Бастауыш мектеп оқушыларының математика сабақтарында оқу есептерін талдау және түсіну біліктерін қалыптастыру жайлы
І. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1.1. Бастауыш сыныпта оқушылардың оқу.танымдық қызығушылығын дамытудың психологиялық.педагогикалық мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2. Бастауыш мектептегі математика пәні мазмұнының құрылымдық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
ІІ. Негізгі бөлім
2.1. Бастауыш сынып математика есептерін шығару іскерліктерін
қалыптастырудың негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.2. Бастауыш сынып математика есептерін шығару талдау және түсіну
іскерліктерін қалыптастыру әдістеме мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
Сабақ жоспары.
1.1. Бастауыш сыныпта оқушылардың оқу.танымдық қызығушылығын дамытудың психологиялық.педагогикалық мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2. Бастауыш мектептегі математика пәні мазмұнының құрылымдық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
ІІ. Негізгі бөлім
2.1. Бастауыш сынып математика есептерін шығару іскерліктерін
қалыптастырудың негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.2. Бастауыш сынып математика есептерін шығару талдау және түсіну
іскерліктерін қалыптастыру әдістеме мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
Сабақ жоспары.
Қазақстан Республикасы бастауыш білімінің мемелекеттік стандартында: «... бастауыш сынып оқушысын белгілі бір қажетті біліктер мен дағдылардың иесі, оқу әрекетінің субъектісі, әр түрлі мәдениеттермен өз көзқарасы тұрғысынан диалогқа түсетін автор және жас ерекшелігіне сәйкес өз жолын қалыптастыруға күш жұмсап еңбектенетін бала» - деп қарау міндеті анықталған. Бұл міндет осы уақытқа дейін оқытудың көздейтін негізгі мақсаты – балаларға білім беру екендігі қазіргі кезде бір жақты жеткіліксіз деп есептеледі. Себебі, мектеп оқушыларға білім берумен қанағаттанып, сол білімді нақты тәжірибеде қолдануға үйретпесе, онда бұл жеткіліксіз болар еді. Демек, білімді тиісті жағдайда қолдану оқытудың көздейтін негізгі мақсаты болып саналады.
Қазақстан Республикасында жастарға білім беру процесі халқымыздың ұлттық дәстүр салтына, мәдениетіне, экономикасына және саяси өміріне негізделіп іске асырылады.
Міне, осыған орай, Заңда көрсетілген білім беру жүйесінің негізгі міндеттерін еске түсірген жөн. Олар:
- жеке адамның рухани және күш-қуат мүмкіндіктерін ашу, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру, әрбір адамды дамыту үшін жағдайлар жасау;
- азаматтықты, үйелменнің халықтың, қоғамның және мемлекеттің алдындағы жеке адамның құқылары мен міндеттерін ұғынуды, сондай-ақ Республиканың мәдени, қоғамдық, экономикалық және саяси өміріне қатысу қажеттігін тәрбиелеу;
- Республика тұрғындарына жалпы және кәсіптік білім алу үшін мүмкіндіктер жасау;
- Жеке адамның шығармашылық қабілеттерін және эстетикалық тәрбие беруді дамыту;
-қазақ халқының мәдениетімен дәстүр салтын оқып үйрену үшін жағдайлар жасау.
Білім мазмұнына деген мұндай жаңаша көзқарас ең алдымен білім, білік, дағдыларды меңгерудің негізгі ретінде оқушы дамуы мен тәжірибесін қамтамасыз ету міндеттерін шешуді көздейді. Басты кезекте бастауыш сынып оқушыларының игеруге қажетті білім, білік, дағдылар жүйесін зерттеуді қажет етеді. Бұл зерттеуде оқушы игерген білім, білік, дағдылар жүйесін тексеру мен бағалаудың рөлі ерекше.
Білім – адамзаттың жинақтаған тәжірибесі , заттар мен құбылыстарды, табиғат пен қоғам заңдарын тану нәтижесі. Білімді жеке адамның игілігіне айналдыру үшін, оны ойлау операциясы – талдау, синтездеу, салыстыру, жіктеу және жинақтау арқылы терең ұғынуы қажет. Оқушы ойлау операциясына сүйеніп, өз білімін шындыққа айналдырады. Бұл дамытып оқытудың негізгі ережесі, яғни оқушылардың таным іс-әрекетін дамыту, оларды өз бетімен ізденуге, зерттей білуге және жаңа білімді еркін игеріп, бастауыш математика курсының есептерін шығаруда ешқандай қиындықсыз, меңгерген дағдыларын қолдана білуге үйрету.
Қазақстан Республикасында жастарға білім беру процесі халқымыздың ұлттық дәстүр салтына, мәдениетіне, экономикасына және саяси өміріне негізделіп іске асырылады.
Міне, осыған орай, Заңда көрсетілген білім беру жүйесінің негізгі міндеттерін еске түсірген жөн. Олар:
- жеке адамның рухани және күш-қуат мүмкіндіктерін ашу, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру, әрбір адамды дамыту үшін жағдайлар жасау;
- азаматтықты, үйелменнің халықтың, қоғамның және мемлекеттің алдындағы жеке адамның құқылары мен міндеттерін ұғынуды, сондай-ақ Республиканың мәдени, қоғамдық, экономикалық және саяси өміріне қатысу қажеттігін тәрбиелеу;
- Республика тұрғындарына жалпы және кәсіптік білім алу үшін мүмкіндіктер жасау;
- Жеке адамның шығармашылық қабілеттерін және эстетикалық тәрбие беруді дамыту;
-қазақ халқының мәдениетімен дәстүр салтын оқып үйрену үшін жағдайлар жасау.
Білім мазмұнына деген мұндай жаңаша көзқарас ең алдымен білім, білік, дағдыларды меңгерудің негізгі ретінде оқушы дамуы мен тәжірибесін қамтамасыз ету міндеттерін шешуді көздейді. Басты кезекте бастауыш сынып оқушыларының игеруге қажетті білім, білік, дағдылар жүйесін зерттеуді қажет етеді. Бұл зерттеуде оқушы игерген білім, білік, дағдылар жүйесін тексеру мен бағалаудың рөлі ерекше.
Білім – адамзаттың жинақтаған тәжірибесі , заттар мен құбылыстарды, табиғат пен қоғам заңдарын тану нәтижесі. Білімді жеке адамның игілігіне айналдыру үшін, оны ойлау операциясы – талдау, синтездеу, салыстыру, жіктеу және жинақтау арқылы терең ұғынуы қажет. Оқушы ойлау операциясына сүйеніп, өз білімін шындыққа айналдырады. Бұл дамытып оқытудың негізгі ережесі, яғни оқушылардың таным іс-әрекетін дамыту, оларды өз бетімен ізденуге, зерттей білуге және жаңа білімді еркін игеріп, бастауыш математика курсының есептерін шығаруда ешқандай қиындықсыз, меңгерген дағдыларын қолдана білуге үйрету.
1. Ж.Б.Қоянбаев, Р.М.Қоянбаева “Педагогика” Алматы - 2002 ж.
2. Л.Ш.Рувинский, В.А. Кон-Коли, Д.М.Гришин “Мамандыққа кіріспе” Алматы 1990.
3. “Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейіңгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы”. 2004ж.
4. Давыдов, Т.В. Драгунова, Л.Б.Шчельсон, И.С.Кон, А.В.Мудрик, В.С.Мухина “Педагогикалық және жас ерекшелік психологиясы”.
5. «¦лт таѓылымы». Ѓылыми педагогикалыќ басылым. Алматы 2004ж №1*
6. «Білім». Ѓылыми педагогикалыќ журнал. Алматы 2002ж №2
7. Є. Бидосов. «Математиканы оќыту методикасы». Алматы, 1989ж.
8. М. Ж±мабаев. «Педагогика» Алматы. «МЕКТЕП» 1989ж.
9. М. И. М±ханов. «Жас жєне педагогикалыќ психология» Алматы. 1982ж.
10. Т. М. Баймолдаев, Ќ. Ахмет±лы. «Жања буын оќулыќтары арќылы жас ±рпаќќа білім беру мен тєрбие беру жолдары» Алматы. 2003ж.
11. Т. М. Баймолдаев, Т. М. Мєжікеев. «Білім стандарты» Алматы. 1999ж.
12. Байм±ханов Б. Б. «Математика есептерін шаѓаруѓа ‰йрету», А., 1983ж.
13. Шєкілікова С. Е. «Негізгі мектептегі математика курсыныњ мазм±нын жањарту» Алматы. «Дєуір» 1997ж №1*
14. Сарбасова Ќ. А. «Болашаќ бастауыш сынып м±ѓалімдерініњ математиканы оќыту процесінде ќазаќ этнопедагогикасы материалдарын пайдалануѓа даярлыѓын ќалыптастыру» Алматы. 2000ж.
15. Ќожабаев К. Ѓ. «Математиканы оќытуда оќушыларѓа патриоттыќ жєне интернационалдыќ тєрбие беру» Алматы. 1992ж.
16. Єлдібаева Т. Є. «Математика курсын оќытуды ізгілендірудегі мазм±нды есептердіњ м‰мкіндіктері» Алматы. 1999ж.
17. Оспанов Т. Ќ. Т.б. «Математика». Жалпы білім беретін мектептіњ 1-4 сыныбына арналѓан оќулыќ - Алматы . Атам±ра баспа корпорациясы. 1997ж
18. Лысенкова С. Н. «Оќуѓа жењіл болѓанда». «Педагогикалыќ ізденіс». Алматы «Рауан» 1990 ж
19. Ќожаева С. К. «Оќу-тєрбие процесіндегі ізгілік ќасиеттерініњ ж‰йелік негіздері жєне оларды ќалыптастыру жолдары». Тараз 2000ж.
20. Ералиева М. «Математиканы оќытуды ізгілендіру» Алматы «Ѓылым» ѓылыми баспа орталыѓы 2003ж.
21. Ахметов С. «Бастауыш сыныптарды білім берудіњ тиімділігін артыру жолдары» Алматы. «Рауан» 1994ж.
22. Ќ±рманалина Ш. Х, Сєрсенбаева С. Ш, ¤міртаева Р. Ќ. «Математикадан дидактикалыќ ойындар жєне ќызыќты тапсырмалар» Алматы. 1997ж.
23. Айнабеков Т. «Мамандыќќа кіріспе» Алматы «Ана тілі» 1990ж.
24. Сабыров Т.С. «Оќушылардыњ оќу белсенділігін артыру жолдары» Алматы. «МЕКТЕП». 1978ж.
25. Харламов. «Педагогика» Москва. «Высшая школа» 1990ж.
26. Беспалько В. П. «Слагаемые педагогической технологии» Москва. 1989ж.
27. Выготский Л. Б. и др. «Умственные спосовности как компонент интелектуальной активности» Москва. 1979ж.
28. Давыдов В. В. «Проблемы развивающего обучения» Москва. 1986ж.
29. Занков Л. В. «Содружество Ученого и учителя» Москва. 1991ж.
30. Селевко Т. К. «Современные образовательные технологии» Москва. 1998ж.
31. Эльконин Д. Б. «Избарнные психологические труды» Москва. 1989ж.
32. Эрдниев П. М. «Укрепление дидактических единиц» Начальная школа. 1987ж.
2. Л.Ш.Рувинский, В.А. Кон-Коли, Д.М.Гришин “Мамандыққа кіріспе” Алматы 1990.
3. “Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейіңгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы”. 2004ж.
4. Давыдов, Т.В. Драгунова, Л.Б.Шчельсон, И.С.Кон, А.В.Мудрик, В.С.Мухина “Педагогикалық және жас ерекшелік психологиясы”.
5. «¦лт таѓылымы». Ѓылыми педагогикалыќ басылым. Алматы 2004ж №1*
6. «Білім». Ѓылыми педагогикалыќ журнал. Алматы 2002ж №2
7. Є. Бидосов. «Математиканы оќыту методикасы». Алматы, 1989ж.
8. М. Ж±мабаев. «Педагогика» Алматы. «МЕКТЕП» 1989ж.
9. М. И. М±ханов. «Жас жєне педагогикалыќ психология» Алматы. 1982ж.
10. Т. М. Баймолдаев, Ќ. Ахмет±лы. «Жања буын оќулыќтары арќылы жас ±рпаќќа білім беру мен тєрбие беру жолдары» Алматы. 2003ж.
11. Т. М. Баймолдаев, Т. М. Мєжікеев. «Білім стандарты» Алматы. 1999ж.
12. Байм±ханов Б. Б. «Математика есептерін шаѓаруѓа ‰йрету», А., 1983ж.
13. Шєкілікова С. Е. «Негізгі мектептегі математика курсыныњ мазм±нын жањарту» Алматы. «Дєуір» 1997ж №1*
14. Сарбасова Ќ. А. «Болашаќ бастауыш сынып м±ѓалімдерініњ математиканы оќыту процесінде ќазаќ этнопедагогикасы материалдарын пайдалануѓа даярлыѓын ќалыптастыру» Алматы. 2000ж.
15. Ќожабаев К. Ѓ. «Математиканы оќытуда оќушыларѓа патриоттыќ жєне интернационалдыќ тєрбие беру» Алматы. 1992ж.
16. Єлдібаева Т. Є. «Математика курсын оќытуды ізгілендірудегі мазм±нды есептердіњ м‰мкіндіктері» Алматы. 1999ж.
17. Оспанов Т. Ќ. Т.б. «Математика». Жалпы білім беретін мектептіњ 1-4 сыныбына арналѓан оќулыќ - Алматы . Атам±ра баспа корпорациясы. 1997ж
18. Лысенкова С. Н. «Оќуѓа жењіл болѓанда». «Педагогикалыќ ізденіс». Алматы «Рауан» 1990 ж
19. Ќожаева С. К. «Оќу-тєрбие процесіндегі ізгілік ќасиеттерініњ ж‰йелік негіздері жєне оларды ќалыптастыру жолдары». Тараз 2000ж.
20. Ералиева М. «Математиканы оќытуды ізгілендіру» Алматы «Ѓылым» ѓылыми баспа орталыѓы 2003ж.
21. Ахметов С. «Бастауыш сыныптарды білім берудіњ тиімділігін артыру жолдары» Алматы. «Рауан» 1994ж.
22. Ќ±рманалина Ш. Х, Сєрсенбаева С. Ш, ¤міртаева Р. Ќ. «Математикадан дидактикалыќ ойындар жєне ќызыќты тапсырмалар» Алматы. 1997ж.
23. Айнабеков Т. «Мамандыќќа кіріспе» Алматы «Ана тілі» 1990ж.
24. Сабыров Т.С. «Оќушылардыњ оќу белсенділігін артыру жолдары» Алматы. «МЕКТЕП». 1978ж.
25. Харламов. «Педагогика» Москва. «Высшая школа» 1990ж.
26. Беспалько В. П. «Слагаемые педагогической технологии» Москва. 1989ж.
27. Выготский Л. Б. и др. «Умственные спосовности как компонент интелектуальной активности» Москва. 1979ж.
28. Давыдов В. В. «Проблемы развивающего обучения» Москва. 1986ж.
29. Занков Л. В. «Содружество Ученого и учителя» Москва. 1991ж.
30. Селевко Т. К. «Современные образовательные технологии» Москва. 1998ж.
31. Эльконин Д. Б. «Избарнные психологические труды» Москва. 1989ж.
32. Эрдниев П. М. «Укрепление дидактических единиц» Начальная школа. 1987ж.
бастауыш мектеп оқушыларының математика сабақтарында оқу есептерін талдау
және түсіну біліктерін қалыптастыру
Жоспар
І.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1.1. Бастауыш сыныпта оқушылардың оқу-танымдық қызығушылығын дамытудың
психологиялық-педагогикалық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 6
1.2. Бастауыш мектептегі математика пәні мазмұнының құрылымдық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
ІІ. Негізгі бөлім
2.1. Бастауыш сынып математика есептерін шығару іскерліктерін
қалыптастырудың негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...25
2.2. Бастауыш сынып математика есептерін шығару талдау және түсіну
іскерліктерін қалыптастыру әдістеме
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..48
Сабақ жоспары.
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы бастауыш білімінің мемелекеттік стандартында:
... бастауыш сынып оқушысын белгілі бір қажетті біліктер мен дағдылардың
иесі, оқу әрекетінің субъектісі, әр түрлі мәдениеттермен өз көзқарасы
тұрғысынан диалогқа түсетін автор және жас ерекшелігіне сәйкес өз жолын
қалыптастыруға күш жұмсап еңбектенетін бала - деп қарау міндеті
анықталған. Бұл міндет осы уақытқа дейін оқытудың көздейтін негізгі мақсаты
– балаларға білім беру екендігі қазіргі кезде бір жақты жеткіліксіз деп
есептеледі. Себебі, мектеп оқушыларға білім берумен қанағаттанып, сол
білімді нақты тәжірибеде қолдануға үйретпесе, онда бұл жеткіліксіз болар
еді. Демек, білімді тиісті жағдайда қолдану оқытудың көздейтін негізгі
мақсаты болып саналады.
Қазақстан Республикасында жастарға білім беру процесі халқымыздың
ұлттық дәстүр салтына, мәдениетіне, экономикасына және саяси өміріне
негізделіп іске асырылады.
Міне, осыған орай, Заңда көрсетілген білім беру жүйесінің
негізгі міндеттерін еске түсірген жөн. Олар:
- жеке адамның рухани және күш-қуат мүмкіндіктерін ашу, адамгершілік
пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру, әрбір
адамды дамыту үшін жағдайлар жасау;
- азаматтықты, үйелменнің халықтың, қоғамның және мемлекеттің
алдындағы жеке адамның құқылары мен міндеттерін ұғынуды, сондай-ақ
Республиканың мәдени, қоғамдық, экономикалық және саяси өміріне қатысу
қажеттігін тәрбиелеу;
- Республика тұрғындарына жалпы және кәсіптік білім алу үшін мүмкіндіктер
жасау;
- Жеке адамның шығармашылық қабілеттерін және эстетикалық тәрбие беруді
дамыту;
-қазақ халқының мәдениетімен дәстүр салтын оқып үйрену үшін жағдайлар
жасау.
Білім мазмұнына деген мұндай жаңаша көзқарас ең алдымен білім, білік,
дағдыларды меңгерудің негізгі ретінде оқушы дамуы мен тәжірибесін
қамтамасыз ету міндеттерін шешуді көздейді. Басты кезекте бастауыш сынып
оқушыларының игеруге қажетті білім, білік, дағдылар жүйесін зерттеуді қажет
етеді. Бұл зерттеуде оқушы игерген білім, білік, дағдылар жүйесін тексеру
мен бағалаудың рөлі ерекше.
Білім – адамзаттың жинақтаған тәжірибесі , заттар мен құбылыстарды,
табиғат пен қоғам заңдарын тану нәтижесі. Білімді жеке адамның игілігіне
айналдыру үшін, оны ойлау операциясы – талдау, синтездеу, салыстыру, жіктеу
және жинақтау арқылы терең ұғынуы қажет. Оқушы ойлау операциясына сүйеніп,
өз білімін шындыққа айналдырады. Бұл дамытып оқытудың негізгі ережесі, яғни
оқушылардың таным іс-әрекетін дамыту, оларды өз бетімен ізденуге, зерттей
білуге және жаңа білімді еркін игеріп, бастауыш математика курсының
есептерін шығаруда ешқандай қиындықсыз, меңгерген дағдыларын қолдана
білуге үйрету.
“Білім беру – бұл қоғам мүшелерінің адамгершілік, интелектуалдық
мәдени дамуының жоғары деңгейін және кәсіби біліктілігін қамтамасыз етуге
бағытталған тәрбие беру мен оқытудың үздіксіз процесі”. Осыған орай
бастауыш сынып оқушыларының жетілуіне өркениетте жағдай туғызу қажет.
Диплом жұмысының көкейкестілігі:
Бүгінгі егеменді мемлекетімізде өскелең ұрпаққа тәрбие мен білім
беруде, олардың өзіне тән жеке дербес ерекшеліктерін, оларды жан-жақты
дамытуда келелі жұмыстар жасалуда. Осы тұрғыдан қарастыра келе білім беруді
ұлттық сипатта қабілеттерін ашу, тәрбиелеу негізге алынуда.
Математикалық теорияны меңгеретін, шығармашылық және өзіндік ойлау
қабілетін дамытатын оқу іс-әрекетінің маңызды түрі – математика есептерін
шығару. Сондықтан оқытудың тиімділігі көбінесе есеп шығаруды үйретуді
ұйымдастыруға байланысты. Есепті оқушы қиналмай табатын ережелерді
механикалық және тура қолдау арқылы шығаруы мүмкін: оны оқушыға мұғалім
айтады немесе оқулықтан қарайды. Бұл жерде ешқандай ойдан ешнәрсе
шығарудың, интелекттің қажеттілігі болмайды, есептерді шығарудан оқушы
ережені пайдалануға белгілі бір тәжірибе ғана алады, механикалық танымның
кішкене жетелеген мақсатына ғана қол жеткізеді.
Бастауыш сыныптарда математика пәні ерекше мәнге ие болады, оны
оқытуға басты назар аударылады. Пәннің атқаратын қызметін негізге алсақ,
бастауыш мектепте математиканы оқыту бастауыш сынып оқушыларына
математикалық білімді меңгерту және оларды өмірде пайдалануға қажетті
біліктілік, дағдылармен қамтамасыз ету мақсатын көздейді. Осы мақсаттан
диплом жұмысымның тақырыбын “Бастауыш мектеп жасындағы оқушыларда
математика сабақтарында оқу есептерін талдау және түсіну біліктерін
қалыптастыру” деп таңдауыма себепші болды.
Диплом жұмысының мақсаты:
Математика сабақтарында оқушылардың бағдарламада анықталған көлемі мен
деңгейіне қарай математикалық білімді, біліктілік пен дағдыны игерту.
Диплом жұмысының міндеті:
-Әрбір оқушы математика есептерін жүйелік тұрғыдан талдай білуге
үйрету;
-Математика есептерін шығару іскерліктерін қалыптастыруға қойылатын
талаптарды меңгерту;
Зерттеу пәні: Математика ( 4 - сынып)
Зерттеу объектісі: Математика сабақтарындағы оқушылардың есеп
шығарудағы іс-әрекеті.
Әдістері: Психологиялық – педагогикалық, ғылыми теориялық,
әдістемелік әдебиеттерді жиыстыру, талдау, сұрыптау, мектеп тәжірибелеріне
талдау жасау..
Дипломдық жұмыстың қысқаша мазмұны: Дипломдық жұмыс кіріспеден, 2
тараудан, әр тарау 2 бөлімнен, қорытынды және әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.1 Бастауыш сыныпта оқушылардың оқу-танымдық қызығушылығын дамытудың
психологиялық-педагогикалық мәселелері
.
Қазақстан Республикасы білім беру жүйесі қазіргі таңда өзгермелі және
өскелең талаптар мен қажеттіліктерді қанағаттандыра отырып, білім сапасын
әлемдік білім кеңістігіне кіріктіруге бетбұрыс жасауда. Бұл білім жүйесін
жетілдіру және оны сапалы деңгейге көтеруді алға тартады. Осыған орай
мектептің бастауыш сатысында оқыту мазмұнын жаңалау мен жаңа
технологияларды пайдалануға байланысты жетілдіру жұмыстары жүргізілуде.
Мұнда жеке тұлғаның рухын тәрбиелеуге, адамның адамгершілік болмысының
қалыптасуына басты назар аударылуда.
Қазіргі кезде бастауыш мектептерде оқыту мазмұнын жаңарту жұмыстары
жүргізіліп, одан әрі жетілдіріле түсуге даңғыл жол ашылды.
Бала өмірінде 6 жаста үлкен өзгеріс болатыны белгілі. Бала мектеп
оқушысына айналады. Бастауыш мектеп оқушыларының жас ерекшелігі өсіп
жетілуіндегі елеулі өзгерістермен сипатталады. Баланың мектеп жасына өтуі
оның іс-әрекетінің, қарым-қатынасының, басқа адамдармен қатынасының,
өзгеруімен байланысты түсіндіріледі. Негізгі іс-әрекет түрі оқу болады,
өмірі өзгереді, жаңа міндеттер пайда болады.
Бастауыш мектеп жасындағы баланың танымдық іс-әрекеті оқыту үрдісінде
жүзеге асады. Осы жаста қарым-қатынас шеңберінің кеңеюінің маңызы артады.
Баладағы өтіп жатқан осы өзгерістер педагогтардан бүкіл оқу-тәрбиелеу
жұмысын нақты мақсатқа бағыттауды талап етеді.
Оқу басқа іс-әрекетке қарағанда оқушылардың танымдық қабілеттерін
дамытады, дүниеге адамгершілік көзқарастарын бірте-бірте қалыптастырады.
Осы оқу арқылы олардың таным үрдісі (қабылдау, зейін, ес, қиял,
ойлау) дамиды.
Таным-ойдың білмеуден білуге қарай ұмтылдыратын ой-өрісінің күрделі
үрдісі. Оқушылардың нәтижелі оқуына әсер ететін сыртқы және ішкі күштер
немесе себептер болады. Оқушылардың білім алуда ілгері қарай басуына
себепкер болатын негізгі күш түрлі қайшылықтар. Бала білмеуден білуге қадам
басқанда әр түрлі қиындықтар мен қайшылықтарға кездеседі, оларды шешу, жеңу
нәтижесінде оқу міндеттері жүзеге асырылады.
Бастауыш мектеп оқушысының қабылдау тұрақсыз және ұйымдаспауымен
ерекшеленеді. Сонымен қатар оларда “білуге құмарлық, әуестік те байқалады.
Олар өздеріне күнделікті жаңа бір нәрсені ашып отыратындықтан қоршаған
ортаны қызығумен қабылдайды.
Олардың зейіні де еріксіз, тұрақсық болып келеді. Сондықтан бастауыш
мектепте балаларды оқыту мен тәрбиелеу үрдісі негізінен, зейінді
тәрбиелеуге бағытталады. Мектеп өмірі баладан ерікті зейінін жаттықтыруды
талап етеді. Балалардың ерікті зейіні оқу мотивтерімен бірге дамиды.
Бұл жастағы балалар өте сезімтал. Оның сезімі тәуелсіз және өте ашық
болады. Бұл жастағы балалардың қиялы өте шапшаң, фантазияға берілгіш
келеді. Балалардың қиялына мүмкіндік берсее оларды қандай да болсын бір
іске оп-оңай-ақ тартуғажеңіл. Сонда балалар қиын істерді де құштарлықпен
орындайды.
Адамның бүкіл өмір бойында оның даму үрдісі жүріп жатыр.
Психологиялық-педагогикалық бағыттағы әдебиеттерге сүйенсек, баланың жалпы
дамуы негізгі 3 факторға сай жүзеге асады. 1) Биологиялық фактор. 2)
Әлеуметтік орта немесе қоршаған орта. 3) Тәрбие, яғни оқу-тәрбие үрдісі.
Даму үрдісінде баланың таным белсенділігі арта түседі. 6-7 жастағы балалар
заттарды түсіне, түріне, көлеміне қарап ажырата бастайды, олардың
құрылысын, пайдалану тәсілдерін білгісі келеді. Күнделікті өмір барысында
бала шындық дүниенің құбылыстары мен заттарын анықтай білуге, адам
баласының жинақтаған бай тәжірибесін үйренуге талаптанады. Балардың бір
нәрсені құмартып білуге талаптануын таным ынтасы дейді. Балалар өте
байқағыш, еліктегіш, әр нәрсені үңіле қарайтын, көп нәрсе оларды ойлантады.
Балалар әдетте өзіне түсініксіз оқиғалардың, құбылыстардың сырын
білуге құмартады. Күн сайын олардың алдында жаңа сұрақтар туады. Сол
сұрақтардың жауабын олар ересектерден күтеді, өйткені олардың түсінігінше,
ересектердің білмейтіні болмайды. Мұндай ерекше сұрақтар балалардың ақыл-ой
еңбегімен шұғылданудағы ниетін, ықыласын сипаттайды. Сондықтан ересек
адамдар бала сұрағын жауапсыз қалдырмауға тырысқаны жөн. Себебі сұрағына
жауап ала алмаған бала келешекте сұраұ қоюдан жасқаншақтайды. Ал бұл
баланың дүниені тануына кері әсер етуі әбден мүмкін.
Егер мектеп жасына дейінгі балалардың қызығуы ойын іс-әрекетімен
байланысты болып келсе, бастауыш сынып жасында қызығудың дамуы оқу іс-
әрекетінде жүзеге асырылады. Кеңестік психологтар зерттеулері бойынша жеті
жастағы оқушыны мектепке қатысты жағдайлардың барлығы қызықтырады: жаңа
адамдар (мұғалім, сыныптағы оқушылар), жаңа орын(мектеп, сынып), іс-
әрекеттің жаңа түрі (оқу) т.б.
Бастауыш сынып оқушыларының зейіні тұрақсыз, құбылмалы. Бұл оқушылар
әлі өз зейінін басқаруды игермеген. Сондықтан да оқу процесінің әр сәтінде
олардың сезім мүшелерін тиісті объектіге бағыттап, зейінін үздіксіз
тұрақтандыруға ерекше көңіл бөлу қажет болады. Психологтар зейінді танымдық
әрекетті ұйымдастырудың негізгі түрі деп есептейді.
Зейін дегеніміз – сананы белгілі бір объектіге шоғырландырып, ол
объектінің біздің санамызда бейнеленуін қамтамасыз ететін психикалық
процесс.
Егер балада зейін қою қабілеті болмаса, оқу, ұғыну жөнінде айтудың
қажеті болмас та еді.
Зейіннің танымдық ролі жөнінде К.Д.Ушинский:”...зейін сыртқы танымдық
дүниенің санға енетін адам жан дүниесінің бірден-бір есігі, олай болса,
ешбір білімдік ұғым бұл есікті аттап өте алмайды, онсыз ешбір ұғым баланың
жан дүниесіне жете алмайды”-деген еді.
Ал Я.А.Каменский зейінді заттар ен құбылыстардың адам санасында
бейнеленуіне мүмкіндік беретін “ақылдық сәулесі” деп атаған еді. Ол:”өз
оқушысының қызығушылығын және зейінділігін ойламаған оқытушы білім бере
алмайды. Оқушылар үшін мұғалімнің уысы ғылымның арнасы ағатын қайнар бұлақ
тәрізді, оқушылар осы қайнардың ағытылу сәтін дер кезінде сезініп, зейіннің
түтіктерін тоса қоюға дағдылануы керек және бұл үшін олардың әр нәрсеге
деген қызығушылығы мен зейінін оята алу қажет”,-деді.
Зейін белсенділігіне қарай – ырықсыз, ырықты, үйреншікті деп үш түрге
бөлінетіні белгілі. Оқу жұмысын ұйымдастыруда бұлардың әрқайсысының өзіндік
орны, мәні, мағынасы бар.
Ырықсыз зейін дегеніміз- сананың объектіге еріксіз бағытталуы. Мұнда
адам осыны көрейін, білейін деп арнайы мақсат қоймайды. Айрықша әсерлі сөз,
әдемі зат немесе көрініс, бұрын көріп естімеген жаңалық, хош иіс адам
сансын еріксіз баурайды, ырықсыз зейін тудырады.
Бастауыш сынып оқушыларында ырықты зейіннен гөрі ырықсыз зейін басым
болады. Сондықтан да сабақ процесінде оқушыны таңдандыратын қызықты, әдемі,
көрнекі заттар, шығармаларды пайдаланып, олардың ырықсыз зейініне сүйене
отырып, сол зейінді тұрақтандыруға, біртіндеп ырықты зеіннің қалыптасуына
көңіл бөлу қажет. Бұл үшін оқу материалының нақтылығы, мазмұндылығы,
тартымдылығы, ол сабақтың жандылығы, эмоциялық сезімге толылығы, қызықты
болуы қажет.
Ырық ты зейін дегеніміз – тиісті объектіге саналы түрде көңіл аудару.
Мұнда адам тиісті объектіге мақсатты түрде, сол объектіні танып, білу
қажеттілігін мойындай отырып, өзін-өзі іштей баыттап, ерік-жігерін
ұйымдастыра отырып зейінін қояды.
Мектептегі ақыл-ой, оқу әрекеті әрдайым тартымды, қызықты бола
бермейді. Бала үшін қызық емес, тіпті оларды жалықтыратын, бірақ білуге
тиіс, қажет материалдар болады. Бұл үшін бастауыш сыныпта оқушының даму
аясына сай мақсатты, тартымды оқу әрекеті ұйымдастырылады. Оқу әрекеті
түрлендіріп, бір түрден екінші түрге ауыстырып отырады. Әрекеттің жаңа түрі
оқушының ырықты зейінін оятып, тұрақтандырып отырады.
Алғашқы оқу жұмысына үйретуде белгілі бір оқып-үйреніп отырған пәнде
баланың зейінін ерекше шоғырландыру керек. Ол үшін баладан сабаққа
дайындалуда іштей оқуды талап ету, баланы зейінін ұзақ уақыт сақтай
білуге, тұрақтандыруға үйрету қажет.
Үйреншікті зейін дегініміз – сананы адамның өзі үшін маңызды, қажетті
объектіге шоғырландыруы. Үйреншікті зейін адам өзінің белгілі мақсатқа
ұмтылуы, ынталануы, қажеттігін қанағаттандыру негізінде пайда болады және
белгілі бір іс-әрекетті қажеттілік ретінде мойындайды. Мұнда еріжігер
қажеттігі азаяды.
Зейіннің бұл үш түрі бір-бірімен тығыз сабақтас, тәжірибелік іс-
әрекет барысында бірін-бірі байытып, бір түрден екінші түрге ауысып
отырады. 4;14
Бастауыш мектеп оқушыларының қабылдауы тұрақсыз және ұйымдаспауымен
ерекшеленетіні белгілі.
Қабылдау – адамға тікелей әсер ететін заттың я құбылыстардың адам
санасында толық бейнеленуі.
Қабылдау процесін дамытып, қалыптастырып отыру басқа да психикалық
процестермен, яғни, ойлану, сөйлеу, есте сақтау, сезім-эмоциясымен тығыз
ұщтастырылып, жалпы, баланың дүниетаным шеңберін кеңейтіп отыруды талап
етеді. Қабылдау адамның дүниені танып білу саласындағы тікелей таным
процесіне жатады.
Баланың дүниетанымын дамытып, оны үнемі өрістетіп отыру әрбір пән
мұғалімі мен тәрбиешілердің, ата-аналардың жалықпай жұмыс істеп, ұстаздық
ісін барынша шыңдай берулерін қажет етеді. Оқу әрекет балаға өзінің есте
сақтау үрдісін басқаруды талап етеді. Ал ес процесінде бұрын қабылдаған
заттар, құбылыстар адам санасында бейнеленеді. Тиісті оқуматериалының
мазмұнына оқушы мақсатты түрде зейін қойып, санылы ұғынып қабылдағанда еске
сақтау саналы да ұзақ болады.
Бастауыш сынып оқушылары материалды, көбінесе, сөзбе-сөз жаттап алады.
Олар материалды есіне қалдырғанша оқи береді. Бұлайша есте қалдыруға
материалдың қысқалығы әрі жинақтылығы себеп болады. Балалардың сөздік
қорының аздығы да өз сөзімен айтуға мүмкіндік бермейді. Сондықтан мұғалім
бір жағынан, материалды өз бетінше айта білуге үйрету қажет. Баланың оқыған
нәрсесінің мәнін түсіне алуы - оның материалды өз сөзімен айта білуі болып
табылады. Осылайша есте қалдыру үшін және жақсы тұ-үсіну үшін оқитын
материалды бірнеше мағыналы бөліктерге бөлу, оның жоспарын жасау қажет.
Бастауыш сынып оқушылары бұл жағына өте шорқақ екенінде, психологиялық
зерттеулер көрсетіп отыр.
Бастауыш мектеп балаға белгілі бір білім ғана беріп қоймай, оны жалпы
дамыту, яғни сөйлеу, оқу қоршаған ортаға дұрыс кзқараста болу, жағдайларды
объективті түрде бақылап, талдау жасауға үйрету, ойын дұрыс айтуға,
салыстыра білуге, дәлелдеуге, сөйлеу мәдениетіне үйретеді.
Бастауыш сынып оқушысының зейіні тұрақсыз, қабылдау мүмкіндіктері де әр
түрлі болады. Дегенмен әр баланың бір нәрсеге бейімі болады.
Бейімділік – оянып келе жатқан қабілеттің алғашқы белгісі. Баланың
жасырын тіпті тым тереңде жатқан қабілеттерінің көрінуіне мүмкіндік жасау
тек оқыту үрдісі кезінде үлкендердің басшылығымен жүзеге асады.
Педагогика ғылымы еш нәрсеге бейімі жоқ, қабілетсіз адам болмайды деп
дәлелдейді. Сол себепті, балалардың қабілетін кеңінен өрістете дамытуға тек
мектеп қана мақсатты түрде ықпал ете алады.
Қабілет – оқушылардың жекелік айырмашылықтары. Қабілеттер әр адамда әр
түрлі дәрежеде болады. Бала бойындағы қабілеттердің алғы шарты нышан болып
табылады. Қабілет әрекетте байқалып, қалыптасып, дамып отырады. Яғни,
қабілет туа біткен қасиет емес, олар өмір сүру барысында қалыптасып, дамып
отырады.
Қабілет- әр адамның белгілі бір іс-әрекет түріне икемділігіне немесе
мақсатқа бағытталған бір іс-әрекетке ұйымдасқан түрде бейімделуінен
байқалады.
Оқыту барысында оқушының оқу-танымдық қызығушылығын қалыптастырып,
дамыту ерекше орынадады. Олардың қызығушылығы арқан сайын қабылдау
қыбілеттері жетіле түседі. Сондықтан қызығу оқу процесінде өте маңызды орын
алады. Осы мәселе жөнінде ерте кездерде көптеген психологтар мен педагогтар
зерттеген. Олардың тұжырымдарына тоқталар болсақ белгілі психолог У.Мак
Дугал (1871-1938) баланың қызығуларын соқыр сезімдерге теңейді. Баланың
қызығулары ерте бастан нәсіл арқылы соқыр сезімдер, инстингтер ретінде ата-
анасынан көшіп отырады. Қызығу мұқтаждықтан пайда болмайды, ол әсер етуші
заттармен, сыртқы дүниемен байланыспайды дейді. Э.Торндайктың (1874-1948)
айтуынша, балының қызығулары сыртқы дүниенің, қоғамның әсерінен жүре пайда
болады. Бұлар дағдылану мен әрекеттенудің нәтижесі ретінде ғана пайда
болып, бұл екеуінсіз ешбір қызығу пайда болмайды дейді. Бірінші теория
қызығуды биологиялық тұрғыдан түсіндірсе, екіншісі-механистік бихиоризм
(қылықпсихологиясы) принципімен орйластырады.
Неміс педагогы И.Ф.Гербарт өзінің оқыту теориясының негізіне әр
саладағы қызығушылықты алған. Ол баладағы қызығушылықтар қоршаған дүниені
танып-білуге немесе қоғамдық өмірге араласуға байланысты болады. Сондықтан
мұғалім өзбілімін жан-жақты жетілдіре отырып, оқушыны қызықтырып оқыту
керек екендігін айтқан.
Оқушыға деген ерекше сүйіспеншілікті, құрметті талап ететін бағытты
терең ұстанған орыс халқының ұлы педагогы К.Д.Ушинский оқыту үрдісінде
қызығу мен қызықтыру мәселесі төңірегінде көптеген тұжырымдама жасаған.
Оның пайымдауынша қызығушылық сапалы оқудың негізгі жолы, ешбір қызығусыз
тек қана зорлық күшімен жүргізілген оқу оқушы бойындағы білім алуға деген
құштарықты жояды дей отырып ол ”Қиын оқуды балаға қызғуылықты ету, міне
бастауыш оқудың ең негізгі міндеті” –деген құнды пікірді қалдырды. Оның
тұжырымдамасының жетекші идеясы: оқу-оқушының ең негізгі жауапты ісі,
еңбегі бола тұра қызық, тартымды болып, бірақ көңіл көтеру ісіне айналмау
керек.
ХІХ ғ. екінші жартысы мен ХХ ғ.басында қызығушылық теориясын дамытуға
үлес қсқан педагогтар мен халық ағарту қайраткерлерінің тамаша тобы
қалыптасты. Солардың бірі – Ы.Алтынсариннің ағартушылық педагогикалық
мұралары.
“Ол ең алдымен, ағартушы педагог. Ал оның ақындығы мен жазушылығы
оның мақсатына, сол ағартушылық -педагогтік істеріне бағындырылған”-деп
жазады педагогика тарихын зерттеушілер. Бұған дәлел: өзінің тарихи-
мәдениеттік және педагогикалық құндылығы жағынан тамаша ескерткіш болып
табылатын “Қырғыз хрестоматиясы” (1879) енгізілген әңгімелері оқиғаларының
қызықты болуына Ы.Алтынсарин аса көп көңіл бөлген. Ұлы ағартушының
баладарды мектепке тарту және оқуға қызықтыру жөніндегі пікірлері Н.М.
Ильминскийге жазған хаттарында анық көрінеді. Мәселен, 1871ж.31 тамызда
жазған хатында “Артта қалған халықты қызықтырып, оларды мектепке тарту үшін
мектептерде жақсы білім беретін болсын” десе, 1876 ж3 желтоқсанда жазған
хатында”Бірінші кітапша үшін Паульсонның кітап түзу тәртібін ұстамақпын,
әрине оны қырғыз балаларына бейімдей отырып, мысыалдарды қосқым келмейді,
өйткені сұрапыл өмірде өскен қырғыздарға(қазақтарға” жалпы алғанда
елеулірек заттар керек. Мен тәжірибе жүзінде қырғыз балаларының мысалдарды
қандай көңілсіз түрмен оқитынын жақсы білемін. Менің пікірімше, қырғыз
балалары үшін күлдіргі ертігілер, өсиет берерлік жұмбақ және жаңалықты жете
білуге әуеетерлік әңгімелер анағұрлым қонымды келеді” деп атап көрсеткен.
Ы.Алтынсарин қазақ мектептеріне керекті мұғалім, оны даярлау, мұғалім
бойынан табылуға тиісті қасиеттер туралы мәселелерге көп көңіл бөлген.
Ы.Алтынсариннің пікірінше, педагогикалық жұмыста барлық іс мұғалімнің
оқытудың ең жақсы тәсілдерін табуында, балалармен дұрыс сөйлесе білуінде,
сабақты қызықты өткізуінде. Ол әрине, өзінің қарамағындағы еңбек еткен
мұғалімдерден осындай қабілетті байқаса, қуанып отырған. Бұған дәлел
ретінде 1881ж 4 қазанда Н.Н.Ильинскийге жазған хатынан мысал келтірейік.
“Григорьев оқыту жөнінде одан қабілеттірек болып шықты, оны балалар, ол
балаларды жақсы көреді, ең бастысы-балаларға берген сабақтарын қызықты және
қонымды етіп түсіндіре біледі”.
Ы.Алтынсарин сияқты таза педагогтік қызмет атқармағанымен, үлкенге де
кішіге де, малшыға да , жалшыға да тәлім-тәрбиелік, өнегелік өсиеттерімен
ұмытылмас ұстаз болғандардың бірі-өз дәуірінің ұлы ақыны Абай.
Абай шығармаларында әрбір педагог үшін керекті тұжырым көп-ақ.
Тақырып төңірегінде өзімізге тәлім етер өнегілік ойлары төмендегідей: ”жас
бала анадан туғанда екі түрлі мінезбен туады. Бұлар тәннің құмары, бұлар
болмаса, тән жанға қонақ үй бола алмайды, һәм өзі өспейді, қуат таппайды.
Біреуі білсем екен демелік. Не керек соған талпынып, жалтыр-жұлтыр еткен
болса, оған қызығып, ол не? Бұл не? Ол неге өйтпеді, бұл неге бүйтеді? Деп
көзі көрген, құлағы естігеннің бәрін сұрап, тыныштық көрмейді. Мұның бәрі –
жан құмары, білсем екен, көрсем екен деген”.
Абай балада болатын “білсем” құмары туа біткен құмарлық қызығу екенін
дәлелдейді. Осы туа болатын танымдық қызығуды жоғалтып алай, әрі қарай
дамыту мұғалімге жүктелетін міндет. Өйткені, туа біткен құмарлықты дұрыс
тәрбиелей алмасақ, Абай айтқандай, “білуге құмарлықты шектеу, талаптанбау,
- имансыздық”.
Орынборда Алтынсарин салдырған “Учительская школаға” түсіп, оқып оны
1895 ж бітірген А.Байтұрсынов – оқу-ағарту саласында ұзақ еңбек етіп, жалпы
мектеп ісін жолға қоюға көп күш салған, бала оқытып, ұстаздық құрған,
оқушыларға білім берудің бірінші сатысы бастауыш мектепке қатты назар
аударып, оның оқу-әдістемелік тұрғыданжетілуіне атсалысқан ағартушы ғалым.
Қазақ тілін талдап-тану жұмыстарын жүргізуде өзіндік орны бөлек педагог. Ол
қазақ бастауыш мектептерде басқа білімдермен қатар қазақ тілінің дыбыс, сөз
сөйлем жүйелерін де үйрету керек” дегенді өзіне міндет етіп қояды да, сауат
аштыру және тілді үйрету әдістемесі жөнінде өзінің бірнеше мақалаларын
жариялады. Бұл еңбектерде А.Байтұрсынов біріншіден оқытатын адам бала оқыту
ғылымын жақсы білуі, екіншіден, дыбысты жақсы айыру керектігін, үшіншіден,
балаларды дыбыспен жаттықтырып, оқыту керектігін айтқан. Бұлардың бәрі –
балаларды қиналмай, оңай оқытуғакерек нәрселер. Қиналмай оқыса, оқуға
балалар қызықпақшы, балалары тез хат білсе, ата-аналары балаларын оқытуға
ықыластанбақшы” деп, ол балаларды оқуға қызықтырудың жолы: жнңілден ауырға,
оңайдан қиынға, жайдан күрделіге ұстанымдарын ұстағанда ғана нәтижелі
болатынын ескертеді.
Бүгінгі дәуірде ХХғ дейінгі қызығу теориясындамытуға үлес қосқан
педагогтар мен халық ағарту қайраткерлерінің жолын қуушылардың бірі
педагогика ғылымдарының докторы, профессор Қ.Б.Жарықбаев болды. Оның
тұжырымдамасы боынша:
Қызығу шындықтағы заттар мен құбылыстарды беленділікпен танып, білуге
бағытталған адамының біршама тұрақты жеке ерекшілігінің бір көрінісі.
Қызығуда бір нәрсе ерекше таңдап, соған зейін қойылады. Адамды еліктіріп,
өзіне тартқан нәрсенәің бәрі қызығудың объектісі болып табылады.
Ойлау әрекеті негізінде мектеп жасындағы балалардың дүниеге көзқарасы
қалыптаса бсатайды, нақты ойлаудан (кіші мектеп жасындағы балаларға тән)
абстрактылы ойлауға (жоғары сынып оқушылары көшеді). Сөйтіп, олардың ой-
өрісі кеңиді.
Таным психикалық процестерінің (түйсік, қабылдау, зейін, ойлау,
сөйлеу т.б.) дамуымен бірге баланың психикалық қасиеттері де (қабілет,
бейімділік, мінез) қаоыптаса бастайды. Осыған байланысты ойлаудың
қабылдағыштық, бақылағыштық, білуге құмарлық, білімге қызығушылық,
тапқырлық, ізденімпаздық сияқты болымды жақтары жетіле түседі.
Оқыту процесінде оқушылардың қабылдаған, ұғынған, меңгерген, білімі
мен дағдылары шартты рефлексиердің ұзын тізбегі болып сеептеледі. Оқу
процесінде баланың белгілі іс-әрекетке деген бағыты, ниеті, құштарлығы және
ол әрекетті орындаудағы мінез-құлқы, белсенділігі, яғни адамның ішкі
мотивтері көрінеді және тәрбиеленеді.
Егер белгілі бір іс-әрекетке және пәнге деген ұнамды эмоциялық сезімі
ұзаққа созылып, бала көкейінде тұрақты орын алса, балада мақұсатқа
ұмтылушылық пайда болады. Мәселен, белгілі бір мамандықты таңдау, сол
мамандыққа қажетті пәндерді терең меңгеруге ұмтылу немесе өзіне қажет деп
есептейтін іс-әрекетпен шұғылдану. Мұндай мотивтер – болашақ перспиктивалық
бағыттағы сезімді оятатын мотивтер. Ол баланың өз еркімен, мақсатты түрде
өзін-өзі белгілі іс-әрекетке жұмылдырумен көрінеді.
Баланың ақыл-ой дамуында ең маңызды мотив-санаткерлік (интеллектік)
мотивтер. Бұған жататындар тиісті проблемалардың немес сұрақтардың жауабын
өздігінен шешуге талпыну, өз ақыл-ой әрекетінің маңызын түсіну, ол
әрекеттердің орындалуынан қанағаттану сезіміне бөлену, тағы да білсем,
көрсем деген танымдық қызықғушылықтың тууы. Бұл мотивтер бірін-бірі
толықтырып, бір түрден екінші түрге ауысып отырады.
Қазақ педагогикалық энциклопедиясы сөздігінде қызығушылыққа мынадай
анықтама береді. Қызығушылық - адамның дүниені тануға, білуге мұқтаждығы.
қызығушылық адамның өмірдегі нақты шындық көріністітерң жаңа бір фактіні
жете білуіне және сол арқылы іс-әрекетіндегі бағыты мен бағдарын, мақсатын
айқындауға мүмкіндік береді. Адамының ықызғушылығын қанағаттандыру, оны
одан әрі жаңа бір қызығушылыққа, дүниетанымның жаңа бір биік сатысына
жетектейді. Қызығушылықтың даму табиғаты неғұрлым күшейсе солғұрлым адамда
ықызыққан іс-әрекетін орындау, іске асыру ниеті пайда болады. Қызығушылық
туғызатын объекті болу керек. Бұл осы қасиеттің ерекшелігі. Ол адам
қызығушылығындағы белгілі бір мақсатқа жеруіне құрал ретінде қажет.
Сондықтан жас ұрпақ тәрбиесінде, оларға білім беруде қолданылатын әдіс-
тәсілді қызығушылық туғызу белгілі дәрежеде маңызды ролге ие болады.
Адамдағы қызығушылықтың тұрақтылығы оның қызығушылығының уақыт ұзақтығы мен
оған жету жоландағы шапшаңдыққа байланысды. Оған қоса көп қызығудан туған
мақсатқа жету жоландағы қиындықты жеңе алуына байланысты.Ада айналасындағы
сан алуан заттарға ерекше көңіл бөліп, қызығып отырады. Қызығуда үлкен орын
алатын психикалық әрекеттердің бірі –тілек. Адам бір нәрсені тілейді, бір
нәрсені қалайды, мұның бәрі мұқтаждықтан пайда болады. Бұл жөнінде Маркс
пен Энгельс “Неміс идеологиясында” мұқтаждық тілектің негізінде пайда
болады дегенді айтады. Қызығушылық әр уақытта адам зейінінің қызығатын
заттарына, бет алып түйдектелуді керек етеді. Адам бір нәрсеге қызығу үшін
қызығатын нәрселер адамға жағымды эмоциялық сезімдер туғызу керек. Егер
адаға заттар таңқаларлықтай әсер етпесе, онда адам ол заттарға еш уақытта
қызықпайды. Адам қызығуүшін оның көңілі көрерінкі болу қажет.
Белгілі психолог Т.Тәжібаевтың зерттеуі бойынша қызығушылыққа былай
сипаттама береді: Қызығушылық дегеніміз мұқтаждықты, ізгілікті
қанағаттандыруға жұмсалатын, белсенді зейін мен жағымды эмоциялық сезімдер
туғызатын психикалық күй. Қызығу өте күрделі процесс. Баланың қызығуын оның
әдеттерімен салыстыруға болмайды.Бір әрекетті бірнеше рет қайталап, әбден
жаттығып, өзінде әдет пайда болдырудың нәтижесінде оның еңбегі бір түрлі
қонымды, қиыстырулы, тәртіпті болып келеді. Мысалы, бала күнде оқуға сағат
8 ден екшікпей келетін болса, оны жақсы әдет деп айтуға болады. Бірақ оны
баланың қызығуы екен, сондықтан ерте тұрып, ерте келеді деп айтуға
болмайды.
Қызығу - адамның саналы әрекеті. Адамның алдына мақсат қойып,
өздерінің ерік-жігерін жұмсап, кейбір заттармен үнемі шұғылдандырып
отырады. Мәселен, оқушылар оқуға қызығу үшін олар оқулықтың мазмұнын
түсінулері қажет. Егер оқуылардың оқуға ешбір түсінігі болмаса, оларды
қызығуда болмайды. Адамның негізгі қызығуларын мына төмендегіше бөлуге
болады:
1. Мақсатты қызығу. Адам кейбір уақытта алдына бір мақсат, міндет қойса,
сол мақсатына жетуді қызық көреді.
2. Әрекеттік қызығу. Мұнда адам алдына бір үлкен міндет қойсай істейтін
ісінің нәтижесі қандай болатынына қызықпай тек атқаратын еңбегінің ағымына
қызығады.
1. Қорытындыға қызығу (нәтижеге). Адам кейбір кезе істейтін еңбегінің
нәтижесіне қызығады. Бір нәтижеге жетуді көздеп, әрекет етуі, барлық
күшін соған жұмсайды. Адамның қызығуын осылайша үш түрге бөлу – шартты
нәрсе.
Қызығу – оқу-тәрбие жұмысында өте керекті шарттар болып табылады. Оның
балалардың жақсы оқуына, оқығанын жақсылап ұғып алуына, балаларды әдепті
етіп тәрбиелеуде, олардың бойынан адамгершілік қасиеттері енгізуде ықпалы
зор. Егер баланың алдына тұтқанмүддесі, қызығуы болмаса, ол оқу пәндеріне ,
тәрбие жұмыстарына ешбір қызықпаса, оқудың да тәрбиенің де жемісі болмас
еді.
Қызығу нақтылы қоғамдық жағдаймен байланысты. Балалардың қызығуы өз
бетімен пайда болмайды, ортаның әсерінен, үлкендердің қылықтарынан пайда
болып отырады. Бала қандай әлеуметтік -қоғамдық жағдайларда тәрбиеленсе,
сол қоғамның алға тұтқан мақсаттары, міндеттері нақтылы жағдайда оған әсер
етіп, оның қызығуларын белгілеп, керекті қалыпқа салып бағыттайтынболады.
Осы айтылғанға орай, оқу-тәрбие жұмысында балаларды айналасындағы тұрмыспен
таныстырып, әлеуметтік құрылыстың түрлі табыстарымен хабардар етіп отыру
керек. Баланың қызығулары олардың жас өзгешелігімен де байланысты, сол
себеппен, оқу-тәрбие жұмысында түрлі жастағы балалардың өздеріне лайықты
қызығулардың болтынын ескеріп отыру қажет. Мектеп жасындағы балалардың
қызығулары көбінесе ойынмен байлынысты.
Қызығудың пайда болуы мен жақсы дамуында білім өте үлкен орын алады.
Адамның білімі өте көп болса, қызығушылығы да көп болады.
Баланың ел-жұрт байлығымен, туған жер – суымен, қоғамдық құрылыстың
түрлі салаларымен таныстырып отыру қажет. Егер балалардың Солтүстік мұзды
мұхит туралы ешбір білімі болмаса, онда оның қызығуы да болмайды.
Қызығудың дамуында балалар өздеренің күшіне сенетіндей болып,
өздерінің атқаратын жұмысына ынталы түрде кірісуі керек. Бала өзінің
істейтін жұмысынан бір нәтиже шығарып, басысқа жетіп отырса, онда олардың
көңіл-күйі де рухы да көтеріліп қалады. Басқа жұмыстарды да қызығып, ынтыға
істейтін болады. Сондықтан бала әр уақытта істейтін жұмысына, оның беретін
нәтижесіне сенімді болуы қажет. Ол үшін оларға қолдарынан келетіндей
тапсырма беру қажет.
Мектеп жасына дейінгі балалардың қызығулары ойын әрекетіне байланысты
болғандықтан, қызығулары онша тұрақты болмайды. Олар бұгін бір нәрсеге,
екінші күні бір нәрсеге қызығуы мүмкін. Бұл жастағы балалар көбінесе өзіне
айрықша әсер еткен нәрселерге көңіл бөліп, қызығып отырады. Ал мектеп
жасындағы (9-12 жастағы) балалардың қызығулары тұрақтала бастайды. Олар әр
нәрсеге әуес болады, көп заттарды білгісі келіп, олардың қайдан пайда
болғанын, неге олай екенін түсінгісі келеді. Кластағылар өз қызығуларын іс
жүзінде тәжірибемен байланыстырып, оларды жүзеге асара алатынын, не
аспайтынын белгіліп, ескеріп отырады. Көбінесе жүзеге асатын заттарға,
болмыстаға қызығады. Бұлардың қызығулары тұрақты келеді. Олар неге
қызығатынын ерте бастан ескеріп, алдына мақсат қойып, сол мақсатты жүзеге
асыру үшін әрекет етеді, олардың белсенділігін арттырып, көңіл-күйін де
көтереді. Сонымен психолог Т.Тәжібаев балаларды оқыту тәрбиелеу барысында
мынадай жайттарды ескертеді:
1. Балаларда танымтық қызығушылтары дами түсу үшін оқу сапасын жақсарту
қажет. Оқу мазмұнды, идеалды, тартымды болып келгені жөн.
2. Балалардың көркем әдебиетті көбірек оқу жағын қарастыру керек. Себебі,
осы арқылы оқушылар көпнәрсемен танысады, көпбілім алады, сөйтіп оқуға
деген қызығуы артады.
3. Балалардың өз бетімен, дербес жұмыс істеу жағын қарастырып отыру қажет.
Түрлі шараларды қолданып, мұғалім балалардың сабағында артта қалмауын
қарастырғаны жөн. Балалардың білім әрқашан жүйелі түрде бағаланып отыруы
тиіс. Бағалардың нәтижесін өздеріне айтып, мадақтап отырғаны дұрыс.
Мұғалім балалардың оқуын, тәртібін бағалау мәселесіне жауапты қарағаны
жөн. Мұғалімнің оқушыға қойған қате бағасы тым қатты әсер етеді.
Қызығу балаларда алғашқы кезде онша жарытылмайды. Дегенмен, бөбектерде
де қызығу элементтерінің барын байқауға болады. Қызығудың жақсы көрінетін
жері – мектеп. Мектеп жасындағы балаларда қарапайым тану қызығулары көріне
бастайды. Мектеп өмірі балаларда көптеген қызығулардың түрлерін туғызады.
Біртіндеп оқу қызығуларымен қатар спорттық, оқырмандық қызығулар
қалыптасады. Қызығу көбінде баланың бірнәрсеге бейімділігіне қарай
көрінеді.
Қызығу пәрменді, белсенді болу үшін, бала тікелей әркетпен айналысуы
қажет. Мұғалім балалардың қызығуларын тәрбиелеуде оларға әлі дн онша мәлім
емес, кейбір жанама қызығуоарын тауып, соларды тұрақтандыру жағын ойлауы
керек. Сонда ғана бала рухани өмірге бай, босқа зергуді білмейтін, еңбекті
сүйетін, жан-жақты қабілетті адам болып шығады деп тұжырымдайды қазақ
психологы Жарықбаев.
Әр түрлі жастағы оқушылардың танымдық қызығуларын өзіндік мазмұны,
ерекшеліктері зерттеушілер үшін қиыншылықтар тударады. Өйткені танымдық
қызығудың қалыптасуы және дамуы – жеке бастың дамуы барысында жүзеге асатын
өте күрделі үрдіс. Жалпы алғанда қызығудың қалыптасуы бала айналысатын іс-
әрекетке және жеке өмір тәжірбиесіне байланысты болады.
Блалалар жасына байланысты осы мәселенеі зеттеу бірқатар кеңестік
ғалымдардың жұмыстарында қарастырылған. Оларды атар болсақ: Н.Рыбникова,
Л.Гордон, М.Беляева, И.Цветкова, Л.Маневцева, Н.Постникова, К.Романова,
Р.Римбург, П.Сирбиладзе секлді ғалымдар мектеп жасына дейінгі балалардың
қызығуларын зерттеген. 60 жылдардың басында бастауыш мектеп оқушылары
бойынша А.Абдуллаева, М.Морозова, Чо Чун Силь, Ф.Гусейнова (бастауыш
оқушыларының қызығуларын зерттеу), А.Дусавидский, (оқушылардың танымдық
қызығулары дамуының ерекшеліктері), М.Щеломенцова (бастауыш мектеп жасында
танымдық қызығудың дамуында ғылыми-көркем кітаптардың ролі) атты еңбекртері
шықты. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығуларына жақын мәселелер
В.Дорохова, Р.Жданова, Е.Киричук, О.Саулина, Л.Трегубованың жұмыстарында да
қарастырылған.
Қызығу өте ерте жастан қалыптасады және оның алғашқы көріну түрі
әуестік, құмарлық түрінде болады.
Блалардың қызығуы өз бетімен пайда болмайды. Ол әлеуметтік ортаның,
ересектердің әсерінен пайда болады. Блалардың қызығулары олардың жас және
дербес ерекшеліктеріне байланысты болғаныдықтан, оқу–тәрбие жұмыстарын
ұйымдастыруда әр түрлі жаста балалардың өздеріне лайықты қызығулары
болатынын ескеру қажет.
1.2 Бастауыш мектептегі математика пәні мазмұнының құрылымдық
ерекшеліктері.
Тәуелсіз мемлекетіміздің саяси-экономикалық әлеуметтік даму жағдайының
ерекшеліктеріне қарай бұл күнде халыққа білім беру саласы және оның әр
буыны үлкен өзгерістерге ұшырауда. Осыған байланысты туындап отырған
мәселелердің бірі - ол бастауыш математиканы оқыту. Неміс математигі
К.Гаустің “Математика-ғылымдар патшасы, ал арифметика-математика ғылымдар
патшасы” деген ойына терең үңілсек, математика ғылымдар негізі екендігін
көреміз. Ендеше, ғылымда математика қолданбайтын сала жоқ деп айтуға
болады.
Техника, медицина, физика, химия, биология, экономика т.б сол сияқты
ғылым салаларына математика қазіргі кезеңде кеңінен қолданылуда. Ал қазіргі
кезең математика ғылымының өте кең және жан-жақты тараған уақыты.
Білім берудегі ізгілік адамның тұлға ретінде қалыптасып дамуына
математикалық білімнің үлкен үлесі бар. Сол себепті орта мектептің алдында
тұрған міндеттердің бірі - оқушылардың шығармашылық қабілетін барынша
дамытып, қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру.
“Математика” пәні бойынша бастауыш білім беру стандартындағы білім
мазмұнын, оның құрылымын анықтау төмендегідей ұстанымдарды ескеру арқылы
жүзеге асырылады
- ізгілендіру
- интеграция
- дидактикалық бірліктерді ірілендіру
Қазақстан Республикасының білім беру стандартында бастауыш мектепте
математиканы оқытудың мына сияқты мақсаттарға жетуді көздейтіндігі туралы
айтылады.
- бағдарлама мәжілісіне сай мөлшер мен деңгейде білім, білік және
дағдыларды игеру.
- Математика курсының мазмұны арқылы танымдық және коммуңникативтік іс-
әрекет пен өздігінен білім алуға және еңбекке бейімделу, сондай-ақ ата-
дәстүр, әдет-ғұрып, салт-сана, халықтық және ұлттық болмысты дүниежүзілік
мәдени мұралармен үндестіру арқылы баланы тұлға ретінде қалыптастыру.
- Оқушының ақыл-ойының математикалық стилін, интелектуалдық және ерік пен
сезімге қатысты сапаларын дамыта түсу.
- Негізгі мектепте оқуға, меңгерген математикалық білімдерін өмірде
қолдануға жан-жақты дайындауды жүзеге асыру.
Осы мақсаттардан математиканы оқытудың мына сияқты міндеттері айқындалады:
- Баланың тұлға ретінде қалыптасуына, оқушының ақыл-ойын дамытуға,
интелектуалдық және ерік пен сезімге қатысты белсенділігін қалыптастыруға
септігін тигізу.
- Математиканың нақты өмірде болып жатқан нақтықұбылыстарды жалпылауға және
қоршаған болмысты танып білуге көмектесетін ғылым болып табылатыны туралы
түсініктердің қалыптасуына әсер етеді.
- Оқушының өмір тіршілігіне және және мектептің келесі буынында оқуын
жалғастыруы үшін қажетті білім, білік, дағдыларды қалыптастыру.
Математикалық бастауыш білім мазмұнын, оның құрамы мен құрылымын
анықтау барысында педагогика ғылымы және оның озық тәжірибедегі ұтымды
идеялар мен үрдістер, тұжырымдамалар мен принциптер басшылыққа алынды.
Ұсынылып отырған білім мазмұны:
- Кіші мектеп жасындағы оқушыларды оқыту-тәрбиелеу және дамыту
тұрғысынан қойылатын талаптарға сәйкес.
- Дүниежүзіндегі аса дамыған және өркениетті елдердегі мөлшер мен
деңгейден төмен емес.
- Кіші жастағы оқушылардың жас ерекшелігіне және мүмкіндік өрісіне
сай.
- Қоршаған ортаның, әдет-ғұрыптардың, салт-дәстүрлердің,ана тілінің
өзіндік ерекшеліктерін және халықтық педагогиканың элементтерін пайдалануға
мүмкіндік береді.
- Бірсарындылықты және орынсыз қайталауды болдырмау сабақтаса
дамуды қамтамасыз етеді; өйткені оқушылардың дайын болуына орай білімді
толықтыра және кеңейте түсуді екі бағытта яғни, ауқымды ұлғайту және жоғары
өрлеу мүмкін болатындай сызықты-сатылы және блокты-модульді құрамда
түзілген.
- Оқушылардың мектепке дейінгі білімінің нақты деңгейін ескере оқу
материялының мектептің бастауыш буынында сыныпаралық тиімді бөлінуін
қамтамасыз етеді.
- Арифметикалық, алгебралық және геометриялық мәселелердің
пәнішілік үйлесімді байланыста және олардың өзара әсерін, әселесуін және
бірін-бірі байыта түсуін қамтамасыз етеді.
- Бастауыш мектептердегі басқа оқу пәндерінің мазмұнымен пәнаралық
байланыстарды ескереді.
- Теориялық және практикалық мәселелердің үйлесімді ара қатынасын
жүзеге асыру арқылы математикалық заңдылықтар, ержелер мен қорытындылардың
өмір қажеттілігі және мұқтаждығынан туындайтыннын көрсетіп беруге мүмкіндік
туғызады. Оны оқытып үйрету процесін оқу материалдарының ұолданылу
жиілігіне орайажыратып және жоспарлаған нақты нәтижеге жетуге бағдарлауға
мүмкідік береді.
Математикалық бастауыш білім мазмұны біртекті емес және екі деңгейді
қамтиды; міндетті және мүмкіндік деңгейлері.
Міндетті деңгейге бастауыш мектеп көлеміндегі берік игерілуге тиісті
материалдар жатады. Олар теріс емес бүтін сандардың ауызша және жазбаша
нумерациясы; аса маңызды шамалар және олардың өлшем бірліктері; жәй есептің
негізгі түрлері және оларды шешу және т.б. Осы деңгейдің материалын әр
оқушы қанағаттандырарлықтан төмен емес деңгейде игеруі тиіс.
Ал мүмкіндік деңгейлеріне, мазмұны тұрғысынан алғанда негізгі мәселемен
үйлесетін, алайда оқушының математикалық ой-өрісін кеңейтуге бағытталатын,
үйреншікті емес түрде ұсынылатын және де оны орындау шығармашылық іс-
әрекетпен ұштасатын материалдар жатады. Мұның бәрі міндетті деңгейдің
материалын кеңейте және тереңдете түсуге қызмет етеді. Математиканың
жүйелі курстарының аса маңызды тарауларын ілгеріде оқытып-үйретудің негізін
қалайды. Сондай-ақ балалардың дамуына әсерін тигізеді және негізгі
материалды терең меңгеріп алуға көмектеседі.Олар: теңдеулер оларды шешудің
әдістері, геометриялық фигураны нүктелер жиыны түрінде көрсетіп беру,
кесінділердің қосындысы мен айырмасын геометриялық әдіс арқылы анықтау,
берілген параметрлері бойынша геометриялық фигураларды салу, есептерді
теңдеулердің көмегімен шешу, қызықты логикалық тапсырмалар және т.б.
Осы қағидаларға негізделе отырып анықталған бастауыш мектеп
математикасының базалық білім мазмұны біршама кеңейді. Мұнда теріс емес
бүтін сандар, оларға қолданылатын арифметикалық амалдар және олардың
қасиеттері, аса маңызды шамалар мен оларды өлшеу қарастырылады, сондай-ақ
білім мазмұнына енген алгебра және геометрияның бастама элементтері және
шамалар арасындағы тәуелділікпен танысу, сан мен арифметикалық амаллдар
және математикалық қатынастар жөніндегі ұғымдарды жоғары деңгейде түсініп-
білуге көмектеседі. Әрбір жаңа ұғым оның мән-мағынасын аша түсуге септігін
тигізетін іс-әрекеттер мен практикалық жұмыстарды орындаумен және оны
қолдануды көздейтін қандай да біресептерді қарастырумен байланысты болады.
Сондықтан білім мазмұнына тексті арифметикалық есептердің жүйесі
енгізілген. Бастауыш мектептегі математика пәнінің бағдарламасына сәйкес 1-
4 сыныптарда геометриялық материалды оқыту көзделеді, оның негізгі
міндеттері оқушылардың нүкте, түзу сызық, сәуле, түзу кесінді, сынық сызық,
бұрыш, көпбұрыштар, дөңгелек, т.б. геометриялық фигуралар туралы айқын
түсініктерін және алғашқы ұғымдарын қалыптастырып, фигураларды бір-бірнен
ажырата білуге үйрету болып табылады.
2.1. Бастауыш сынып математика есептерін шығару іскерліктерін
қалыптастырудың негізгі бағыттары
Есеп адам өмірінде де, жалпы қоғамның өмір сүруі үшін де аса маңызды
рөл атқарады. Мәселе мынада, жеке адамның өзіне-өзі, сондай-ақ оның алдына
басқа адамдар (және қоғам) мен өмірлік жағдайлар қоятын мәселелерді
( есептерді) шешуге ақыл-ой иесі ретінде жеке тұлғаның бар қызметін,
өмірлік және ойлау іс-әрекетін бағыттайды. Осы себептен, адамның өмірлік
қызметі күн сайын мазмұны, рөлі, шешу үшін қолданылатын әдістері әртүрлі
есептерді шешумен сипатталады деуге болады.
Орыс тілінің түсіндірме сөздігінде ( С.И. Ожегов) есеп термині
орындалуға, шешілуге тиісті дегенді; пайымдау, есептеу арқылы орындалатын
жаттығу; зерттеуді және шешуді талап ететін күрделі мәселе. Проблема
орындалуы қиын күрделі дегенді білдіретіндігі айтылады. Бұл ғылымның әр
саласында есеп терминінің өзіндік арнайы түсіндірмесі бар екендігін
білдіреді.
Математиканы оқыту, есеп - оқытудың мақсаты ретінде де, оқытудың
құралы ретінде де қарастырылады. Оның көмегімен негізгі ұғымдар
қалыптастырылады, ұғымдардың арасындағы тәуелділіктер ашылады, оқушылардың
математикалық ойлауын өрістетуге, білімдерін өндірісте қолдануда,
табандылық, ізденгіштік, еңбек сүйгіштік қасиеттерін тәрбиелеуге жол ашады.
Есеп шығару кезінде математикалық ұғымдардың көбінің мағынасы анық
ашылып, нақтыланады. Мысалы, бастауыш сыныпта жай мәтінді есептер
арифметикалық амалдар мәнін ашу үшін пайдаланылады. Ойткені бұл сыныптарда
ол амалдардың анықтамасы берілмейді. Амалдар мәні оқушыларға әр түрлі
заттар жиыны мен практикалық операциялар негізінде түсіндіріледі. Оқушылар
жай сюжетті есептер шығарғанда бұл операцияларды ақыл-ойдың іс-әрекеттеріне
аударады. Арифметикалық мәтінді есеп (қысқаша есеп) терминін ұғым ретінде
анықтаған төмендегідей мәнді белгілер өзіне тән болатын математикалық
жаттығулардың ерекше түрі ретінде түсінеміз.
Ол мәнді белгілер:
а) табиғи тілде тұжырымдалған мәтіннің көмегімен берілетін жаттығу;
ә) мәтіннің мазмұнында білгілі бір өмірлік жағдай сипатталады;
б) мәтінде міндетті түрде сұрақ болады;
в) мәтіндегі сұраққа жауап беру ең болмағанда бір арифметикалық
амалдарды орындау барысында жүзеге асады.
Бастауыш мектепте есептер жай және күрделі болып қарастырылады.
Бағдарламада жай есептердің белгілі бір түрлерін біртіндеп енгізу
көзделген. Ондай есептерді дұрыс шығара білудің маңызы өте зор, өйткені
олардың шешу жоспарын құруда сәйкес амалды таңдап алу және негіздеп беру
үйретіледі.
Бастауыш сыныпта жай есептер бірнеше топ құрайды:
1) арифметикалық амалдардың мән-мағынасы жайындағы түсініктер
қолданылатын (қосындыны, қалдықты, бірдей қосылғыштардың
қосындысын табу, тиісінше және теңдей бөлу) есептер;
2) әртүрлі қатынастардың мән-мағынасы туралы түсініктер
қолданылатын (бірнеше бірлікке артық немесе кем сөз
тіркестері арқылы тура және жанама түрде тұжырымдалған, сондай-
ақ айырмалық, еселік салыстырумен байланысты) есептер;
3) арифметикалық амалдардың белгісіз компанентерін табумен (
белгісіз қосылғышты, азайғышты, көбейткішті, бөлінгішті,
бөлгішті) байланысты есептер;
4) пропорционал шамалардың ( сана, бағасы, құны; жылдамдық,
уақыт, қашықтық; тік төртбұрыштың ұзындығы, ені, ауданы)
арасындағы тәуелділікті қолданумен байланысты есептер;
5) үлес ұғымын қолдану арқылы шығарылатын есептер.
Осындай жай есептерді шығаруға ең негізгі мәселе – оған сәйкес амалды
таңдап алуға үйрету. Мұны нақты мысал келтіре отырып қарастырайық.
1-есеп. Оқушы 4 тор көз және 3 жолды дәптер сатып алды. Ол барлығы
қанша дәптер сатып алды?
Есепте заттардың әртүрлі екі тобы берілген және оларды біріктіріп,
сонда қанша заттың болатынын табу көзделіп отыр, яғни есеп қосу амалының
мән-мағынасын ашады. Мұнда есепке сәйкес амалды таңдап алу түрліше
көрнекілік арқылы түсіндіріледі:
а) мұғалім 4 және 3 дәптерді жеке-жеке, сонан кейін оларды біріктіріп
көрсетеді; демек, біріктіру- барлығы қанша зат болғанын анықтау; оған
сәйкес амал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
және түсіну біліктерін қалыптастыру
Жоспар
І.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1.1. Бастауыш сыныпта оқушылардың оқу-танымдық қызығушылығын дамытудың
психологиялық-педагогикалық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 6
1.2. Бастауыш мектептегі математика пәні мазмұнының құрылымдық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
ІІ. Негізгі бөлім
2.1. Бастауыш сынып математика есептерін шығару іскерліктерін
қалыптастырудың негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...25
2.2. Бастауыш сынып математика есептерін шығару талдау және түсіну
іскерліктерін қалыптастыру әдістеме
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..48
Сабақ жоспары.
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы бастауыш білімінің мемелекеттік стандартында:
... бастауыш сынып оқушысын белгілі бір қажетті біліктер мен дағдылардың
иесі, оқу әрекетінің субъектісі, әр түрлі мәдениеттермен өз көзқарасы
тұрғысынан диалогқа түсетін автор және жас ерекшелігіне сәйкес өз жолын
қалыптастыруға күш жұмсап еңбектенетін бала - деп қарау міндеті
анықталған. Бұл міндет осы уақытқа дейін оқытудың көздейтін негізгі мақсаты
– балаларға білім беру екендігі қазіргі кезде бір жақты жеткіліксіз деп
есептеледі. Себебі, мектеп оқушыларға білім берумен қанағаттанып, сол
білімді нақты тәжірибеде қолдануға үйретпесе, онда бұл жеткіліксіз болар
еді. Демек, білімді тиісті жағдайда қолдану оқытудың көздейтін негізгі
мақсаты болып саналады.
Қазақстан Республикасында жастарға білім беру процесі халқымыздың
ұлттық дәстүр салтына, мәдениетіне, экономикасына және саяси өміріне
негізделіп іске асырылады.
Міне, осыған орай, Заңда көрсетілген білім беру жүйесінің
негізгі міндеттерін еске түсірген жөн. Олар:
- жеке адамның рухани және күш-қуат мүмкіндіктерін ашу, адамгершілік
пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру, әрбір
адамды дамыту үшін жағдайлар жасау;
- азаматтықты, үйелменнің халықтың, қоғамның және мемлекеттің
алдындағы жеке адамның құқылары мен міндеттерін ұғынуды, сондай-ақ
Республиканың мәдени, қоғамдық, экономикалық және саяси өміріне қатысу
қажеттігін тәрбиелеу;
- Республика тұрғындарына жалпы және кәсіптік білім алу үшін мүмкіндіктер
жасау;
- Жеке адамның шығармашылық қабілеттерін және эстетикалық тәрбие беруді
дамыту;
-қазақ халқының мәдениетімен дәстүр салтын оқып үйрену үшін жағдайлар
жасау.
Білім мазмұнына деген мұндай жаңаша көзқарас ең алдымен білім, білік,
дағдыларды меңгерудің негізгі ретінде оқушы дамуы мен тәжірибесін
қамтамасыз ету міндеттерін шешуді көздейді. Басты кезекте бастауыш сынып
оқушыларының игеруге қажетті білім, білік, дағдылар жүйесін зерттеуді қажет
етеді. Бұл зерттеуде оқушы игерген білім, білік, дағдылар жүйесін тексеру
мен бағалаудың рөлі ерекше.
Білім – адамзаттың жинақтаған тәжірибесі , заттар мен құбылыстарды,
табиғат пен қоғам заңдарын тану нәтижесі. Білімді жеке адамның игілігіне
айналдыру үшін, оны ойлау операциясы – талдау, синтездеу, салыстыру, жіктеу
және жинақтау арқылы терең ұғынуы қажет. Оқушы ойлау операциясына сүйеніп,
өз білімін шындыққа айналдырады. Бұл дамытып оқытудың негізгі ережесі, яғни
оқушылардың таным іс-әрекетін дамыту, оларды өз бетімен ізденуге, зерттей
білуге және жаңа білімді еркін игеріп, бастауыш математика курсының
есептерін шығаруда ешқандай қиындықсыз, меңгерген дағдыларын қолдана
білуге үйрету.
“Білім беру – бұл қоғам мүшелерінің адамгершілік, интелектуалдық
мәдени дамуының жоғары деңгейін және кәсіби біліктілігін қамтамасыз етуге
бағытталған тәрбие беру мен оқытудың үздіксіз процесі”. Осыған орай
бастауыш сынып оқушыларының жетілуіне өркениетте жағдай туғызу қажет.
Диплом жұмысының көкейкестілігі:
Бүгінгі егеменді мемлекетімізде өскелең ұрпаққа тәрбие мен білім
беруде, олардың өзіне тән жеке дербес ерекшеліктерін, оларды жан-жақты
дамытуда келелі жұмыстар жасалуда. Осы тұрғыдан қарастыра келе білім беруді
ұлттық сипатта қабілеттерін ашу, тәрбиелеу негізге алынуда.
Математикалық теорияны меңгеретін, шығармашылық және өзіндік ойлау
қабілетін дамытатын оқу іс-әрекетінің маңызды түрі – математика есептерін
шығару. Сондықтан оқытудың тиімділігі көбінесе есеп шығаруды үйретуді
ұйымдастыруға байланысты. Есепті оқушы қиналмай табатын ережелерді
механикалық және тура қолдау арқылы шығаруы мүмкін: оны оқушыға мұғалім
айтады немесе оқулықтан қарайды. Бұл жерде ешқандай ойдан ешнәрсе
шығарудың, интелекттің қажеттілігі болмайды, есептерді шығарудан оқушы
ережені пайдалануға белгілі бір тәжірибе ғана алады, механикалық танымның
кішкене жетелеген мақсатына ғана қол жеткізеді.
Бастауыш сыныптарда математика пәні ерекше мәнге ие болады, оны
оқытуға басты назар аударылады. Пәннің атқаратын қызметін негізге алсақ,
бастауыш мектепте математиканы оқыту бастауыш сынып оқушыларына
математикалық білімді меңгерту және оларды өмірде пайдалануға қажетті
біліктілік, дағдылармен қамтамасыз ету мақсатын көздейді. Осы мақсаттан
диплом жұмысымның тақырыбын “Бастауыш мектеп жасындағы оқушыларда
математика сабақтарында оқу есептерін талдау және түсіну біліктерін
қалыптастыру” деп таңдауыма себепші болды.
Диплом жұмысының мақсаты:
Математика сабақтарында оқушылардың бағдарламада анықталған көлемі мен
деңгейіне қарай математикалық білімді, біліктілік пен дағдыны игерту.
Диплом жұмысының міндеті:
-Әрбір оқушы математика есептерін жүйелік тұрғыдан талдай білуге
үйрету;
-Математика есептерін шығару іскерліктерін қалыптастыруға қойылатын
талаптарды меңгерту;
Зерттеу пәні: Математика ( 4 - сынып)
Зерттеу объектісі: Математика сабақтарындағы оқушылардың есеп
шығарудағы іс-әрекеті.
Әдістері: Психологиялық – педагогикалық, ғылыми теориялық,
әдістемелік әдебиеттерді жиыстыру, талдау, сұрыптау, мектеп тәжірибелеріне
талдау жасау..
Дипломдық жұмыстың қысқаша мазмұны: Дипломдық жұмыс кіріспеден, 2
тараудан, әр тарау 2 бөлімнен, қорытынды және әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.1 Бастауыш сыныпта оқушылардың оқу-танымдық қызығушылығын дамытудың
психологиялық-педагогикалық мәселелері
.
Қазақстан Республикасы білім беру жүйесі қазіргі таңда өзгермелі және
өскелең талаптар мен қажеттіліктерді қанағаттандыра отырып, білім сапасын
әлемдік білім кеңістігіне кіріктіруге бетбұрыс жасауда. Бұл білім жүйесін
жетілдіру және оны сапалы деңгейге көтеруді алға тартады. Осыған орай
мектептің бастауыш сатысында оқыту мазмұнын жаңалау мен жаңа
технологияларды пайдалануға байланысты жетілдіру жұмыстары жүргізілуде.
Мұнда жеке тұлғаның рухын тәрбиелеуге, адамның адамгершілік болмысының
қалыптасуына басты назар аударылуда.
Қазіргі кезде бастауыш мектептерде оқыту мазмұнын жаңарту жұмыстары
жүргізіліп, одан әрі жетілдіріле түсуге даңғыл жол ашылды.
Бала өмірінде 6 жаста үлкен өзгеріс болатыны белгілі. Бала мектеп
оқушысына айналады. Бастауыш мектеп оқушыларының жас ерекшелігі өсіп
жетілуіндегі елеулі өзгерістермен сипатталады. Баланың мектеп жасына өтуі
оның іс-әрекетінің, қарым-қатынасының, басқа адамдармен қатынасының,
өзгеруімен байланысты түсіндіріледі. Негізгі іс-әрекет түрі оқу болады,
өмірі өзгереді, жаңа міндеттер пайда болады.
Бастауыш мектеп жасындағы баланың танымдық іс-әрекеті оқыту үрдісінде
жүзеге асады. Осы жаста қарым-қатынас шеңберінің кеңеюінің маңызы артады.
Баладағы өтіп жатқан осы өзгерістер педагогтардан бүкіл оқу-тәрбиелеу
жұмысын нақты мақсатқа бағыттауды талап етеді.
Оқу басқа іс-әрекетке қарағанда оқушылардың танымдық қабілеттерін
дамытады, дүниеге адамгершілік көзқарастарын бірте-бірте қалыптастырады.
Осы оқу арқылы олардың таным үрдісі (қабылдау, зейін, ес, қиял,
ойлау) дамиды.
Таным-ойдың білмеуден білуге қарай ұмтылдыратын ой-өрісінің күрделі
үрдісі. Оқушылардың нәтижелі оқуына әсер ететін сыртқы және ішкі күштер
немесе себептер болады. Оқушылардың білім алуда ілгері қарай басуына
себепкер болатын негізгі күш түрлі қайшылықтар. Бала білмеуден білуге қадам
басқанда әр түрлі қиындықтар мен қайшылықтарға кездеседі, оларды шешу, жеңу
нәтижесінде оқу міндеттері жүзеге асырылады.
Бастауыш мектеп оқушысының қабылдау тұрақсыз және ұйымдаспауымен
ерекшеленеді. Сонымен қатар оларда “білуге құмарлық, әуестік те байқалады.
Олар өздеріне күнделікті жаңа бір нәрсені ашып отыратындықтан қоршаған
ортаны қызығумен қабылдайды.
Олардың зейіні де еріксіз, тұрақсық болып келеді. Сондықтан бастауыш
мектепте балаларды оқыту мен тәрбиелеу үрдісі негізінен, зейінді
тәрбиелеуге бағытталады. Мектеп өмірі баладан ерікті зейінін жаттықтыруды
талап етеді. Балалардың ерікті зейіні оқу мотивтерімен бірге дамиды.
Бұл жастағы балалар өте сезімтал. Оның сезімі тәуелсіз және өте ашық
болады. Бұл жастағы балалардың қиялы өте шапшаң, фантазияға берілгіш
келеді. Балалардың қиялына мүмкіндік берсее оларды қандай да болсын бір
іске оп-оңай-ақ тартуғажеңіл. Сонда балалар қиын істерді де құштарлықпен
орындайды.
Адамның бүкіл өмір бойында оның даму үрдісі жүріп жатыр.
Психологиялық-педагогикалық бағыттағы әдебиеттерге сүйенсек, баланың жалпы
дамуы негізгі 3 факторға сай жүзеге асады. 1) Биологиялық фактор. 2)
Әлеуметтік орта немесе қоршаған орта. 3) Тәрбие, яғни оқу-тәрбие үрдісі.
Даму үрдісінде баланың таным белсенділігі арта түседі. 6-7 жастағы балалар
заттарды түсіне, түріне, көлеміне қарап ажырата бастайды, олардың
құрылысын, пайдалану тәсілдерін білгісі келеді. Күнделікті өмір барысында
бала шындық дүниенің құбылыстары мен заттарын анықтай білуге, адам
баласының жинақтаған бай тәжірибесін үйренуге талаптанады. Балардың бір
нәрсені құмартып білуге талаптануын таным ынтасы дейді. Балалар өте
байқағыш, еліктегіш, әр нәрсені үңіле қарайтын, көп нәрсе оларды ойлантады.
Балалар әдетте өзіне түсініксіз оқиғалардың, құбылыстардың сырын
білуге құмартады. Күн сайын олардың алдында жаңа сұрақтар туады. Сол
сұрақтардың жауабын олар ересектерден күтеді, өйткені олардың түсінігінше,
ересектердің білмейтіні болмайды. Мұндай ерекше сұрақтар балалардың ақыл-ой
еңбегімен шұғылданудағы ниетін, ықыласын сипаттайды. Сондықтан ересек
адамдар бала сұрағын жауапсыз қалдырмауға тырысқаны жөн. Себебі сұрағына
жауап ала алмаған бала келешекте сұраұ қоюдан жасқаншақтайды. Ал бұл
баланың дүниені тануына кері әсер етуі әбден мүмкін.
Егер мектеп жасына дейінгі балалардың қызығуы ойын іс-әрекетімен
байланысты болып келсе, бастауыш сынып жасында қызығудың дамуы оқу іс-
әрекетінде жүзеге асырылады. Кеңестік психологтар зерттеулері бойынша жеті
жастағы оқушыны мектепке қатысты жағдайлардың барлығы қызықтырады: жаңа
адамдар (мұғалім, сыныптағы оқушылар), жаңа орын(мектеп, сынып), іс-
әрекеттің жаңа түрі (оқу) т.б.
Бастауыш сынып оқушыларының зейіні тұрақсыз, құбылмалы. Бұл оқушылар
әлі өз зейінін басқаруды игермеген. Сондықтан да оқу процесінің әр сәтінде
олардың сезім мүшелерін тиісті объектіге бағыттап, зейінін үздіксіз
тұрақтандыруға ерекше көңіл бөлу қажет болады. Психологтар зейінді танымдық
әрекетті ұйымдастырудың негізгі түрі деп есептейді.
Зейін дегеніміз – сананы белгілі бір объектіге шоғырландырып, ол
объектінің біздің санамызда бейнеленуін қамтамасыз ететін психикалық
процесс.
Егер балада зейін қою қабілеті болмаса, оқу, ұғыну жөнінде айтудың
қажеті болмас та еді.
Зейіннің танымдық ролі жөнінде К.Д.Ушинский:”...зейін сыртқы танымдық
дүниенің санға енетін адам жан дүниесінің бірден-бір есігі, олай болса,
ешбір білімдік ұғым бұл есікті аттап өте алмайды, онсыз ешбір ұғым баланың
жан дүниесіне жете алмайды”-деген еді.
Ал Я.А.Каменский зейінді заттар ен құбылыстардың адам санасында
бейнеленуіне мүмкіндік беретін “ақылдық сәулесі” деп атаған еді. Ол:”өз
оқушысының қызығушылығын және зейінділігін ойламаған оқытушы білім бере
алмайды. Оқушылар үшін мұғалімнің уысы ғылымның арнасы ағатын қайнар бұлақ
тәрізді, оқушылар осы қайнардың ағытылу сәтін дер кезінде сезініп, зейіннің
түтіктерін тоса қоюға дағдылануы керек және бұл үшін олардың әр нәрсеге
деген қызығушылығы мен зейінін оята алу қажет”,-деді.
Зейін белсенділігіне қарай – ырықсыз, ырықты, үйреншікті деп үш түрге
бөлінетіні белгілі. Оқу жұмысын ұйымдастыруда бұлардың әрқайсысының өзіндік
орны, мәні, мағынасы бар.
Ырықсыз зейін дегеніміз- сананың объектіге еріксіз бағытталуы. Мұнда
адам осыны көрейін, білейін деп арнайы мақсат қоймайды. Айрықша әсерлі сөз,
әдемі зат немесе көрініс, бұрын көріп естімеген жаңалық, хош иіс адам
сансын еріксіз баурайды, ырықсыз зейін тудырады.
Бастауыш сынып оқушыларында ырықты зейіннен гөрі ырықсыз зейін басым
болады. Сондықтан да сабақ процесінде оқушыны таңдандыратын қызықты, әдемі,
көрнекі заттар, шығармаларды пайдаланып, олардың ырықсыз зейініне сүйене
отырып, сол зейінді тұрақтандыруға, біртіндеп ырықты зеіннің қалыптасуына
көңіл бөлу қажет. Бұл үшін оқу материалының нақтылығы, мазмұндылығы,
тартымдылығы, ол сабақтың жандылығы, эмоциялық сезімге толылығы, қызықты
болуы қажет.
Ырық ты зейін дегеніміз – тиісті объектіге саналы түрде көңіл аудару.
Мұнда адам тиісті объектіге мақсатты түрде, сол объектіні танып, білу
қажеттілігін мойындай отырып, өзін-өзі іштей баыттап, ерік-жігерін
ұйымдастыра отырып зейінін қояды.
Мектептегі ақыл-ой, оқу әрекеті әрдайым тартымды, қызықты бола
бермейді. Бала үшін қызық емес, тіпті оларды жалықтыратын, бірақ білуге
тиіс, қажет материалдар болады. Бұл үшін бастауыш сыныпта оқушының даму
аясына сай мақсатты, тартымды оқу әрекеті ұйымдастырылады. Оқу әрекеті
түрлендіріп, бір түрден екінші түрге ауыстырып отырады. Әрекеттің жаңа түрі
оқушының ырықты зейінін оятып, тұрақтандырып отырады.
Алғашқы оқу жұмысына үйретуде белгілі бір оқып-үйреніп отырған пәнде
баланың зейінін ерекше шоғырландыру керек. Ол үшін баладан сабаққа
дайындалуда іштей оқуды талап ету, баланы зейінін ұзақ уақыт сақтай
білуге, тұрақтандыруға үйрету қажет.
Үйреншікті зейін дегініміз – сананы адамның өзі үшін маңызды, қажетті
объектіге шоғырландыруы. Үйреншікті зейін адам өзінің белгілі мақсатқа
ұмтылуы, ынталануы, қажеттігін қанағаттандыру негізінде пайда болады және
белгілі бір іс-әрекетті қажеттілік ретінде мойындайды. Мұнда еріжігер
қажеттігі азаяды.
Зейіннің бұл үш түрі бір-бірімен тығыз сабақтас, тәжірибелік іс-
әрекет барысында бірін-бірі байытып, бір түрден екінші түрге ауысып
отырады. 4;14
Бастауыш мектеп оқушыларының қабылдауы тұрақсыз және ұйымдаспауымен
ерекшеленетіні белгілі.
Қабылдау – адамға тікелей әсер ететін заттың я құбылыстардың адам
санасында толық бейнеленуі.
Қабылдау процесін дамытып, қалыптастырып отыру басқа да психикалық
процестермен, яғни, ойлану, сөйлеу, есте сақтау, сезім-эмоциясымен тығыз
ұщтастырылып, жалпы, баланың дүниетаным шеңберін кеңейтіп отыруды талап
етеді. Қабылдау адамның дүниені танып білу саласындағы тікелей таным
процесіне жатады.
Баланың дүниетанымын дамытып, оны үнемі өрістетіп отыру әрбір пән
мұғалімі мен тәрбиешілердің, ата-аналардың жалықпай жұмыс істеп, ұстаздық
ісін барынша шыңдай берулерін қажет етеді. Оқу әрекет балаға өзінің есте
сақтау үрдісін басқаруды талап етеді. Ал ес процесінде бұрын қабылдаған
заттар, құбылыстар адам санасында бейнеленеді. Тиісті оқуматериалының
мазмұнына оқушы мақсатты түрде зейін қойып, санылы ұғынып қабылдағанда еске
сақтау саналы да ұзақ болады.
Бастауыш сынып оқушылары материалды, көбінесе, сөзбе-сөз жаттап алады.
Олар материалды есіне қалдырғанша оқи береді. Бұлайша есте қалдыруға
материалдың қысқалығы әрі жинақтылығы себеп болады. Балалардың сөздік
қорының аздығы да өз сөзімен айтуға мүмкіндік бермейді. Сондықтан мұғалім
бір жағынан, материалды өз бетінше айта білуге үйрету қажет. Баланың оқыған
нәрсесінің мәнін түсіне алуы - оның материалды өз сөзімен айта білуі болып
табылады. Осылайша есте қалдыру үшін және жақсы тұ-үсіну үшін оқитын
материалды бірнеше мағыналы бөліктерге бөлу, оның жоспарын жасау қажет.
Бастауыш сынып оқушылары бұл жағына өте шорқақ екенінде, психологиялық
зерттеулер көрсетіп отыр.
Бастауыш мектеп балаға белгілі бір білім ғана беріп қоймай, оны жалпы
дамыту, яғни сөйлеу, оқу қоршаған ортаға дұрыс кзқараста болу, жағдайларды
объективті түрде бақылап, талдау жасауға үйрету, ойын дұрыс айтуға,
салыстыра білуге, дәлелдеуге, сөйлеу мәдениетіне үйретеді.
Бастауыш сынып оқушысының зейіні тұрақсыз, қабылдау мүмкіндіктері де әр
түрлі болады. Дегенмен әр баланың бір нәрсеге бейімі болады.
Бейімділік – оянып келе жатқан қабілеттің алғашқы белгісі. Баланың
жасырын тіпті тым тереңде жатқан қабілеттерінің көрінуіне мүмкіндік жасау
тек оқыту үрдісі кезінде үлкендердің басшылығымен жүзеге асады.
Педагогика ғылымы еш нәрсеге бейімі жоқ, қабілетсіз адам болмайды деп
дәлелдейді. Сол себепті, балалардың қабілетін кеңінен өрістете дамытуға тек
мектеп қана мақсатты түрде ықпал ете алады.
Қабілет – оқушылардың жекелік айырмашылықтары. Қабілеттер әр адамда әр
түрлі дәрежеде болады. Бала бойындағы қабілеттердің алғы шарты нышан болып
табылады. Қабілет әрекетте байқалып, қалыптасып, дамып отырады. Яғни,
қабілет туа біткен қасиет емес, олар өмір сүру барысында қалыптасып, дамып
отырады.
Қабілет- әр адамның белгілі бір іс-әрекет түріне икемділігіне немесе
мақсатқа бағытталған бір іс-әрекетке ұйымдасқан түрде бейімделуінен
байқалады.
Оқыту барысында оқушының оқу-танымдық қызығушылығын қалыптастырып,
дамыту ерекше орынадады. Олардың қызығушылығы арқан сайын қабылдау
қыбілеттері жетіле түседі. Сондықтан қызығу оқу процесінде өте маңызды орын
алады. Осы мәселе жөнінде ерте кездерде көптеген психологтар мен педагогтар
зерттеген. Олардың тұжырымдарына тоқталар болсақ белгілі психолог У.Мак
Дугал (1871-1938) баланың қызығуларын соқыр сезімдерге теңейді. Баланың
қызығулары ерте бастан нәсіл арқылы соқыр сезімдер, инстингтер ретінде ата-
анасынан көшіп отырады. Қызығу мұқтаждықтан пайда болмайды, ол әсер етуші
заттармен, сыртқы дүниемен байланыспайды дейді. Э.Торндайктың (1874-1948)
айтуынша, балының қызығулары сыртқы дүниенің, қоғамның әсерінен жүре пайда
болады. Бұлар дағдылану мен әрекеттенудің нәтижесі ретінде ғана пайда
болып, бұл екеуінсіз ешбір қызығу пайда болмайды дейді. Бірінші теория
қызығуды биологиялық тұрғыдан түсіндірсе, екіншісі-механистік бихиоризм
(қылықпсихологиясы) принципімен орйластырады.
Неміс педагогы И.Ф.Гербарт өзінің оқыту теориясының негізіне әр
саладағы қызығушылықты алған. Ол баладағы қызығушылықтар қоршаған дүниені
танып-білуге немесе қоғамдық өмірге араласуға байланысты болады. Сондықтан
мұғалім өзбілімін жан-жақты жетілдіре отырып, оқушыны қызықтырып оқыту
керек екендігін айтқан.
Оқушыға деген ерекше сүйіспеншілікті, құрметті талап ететін бағытты
терең ұстанған орыс халқының ұлы педагогы К.Д.Ушинский оқыту үрдісінде
қызығу мен қызықтыру мәселесі төңірегінде көптеген тұжырымдама жасаған.
Оның пайымдауынша қызығушылық сапалы оқудың негізгі жолы, ешбір қызығусыз
тек қана зорлық күшімен жүргізілген оқу оқушы бойындағы білім алуға деген
құштарықты жояды дей отырып ол ”Қиын оқуды балаға қызғуылықты ету, міне
бастауыш оқудың ең негізгі міндеті” –деген құнды пікірді қалдырды. Оның
тұжырымдамасының жетекші идеясы: оқу-оқушының ең негізгі жауапты ісі,
еңбегі бола тұра қызық, тартымды болып, бірақ көңіл көтеру ісіне айналмау
керек.
ХІХ ғ. екінші жартысы мен ХХ ғ.басында қызығушылық теориясын дамытуға
үлес қсқан педагогтар мен халық ағарту қайраткерлерінің тамаша тобы
қалыптасты. Солардың бірі – Ы.Алтынсариннің ағартушылық педагогикалық
мұралары.
“Ол ең алдымен, ағартушы педагог. Ал оның ақындығы мен жазушылығы
оның мақсатына, сол ағартушылық -педагогтік істеріне бағындырылған”-деп
жазады педагогика тарихын зерттеушілер. Бұған дәлел: өзінің тарихи-
мәдениеттік және педагогикалық құндылығы жағынан тамаша ескерткіш болып
табылатын “Қырғыз хрестоматиясы” (1879) енгізілген әңгімелері оқиғаларының
қызықты болуына Ы.Алтынсарин аса көп көңіл бөлген. Ұлы ағартушының
баладарды мектепке тарту және оқуға қызықтыру жөніндегі пікірлері Н.М.
Ильминскийге жазған хаттарында анық көрінеді. Мәселен, 1871ж.31 тамызда
жазған хатында “Артта қалған халықты қызықтырып, оларды мектепке тарту үшін
мектептерде жақсы білім беретін болсын” десе, 1876 ж3 желтоқсанда жазған
хатында”Бірінші кітапша үшін Паульсонның кітап түзу тәртібін ұстамақпын,
әрине оны қырғыз балаларына бейімдей отырып, мысыалдарды қосқым келмейді,
өйткені сұрапыл өмірде өскен қырғыздарға(қазақтарға” жалпы алғанда
елеулірек заттар керек. Мен тәжірибе жүзінде қырғыз балаларының мысалдарды
қандай көңілсіз түрмен оқитынын жақсы білемін. Менің пікірімше, қырғыз
балалары үшін күлдіргі ертігілер, өсиет берерлік жұмбақ және жаңалықты жете
білуге әуеетерлік әңгімелер анағұрлым қонымды келеді” деп атап көрсеткен.
Ы.Алтынсарин қазақ мектептеріне керекті мұғалім, оны даярлау, мұғалім
бойынан табылуға тиісті қасиеттер туралы мәселелерге көп көңіл бөлген.
Ы.Алтынсариннің пікірінше, педагогикалық жұмыста барлық іс мұғалімнің
оқытудың ең жақсы тәсілдерін табуында, балалармен дұрыс сөйлесе білуінде,
сабақты қызықты өткізуінде. Ол әрине, өзінің қарамағындағы еңбек еткен
мұғалімдерден осындай қабілетті байқаса, қуанып отырған. Бұған дәлел
ретінде 1881ж 4 қазанда Н.Н.Ильинскийге жазған хатынан мысал келтірейік.
“Григорьев оқыту жөнінде одан қабілеттірек болып шықты, оны балалар, ол
балаларды жақсы көреді, ең бастысы-балаларға берген сабақтарын қызықты және
қонымды етіп түсіндіре біледі”.
Ы.Алтынсарин сияқты таза педагогтік қызмет атқармағанымен, үлкенге де
кішіге де, малшыға да , жалшыға да тәлім-тәрбиелік, өнегелік өсиеттерімен
ұмытылмас ұстаз болғандардың бірі-өз дәуірінің ұлы ақыны Абай.
Абай шығармаларында әрбір педагог үшін керекті тұжырым көп-ақ.
Тақырып төңірегінде өзімізге тәлім етер өнегілік ойлары төмендегідей: ”жас
бала анадан туғанда екі түрлі мінезбен туады. Бұлар тәннің құмары, бұлар
болмаса, тән жанға қонақ үй бола алмайды, һәм өзі өспейді, қуат таппайды.
Біреуі білсем екен демелік. Не керек соған талпынып, жалтыр-жұлтыр еткен
болса, оған қызығып, ол не? Бұл не? Ол неге өйтпеді, бұл неге бүйтеді? Деп
көзі көрген, құлағы естігеннің бәрін сұрап, тыныштық көрмейді. Мұның бәрі –
жан құмары, білсем екен, көрсем екен деген”.
Абай балада болатын “білсем” құмары туа біткен құмарлық қызығу екенін
дәлелдейді. Осы туа болатын танымдық қызығуды жоғалтып алай, әрі қарай
дамыту мұғалімге жүктелетін міндет. Өйткені, туа біткен құмарлықты дұрыс
тәрбиелей алмасақ, Абай айтқандай, “білуге құмарлықты шектеу, талаптанбау,
- имансыздық”.
Орынборда Алтынсарин салдырған “Учительская школаға” түсіп, оқып оны
1895 ж бітірген А.Байтұрсынов – оқу-ағарту саласында ұзақ еңбек етіп, жалпы
мектеп ісін жолға қоюға көп күш салған, бала оқытып, ұстаздық құрған,
оқушыларға білім берудің бірінші сатысы бастауыш мектепке қатты назар
аударып, оның оқу-әдістемелік тұрғыданжетілуіне атсалысқан ағартушы ғалым.
Қазақ тілін талдап-тану жұмыстарын жүргізуде өзіндік орны бөлек педагог. Ол
қазақ бастауыш мектептерде басқа білімдермен қатар қазақ тілінің дыбыс, сөз
сөйлем жүйелерін де үйрету керек” дегенді өзіне міндет етіп қояды да, сауат
аштыру және тілді үйрету әдістемесі жөнінде өзінің бірнеше мақалаларын
жариялады. Бұл еңбектерде А.Байтұрсынов біріншіден оқытатын адам бала оқыту
ғылымын жақсы білуі, екіншіден, дыбысты жақсы айыру керектігін, үшіншіден,
балаларды дыбыспен жаттықтырып, оқыту керектігін айтқан. Бұлардың бәрі –
балаларды қиналмай, оңай оқытуғакерек нәрселер. Қиналмай оқыса, оқуға
балалар қызықпақшы, балалары тез хат білсе, ата-аналары балаларын оқытуға
ықыластанбақшы” деп, ол балаларды оқуға қызықтырудың жолы: жнңілден ауырға,
оңайдан қиынға, жайдан күрделіге ұстанымдарын ұстағанда ғана нәтижелі
болатынын ескертеді.
Бүгінгі дәуірде ХХғ дейінгі қызығу теориясындамытуға үлес қосқан
педагогтар мен халық ағарту қайраткерлерінің жолын қуушылардың бірі
педагогика ғылымдарының докторы, профессор Қ.Б.Жарықбаев болды. Оның
тұжырымдамасы боынша:
Қызығу шындықтағы заттар мен құбылыстарды беленділікпен танып, білуге
бағытталған адамының біршама тұрақты жеке ерекшілігінің бір көрінісі.
Қызығуда бір нәрсе ерекше таңдап, соған зейін қойылады. Адамды еліктіріп,
өзіне тартқан нәрсенәің бәрі қызығудың объектісі болып табылады.
Ойлау әрекеті негізінде мектеп жасындағы балалардың дүниеге көзқарасы
қалыптаса бсатайды, нақты ойлаудан (кіші мектеп жасындағы балаларға тән)
абстрактылы ойлауға (жоғары сынып оқушылары көшеді). Сөйтіп, олардың ой-
өрісі кеңиді.
Таным психикалық процестерінің (түйсік, қабылдау, зейін, ойлау,
сөйлеу т.б.) дамуымен бірге баланың психикалық қасиеттері де (қабілет,
бейімділік, мінез) қаоыптаса бастайды. Осыған байланысты ойлаудың
қабылдағыштық, бақылағыштық, білуге құмарлық, білімге қызығушылық,
тапқырлық, ізденімпаздық сияқты болымды жақтары жетіле түседі.
Оқыту процесінде оқушылардың қабылдаған, ұғынған, меңгерген, білімі
мен дағдылары шартты рефлексиердің ұзын тізбегі болып сеептеледі. Оқу
процесінде баланың белгілі іс-әрекетке деген бағыты, ниеті, құштарлығы және
ол әрекетті орындаудағы мінез-құлқы, белсенділігі, яғни адамның ішкі
мотивтері көрінеді және тәрбиеленеді.
Егер белгілі бір іс-әрекетке және пәнге деген ұнамды эмоциялық сезімі
ұзаққа созылып, бала көкейінде тұрақты орын алса, балада мақұсатқа
ұмтылушылық пайда болады. Мәселен, белгілі бір мамандықты таңдау, сол
мамандыққа қажетті пәндерді терең меңгеруге ұмтылу немесе өзіне қажет деп
есептейтін іс-әрекетпен шұғылдану. Мұндай мотивтер – болашақ перспиктивалық
бағыттағы сезімді оятатын мотивтер. Ол баланың өз еркімен, мақсатты түрде
өзін-өзі белгілі іс-әрекетке жұмылдырумен көрінеді.
Баланың ақыл-ой дамуында ең маңызды мотив-санаткерлік (интеллектік)
мотивтер. Бұған жататындар тиісті проблемалардың немес сұрақтардың жауабын
өздігінен шешуге талпыну, өз ақыл-ой әрекетінің маңызын түсіну, ол
әрекеттердің орындалуынан қанағаттану сезіміне бөлену, тағы да білсем,
көрсем деген танымдық қызықғушылықтың тууы. Бұл мотивтер бірін-бірі
толықтырып, бір түрден екінші түрге ауысып отырады.
Қазақ педагогикалық энциклопедиясы сөздігінде қызығушылыққа мынадай
анықтама береді. Қызығушылық - адамның дүниені тануға, білуге мұқтаждығы.
қызығушылық адамның өмірдегі нақты шындық көріністітерң жаңа бір фактіні
жете білуіне және сол арқылы іс-әрекетіндегі бағыты мен бағдарын, мақсатын
айқындауға мүмкіндік береді. Адамының ықызғушылығын қанағаттандыру, оны
одан әрі жаңа бір қызығушылыққа, дүниетанымның жаңа бір биік сатысына
жетектейді. Қызығушылықтың даму табиғаты неғұрлым күшейсе солғұрлым адамда
ықызыққан іс-әрекетін орындау, іске асыру ниеті пайда болады. Қызығушылық
туғызатын объекті болу керек. Бұл осы қасиеттің ерекшелігі. Ол адам
қызығушылығындағы белгілі бір мақсатқа жеруіне құрал ретінде қажет.
Сондықтан жас ұрпақ тәрбиесінде, оларға білім беруде қолданылатын әдіс-
тәсілді қызығушылық туғызу белгілі дәрежеде маңызды ролге ие болады.
Адамдағы қызығушылықтың тұрақтылығы оның қызығушылығының уақыт ұзақтығы мен
оған жету жоландағы шапшаңдыққа байланысды. Оған қоса көп қызығудан туған
мақсатқа жету жоландағы қиындықты жеңе алуына байланысты.Ада айналасындағы
сан алуан заттарға ерекше көңіл бөліп, қызығып отырады. Қызығуда үлкен орын
алатын психикалық әрекеттердің бірі –тілек. Адам бір нәрсені тілейді, бір
нәрсені қалайды, мұның бәрі мұқтаждықтан пайда болады. Бұл жөнінде Маркс
пен Энгельс “Неміс идеологиясында” мұқтаждық тілектің негізінде пайда
болады дегенді айтады. Қызығушылық әр уақытта адам зейінінің қызығатын
заттарына, бет алып түйдектелуді керек етеді. Адам бір нәрсеге қызығу үшін
қызығатын нәрселер адамға жағымды эмоциялық сезімдер туғызу керек. Егер
адаға заттар таңқаларлықтай әсер етпесе, онда адам ол заттарға еш уақытта
қызықпайды. Адам қызығуүшін оның көңілі көрерінкі болу қажет.
Белгілі психолог Т.Тәжібаевтың зерттеуі бойынша қызығушылыққа былай
сипаттама береді: Қызығушылық дегеніміз мұқтаждықты, ізгілікті
қанағаттандыруға жұмсалатын, белсенді зейін мен жағымды эмоциялық сезімдер
туғызатын психикалық күй. Қызығу өте күрделі процесс. Баланың қызығуын оның
әдеттерімен салыстыруға болмайды.Бір әрекетті бірнеше рет қайталап, әбден
жаттығып, өзінде әдет пайда болдырудың нәтижесінде оның еңбегі бір түрлі
қонымды, қиыстырулы, тәртіпті болып келеді. Мысалы, бала күнде оқуға сағат
8 ден екшікпей келетін болса, оны жақсы әдет деп айтуға болады. Бірақ оны
баланың қызығуы екен, сондықтан ерте тұрып, ерте келеді деп айтуға
болмайды.
Қызығу - адамның саналы әрекеті. Адамның алдына мақсат қойып,
өздерінің ерік-жігерін жұмсап, кейбір заттармен үнемі шұғылдандырып
отырады. Мәселен, оқушылар оқуға қызығу үшін олар оқулықтың мазмұнын
түсінулері қажет. Егер оқуылардың оқуға ешбір түсінігі болмаса, оларды
қызығуда болмайды. Адамның негізгі қызығуларын мына төмендегіше бөлуге
болады:
1. Мақсатты қызығу. Адам кейбір уақытта алдына бір мақсат, міндет қойса,
сол мақсатына жетуді қызық көреді.
2. Әрекеттік қызығу. Мұнда адам алдына бір үлкен міндет қойсай істейтін
ісінің нәтижесі қандай болатынына қызықпай тек атқаратын еңбегінің ағымына
қызығады.
1. Қорытындыға қызығу (нәтижеге). Адам кейбір кезе істейтін еңбегінің
нәтижесіне қызығады. Бір нәтижеге жетуді көздеп, әрекет етуі, барлық
күшін соған жұмсайды. Адамның қызығуын осылайша үш түрге бөлу – шартты
нәрсе.
Қызығу – оқу-тәрбие жұмысында өте керекті шарттар болып табылады. Оның
балалардың жақсы оқуына, оқығанын жақсылап ұғып алуына, балаларды әдепті
етіп тәрбиелеуде, олардың бойынан адамгершілік қасиеттері енгізуде ықпалы
зор. Егер баланың алдына тұтқанмүддесі, қызығуы болмаса, ол оқу пәндеріне ,
тәрбие жұмыстарына ешбір қызықпаса, оқудың да тәрбиенің де жемісі болмас
еді.
Қызығу нақтылы қоғамдық жағдаймен байланысты. Балалардың қызығуы өз
бетімен пайда болмайды, ортаның әсерінен, үлкендердің қылықтарынан пайда
болып отырады. Бала қандай әлеуметтік -қоғамдық жағдайларда тәрбиеленсе,
сол қоғамның алға тұтқан мақсаттары, міндеттері нақтылы жағдайда оған әсер
етіп, оның қызығуларын белгілеп, керекті қалыпқа салып бағыттайтынболады.
Осы айтылғанға орай, оқу-тәрбие жұмысында балаларды айналасындағы тұрмыспен
таныстырып, әлеуметтік құрылыстың түрлі табыстарымен хабардар етіп отыру
керек. Баланың қызығулары олардың жас өзгешелігімен де байланысты, сол
себеппен, оқу-тәрбие жұмысында түрлі жастағы балалардың өздеріне лайықты
қызығулардың болтынын ескеріп отыру қажет. Мектеп жасындағы балалардың
қызығулары көбінесе ойынмен байлынысты.
Қызығудың пайда болуы мен жақсы дамуында білім өте үлкен орын алады.
Адамның білімі өте көп болса, қызығушылығы да көп болады.
Баланың ел-жұрт байлығымен, туған жер – суымен, қоғамдық құрылыстың
түрлі салаларымен таныстырып отыру қажет. Егер балалардың Солтүстік мұзды
мұхит туралы ешбір білімі болмаса, онда оның қызығуы да болмайды.
Қызығудың дамуында балалар өздеренің күшіне сенетіндей болып,
өздерінің атқаратын жұмысына ынталы түрде кірісуі керек. Бала өзінің
істейтін жұмысынан бір нәтиже шығарып, басысқа жетіп отырса, онда олардың
көңіл-күйі де рухы да көтеріліп қалады. Басқа жұмыстарды да қызығып, ынтыға
істейтін болады. Сондықтан бала әр уақытта істейтін жұмысына, оның беретін
нәтижесіне сенімді болуы қажет. Ол үшін оларға қолдарынан келетіндей
тапсырма беру қажет.
Мектеп жасына дейінгі балалардың қызығулары ойын әрекетіне байланысты
болғандықтан, қызығулары онша тұрақты болмайды. Олар бұгін бір нәрсеге,
екінші күні бір нәрсеге қызығуы мүмкін. Бұл жастағы балалар көбінесе өзіне
айрықша әсер еткен нәрселерге көңіл бөліп, қызығып отырады. Ал мектеп
жасындағы (9-12 жастағы) балалардың қызығулары тұрақтала бастайды. Олар әр
нәрсеге әуес болады, көп заттарды білгісі келіп, олардың қайдан пайда
болғанын, неге олай екенін түсінгісі келеді. Кластағылар өз қызығуларын іс
жүзінде тәжірибемен байланыстырып, оларды жүзеге асара алатынын, не
аспайтынын белгіліп, ескеріп отырады. Көбінесе жүзеге асатын заттарға,
болмыстаға қызығады. Бұлардың қызығулары тұрақты келеді. Олар неге
қызығатынын ерте бастан ескеріп, алдына мақсат қойып, сол мақсатты жүзеге
асыру үшін әрекет етеді, олардың белсенділігін арттырып, көңіл-күйін де
көтереді. Сонымен психолог Т.Тәжібаев балаларды оқыту тәрбиелеу барысында
мынадай жайттарды ескертеді:
1. Балаларда танымтық қызығушылтары дами түсу үшін оқу сапасын жақсарту
қажет. Оқу мазмұнды, идеалды, тартымды болып келгені жөн.
2. Балалардың көркем әдебиетті көбірек оқу жағын қарастыру керек. Себебі,
осы арқылы оқушылар көпнәрсемен танысады, көпбілім алады, сөйтіп оқуға
деген қызығуы артады.
3. Балалардың өз бетімен, дербес жұмыс істеу жағын қарастырып отыру қажет.
Түрлі шараларды қолданып, мұғалім балалардың сабағында артта қалмауын
қарастырғаны жөн. Балалардың білім әрқашан жүйелі түрде бағаланып отыруы
тиіс. Бағалардың нәтижесін өздеріне айтып, мадақтап отырғаны дұрыс.
Мұғалім балалардың оқуын, тәртібін бағалау мәселесіне жауапты қарағаны
жөн. Мұғалімнің оқушыға қойған қате бағасы тым қатты әсер етеді.
Қызығу балаларда алғашқы кезде онша жарытылмайды. Дегенмен, бөбектерде
де қызығу элементтерінің барын байқауға болады. Қызығудың жақсы көрінетін
жері – мектеп. Мектеп жасындағы балаларда қарапайым тану қызығулары көріне
бастайды. Мектеп өмірі балаларда көптеген қызығулардың түрлерін туғызады.
Біртіндеп оқу қызығуларымен қатар спорттық, оқырмандық қызығулар
қалыптасады. Қызығу көбінде баланың бірнәрсеге бейімділігіне қарай
көрінеді.
Қызығу пәрменді, белсенді болу үшін, бала тікелей әркетпен айналысуы
қажет. Мұғалім балалардың қызығуларын тәрбиелеуде оларға әлі дн онша мәлім
емес, кейбір жанама қызығуоарын тауып, соларды тұрақтандыру жағын ойлауы
керек. Сонда ғана бала рухани өмірге бай, босқа зергуді білмейтін, еңбекті
сүйетін, жан-жақты қабілетті адам болып шығады деп тұжырымдайды қазақ
психологы Жарықбаев.
Әр түрлі жастағы оқушылардың танымдық қызығуларын өзіндік мазмұны,
ерекшеліктері зерттеушілер үшін қиыншылықтар тударады. Өйткені танымдық
қызығудың қалыптасуы және дамуы – жеке бастың дамуы барысында жүзеге асатын
өте күрделі үрдіс. Жалпы алғанда қызығудың қалыптасуы бала айналысатын іс-
әрекетке және жеке өмір тәжірбиесіне байланысты болады.
Блалалар жасына байланысты осы мәселенеі зеттеу бірқатар кеңестік
ғалымдардың жұмыстарында қарастырылған. Оларды атар болсақ: Н.Рыбникова,
Л.Гордон, М.Беляева, И.Цветкова, Л.Маневцева, Н.Постникова, К.Романова,
Р.Римбург, П.Сирбиладзе секлді ғалымдар мектеп жасына дейінгі балалардың
қызығуларын зерттеген. 60 жылдардың басында бастауыш мектеп оқушылары
бойынша А.Абдуллаева, М.Морозова, Чо Чун Силь, Ф.Гусейнова (бастауыш
оқушыларының қызығуларын зерттеу), А.Дусавидский, (оқушылардың танымдық
қызығулары дамуының ерекшеліктері), М.Щеломенцова (бастауыш мектеп жасында
танымдық қызығудың дамуында ғылыми-көркем кітаптардың ролі) атты еңбекртері
шықты. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығуларына жақын мәселелер
В.Дорохова, Р.Жданова, Е.Киричук, О.Саулина, Л.Трегубованың жұмыстарында да
қарастырылған.
Қызығу өте ерте жастан қалыптасады және оның алғашқы көріну түрі
әуестік, құмарлық түрінде болады.
Блалардың қызығуы өз бетімен пайда болмайды. Ол әлеуметтік ортаның,
ересектердің әсерінен пайда болады. Блалардың қызығулары олардың жас және
дербес ерекшеліктеріне байланысты болғаныдықтан, оқу–тәрбие жұмыстарын
ұйымдастыруда әр түрлі жаста балалардың өздеріне лайықты қызығулары
болатынын ескеру қажет.
1.2 Бастауыш мектептегі математика пәні мазмұнының құрылымдық
ерекшеліктері.
Тәуелсіз мемлекетіміздің саяси-экономикалық әлеуметтік даму жағдайының
ерекшеліктеріне қарай бұл күнде халыққа білім беру саласы және оның әр
буыны үлкен өзгерістерге ұшырауда. Осыған байланысты туындап отырған
мәселелердің бірі - ол бастауыш математиканы оқыту. Неміс математигі
К.Гаустің “Математика-ғылымдар патшасы, ал арифметика-математика ғылымдар
патшасы” деген ойына терең үңілсек, математика ғылымдар негізі екендігін
көреміз. Ендеше, ғылымда математика қолданбайтын сала жоқ деп айтуға
болады.
Техника, медицина, физика, химия, биология, экономика т.б сол сияқты
ғылым салаларына математика қазіргі кезеңде кеңінен қолданылуда. Ал қазіргі
кезең математика ғылымының өте кең және жан-жақты тараған уақыты.
Білім берудегі ізгілік адамның тұлға ретінде қалыптасып дамуына
математикалық білімнің үлкен үлесі бар. Сол себепті орта мектептің алдында
тұрған міндеттердің бірі - оқушылардың шығармашылық қабілетін барынша
дамытып, қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру.
“Математика” пәні бойынша бастауыш білім беру стандартындағы білім
мазмұнын, оның құрылымын анықтау төмендегідей ұстанымдарды ескеру арқылы
жүзеге асырылады
- ізгілендіру
- интеграция
- дидактикалық бірліктерді ірілендіру
Қазақстан Республикасының білім беру стандартында бастауыш мектепте
математиканы оқытудың мына сияқты мақсаттарға жетуді көздейтіндігі туралы
айтылады.
- бағдарлама мәжілісіне сай мөлшер мен деңгейде білім, білік және
дағдыларды игеру.
- Математика курсының мазмұны арқылы танымдық және коммуңникативтік іс-
әрекет пен өздігінен білім алуға және еңбекке бейімделу, сондай-ақ ата-
дәстүр, әдет-ғұрып, салт-сана, халықтық және ұлттық болмысты дүниежүзілік
мәдени мұралармен үндестіру арқылы баланы тұлға ретінде қалыптастыру.
- Оқушының ақыл-ойының математикалық стилін, интелектуалдық және ерік пен
сезімге қатысты сапаларын дамыта түсу.
- Негізгі мектепте оқуға, меңгерген математикалық білімдерін өмірде
қолдануға жан-жақты дайындауды жүзеге асыру.
Осы мақсаттардан математиканы оқытудың мына сияқты міндеттері айқындалады:
- Баланың тұлға ретінде қалыптасуына, оқушының ақыл-ойын дамытуға,
интелектуалдық және ерік пен сезімге қатысты белсенділігін қалыптастыруға
септігін тигізу.
- Математиканың нақты өмірде болып жатқан нақтықұбылыстарды жалпылауға және
қоршаған болмысты танып білуге көмектесетін ғылым болып табылатыны туралы
түсініктердің қалыптасуына әсер етеді.
- Оқушының өмір тіршілігіне және және мектептің келесі буынында оқуын
жалғастыруы үшін қажетті білім, білік, дағдыларды қалыптастыру.
Математикалық бастауыш білім мазмұнын, оның құрамы мен құрылымын
анықтау барысында педагогика ғылымы және оның озық тәжірибедегі ұтымды
идеялар мен үрдістер, тұжырымдамалар мен принциптер басшылыққа алынды.
Ұсынылып отырған білім мазмұны:
- Кіші мектеп жасындағы оқушыларды оқыту-тәрбиелеу және дамыту
тұрғысынан қойылатын талаптарға сәйкес.
- Дүниежүзіндегі аса дамыған және өркениетті елдердегі мөлшер мен
деңгейден төмен емес.
- Кіші жастағы оқушылардың жас ерекшелігіне және мүмкіндік өрісіне
сай.
- Қоршаған ортаның, әдет-ғұрыптардың, салт-дәстүрлердің,ана тілінің
өзіндік ерекшеліктерін және халықтық педагогиканың элементтерін пайдалануға
мүмкіндік береді.
- Бірсарындылықты және орынсыз қайталауды болдырмау сабақтаса
дамуды қамтамасыз етеді; өйткені оқушылардың дайын болуына орай білімді
толықтыра және кеңейте түсуді екі бағытта яғни, ауқымды ұлғайту және жоғары
өрлеу мүмкін болатындай сызықты-сатылы және блокты-модульді құрамда
түзілген.
- Оқушылардың мектепке дейінгі білімінің нақты деңгейін ескере оқу
материялының мектептің бастауыш буынында сыныпаралық тиімді бөлінуін
қамтамасыз етеді.
- Арифметикалық, алгебралық және геометриялық мәселелердің
пәнішілік үйлесімді байланыста және олардың өзара әсерін, әселесуін және
бірін-бірі байыта түсуін қамтамасыз етеді.
- Бастауыш мектептердегі басқа оқу пәндерінің мазмұнымен пәнаралық
байланыстарды ескереді.
- Теориялық және практикалық мәселелердің үйлесімді ара қатынасын
жүзеге асыру арқылы математикалық заңдылықтар, ержелер мен қорытындылардың
өмір қажеттілігі және мұқтаждығынан туындайтыннын көрсетіп беруге мүмкіндік
туғызады. Оны оқытып үйрету процесін оқу материалдарының ұолданылу
жиілігіне орайажыратып және жоспарлаған нақты нәтижеге жетуге бағдарлауға
мүмкідік береді.
Математикалық бастауыш білім мазмұны біртекті емес және екі деңгейді
қамтиды; міндетті және мүмкіндік деңгейлері.
Міндетті деңгейге бастауыш мектеп көлеміндегі берік игерілуге тиісті
материалдар жатады. Олар теріс емес бүтін сандардың ауызша және жазбаша
нумерациясы; аса маңызды шамалар және олардың өлшем бірліктері; жәй есептің
негізгі түрлері және оларды шешу және т.б. Осы деңгейдің материалын әр
оқушы қанағаттандырарлықтан төмен емес деңгейде игеруі тиіс.
Ал мүмкіндік деңгейлеріне, мазмұны тұрғысынан алғанда негізгі мәселемен
үйлесетін, алайда оқушының математикалық ой-өрісін кеңейтуге бағытталатын,
үйреншікті емес түрде ұсынылатын және де оны орындау шығармашылық іс-
әрекетпен ұштасатын материалдар жатады. Мұның бәрі міндетті деңгейдің
материалын кеңейте және тереңдете түсуге қызмет етеді. Математиканың
жүйелі курстарының аса маңызды тарауларын ілгеріде оқытып-үйретудің негізін
қалайды. Сондай-ақ балалардың дамуына әсерін тигізеді және негізгі
материалды терең меңгеріп алуға көмектеседі.Олар: теңдеулер оларды шешудің
әдістері, геометриялық фигураны нүктелер жиыны түрінде көрсетіп беру,
кесінділердің қосындысы мен айырмасын геометриялық әдіс арқылы анықтау,
берілген параметрлері бойынша геометриялық фигураларды салу, есептерді
теңдеулердің көмегімен шешу, қызықты логикалық тапсырмалар және т.б.
Осы қағидаларға негізделе отырып анықталған бастауыш мектеп
математикасының базалық білім мазмұны біршама кеңейді. Мұнда теріс емес
бүтін сандар, оларға қолданылатын арифметикалық амалдар және олардың
қасиеттері, аса маңызды шамалар мен оларды өлшеу қарастырылады, сондай-ақ
білім мазмұнына енген алгебра және геометрияның бастама элементтері және
шамалар арасындағы тәуелділікпен танысу, сан мен арифметикалық амаллдар
және математикалық қатынастар жөніндегі ұғымдарды жоғары деңгейде түсініп-
білуге көмектеседі. Әрбір жаңа ұғым оның мән-мағынасын аша түсуге септігін
тигізетін іс-әрекеттер мен практикалық жұмыстарды орындаумен және оны
қолдануды көздейтін қандай да біресептерді қарастырумен байланысты болады.
Сондықтан білім мазмұнына тексті арифметикалық есептердің жүйесі
енгізілген. Бастауыш мектептегі математика пәнінің бағдарламасына сәйкес 1-
4 сыныптарда геометриялық материалды оқыту көзделеді, оның негізгі
міндеттері оқушылардың нүкте, түзу сызық, сәуле, түзу кесінді, сынық сызық,
бұрыш, көпбұрыштар, дөңгелек, т.б. геометриялық фигуралар туралы айқын
түсініктерін және алғашқы ұғымдарын қалыптастырып, фигураларды бір-бірнен
ажырата білуге үйрету болып табылады.
2.1. Бастауыш сынып математика есептерін шығару іскерліктерін
қалыптастырудың негізгі бағыттары
Есеп адам өмірінде де, жалпы қоғамның өмір сүруі үшін де аса маңызды
рөл атқарады. Мәселе мынада, жеке адамның өзіне-өзі, сондай-ақ оның алдына
басқа адамдар (және қоғам) мен өмірлік жағдайлар қоятын мәселелерді
( есептерді) шешуге ақыл-ой иесі ретінде жеке тұлғаның бар қызметін,
өмірлік және ойлау іс-әрекетін бағыттайды. Осы себептен, адамның өмірлік
қызметі күн сайын мазмұны, рөлі, шешу үшін қолданылатын әдістері әртүрлі
есептерді шешумен сипатталады деуге болады.
Орыс тілінің түсіндірме сөздігінде ( С.И. Ожегов) есеп термині
орындалуға, шешілуге тиісті дегенді; пайымдау, есептеу арқылы орындалатын
жаттығу; зерттеуді және шешуді талап ететін күрделі мәселе. Проблема
орындалуы қиын күрделі дегенді білдіретіндігі айтылады. Бұл ғылымның әр
саласында есеп терминінің өзіндік арнайы түсіндірмесі бар екендігін
білдіреді.
Математиканы оқыту, есеп - оқытудың мақсаты ретінде де, оқытудың
құралы ретінде де қарастырылады. Оның көмегімен негізгі ұғымдар
қалыптастырылады, ұғымдардың арасындағы тәуелділіктер ашылады, оқушылардың
математикалық ойлауын өрістетуге, білімдерін өндірісте қолдануда,
табандылық, ізденгіштік, еңбек сүйгіштік қасиеттерін тәрбиелеуге жол ашады.
Есеп шығару кезінде математикалық ұғымдардың көбінің мағынасы анық
ашылып, нақтыланады. Мысалы, бастауыш сыныпта жай мәтінді есептер
арифметикалық амалдар мәнін ашу үшін пайдаланылады. Ойткені бұл сыныптарда
ол амалдардың анықтамасы берілмейді. Амалдар мәні оқушыларға әр түрлі
заттар жиыны мен практикалық операциялар негізінде түсіндіріледі. Оқушылар
жай сюжетті есептер шығарғанда бұл операцияларды ақыл-ойдың іс-әрекеттеріне
аударады. Арифметикалық мәтінді есеп (қысқаша есеп) терминін ұғым ретінде
анықтаған төмендегідей мәнді белгілер өзіне тән болатын математикалық
жаттығулардың ерекше түрі ретінде түсінеміз.
Ол мәнді белгілер:
а) табиғи тілде тұжырымдалған мәтіннің көмегімен берілетін жаттығу;
ә) мәтіннің мазмұнында білгілі бір өмірлік жағдай сипатталады;
б) мәтінде міндетті түрде сұрақ болады;
в) мәтіндегі сұраққа жауап беру ең болмағанда бір арифметикалық
амалдарды орындау барысында жүзеге асады.
Бастауыш мектепте есептер жай және күрделі болып қарастырылады.
Бағдарламада жай есептердің белгілі бір түрлерін біртіндеп енгізу
көзделген. Ондай есептерді дұрыс шығара білудің маңызы өте зор, өйткені
олардың шешу жоспарын құруда сәйкес амалды таңдап алу және негіздеп беру
үйретіледі.
Бастауыш сыныпта жай есептер бірнеше топ құрайды:
1) арифметикалық амалдардың мән-мағынасы жайындағы түсініктер
қолданылатын (қосындыны, қалдықты, бірдей қосылғыштардың
қосындысын табу, тиісінше және теңдей бөлу) есептер;
2) әртүрлі қатынастардың мән-мағынасы туралы түсініктер
қолданылатын (бірнеше бірлікке артық немесе кем сөз
тіркестері арқылы тура және жанама түрде тұжырымдалған, сондай-
ақ айырмалық, еселік салыстырумен байланысты) есептер;
3) арифметикалық амалдардың белгісіз компанентерін табумен (
белгісіз қосылғышты, азайғышты, көбейткішті, бөлінгішті,
бөлгішті) байланысты есептер;
4) пропорционал шамалардың ( сана, бағасы, құны; жылдамдық,
уақыт, қашықтық; тік төртбұрыштың ұзындығы, ені, ауданы)
арасындағы тәуелділікті қолданумен байланысты есептер;
5) үлес ұғымын қолдану арқылы шығарылатын есептер.
Осындай жай есептерді шығаруға ең негізгі мәселе – оған сәйкес амалды
таңдап алуға үйрету. Мұны нақты мысал келтіре отырып қарастырайық.
1-есеп. Оқушы 4 тор көз және 3 жолды дәптер сатып алды. Ол барлығы
қанша дәптер сатып алды?
Есепте заттардың әртүрлі екі тобы берілген және оларды біріктіріп,
сонда қанша заттың болатынын табу көзделіп отыр, яғни есеп қосу амалының
мән-мағынасын ашады. Мұнда есепке сәйкес амалды таңдап алу түрліше
көрнекілік арқылы түсіндіріледі:
а) мұғалім 4 және 3 дәптерді жеке-жеке, сонан кейін оларды біріктіріп
көрсетеді; демек, біріктіру- барлығы қанша зат болғанын анықтау; оған
сәйкес амал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz