басқа пәндердің, солардың ішінде
гуманитарлық пәндердің мұғалімдері оқу жоспарын іске асырады, әр
түрлі оқу жабдықтарын, техникалық құралдарды пайдаланады, табиғат
музейлеріне, зоопаркке және табиғат жайларына топ – серуендер
ұйымдастырылады [11].
Сондықтан мұғалімдер қоршаған орта туралы оқушылардың білімін
анықтайды, тіршілікке деген пікірін қалыптастырады. Олар тіршілікті
түсінуге, оған оқушылардың қарым – қатынасын анықтауға жәрдемдеседі,
қоршаған орта жайында білім беру, сол ортаның күйін және онымен байланысты
проблемаларға жауапкершілікпен қарау және оларды шешуге қамқорлық жасау
процесін басқарады. Ол үшін күнделдікті туындайтын проблемаларды шешетіндей
білім, жеке және ұжымдық жұмыстардың дағдысы болуы керек.
Бұл міндеттерді экология және табиғат қорғаудан жан – жақты әзірленген
мұғалімдер ғана атқара алады. Сондықтан айналадағы ортаны қорғау саласында
мұғалімдер әзірлеу – ең маңызды міндеттердің бірі. Оларға біріншіден,
экологиялық факторлар және әлеуметтану мен адам экологиясының өзара
байланысының негіздері туралы білім беру қажет. Екіншіден, мұғалімдер
қоршаған ортаның проблемаларына сын көзімен қарап, оны сақтай білудегі
оқушылардың жауапкершілік сезімін тәрбиелеуі тиіс. Үшіншіден, табиғат
қорғау мәселелерін мұғалімдер даярлайтын жоғарғы оқу орындарымен бірге
мұғалімдердің білімін жетілдіретін курстардың бағдарламаларын енгізген
жөн. Төртіншіден, қазіргі техникалық құралдар оқытуды компьютерлендіру
және оқытудың жаңартылған әдістерін, солардың пәнаралық тәсілді және
ұжымдық оқытуды мұғалімдер даярлаудың бағдарламаларына енгізу қажет.
Ақырында, тәжірибе, оқу құралдары және оқу материалдарымен алмасу үшін
ақпарат жинақтау орны құрылуы тиіс.
Қоршаған орта саласындағы мектеп мұғалдімдері үшін қоршаған орта
туралы білім аса қажет. Олар білім беру әдістерінің, әсіресе оқушыларды
қоршаған ортаның негізгі көрсеткіштерін өздігінен анықтай алуға
ұмытуларының мәнін тез түсініп алатындай болуы керек. Барлық пәндердің
мақсаты табиғи ресурстарды неғұрлым көбірек мөлшерде шығару арқылы адамның
және қоғамның қажеттілігін өтеу болып табылады.
Осы мақсатқа сәйкес табиғат байлығын игерудің аса кең көлемді, кейде
жыртқыштыққа әкелетін шаралары белгіленеді, олардың нәтижесінде орын
алатын әлеуметтік –экологиялық апаттың салдары ескерілмейді.
Сондықтан экология және табиғат қорғау пәндері болашақ инженерлердің
табиғатқа деген байсалды, аяулы қарым-қатынасын қалыптастырып, табиғат
байлықтарын оңтайлы пайдаланатындай білім мен дағдылар беруі қажет.
Экологиялық білім берудің нақтылы күйі экологиялық сана мен мәдениет
қалыптастырудан тым алшақ жатыр. Экологиялық білім берудің мақсаты мен
маңызы әдіснамалық және әдістемелік әдебиеттерде ашылғанымен, мақсатты
жүзеге асырудың жолдары әлі жеткілікті анықталған жоқ. Қазіргі жағдайда
үздіксіз білім беруді басқаратын ұйымдастырушы қажет [12].
Мұндай бағдарламалар жасауға үздіксіз экологиялық білім берудің
барлық субъектілері қатысады.
Бағдарлама жасаудың кезеңдері мыналар:
- Экологиялық білім беру жүйесінің жайын талдау және қайшылықтары
мен кемшіліктерін анықтау;
- Жүйенің функциясын ғылыми негіздеу. Жүйенің диалектикасын,
құрылымын және функциясын талдау. Соның нәтижесінде жүйенің
заңдылықтарын және дамуының тенденциясын айқындау;
- Тәжірибелік және тұжырымдама құндылық талдау арқылы үздіксіз
экологиялық білім беруді қалыптастыру және дамыту бағдарламасының
нақты мәселелерін анықтау;
- Білім беруді дамытудың мақсаттарын, міндеттерін және нақтылы
жолдарын анықтау.
Экология бастапқы кезде биологиялық объектілер мен қоршаған орта
арақатынасын зерттеу мен қанағаттанса, қазіргі оның бағыты адамның,
қоғамның қоршаған ортамен арақатынасын зерттеу болып табылады. Мектептегі
алатын экологиялық білім осы бағыттардың әрқайсысын, яғни биологиялық
экологияны, аумақты экологияны, адам экологиясын, әлеуметтік экологияны
қамту керек.
Қазақстан Республикасынының Конституциясының 31-бабында “Мемлекет
адамның өміріне және денсаулығына қолайлы жағдай жасап қоршаған ортаны
қорғау мақсатын көздейді” делінген. ҚР 15.07.1997ж қабылданған "Айналадағы
ортаны қорғау туралы" Заңының 73 және 75 баптарында экологиялық білім мен
тәрбие берудің жалпыға бірдейлігі және үздіксіз болуы қарастырылған,
сонымен бірге басшылар мен мамандарды жұмысқа тағайындағанда, аттестация
және қайта аттестация жасағанда олардың кәсіби экологиялық әзірлігін
ескеру қажеттігі айтылған. Бұл ережелер мен принциптер Қазақстан
Республикасының “Білім туралы” заңында көрініс табуы тиіс, әр түрлі халық
тобының жұмысы және білім ерекшеліктері ескерілуі керек. Сонымен қатар
мынадай жіктеулер ұсынады:
- Экологиялық білім және тәрбие берудің құқықтық негіздерін жүзеге
асыру үшін экологиялық білім беру саласыдағы мемлекеттің саясаты
туралы "Заң қабылдау";
- Бұл заңды жүзеге асыру мен бақылаудың нормативті механизмін жасау
арқылы экологиялық білім мен жүйесінің функциясын және дамуын
қамтамасыз ету;
- Экология саласында кадрларды даярлау сапасын бағалау критерийлерін
белгілейтін нормативтік құжаттар жасау және экологиядан мамандар
даярлайтын білім орындарына мемлекеттік лицензиялар беру;
- Экологиялық білім беру мен тәрбие беру бағдарламаларын жүзеге
асыратын мемелекеттік, қоғамдық, коммерциялық және басқа
мекемелерге тағайындалатын жеңілдіктер мен жәрдемді анықтау;
- Қазақстанның көптеген аудандары бүгінгі күне дейін экологиялық
мүшкіл хәл кешіп отыр.
Жаратылыс құбылыстарының ықпалымен, адамзаттың іс - әрекетінің,
тіршілігінің салдарынан қоршаған табиғи ортаның өзгеруі заңдылықтарын
қарастырып, оған тәуелді байланысты заттар мен құбылыстарды анықтайтын
жаратылыс тану ғылымының бір бөлігі экология деп аталады [13].
Дербес ғылым ретінде экология шамамен 1900 жылдары қалыптасты,
“Экология” терминін 1869 жылы белгілі табиғат зерттеушісі, биолог,
дәрігер, аса дарынды неміс ғалымы Э.Геккель ғылымға бірінші болып
енгізді. Қазақстан Республикасында экологиялық білім берудің
тұжырымдамалық негізіне өркениетті елдің өзін өзі қолдап тұрақты дамуының
тұжырымы жатады. Бұл тұжырымдаманың негізін Біріккен Ұлттар Ұйымы
комиссиясы әзірлеп, оны 1993 ж мемлекеттері басшыларының бас қосқан
коференциясында мақұлданды. Тұрақты даму табиғаттағы заттардың табиғи
айналымын сақтаудың басты факторы ретінде тіршіліктің көп түрлігін
азайтпауды, қоғам және табиғи орта құрайтын әр түрлі деңгейдегі
әлеументтік экожүйесінің динамикалық тепе теңдігі бұзбауды көздейді.
Сондықтан экологиялық білім мен тәрбие беру қоғамдық өндірістік,
отбасылық қарым - қатынастармен тығыз байланысты және ғылыми, моральдық,
саяси, құқылық – эстетикалық сана түрлерінің бәрін қамтиды.
Табиғатты пайдалануға жауапсыз қараудың түп тамыры әр адамның
санасына байланысты. Табиғаты таза, сұлу, мол қалпында келешекке сақтап
қалу үшін әрбір адамды табиғаттың шын мәнәндегі саналы сақшысы етіп
қалыптастыру қажеті. Табиғат пен адам бір- бірімен тығыз байланысты.
Адам баласы табиғат байлығын өз игілігіне орынсыз жұмсамай, табиғатты
қорғаудың қажеттігін түсіну керек. Экология жас ғылым. Ол 200 жылдан аса
ғана пайда болды. Экология сөзін “ Естественая история происхождения ”
(Natural History of Creation) атты өзінің кітабында ең бірінші қолданған
неміс биологы Эрнест Геккель (1968). Экология “ойкос” деген грек сөзі, “үй
баспана” ұғымын білдіреді. Э.Геккельдің айтуы бойынша, экология
–зоологияның бір тармағы, ол барлық жанды мақұлықтар және оларды
қоршаған органикалық ортамен өзара қатынасты зерттейді.
Экологияның зерттейтін мәселелері жанды мақұлықтардың ортаға
қатынасы, олардың ортамен өзара байланысы, өмір сүруі және ортаның
оларға ықпалы.
Экология – тірі организмдердің тіршілік әрекетін және өзара
қатынасын зерттейтін биологиялық ғылым.
Көптеген ғалымдар әр алуан жануарлар мен өсімдіктердің және
адамдардың мекендеген ортасымен өзара байланысын ашу жөнінде
айтарлықтай үлес қосты.
Экологиялық зерттеу XX ғасырдың бас кезінде пайда бола бастады, ал
соңғы 10-15 жылдардың ішінде кең өріс алды. Бұл зерттеу адамның табиғатқа
көзқарасын тікелей өзгеруімен байланысын көрсетеді. Адам табиғатты, оның
байлығын көп уақыттан бері аяусыз пайдаланып келді. Міне, осыған
байланысты табиғат қоры таусылуда, биологиялық орта азғындап ластануда. Жер
бетінде өсімдіктер, жануарлар, өзен- көлдер, адамның жабайы, рахымсыз іс-
әрекетінің нәтижесінде өздерінің бұрынғы табиғи тазалығын, сапасын жойып
апатқа ұшырауда. Бұған қосымша біраз аймақтарда өнер кәсіптері және
цемент заводтары өндіретін пайдалы заттардан бөлінетін түрлі газдар,
булар, жергілікті өндіріс орындары шығаратын заттардың, өнімнің яғни азық-
түлік, ет- сүт тағамдарының қалдық қоқыстары іріп- шіріп бұзылуынан түрлі
бактериялардың пайда болуы тұрғындардың денсаулықтарына зиян келтіреді,
аурудың жаңа түрлері шыға бастайды [14].
Адамның санасы оны қоршаған әлемнің бейнелеуіен қалыптасып, бұл
бейне адамның мәдениетінің (өнер, мәдениет ғылым ) қалыптасуына тікелей
себепкер екені мәлім. Жеке адамның күрделі құрылымы қоршаған ортаға
психологиялық бейімделуін қамтамасыз етеді. Адам өміріндегі белгілі бір
“қажеттіліктердің” басылуы, орындалмауы оның жалпы психологиялық жүйесінің
қайта құрылуына апарады,сөйтіп адамның санасы, дүниеге көзқарасы қайта
қалыптастырып, “басылған талаптар компенсация ретінде осы жүйедегі басқа
талаптар арқылы шығып, іске асырылуы мүмкін- осы кезде барлық жүйе
өзгеріске ұшырайды”адам әрекеттерінің әсерінен табиғи экологиялық
жүйесінің, биосфераның ықшамдалу процесі жүріп жатыр. Адамзат санасындағы
бұндай ықшамдалу процесі дәл сол адамның алуан түрлі және бай әлемдегі
орын қарапайым кеңістік – уақыттағы нүктеге дейін ықшамдалып, техногендік
жасанды “бағытқа жеткізуді” Мысалы, мыңдаған жылдар бойында қалыптасып,
өзіне ғана тән жануарлар – құстар фаунасы мен жидектердің өзіне ғана тән
түрлері бар аралас ормандардың орнын түп түзу сап түзеген ағаштардың
“жасанды”, аз ғана түрден тұратын “кедей” ормандар пайда болды.
Айналасын “әдемі заттармен толтырамын” деп адам өзінің “тамаша қиялын ”
іске асыру жолында әрекеттенді, сөйтіп күрделі проблемаларды туғыздырды.
Табиғатпен қарым – қатынасында қиялдағы “жұмақтың бақшалары” іс жүзінде
техногендік қуаң дала мен тақырлар болды.
Бұл жерде Ф. Беконның жазып кеткен ақиқатты ойы орынды болар еді:
табиғатқа үстем болу үшін, әуелі оған бағына білу керек “ адамзат сана
мен бөленген, ұлы геологиялық күш. Бірақ сол адамның “ табиғаттың соқыр
күштерін” басуға, олармен күресуге бағытталатын адамның тамаша қасиеттері
– сана – сезім, ақыл- ойы, білімі – жердегі алатын орнын белгілеп, кез-
келген катастрофаларға қарсы төтеп бере алады. Ал тамаша техниканы жасап,
космостық факторға айналды. Табиғатқа қоршаған ортаға деген көзқарасын
қайта қарап, “үстем болу немесе бағыну” деген альтернативадан бас тартуға
мәжбүр болып, табиғатты қорғау және онымен бірге өмір сүру қажет
екендігіне көзі жетті.
XXI ғ цивилизацияның табиғатқа әсері антропогендік деңгейіне жеткені
соншама, тіпті табиғаттың өзін- өзі “емдеуіне”де күші жетпей жатыр. Енді
өндірістік күштер қызметінің табиғатқа тигізетін зияны табиғи ортаны,
яғни биосфераны (адам өміріне қажетті шарт) деформациялап, өзгертуде,
жоюда. Егер жер бетідегі вулкандар жер қойнауынан жылына 16 км3 күл
түрдегі тау жыныстарын шығаратын болса, онда бульдозерлер мен
экскаваторлар, бұрғылау қопаратын көлемдер 60 км3 екен. Жылда өндірістік
қызметтер нәтижесінде бізді қоршаған ортаға жүздеген миллион тонна зиянды
заттар лақтырылып, жер қойнауынан шамамен 100 млрд тонна пайдалы қазбалар
шығарылып, жер бетін ластайды. Сонымен қатар жылда жағылатын отын,
жанармай күлдерді атмосфераға шығып, 20млрд тонна көміртегі қышқылдары,
700 млн тонна басқа қатты, бу және газ қосындылары пайда болды. Оған
қоса жылда 60 млн тоннадан аса табиғатта жоқ синтетикалық материалдар
шығарылып ластайды.
Ертедегі дана адамдар айтыпты: “Табиғатта ортақ зат жоқ” , әр
нәрсенің өз қажетті орны бар, керексіз дүние жоқ. Ал егер табиғат, адам
қолынан шыққан , “белгісіз” заттармен толса, онда жүріп тұрған сағатқа
құм сепкенмен тең бөлшектерді тежеп, сағат жарамсыз болып қалады.
Адамзат “зиянды” деген құрттармен, бактерия – микробтармен, ұлы
жәндіктермен күресемін деп, нағыз зиянды, өмірді түбімен құртатын
құралдарды, заттарды, материалдарды өз қолымен жасайды. Мысалы, жылда
ауыл шаруашылығында қолданатын жерлерге 500 млн тоннадан улы химикаттар
енгізіледі. Бұлардың үштен бірі жаңбыр суларымен теңіз- мұхиттарға
жуылып кетеді де, бір бөлігі самолетпен сепкенде, атмосферада тұрып
қалады. Бұл заттар ауыл шаруашылық өнімін уақытша арттырсада,
ұрпақтарға тигізетін зияндарын әлі де ешкім өлшеп, есептеген жоқ. Таза су
мен атмосфераны өндіріс өте үлкен көлемде қолданылады, содан мұхиттармен
топырақтарды ластайды, планетаны қажетсіз жылытады. Жылда жер бетінен бір
өсімдік және бір жануар түрі құрып кетіп, құнарлы топырақ аудандары
6-7% кемиді, ал планетамыздағы шөл және тақыр алқаптар 500002 –қа өсіп,
6млн га (10,6%) орман ағаштары жойылады.[15].
Бұл тізбектелген құбылыстардың барлығының қоғамға әсері – рак, жүрек
ауруы, гипертопия сияқты аурулардың көбейіп, XXI ғасырдың ең қауіпті де
жазылмас ауруының жаңа түрі СПИДтің пайда болуына себеп болды.
Қорыта айтсақ, барлығынан пайда болған немесе пайда болатын
әлеуметтік, интеллектуалды және психоәлеуметтік өте ауыр дағдарысқа
апаруы мүмкін, ал мұндай дағдарыстардың шын көлемін және күшін алдын ала
болжау мүмкін емес, себебі бұл тереңге кеткен бір ғұмыр ішінде шешусіз
болатын процесс емес, бірнеше ұрпақ зерттейтін шешетін проблема.
Дүниедегі ең бағалы байлық – адам болғандықтан, оның қоршаған дүниеге
көз қарасы, танып, білу деңгейі қоғам дамуына, табиғатты сақтауда және
өзінің тұлға ретінде қалыптасуына негізгі орын алады.” Оның адамдық
қасиеттері, ұстайтын жолы, дүние көзқарасы, мақсат- тілегі, мінез- құлқы,
моральдық бейнесі іштей өзімен бірге тумайды, қоғамда, басқа адамдар
арасында өмір сүру барысында қалыптасады”. Сондықтан да дүние танымды
дұрыс қалыптастыру мектеп қабырғасында басталады да, өмір талабына, ғылым
дамуына орай жалғаса береді.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
“Қорғауға жіберілді”
Бастауыш оқыту теориясы
мен әдістемесі кафедрасының
меңгерушісі, п.ғ.г., доцент м.а.,
--------------- Тоққұлова Г.
---------------------2014ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Бастауыш сынып оқушыларына дүниетану сабақтарында экологиялық
тәрбие беру мәселелері
(2 сынып)
050102-мамандығы – Бастауыш оқытудың педагогикасы мен әдістемесі
Орындаған:
CПМ-112до тобының студенті
Жақыпбекова Мақпал
Ғылыми жетекшісі,
магистр-оқытушы:
Нұртазаева Нұргүл
Түркістан 2014
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
І Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие берудің
педагогикалық негіздері.
1.1 Білім беру жүйесіндегі экологиялық білім мен тәрбие
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие берудің теориялық
негіздері. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
ІІ 2-сынып оқушыларына дүниетану пәні сабақтарында экологиялық тәрбие
берудің әдістемелік мәселелері.
2.1 Дүниетану пәні мазмұныныдағы экологиялық тәрбие
сипаттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
2.2 Бастауыш сыныптарда дүниетану сабақтарында экологиялық тәрбие
берудің тиімді әдіс-тәсілдері. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
2.3 2-ші сынып оқушыларына дүниетану пәнін оқытудағы экологиялық
тәрбие берудегі оқу
жұмыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...42
Қорытынды. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 57
Пайдаланылған әдебиеттер. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі ХХ ғасырдың соңымен ХХІ ғасырдың басталар
шағында адам қоғамының даму мәселесі адам мен табиғаттағы қарым-қатынастың
дұрыс жүргізілмеуінің арқасында мүлдем шиеленісіп кетті.
Осы жағдайды саналы азаматтың барлығы түсіну қажеттігін және әр бір
азаматтың өмір сүру барысында табиғат пен табиғат қорларын пайдалану
үдерісіне оны таза, мол қазыналы, көркем қалпында мәңгілікке сақтап
қалудың ешбір кезек күттірмейтін мәселе екенін мемлекет деңгейінде
түсінудің қажеттігін Президентіміз Н.Ә.Назарбаев өзінің “Қазақстан-2030”
бүкіл халыққа Жолдауында бірнеше рет ерекше ескертіп өтті [1].
Саналы түрде табиғатты пайдалануда жауапкершілікті сезінуді адам
бойында қалыптастырудың, оның бүкіл болмысын, табиғатқа жаны аши отырып,
пайдалануға жұмылдырудың бір-ақ жолы бар, оны қысқаша айтқанда, бүкіл
халыққа экологиялық білім беру мен оларды табиғат қорғауға тәрбиелеу деп
атаймыз.
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының қоғамдық өмірінде жүріп
жатқан демократиялық өзгерістерге байланысты белгілі әлеуметтікті ескере
отырып, жеке тұлғаны қалыптастыруды көздеген білім беру жүйесіне қойылатын
талаптар күшейе түсуде. Дүниетанымның қалыптасуына адам, табиғат, қоғам
туралы білімдер тірек болады. Адам, табиғат, қоғам арасындағы байланысты
және олардың үнемі бірлікте дамитынын оқушылар бастауыш сыныптан бастап
оқып, түсінуі жолға қойылып отыр. Өйткені дүниетанудың бастауыш сыныпта
оқытудың барысында оқушының таным процесі дамиды. Білім беру барысында
оқушының жеке тұлғасын жан-жақты жетілдіруге, олардың танымдық әрекетін
дамытуға, ой-санасын қалыптасыруға ерекше назар аударылды. Жастардың
болашаққа деген бағыт-бағдары отбасында, мектеп қабырғасында, бүкіл
қоршаған дүние ортасында қалыптасады. Мемлекетіміз осының бәрін ескеріп,
білім беру жүйесін баса дамытуға, оның дүниежүзілік деңгейге көтерілуіне
аса мән беруде. Білімнің әр бір бөлігі оқушы дүниетанымын, қоршаған орта
жайлы білімін қалыптастыруға септігін тигізіп, олардың әлем туралы ой
жүйесін дамытуға негіз салуы тиіс. Дүниетанымның көзі - білім. Білім
тереңдеген сайын дүниетаным да қалыптасып, тұрақтанады. Табиғат заттарын
оқып білу арқылы адам табиғат байлығын керегіне пайдаланады және қажетіне
жаратады.
Дүние-ол тек бізді қоршаған табиғат қана емес, ол-адам, адам мен
адамның қарым-қатынасы, ол табиғат, табиғат заттары мен құбылыстары, ол-
қоғам. Дүниетану-“дүние” және “тану” деп аталатын екі бөліктен тұрады.
Адам дүниені өмір бойы танып білумен, оның таусылмас ерекшеліктерін
бақылап, байқаумен айналысатыны анық. Бірақ оның сырын түгел біліп, шегіне
шыға меңгеру мүмкін емес [2].
Дүниені өз мәнінде тану үшін адамның санасы, ой-пікірі, білім
деңгейі дамыуы керек. Дүниетану ұғымына диалектикалық тұрғыдан қарайтын
болсақ, қазіргі таңдағы ғылым мен техниканың дамыуын ірі ашылыстарды ғана
есепке алып қоймай, өндіріс күштерінің, ондағы адам мен қоғам аралық
қатынасты да қадағалай білген жөн. Жаңа заманда ғылым қоғамның үлкен
өндіріс күшіне айналуына байланысты өндіріс күшін өндірістік қатынастан
бөліп қарауға болмайды. Керісінше, қадағалау арқылы ғылым-техникалық
революцияның қоғамға тигізер пайдасымен қатар, табиғи ортаға, адам
тіршілігіне келтіретін қиындығын түсіну қажет.
Ғылым мен техниканың дамуына байланысты адам баласы табиғи дүниемен
қарама-қайшылыққа түсіп отыр. Себебі дамыған техниканың әсерінен айнала
қоршаған орта ластанып, табиғи объектілердің, заттардың түрлері азайып,
денсаулығы мен өміріне қауіп төнуде. Түрлі машиналардың, зауыттар мен
өндіріс орындарынан шыққан улы газдар көбейіп, тіршілікке қауіп туғызуда.
“Адамзат өмір сүретін табиғат аясы да азып - тозып барады, ендігі жас
ұрпақтың қандай табиғат жағдайында өмір сүретіні күрделі мәселеге
айналуда”.
Қазіргі кезде орын алып отырған экологиялық апаттар еліміздің түкпір-
түкпіріне зиянын тигізуде. Бір ғана Арал теңізінің апаты бүкіл жер жүзіне
зиян келтіргендігі белгілі болып отыр.
Есепсіз кесілген ағаш, есепсіз пайдаланған судың қоршаған ортаға
тигізіп, отырған зияны ұшан-теңіз.
Ағаштың азаюынан топырақтың құрғап кетуі, судың тартылуынан аса
бағалы халық байлығы азаюы осының бәрі де бізді қоршаған дүниеге адам
баласының өз қолымен жасап отырған зияны. Пайдалы қазбалар өндірген
шахталар орны толмайтын үңгір апандарға айналды. Ол жерлерде тіршілік
ететін қаншама тірі табиғат енді келмеске кетті. Топырақтың табиғи
қалпындағы құрамы органикалық затқа соншама бай, оны санап болмайды. Егер
оны микроскоп арқылы қарасақ, 1 шаршы метр жерде мыңдаған бактериялар,
миллиондаған балдырлар, мыңдаған бунақденелілер тіршілік ететінін білеміз.
Ал сол өте құнды да бай тіршілік ортасы топырақты жырту оның құрылымының
бұзылып, құрамындағы тіршіліктердің жоғалуына әкеп соғады. Тірі табиғаттың
топырақ құрудағы пайдасы жайында оқып, білген адамға бұл айтылған зиянды
түсіну қиын емес. Осындай есепсіз, жауапсыз ысыраптан дүниені сақтау үшін
әр адамның экологиялық сауаттылығы болуға тиіс. Дүниеге енжарлық, сауатсыз
қарау, жауапсыз іс-әрекет жасау әдейі зиян келтірумен бірдей.
Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық
қауіпсіздігі тұжырымдамасы (2003 ж. қабылданған) негізгі қағидаларының
маңыздылығы жоғары болды.
Экологиялық білім проблемасын А.Н.Захлебный, И.Д.Зверев, В.Г.Иоганзен,
Н.Н.Моисеев, Н.А.Рыков, А.С.Бейсенова, А.Б.Бигалиев, Ж.Ж.Жатқанбаев,
М.Н.Сарыбеков, А.Г.Сармурзина, Н.Т.Торманов, А.П.Сидельковский және т.б.
зерттеген, олар экологиялық білімнің жалпы теориялық және әдіснамалық
аспектілерін жасады [3].
Экологиялық білімге оқытушыларды даярлау проблемасына бірқатар еңбектер
арналған (А.А.Вахрушев, В.С.Ильин, С.Е.Петров, Е.С.Сластенина,
М.Н.Сарыбеков, А.А.Бейсенбаева, Б.Ы.Мұқанова, және т.б.). Педагогикалық
тәжірибе көптеген ғалымдардың Экологиялық білім деңгейі әлі де болса
төменде қалуда (А.В.Миронов, Т.Ю.Юшакова, А.Е.Тихонова Н.М.Чернова т.б.)
деген пікірлерін қолдауда. Әсіресе, оқушыларды оқытудың мазмұнын, формалары
мен әдістері бойынша көптеген мәселелердің шешімін таппағанын көрсетеді
[4].
Оқушыларға экологиялық білім беру проблемалары бойынша да біршама
еңбектер орындалды (И.Д.Зверев, А.Т Зверев, С.В.Алексеев, Н.Ф.Винокуров,
В.С.Шилов, К.Н.Сарыбекова, Г.М.Сабденалиева, Б.И.Иманғалиева жөне т.б.).
Қазақстанда қазіргі таңда экологиялық білім жүйесін дамыту стратегиясы
қоғам өмірінің барлық жағын, мүмкіндігінше гуманизациялау процесімен
айқындалады. Білімді оның құрылымын, мазмұны мен диагностикалық нәтижесін
ғылыми дәлелділікпен жобалау негізінде мақсаттылықпен дамыту проблемасына
ғалымдардың бірқатар еңбектері арналған (А.Х.Белкин, М.А.Галагузова,
Б.С.Гершунский, О.Е.Лебедев, В.Б.Сериков, А.П.Сейтешев, Н.Д.Хмель,
В.В.Шапкин және т.б.) [5].
Табиғат байлығын, адам еңбегін үнемді пайдалану экологиялық білімі
жоғары, дүниетану деңгейі дамыған, мәдениетті қауымның өсуін қажет етіп
отыр. Демек, оқушыларға экологиялық білім берудегі қоғамның сұранысы мен
мектептерде оқушылар меңгеретін экологиялық білім мазмұнының ғылыми тұрғыда
негізделмеуі арасында, мектеп оқушыларына экологиялық білім беру қажеттігі
мен оны пайдалануға байланысты әдістемеліктің жеткіліксіздігі байқалады.
Осының тиімді шешімін табу біздің зерттеу проблемамызды айқындауға және
тақырыпты: “ Бастауыш сынып оқушыларына дүниетану сабақтарында экологиялық
тәрбие беру мәселелері” деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеу объектісі: Бастауыш мектептегі оқушыларды оқу-тәрбие
жүйесінде дүниетану сабағындағы, экологиялық білім беру.
Зерттеу пәні: Мектептегі экологиялық білім мен тәрбиенің қалыптасу
жағдайы және даму процесі.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш мектептегі экологиялық білім мен тәрбие
берудің қалыптасуы мен дамуын сипаттау және оның оқыту тәрбие жұмысындағы
тәжірибелерін талдай отырып, экологиялық білім берудің тиімді әдіс-
тәсілдерін көрсету.
Зерттеудің міндеттері:
1. Бастауыш сыныптағы экологиялық білім мен тәрбие берудің жалпы
қоғамдық оқыту тәрбие жүйесіндегі рөліне мазмұндық сипат беру.
2. Бастауыш сыныптардағы дүниетану материалдары арқылы экологиялық
білім берудің тиімділігін іздестіру.
3. Бастауыш мектептегі дүниетану сабағы арқылы экологиялық білім мен
тәрбие берудің қалыптасуы жолдарын көрсету.
4. 2-ші сынып оқушыларына дүниетану пәнінің мазмұны арқылы тәрбие
беруді жетілдіру
Зерттеу әдістері: Әдебиеттерге шолу жасау, озат тәжірибелерді талдау,
бақылау, әңгімелесу.
Дипломның құрылымы. Диплом кіріспеден, екі бөлімнен, әр бөлім
екі бөлімшеден, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
І Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие берудің
педагогикалық негіздері.
1.1 Білім беру жүйесіндегі экологиялық білім мен тәрбие
мәселелері.
Ерте заманнан-ақ адам өзін қоршаған дүниенің заңдылықтарын және өзін-
өзі, өзінің табиғатқа, басқа адамдарға қатынасын танып, білуге тырысты.
Адам өмірі табиғат аясында өтетіндіктен, ол табиғаттың тылсым тынысын, ішкі
сырын білуді ғасырлар бойы арман еткен. Тіпті қоршаған ортаның, табиғаттың
сұлу да, әсем көрінісі жас нәрестені де еріксіз өзіне баулап таңдандыра,
қызықтыра білген. Баланың мұндай қызығушылығын байқап, жеткіншекті туған
елінің табиғат әлеміне ендіріп, оның сан-алуан сырларын ұғындыру, таныстыру
мәселесі ерте заманның өзінде-ақ ұлағатты тәлімгерлер назарында болған.
Оған дәлел сонау ертеден-ақ табиғаттың бала жанына тигізетін әсерін атақты
ойшылдар, философ-ғалымдар, әдіскерлер көріп, байқап, оны іске асыру
жолдарын ұсынған [6].
Оның мөлдір бастауы ежелгі Греция философиясының биік шыңдарының бірі-
ұлы ғұлама Аристотель.
Аристотель адам ақыл-ойдың арқасында қоршаған ортаны, табиғатты
жалпы танып біле алады. Бірақ жалпыны түсіну үшін алдымен жалқыны танып
білуі керек. Себебі, біздің сезім мүшелерімізге жалқы заттар әлемі әсер
етеді де, біз оларды танымның әртүрлі сатылары арқылы танып біле аламыз.
Сезімдік танымның бірінші сатысында адамдар жануарлар сияқты, сезімдік
түйсіктерімізге әсер ететін заттар туралы алғашқы мағлұматтар алады. Екінші
сатысында тәжірибелік таным да, сезімдік түйсіктеріміздің қайталанған
құбылыстарын есте сақтап қалу арқасында оларды танып білуімізге
мүмкіндік туады. Танымның үшінші сатысы — өнер, практикаға негізделген
танымның екінші сатысы. Бұл сатыда адамдар жеке заттарды танып қана
қоймайды, одан гөрі тереңірек түсініп, кейбір заттарға тән ортақ қасиеттер
мен себептерін де танып біледі деп түйсе, Платонның ілімі бойынша табиғатты
танып білу негізгі мақсат. Табиғаттың қоршаған ортаның заттары мен
құбылыстарын тану барысында ғана адамның тәжірибесі, дүниетанымы кеңейеді
дейді. Платонның таным теориясы негізінен үш қағидадан тұрады:
1) адамда туа біткен идеялардың болуы мүмкін емес, себебі идеялардың
өзі тәжірибе арқылы пайда болады.
2) адамның дүниеге келген кездегі ақыл-ойы ештеме жазылмаған таза
тақта немесе ақ қағаз сияқты, ол тек тәжірибе арқылы мазмұнға толады.
3) ақыл-ойда тек сезімдік түйсіктер арқылы қабылданған
мәліметтерден басқа ешнәрсе жоқ, себебі дүниеге шығатын терең түйсік
— таным. Антикалық философияның атасы Демокриттің пікірінше адамның
дүниетанымы негізгі табиғаттағы құбылыстарға байланысты дей келе танымды
екі түрге бөлді:
1) сезім мүшелері арқылы танып білу. Ол заңсыз туылған (көмескі) білім
болғандықтан, оның ақиқатты тануда ешқандай пайдасы жоқ.
2) ақыл-ой арқылы танып білу заңды туылған (шынайы) білім
болғандықтан, оның ақиқат туралы пайымдаулары дұрыс болады — дей тұрғанымен
де, Демокрит сезімдік танымды ақыл-ой танымына қарсы қоймайды.
Ақыл-ой сезімдік таным арқылы алған мәліметтерін әрі қарай өрбітіп,
қорытынды жасайды.
Шығыстың екінші ұстазы атанған ұлы ойшыл, табиғат зерттеушісі кемеңгер
тәлімгер Әбунәсір әл-Фарабидің еңбектерінің негізгі көзі — табиғат, адам,
қоғам. Таным теориясында Фараби дүниені тану құралы ретінде ғылымға зор
маңыз берді. Ғылым негізгі үш түрі басшылыққа алуы тиіс: нақты тақырып,
дұрыс дерек және дәлелдеме. Ғылымның үш көзі бар: сезім мүшелері, интеллект
(ақыл-ой), адамның ойлау қабілеті және ой қорыту. Алдыңғы екеуі арқылы адам
дүниені тікелей таниды, ал ой қорыту заттар негізін, мәнін қамтиды. Нағыз
ғылым ой қорыту негізінде құрылады деп түйеді.
Махмуд Қашқари өз заманының кемеңгер ойшылы, Диуани лұғат ат-түрік
атты еңбегінде қоршаған ортаның құбылыстарын салыстыру арқылы, олардың адам
санасына әсері жайлы ойды ерекше сөз етеді. Ғұламаның бұл жинағында жаз
бен қыстың айтысында табиғаттың бір-біріне от пен судай қарама-қарсы
мезгілдерін әдейі беттестіріп, әрқайсысының өз ерекшеліктерін өздеріне
айтқызу арқылы қызу тартысқа түсіреді. Қыс та, жаз да өз бойындағы
артықшылықтарын тізбелей айтып, қарсы жақка айып, мін тағу тәсілі арқылы,
жыл мезгілдерін тануды ерекше суреттейді.
Өз заманында-ақ аты әлемге әйгілі болған ғұлама, философ Жүсіп
Баласағұнидін Құдатғу білік (Құтты білік) еңбегінде адамның дүниетануының
бірден-бір бұлағы — табиғат екендігін мойындайды. Ойшыл адамның дүниетану
мүмкіндігіне еш күмән келтірмейді, дүниеде адам зерттеп білмейтін нәрсе жоқ
адамның ақыл-парасаты, құдыреті, ол өмірдегі, қоршаған ортадағы,
табиғаттағы барлық нәрсенің мән-мағынасын түсінуге жетерліктей қабілетті.
Орта ғасыр жазба әдебиетінің көрнекті өкілі Қожа Ахмет Иассауи адамның
дүниетануы сезу, ойлау, тәжірибені қорыту арқылы өтеді. Дана атаның
айтуынша, оқымаған адамдардың көзі де, көңілі де соқыр, олар қоршаған
дүниені тани білмейді, ешнәрсені көрмейді. Ал білімді адам дүниенің ғажайып
сырларын түсіне алады. Табиғатта артық тұрған келісімсіз біткен ешнәрсенің
жоқ екендігіне, адам баласының өзі, оның бітім тұлғасы. Адамға көрсін деп
көз, жұмыс істесін деп қол, жүрсін деп аяқ, танып-білсін, зерттесін деп бас
берген дейді.
Неміс классикалық философиясының негізін қалаушы көрнекті ғалым Кант
өзінің Әлемнің әмбебаптық табиғи тарихи теориясы Таза ақыл-ойды сынау,
Практикалық ақыл-ойды сынау еңбектерінде адамның дүниетанымына ерекше мән
береді. Таным үдерісі күнделікті тәжірибеден, сезімдік түйсінуден
басталады. Бірақ олар бізге өзіндік заттар туралы емес, олардың
көріністері туралы деректер береді. Жалпы алғанда, таным үдерісі Канттың
пікірінше үш сатыдан өтеді. Олар: сезімдік түйсіну, сараптаушы парасат және
таза ақыл-ой.
Философия әлемінде өзіндік ерекшелігімен өшпес із қалдырған Гегельдің
пікірінше адам ақыл-ой объективті нақтылықты дұрыс бейнелейді деп сенеді.
Таным үдерісінде басты рөлді сезім атқарады, ол ойлаудың қызметі сезім
берген деректерді басқа деректермен байланыстыра қарайды.
Жоғарыда көрсетілген ғұлама ғалымдардың ой-пікірінше, таным
теориясына тоқтала отырып, біз мынадай қорытындыға келдік. Табиғат тек
байлық көзі, адам баласы қызығының сарқылмас қазынасы ғана емес, көркемдік
сұлулықтың әлемі-таным негізі. Табиғаттың ғажайып құбылыстарымен таныстыру
арқылы жас жеткіншектерді жан-жақты тәрбиелеуге, нақтырақ айтқанда баланын
қабылдауын, зейінін, ойын, тілін дамытуға, дүниетанымын кеңейтуге болады.
Бұған дәлел сонау ерте заманның өзінде-ақ сондай көрегенділікпен табиғатты
тәрбие құралы деп қараған ойшыл, ғұламалардың философиялық пікірлері
болмақ. Осылайша бала тәрбиесімен, оған білім беру жолдарымен айналысқан
ұлы тәлімгерлердің, педагогтардың қай-қайсысы болмасын ақыл-ойдың, тілдің
дамуындағы табиғаттың алатын орнын ерекше жоғары бағалаған. Философиялық ой-
пікірлер әрбір ғылымның бастауы, атасы екенін ескерсек, табиғат тек таным
құралы ғана емес, тәрбие көзі екендігінде ешкім күмән тудырмайды. Себебі,
дүниеге келген бала қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстарды көру, сезе,
байқай отырып, оның танымдык әрекеттері дамиды. Демек, табиғаттың бала
өмірінде алатын орны ерекше, баланы табиғаттың асыл аясында өсіру - әрбір
педагогтың міндеті [7].
Қазіргі кезде Республикамызда “Халыққа білім беру жүйесіндегі
экологиялық оқыту мен тәрбие” мәселесін шешуде жас ұрпаққа, көпшілікке
үздіксіз экологиялық білімі мен тәрбие беру тұжырымдамасына көп көңіл
бөлінуде. Бұл мәселені шешу үшін балалық шақтың, әсіресе, бастауыш мектеп
жасындағы балалардың экологиялық білімі мен тәрбиесінің мәні өте зор.
Табиғаттың даму заңдылықтарын оқыту мен тәрбиелеу жұмысына
педагогтардың көбі баса назар аударып, тәрбие жұмысын баланың жас
кезіне бастау керек екендігін айтқан болатын. Мысалы, Ж.Ж.Руссо өзінің
педагогикалық трактатында А.Я.Коменскийдің табиғат және оны қорғауға
тәрбиелеуге қатысты ой-пікірлерін толықтырып, оны ары қарай дамытты.
К.Д.Ушинский, В.А.Сухомлинский - балалардың ойлау қабілетін арттыруда,
эстетикалық сезімін тәрбиелеуде табиғатты шебер пайдаланып, табиғатқа деген
адамның сүйіспеншілігін туғызу мәселесін анық көрсете білген педагог
ғалымдар.
Сонымен қатар, И.В.Зверев, И.Г.Суравегина, А.Н.Захлебный,
Н.С.Сарыбеков, О.Танабаева, Н.М.Сарыбековтер де экологиялық білім мен
тәрбие беруді сабақтарда, сыныптан тыс жұмыстарда, мектептен тыс оқу-тәрбие
мекемелерінде ұйымдастырудың жағдайлары мен мүмкіндіктерін жазған болатын.
Дербес ғылым ретінде экология шамамен 1900 жылдары қалыптасты.
“Экология” терминін 1869 жылы белгілі табиғат зерттеушісі, биолог,
дәрігер, аса дарынды неміс ғалымы Э.Геккель ғылымға бірінші болып
енгізді. Қазақстан Республикасында экологиялық білім берудің
тұжырымдамалық негізіне өркениетті елдің өзін-өзі қолдап тұрақты дамуының
тұжырымы жатады. Бұл тұжырымдаманың негізін Біріккен Ұлттар Ұйымы
комиссиясы әзірлеп, оны 1993 ж мемлекеттер басшыларының бос қосқан
коференциясында мақұлданды. Тұрақты даму табиғаттағы заттардың табиғи
айналымын сақтаудың басты факторы ретінде тіршіліктің көп түрлігін
азайтпауды, қоғам және табиғи орта құрайтын әр түрлі деңгейдегі
әлеуметтік экожүйесінің динамикалық тепе -теңдігі бұзбауды көздейді.
Сондықтан экологиялық білім мен тәрбие беру қоғамдық өндірістік,
отбасылық қарым - қатынастармен тығыз байланысты және ғылыми, моральдық,
саяси, құқылық – эстетикалық сана түрлерінің бәрін қамтиды [8].
Экологиялық білім берудің ғылыми негізінде ғылым және оқу пәні
ретіндегі экологиялық мазмұны, ұғымдары мен заңдары жатады. Эко
жүйесінің қалыптасуы мен дамуы принциптері жалпы сипатта болуы
экологиялық білім берудің барлық кезеңіне жарай береді.
Оқушының табиғат құпияларын білуге деген ынтасы өте ерте пайда
болады. Табиғи ортаны адамзаттың жан – жақты қажетін мәңгілікке
қамтамасыз етуге жарайтындай етіп сақтай білуі, мейлінше үлкен іс.
Өкінішке орай, адам баласының табиғатты қорғауы, оның табиғатты тоздыруы,
ластауы, уландыруы шашып төгіп пайдаланумен қатар жүріп келеді.
Табиғатты пайдалануға жауапсыз қараудың түп тамыры әр адамның
санасына байланысты. Табиғатты таза, сұлу, мол қалпында келешекке сақтап
қалу үшін әрбір адамды табиғаттың шын мәніндегі саналы сақшысы етіп
қалыптастыру қажет. Табиғатпен адам бір- бірімен тығыз байланысты. Адам
баласы табиғат байлығын өз игілігіне орынсыз жұмсамай, табиғатты
қоғаудың қажеттігін түсіну керек. Экология жас ғылым. Ол 200 жылдан аса
ғана пайда болды. Экология сөзін “ Естественная история происхождения ”
(Natural History of Creation) атты өзінің кітабында ең бірінші қолданған
неміс биологы Эрнест Геккель (1968). Экология “ойкос” деген грек сөзі,
“үй, баспана” ұғымын білдіреді. Э.Геккельдің айтуы бойынша, экология
–зоологияның бір тармағы, ол барлық жанды мақұлықтар және оларды
қоршаған органикалық ортамен өзара қатынастын зерттейді.
Экологияны зерттейтін мәселелері жанды мақұлықтардың ортаға
қатынасы, олардың ортамен өзара байланысы, өмір сүруі және ортаның
оларға ықпалы.
Экология – тірі организмдердің тіршілік әрекетін және өзара
қатынасын зерттейтін биологиялық ғылым.
Көптеген ғалымдар әр алуан жануарлар мен өсімдіктердің және
адамдардың мекендеген ортасымен өзара байланысын ашу жөнінде
айтарлықтай үлес қосты.
Экологиялық зерттеу XX ғасырдың бас кезінде пайда бола бастады, ал
соңғы 10-15 жылдардың ішінде кең өріс алды. Бұл зерттеу адамның табиғатқа
көзқарасын тікелей өзгеруімен байланысын көрсетеді. Адам табиғатты, оның
байлығын көп уақыттан бері аяусыз пайдаланып келді. Міне, осыған
байланысты табиғат қоры таусылуда, биологиялық орта азғындап ластануда. Жер
бетінде өсімдіктер, жануалар, өзен- көлдер, адамның жабайы, рахымсыз іс-
әрекетінің нәтижесінде өздерінің бұрынғы табиғи тазалығын, сапасын жойып
апатқа ұшырауда. Бұған қосымша біраз аймақтарда өнер кәсіптері және
цемент заводтары өндіретін пайдалы заттардан бөлінетін түрлі газдар,
булар, жергілікті өндіріс орындары шығаратын заттардың, өнімнің яғни азық-
түлік, ет- сүт тағамдарының қалдық қоқыстары іріп- шіріп бұзылуынан түрлі
бактериялардың пайда болуы тұғындардың денсаулықтарына зиян келтіреді,
аурудың жаңа түрлері шыға бастайды.
Көптеген ғылыми мәліметтеге қарағанда, қоршаған ортаға әсер ететін
екі факторды атауға болады: жер бетіндегі халықтың өсуі және адамның іс-
әрекеті.
Біз бәрімізде табиғатты қорғауда, сақтауда және оны дұрыс
пайдалануда ұрпақтың алдында, тарих алдында жауаптымыз. Міне, осы тұрғыдан
барлық жастарға экологиялық білім және тәрбие беру мақсаты, мазмұны оның
және нақты көрсетуі керек.
Қоршаған ортаны қорғау шараларына Республикамыз біршама мөлшерде
мемлекеттік және орныққан түрде қаржы бөліп отыр. Алайда, мұның бәрі,
Республиканың ұлттық табысының 1 % на да жетпейді.
Қоршаған ортаны зиянды заттармен, техногенді қалдықтармен
ластауда Қазақстанның мына кәсіпорындары ерекше “үлес қосып” отыр: Батыс
Қазақстанның мұнайгазконденсат кен орны, Өскемен қорғасын – мырыш
комбинаты, Өскемен титан- магний комбинаты, Лениногор полиметалл
комбинаты, Жамбыл супер – фосфат заводы, Жамбыл фосфор заводы, Балқаштау
кен комбинаты, Жезқазған тау кен комбинаты, Павлодар аллюминий заводы,
Ақтөбе хром қосылыстарымен химия заводы, "Фосфор“ Шымкент өндіріс
бірлестігі, Шымкент қорғаныс заводы т.б.
Республикадағы жұмыс істеп тұрған кәсіпорындардың тазалау
қондырғыларының сапасымен тиімділігі 30 %- дан аспайды. Өндіріс сарқынды
суларының әсерінен – Ертіс, Орал т.б өзендерінің суы зияндылығы жөнінен
нормативтік көрсеткіштерден әлде қайда асып түседі.
Қоршаған ортаның, Республикамыздағы халықтың науқастануына тигізген
әсері 60% шамасында. Ол әсіресе, тау-кен өнеркәсібі орналасқан қалаларда
экологиялық ахуал, соматикалық ауру түрлерінің өршуіне ықпал етуде.
Экологиялық білім беру тәрбие жұмысы балалардың жас ерекшелігіне
байланысты және табиғатқа жақын қарым-қатынаста жүргізілсе ұтымды болады.
Бастауыш мектеп жасындағы кезеңнің ерекшелігі, бұл кезеңде балалар
қоршаған орта туралы білімдерін жинақтап қана қоймай, құбылыстардың мәнін
жете түсіндіруге және оларға деген өзіндік көзқарастарын қалыптастыра
бастайтындығы. Сол себептен де, осы жастағы балаларға, үлкен адамдардың іс-
әрекетін ешқандай ойланбастан қайталайтын, айтқанды екі етпей орындайтын,
санасы жетілмеген адам деген, көп жыл бойы дәстүр болып кеткен
көзқарастан бірден ауытқып кету мұғалімдерге оңай соқпаса да, олардың шын
өмірде өздерін белгілі бір іс әрекеттерде тәрбие үдерісінің субъектісі
ретінде көрсете алатындығын ескеру, қажеттігі заман талабы екендігі
түсінікті.
Экологиялық білім беруді кешендік тұрғыдан қарастыру мәселесін біздің
Республикамызда, Ресейде көптеген авторлар әр түрлі альтернативті
бағдарламалар жасап, оларды мектептердің оқу тәрбиелік үдерісіне
ендіруде.
Мысалы, біздің елімізде мектептерде 1999-2000 оқу жылында, бастауыш
сыныптарға арналған “Атамұра” баспасынан шығарылған “Дүниетану” оқулығын
(авторлары Қ.Аймағанбетова, З.Ф.Олейник, Т.М. Жүнісова), Ресейдегі
Н.Ф.Виноградовтың “Қоршаған орта”, А.А.Плещаковтың “Әлем және адам”,
Л.П.Симоновтың “Адам және қоршаған орта” атты жас ұрпақты қоршаған ортамен
таныстыратын бағдарламаларын алайық. Бұл бағдарламалардың маңыздылығының
мәні, табиғаттағы экожүйелер, осы жастағы балалардың сезімталдығы мен
әсерленушілік қабілеттеріне сәйкес мынадай мазмұны бағыттардан тұрады:
- биосфера –бүкіл жер шарын қамтитын экожүйе;
- қарапайым экожүйе;
- адам және жер экожүйесіндегі адамзат;
Бастауыш мектеп - осы жастағы балалардың психофизиологиялық
ерекшеліктеріне байланысты адам дүниетанымының қалыптасуындағы негізгі
кезең болып табылады. Біздің Республикамызда, 1999-2000 жылы бастауыш
мектеп пәндерінің арасында балаларды қоршаған ортамен таныстыратын
пәннің бұрынғыдай “Табиғаттану” емес “Дүниетану” деп аталуы да бекер
емес. Балалардың осы кезеңдегі дүниетанымдық ерекшеліктеріне сәйкес оқыту
үдерісіне экологиялық бағыттылығы бар тапсырмалар беру арқылы мақсатты
түрде басқарудың мәні зор.
Экологиялық білім мен тәрбие беруді және адамды қалыптастырудың басқа
салаларынан, бәрінен бұрын қоғамдық саяси салаларынан бөліп алмау керек.
Қоғам мен табиғаттың өзара қарым-қатынасы көп жағдайда дүниетанымдық
мәселе болып табылады.
Адамның рухани қалыптасуында оның ерте балалық шақтан табиғатты
бақылап, табиғатпен етене араласып, оны аялап, оған жәрдемдесіп, қамқорлық
көрсетудің маңызы зор.
Табиғат – адам тәрбиешісі. Оның құрамдас бөлігі болып саналатын
өсімдіктер мен жануарлар әлемі, биік таулар мен сарқыраған өзендер, кең
дала барлығы да адам баласына ой салып, денесіне қуат, бойына күш, көңіліне
шабыт береді. Жастарды экологиялық білім беру мен қоршаған ортаны қорғауға
тәрбиелеу - жалпы тұлғаның ой-өрісін дамытудағы педагогикалық бағыттардың
бірі болып саналады [9].
Экологиялық білім мен тәрбие беру 1970 жылы БҰҰ деңгейінде
ұйымдастырылған (ЮНЕСКО) “Адам және биосфера” деп аталған бағдарламаны
қабылдауынан басталды. Онда алағашқы рет халықаралық деңгейде табиғат
ресурстарын қорғау және оны тиімді пайдалану туралы бағдарлама жасалып,
кең экологиялық сипаттамалар жасалған болатын. Ал 1971 жылы Швецарияда
Еуропалық конференция өткізіліп, онда айнала қоршаған ортаны табиғат орта
және табиғат қорғау мәселелері көтерілді. 1972 жылы Стокгольмде қоршаған
ортаны қорғау туралы көпшілікке білім беру конференциясы болды. 1977 жылы
Тбилиси қаласында өткен БҰҰ жанындағы ЮНЕСКО және ЮНЕП ұйымдары экологиялық
білім беру туралы 40-тан астам шешімдер қабылдап, оның ғаламдық
стратегиялық жоспарларын бекітті. Экологиялық білім берудің одан әрі даму
кезеңдері атақты Найроби (1982ж), Бдеч (1983ж), Мәскеу (1987ж), т.б.
қалаларда өткен конференцияларда жалғасын тапқаны мәлім.
Экологиялық білім берудің теориялық негіздері орыстың табиғат
зерттеушілері, әрі көрнекті педагог ағартушылары В.Белинский, А.Герцен,
Н.Чернышевскийдің есімдерімен тығыз байланысты. Одан соң А.Бектов,
К.Тимирязев, Д.Кайгородов, т.б. ғалымдар табиғатты зерттеу мен қорғау
туралы мәселелерді көтерді.
Бұл ғалымдардың тұжырымдамасы бойынша экологиялық тәрбиенің басты
міндеттері:
1. Өмірде және нақты еңбек іс-әрекетінде экологиялық, білімді қолдана
білу, іскерлікке төселу.
2. Табиғатты корғау және өзгертуге байланысты оқушыларды жаппай
коғамдық пайдалы еңбекке қосу.
3. Әрбір мектепте экологиялық білім және тәрбие қоғамын ұйымдастыру.
Қоғамның мақсаты: қоғам мүшелерін өздері тұрған аймақтың табиғатын
қорғауға, күтуге тәрбиелеу, зерттеу жұмысқа тарту, зерттеуді жүргізудің
әдістері мен тәсілдеріне үйрету. Мектепті экологиялық жұмыстың орталығына
айналдыру.
Экологиялық білім мен тәрбие – барлық халықтардың, соның ішінде
оқушылардың дүниетанымын, көзқарасына, мәдениетіне терең бойлауды қажет
ететін адамгершілік құндылықтарының проблемасы.
Бұл құндылықтарға табиғатқа және тіршіліктегі барлық көріністерге деген
аялы сезім, табиғатты қорғау қажеттілігіне деген сенім жатады.
Оқушылардың экологиялық тәрбие мазмұны нақты шарттар арқылы (мазмұндық,
ұйымдастырушылық, әдістемелік) жүзеге асырылады: мазмұндық-тұжырымдама
негізінде жасаған бағдарламалар, оқулықтар мен құралдар жасаумен
айқындалады; ұйымдастырушылық оқу-тәрбие процесінде әртүрлі жұмыс
формаларын, әдіс-тәсілдерді, амал-жолдарды пайдаланумен айқындалады;
әдістемелік-ғылыми тұрғыда негізделген жұмыстармен айқындалады.
4.Оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беру тұжырымдамасы экологиялық
білім мен тәрбие мазмұнын дұрыс жүзеге асуға бағдарлайды.
5.Экологиялық білім мазмұнын жаңа технология арқылы оқыту әдістемесі
оқушылардың экологиялық білім, іслерлік, дағды, әдеп деңгейін арттырады,
экологиялық мәдениетін жетілдіруге, қоршаған ортаны қоршауға бағыттайды.
ХХ ғасырдың орта шенінде педагогтар В.Натали, Н.Верзилин,
В.Корсунская, т.б. экологиялық білім беруді география, биология пәндерімен
байланыстыра отырып, оқытуды ұсынған. 1947 жылдан бастап көпшілікке
экологиялық білім беру бұрынғы КСРО бойынша оқу жүйесіне енгізіле
бастады. Мәселен, 1947 жылы Белоруссия мемлекеттік университетінде алғаш
рет экология кафедрасы ашылды. Одақтың көптеген оқу орындарында (Қазан,
Мәскеу, Санкт-Петербург т.б.) “Биосфера”, “Экология”, “Табиғат қорғау”
т.б. экологиялық курстар оқу жоспарларына еніп, оқытыла бастады. Осы
тұрғыда көрнекті педагог- ғалымдар И.Зверев, С.Дрябь, Н.Суравегина,
А.Захлебный т.б. халықтық оқу жүйесіне экологиялық білім берудің сан
қырлы теориялық-тәжірибелік негіздерін ұсынды[10].
Көпшілікке үздіксіз экологиялық білім қалыптастыруда Қазақстандық
ғалымдардың да еңбегі зор. Шетелдік және отандық білім беруде мол іс-
тәжірибелер жинақталды.
Экологиялық білім беру бағытында ғылымында жаңа ұғымдар мен түсініктер
қалыптасты.
Экологиялық ұғымдардың мәнін әрбір оқушы білуі тиіс. Ұғымдарды түсіну
оқушының табиғатқа деген көзқарасын қалыптастырып, экология ғылымын
меңгеруге жол ашады және пәнге деген көзқарасын қалыптастырып, оған деген
қызығуды арттырады.
Саналы түрде табиғатты пайдалануда жауапкершілікті сезінуді адам
бойында қалыптастырудың, оның бүкіл болмысын, табиғатқа жаны аши отырып,
пайдалануға жұмылдырудың бір-ақ жолы бар, оны қысқаша айтқанда, бүкіл
халыққа экологиялық білім беру мен оларды табиғат қорғауға тәрбиелеу деп
атаймыз.
Мектепте оқытылатын әрбір пәннің экологиялық білім берумен жастарды
табиғатты қорғауға қосатын үлестері бар.
Арнайы экологиялық пәндер енгізумен бірге дәстүрлі пәндердің де
мазмұнын жердің тұтастығы, ол барлық тіршілік етушілердің ортақ мекені
екендігі жөніндегі идеямен толықтыру керек. Мақсатына қарай экологиялық
білім беру 3 сатыдан өтеді.
Алғашқы саты – мектепке дейінгі және бастауыш мектеп.
Екінші саты – орта мектеп және колледж.
Жоғарғы саты – жоғарғы оқу орындары. Алғашқы саты мектепке дейінгі
және бастауыш мектепті қамтиді. Мұнда қоршаған ортамен танысу, адам мен
табиғат бірлігі, өз үйінде, аулада, сыныпта, жануарларға, өсімдіктерге
қамқорлық, салауатты өмір салтының негіздері қалыптасады. Бұл саладағы
оқытудың негізгі әдістері мен амалдары – экологиялық мазмұнға құралған
танымдық негізіндегі дамытушы ойындар.
Орта мектептерде оқушыларға экологиялық білім беру бірнеше арнайы
жағдайларды жасауды керек етеді.
- оқу жоспарларын, оларға сәйкес оқулықтар және техникалық құралдар
жасау, табиғат музейлерін, сыныптан тыс және мектептен тыс
жұмыстарды ұйымдастыру. Бұлардың бәрінде мұғалім әзірлігінің
деңгейі, оқушыларда экологиялық көзқарас білімі мен білігі шешуші
роль атқарады.
- Биология, химия, география және басқа пәндердің, солардың ішінде
гуманитарлық пәндердің мұғалімдері оқу жоспарын іске асырады, әр
түрлі оқу жабдықтарын, техникалық құралдарды пайдаланады, табиғат
музейлеріне, зоопаркке және табиғат жайларына топ – серуендер
ұйымдастырылады [11].
Сондықтан мұғалімдер қоршаған орта туралы оқушылардың білімін
анықтайды, тіршілікке деген пікірін қалыптастырады. Олар тіршілікті
түсінуге, оған оқушылардың қарым – қатынасын анықтауға жәрдемдеседі,
қоршаған орта жайында білім беру, сол ортаның күйін және онымен байланысты
проблемаларға жауапкершілікпен қарау және оларды шешуге қамқорлық жасау
процесін басқарады. Ол үшін күнделдікті туындайтын проблемаларды шешетіндей
білім, жеке және ұжымдық жұмыстардың дағдысы болуы керек.
Бұл міндеттерді экология және табиғат қорғаудан жан – жақты әзірленген
мұғалімдер ғана атқара алады. Сондықтан айналадағы ортаны қорғау саласында
мұғалімдер әзірлеу – ең маңызды міндеттердің бірі. Оларға біріншіден,
экологиялық факторлар және әлеуметтану мен адам экологиясының өзара
байланысының негіздері туралы білім беру қажет. Екіншіден, мұғалімдер
қоршаған ортаның проблемаларына сын көзімен қарап, оны сақтай білудегі
оқушылардың жауапкершілік сезімін тәрбиелеуі тиіс. Үшіншіден, табиғат
қорғау мәселелерін мұғалімдер даярлайтын жоғарғы оқу орындарымен бірге
мұғалімдердің білімін жетілдіретін курстардың бағдарламаларын енгізген
жөн. Төртіншіден, қазіргі техникалық құралдар оқытуды компьютерлендіру
және оқытудың жаңартылған әдістерін, солардың пәнаралық тәсілді және
ұжымдық оқытуды мұғалімдер даярлаудың бағдарламаларына енгізу қажет.
Ақырында, тәжірибе, оқу құралдары және оқу материалдарымен алмасу үшін
ақпарат жинақтау орны құрылуы тиіс.
Қоршаған орта саласындағы мектеп мұғалдімдері үшін қоршаған орта
туралы білім аса қажет. Олар білім беру әдістерінің, әсіресе оқушыларды
қоршаған ортаның негізгі көрсеткіштерін өздігінен анықтай алуға
ұмытуларының мәнін тез түсініп алатындай болуы керек. Барлық пәндердің
мақсаты табиғи ресурстарды неғұрлым көбірек мөлшерде шығару арқылы адамның
және қоғамның қажеттілігін өтеу болып табылады.
Осы мақсатқа сәйкес табиғат байлығын игерудің аса кең көлемді, кейде
жыртқыштыққа әкелетін шаралары белгіленеді, олардың нәтижесінде орын
алатын әлеуметтік –экологиялық апаттың салдары ескерілмейді.
Сондықтан экология және табиғат қорғау пәндері болашақ инженерлердің
табиғатқа деген байсалды, аяулы қарым-қатынасын қалыптастырып, табиғат
байлықтарын оңтайлы пайдаланатындай білім мен дағдылар беруі қажет.
Экологиялық білім берудің нақтылы күйі экологиялық сана мен мәдениет
қалыптастырудан тым алшақ жатыр. Экологиялық білім берудің мақсаты мен
маңызы әдіснамалық және әдістемелік әдебиеттерде ашылғанымен, мақсатты
жүзеге асырудың жолдары әлі жеткілікті анықталған жоқ. Қазіргі жағдайда
үздіксіз білім беруді басқаратын ұйымдастырушы қажет [12].
Мұндай бағдарламалар жасауға үздіксіз экологиялық білім берудің
барлық субъектілері қатысады.
Бағдарлама жасаудың кезеңдері мыналар:
- Экологиялық білім беру жүйесінің жайын талдау және қайшылықтары
мен кемшіліктерін анықтау;
- Жүйенің функциясын ғылыми негіздеу. Жүйенің диалектикасын,
құрылымын және функциясын талдау. Соның нәтижесінде жүйенің
заңдылықтарын және дамуының тенденциясын айқындау;
- Тәжірибелік және тұжырымдама құндылық талдау арқылы үздіксіз
экологиялық білім беруді қалыптастыру және дамыту бағдарламасының
нақты мәселелерін анықтау;
- Білім беруді дамытудың мақсаттарын, міндеттерін және нақтылы
жолдарын анықтау.
Экология бастапқы кезде биологиялық объектілер мен қоршаған орта
арақатынасын зерттеу мен қанағаттанса, қазіргі оның бағыты адамның,
қоғамның қоршаған ортамен арақатынасын зерттеу болып табылады. Мектептегі
алатын экологиялық білім осы бағыттардың әрқайсысын, яғни биологиялық
экологияны, аумақты экологияны, адам экологиясын, әлеуметтік экологияны
қамту керек.
Қазақстан Республикасынының Конституциясының 31-бабында “Мемлекет
адамның өміріне және денсаулығына қолайлы жағдай жасап қоршаған ортаны
қорғау мақсатын көздейді” делінген. ҚР 15.07.1997ж қабылданған "Айналадағы
ортаны қорғау туралы" Заңының 73 және 75 баптарында экологиялық білім мен
тәрбие берудің жалпыға бірдейлігі және үздіксіз болуы қарастырылған,
сонымен бірге басшылар мен мамандарды жұмысқа тағайындағанда, аттестация
және қайта аттестация жасағанда олардың кәсіби экологиялық әзірлігін
ескеру қажеттігі айтылған. Бұл ережелер мен принциптер Қазақстан
Республикасының “Білім туралы” заңында көрініс табуы тиіс, әр түрлі халық
тобының жұмысы және білім ерекшеліктері ескерілуі керек. Сонымен қатар
мынадай жіктеулер ұсынады:
- Экологиялық білім және тәрбие берудің құқықтық негіздерін жүзеге
асыру үшін экологиялық білім беру саласыдағы мемлекеттің саясаты
туралы "Заң қабылдау";
- Бұл заңды жүзеге асыру мен бақылаудың нормативті механизмін жасау
арқылы экологиялық білім мен жүйесінің функциясын және дамуын
қамтамасыз ету;
- Экология саласында кадрларды даярлау сапасын бағалау критерийлерін
белгілейтін нормативтік құжаттар жасау және экологиядан мамандар
даярлайтын білім орындарына мемлекеттік лицензиялар беру;
- Экологиялық білім беру мен тәрбие беру бағдарламаларын жүзеге
асыратын мемелекеттік, қоғамдық, коммерциялық және басқа
мекемелерге тағайындалатын жеңілдіктер мен жәрдемді анықтау;
- Қазақстанның көптеген аудандары бүгінгі күне дейін экологиялық
мүшкіл хәл кешіп отыр.
Жаратылыс құбылыстарының ықпалымен, адамзаттың іс - әрекетінің,
тіршілігінің салдарынан қоршаған табиғи ортаның өзгеруі заңдылықтарын
қарастырып, оған тәуелді байланысты заттар мен құбылыстарды анықтайтын
жаратылыс тану ғылымының бір бөлігі экология деп аталады [13].
Дербес ғылым ретінде экология шамамен 1900 жылдары қалыптасты,
“Экология” терминін 1869 жылы белгілі табиғат зерттеушісі, биолог,
дәрігер, аса дарынды неміс ғалымы Э.Геккель ғылымға бірінші болып
енгізді. Қазақстан Республикасында экологиялық білім берудің
тұжырымдамалық негізіне өркениетті елдің өзін өзі қолдап тұрақты дамуының
тұжырымы жатады. Бұл тұжырымдаманың негізін Біріккен Ұлттар Ұйымы
комиссиясы әзірлеп, оны 1993 ж мемлекеттері басшыларының бас қосқан
коференциясында мақұлданды. Тұрақты даму табиғаттағы заттардың табиғи
айналымын сақтаудың басты факторы ретінде тіршіліктің көп түрлігін
азайтпауды, қоғам және табиғи орта құрайтын әр түрлі деңгейдегі
әлеументтік экожүйесінің динамикалық тепе теңдігі бұзбауды көздейді.
Сондықтан экологиялық білім мен тәрбие беру қоғамдық өндірістік,
отбасылық қарым - қатынастармен тығыз байланысты және ғылыми, моральдық,
саяси, құқылық – эстетикалық сана түрлерінің бәрін қамтиды.
Табиғатты пайдалануға жауапсыз қараудың түп тамыры әр адамның
санасына байланысты. Табиғаты таза, сұлу, мол қалпында келешекке сақтап
қалу үшін әрбір адамды табиғаттың шын мәнәндегі саналы сақшысы етіп
қалыптастыру қажеті. Табиғат пен адам бір- бірімен тығыз байланысты.
Адам баласы табиғат байлығын өз игілігіне орынсыз жұмсамай, табиғатты
қорғаудың қажеттігін түсіну керек. Экология жас ғылым. Ол 200 жылдан аса
ғана пайда болды. Экология сөзін “ Естественая история происхождения ”
(Natural History of Creation) атты өзінің кітабында ең бірінші қолданған
неміс биологы Эрнест Геккель (1968). Экология “ойкос” деген грек сөзі, “үй
баспана” ұғымын білдіреді. Э.Геккельдің айтуы бойынша, экология
–зоологияның бір тармағы, ол барлық жанды мақұлықтар және оларды
қоршаған органикалық ортамен өзара қатынасты зерттейді.
Экологияның зерттейтін мәселелері жанды мақұлықтардың ортаға
қатынасы, олардың ортамен өзара байланысы, өмір сүруі және ортаның
оларға ықпалы.
Экология – тірі организмдердің тіршілік әрекетін және өзара
қатынасын зерттейтін биологиялық ғылым.
Көптеген ғалымдар әр алуан жануарлар мен өсімдіктердің және
адамдардың мекендеген ортасымен өзара байланысын ашу жөнінде
айтарлықтай үлес қосты.
Экологиялық зерттеу XX ғасырдың бас кезінде пайда бола бастады, ал
соңғы 10-15 жылдардың ішінде кең өріс алды. Бұл зерттеу адамның табиғатқа
көзқарасын тікелей өзгеруімен байланысын көрсетеді. Адам табиғатты, оның
байлығын көп уақыттан бері аяусыз пайдаланып келді. Міне, осыған
байланысты табиғат қоры таусылуда, биологиялық орта азғындап ластануда. Жер
бетінде өсімдіктер, жануарлар, өзен- көлдер, адамның жабайы, рахымсыз іс-
әрекетінің нәтижесінде өздерінің бұрынғы табиғи тазалығын, сапасын жойып
апатқа ұшырауда. Бұған қосымша біраз аймақтарда өнер кәсіптері және
цемент заводтары өндіретін пайдалы заттардан бөлінетін түрлі газдар,
булар, жергілікті өндіріс орындары шығаратын заттардың, өнімнің яғни азық-
түлік, ет- сүт тағамдарының қалдық қоқыстары іріп- шіріп бұзылуынан түрлі
бактериялардың пайда болуы тұрғындардың денсаулықтарына зиян келтіреді,
аурудың жаңа түрлері шыға бастайды [14].
Адамның санасы оны қоршаған әлемнің бейнелеуіен қалыптасып, бұл
бейне адамның мәдениетінің (өнер, мәдениет ғылым ) қалыптасуына тікелей
себепкер екені мәлім. Жеке адамның күрделі құрылымы қоршаған ортаға
психологиялық бейімделуін қамтамасыз етеді. Адам өміріндегі белгілі бір
“қажеттіліктердің” басылуы, орындалмауы оның жалпы психологиялық жүйесінің
қайта құрылуына апарады,сөйтіп адамның санасы, дүниеге көзқарасы қайта
қалыптастырып, “басылған талаптар компенсация ретінде осы жүйедегі басқа
талаптар арқылы шығып, іске асырылуы мүмкін- осы кезде барлық жүйе
өзгеріске ұшырайды”адам әрекеттерінің әсерінен табиғи экологиялық
жүйесінің, биосфераның ықшамдалу процесі жүріп жатыр. Адамзат санасындағы
бұндай ықшамдалу процесі дәл сол адамның алуан түрлі және бай әлемдегі
орын қарапайым кеңістік – уақыттағы нүктеге дейін ықшамдалып, техногендік
жасанды “бағытқа жеткізуді” Мысалы, мыңдаған жылдар бойында қалыптасып,
өзіне ғана тән жануарлар – құстар фаунасы мен жидектердің өзіне ғана тән
түрлері бар аралас ормандардың орнын түп түзу сап түзеген ағаштардың
“жасанды”, аз ғана түрден тұратын “кедей” ормандар пайда болды.
Айналасын “әдемі заттармен толтырамын” деп адам өзінің “тамаша қиялын ”
іске асыру жолында әрекеттенді, сөйтіп күрделі проблемаларды туғыздырды.
Табиғатпен қарым – қатынасында қиялдағы “жұмақтың бақшалары” іс жүзінде
техногендік қуаң дала мен тақырлар болды.
Бұл жерде Ф. Беконның жазып кеткен ақиқатты ойы орынды болар еді:
табиғатқа үстем болу үшін, әуелі оған бағына білу керек “ адамзат сана
мен бөленген, ұлы геологиялық күш. Бірақ сол адамның “ табиғаттың соқыр
күштерін” басуға, олармен күресуге бағытталатын адамның тамаша қасиеттері
– сана – сезім, ақыл- ойы, білімі – жердегі алатын орнын белгілеп, кез-
келген катастрофаларға қарсы төтеп бере алады. Ал тамаша техниканы жасап,
космостық факторға айналды. Табиғатқа қоршаған ортаға деген көзқарасын
қайта қарап, “үстем болу немесе бағыну” деген альтернативадан бас тартуға
мәжбүр болып, табиғатты қорғау және онымен бірге өмір сүру қажет
екендігіне көзі жетті.
XXI ғ цивилизацияның табиғатқа әсері антропогендік деңгейіне жеткені
соншама, тіпті табиғаттың өзін- өзі “емдеуіне”де күші жетпей жатыр. Енді
өндірістік күштер қызметінің табиғатқа тигізетін зияны табиғи ортаны,
яғни биосфераны (адам өміріне қажетті шарт) деформациялап, өзгертуде,
жоюда. Егер жер бетідегі вулкандар жер қойнауынан жылына 16 км3 күл
түрдегі тау жыныстарын шығаратын болса, онда бульдозерлер мен
экскаваторлар, бұрғылау қопаратын көлемдер 60 км3 екен. Жылда өндірістік
қызметтер нәтижесінде бізді қоршаған ортаға жүздеген миллион тонна зиянды
заттар лақтырылып, жер қойнауынан шамамен 100 млрд тонна пайдалы қазбалар
шығарылып, жер бетін ластайды. Сонымен қатар жылда жағылатын отын,
жанармай күлдерді атмосфераға шығып, 20млрд тонна көміртегі қышқылдары,
700 млн тонна басқа қатты, бу және газ қосындылары пайда болды. Оған
қоса жылда 60 млн тоннадан аса табиғатта жоқ синтетикалық материалдар
шығарылып ластайды.
Ертедегі дана адамдар айтыпты: “Табиғатта ортақ зат жоқ” , әр
нәрсенің өз қажетті орны бар, керексіз дүние жоқ. Ал егер табиғат, адам
қолынан шыққан , “белгісіз” заттармен толса, онда жүріп тұрған сағатқа
құм сепкенмен тең бөлшектерді тежеп, сағат жарамсыз болып қалады.
Адамзат “зиянды” деген құрттармен, бактерия – микробтармен, ұлы
жәндіктермен күресемін деп, нағыз зиянды, өмірді түбімен құртатын
құралдарды, заттарды, материалдарды өз қолымен жасайды. Мысалы, жылда
ауыл шаруашылығында қолданатын жерлерге 500 млн тоннадан улы химикаттар
енгізіледі. Бұлардың үштен бірі жаңбыр суларымен теңіз- мұхиттарға
жуылып кетеді де, бір бөлігі самолетпен сепкенде, атмосферада тұрып
қалады. Бұл заттар ауыл шаруашылық өнімін уақытша арттырсада,
ұрпақтарға тигізетін зияндарын әлі де ешкім өлшеп, есептеген жоқ. Таза су
мен атмосфераны өндіріс өте үлкен көлемде қолданылады, содан мұхиттармен
топырақтарды ластайды, планетаны қажетсіз жылытады. Жылда жер бетінен бір
өсімдік және бір жануар түрі құрып кетіп, құнарлы топырақ аудандары
6-7% кемиді, ал планетамыздағы шөл және тақыр алқаптар 500002 –қа өсіп,
6млн га (10,6%) орман ағаштары жойылады.[15].
Бұл тізбектелген құбылыстардың барлығының қоғамға әсері – рак, жүрек
ауруы, гипертопия сияқты аурулардың көбейіп, XXI ғасырдың ең қауіпті де
жазылмас ауруының жаңа түрі СПИДтің пайда болуына себеп болды.
Қорыта айтсақ, барлығынан пайда болған немесе пайда болатын
әлеуметтік, интеллектуалды және психоәлеуметтік өте ауыр дағдарысқа
апаруы мүмкін, ал мұндай дағдарыстардың шын көлемін және күшін алдын ала
болжау мүмкін емес, себебі бұл тереңге кеткен бір ғұмыр ішінде шешусіз
болатын процесс емес, бірнеше ұрпақ зерттейтін шешетін проблема.
Дүниедегі ең бағалы байлық – адам болғандықтан, оның қоршаған дүниеге
көз қарасы, танып, білу деңгейі қоғам дамуына, табиғатты сақтауда және
өзінің тұлға ретінде қалыптасуына негізгі орын алады.” Оның адамдық
қасиеттері, ұстайтын жолы, дүние көзқарасы, мақсат- тілегі, мінез- құлқы,
моральдық бейнесі іштей өзімен бірге тумайды, қоғамда, басқа адамдар
арасында өмір сүру барысында қалыптасады”. Сондықтан да дүние танымды
дұрыс қалыптастыру мектеп қабырғасында басталады да, өмір талабына, ғылым
дамуына орай жалғаса береді.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz