Мектепке даярлық тобындағы балалардың психологиялық даму ерекшеліктері

Мазмұны

КІРІСПЕ

Қазіргі өткізіліп жатқан мектепті жетілдіру реформаларына байланысты орта мектеп 12 жылдық болып анықталуда. Осыған байланысты мектепке қабылданған балалар мектепке даярлық тобында бастауыш сыныптар бағдарламаларын меңгеруге дайындықтан өткізу ұйымдастырылуда. Ол топтардың балаларды бастауыш мектепте оқытатын білім мазмұнын толық меңгеруге даярлықтан өткізу жұмысы тиімді болуының ең сенімді жолы балаларды психодиагностикалық зерттеуден өткізіп, оқытуға даярлығы төмен балалармен арнайы дамыту жұмысын жүргізу. Осы психологиялық проблемаларды тиімді шешу үшін мектепалды тобында психологтың қызметі аса қажет.

Бастауыш мектептерге қабылданған балалардың оқытуға даярлығын зерттеу өткен ғасырдың екінші жартысынан бастап жан-жақты зерттелуде. Мектепке қабылдау кезде және оқыту барысында психологиялық зерттеу әдістемелерін пайдалану жолдарын зерттеуге көптеген психологтар өз үлестерін қосты. Олар ақыл-ой коэффициентін анықтау әдістемелерін жасап, балалардың жас ерекшеліктеріне байланысты таным процестерін жетілдіруге арналған тестер мен арнайы жаттығулар жинақтарын дайындап, пайдалану ережелерін құрды.

Қазіргі кездегі балалардың мектепке даярлығына қойылатын талаптарға сай мектеп жасына келген балалардың және бастауыш сынып оқушыларының таным процестері мен жеке тұлғалық ерекшеліктерін зерттеу жолдары мен пайдаланылатын әдістемелерді анықтағандар А. Анастази, Л. И. Божович, Йирасек-Керн, Л. А. Венгер, П. Я. Гальперин, В. В. Давыдов, Д. Б. Эльконин, А. Г. Зак, И. В. Забрамная, Е. И. Рогов, Р. В. Овчарова. Олар жасаған әдістемелер көмегімен мектеп жасына келген балалардың танымдық әрекеттерін зерттеп, әр қасиеттің даму деңгейін дәл бағалауға мүмкіндік туды. Егер балалардың таным процестерінің дамуы нормативтерге сай болмаса, онда оларды коррекциялауға арналған көптеген арнайы жаттығулар мен материалдар құрылды. Сонымен қатар бастауыш мектептің әртүрлі сыныптарында оқитын балалардың танымдық әрекеттерін жетілдіру әдістемелері және балалардың түйсіну, қабылдау, есте сақтау, ойлау сөйлеу, қиял процестерін бағалап, олардың дамуында ауытқулар болса, оның себептерін анықтау және дамыту әдістемелері ұсынылған.

Мектепке баратын балалардың оқуға деген көзқарасын және мотивациясының дұрыс құрылуы мектепте табысты болу себептерін дамытудың шарттарының бірі екенін дәлелдеген. Сол сияқты барлық танымдық процестердің дұрыс дамып, қалыптасуына себеп болатын түрткілер бар. Осы себептерді дамыту және оларды тиімді пайдалану арқылы баланың жалпы танымдық кызығушылығын және интеллектуалдық бедлсенділігін дамытуға болатыны дәлелденген. Сондықтан мектепке даярлық тобынан бастап баланы жан-жақты психодиагностикалық зерттеуден өткізіп, психолог олардың таным процестерінің даму деңгейін бағалауды оны дамыту жұмыстарымен жалғастыруы керек. Балардың таным процестерін және жалпы интеллектуалдық қабілеттілігін зерттеу және дамыту жолдарын зерттеушілер Ж. Пиаже, Л. С. Выготский, Л. И. Божович, П. Я. Гальперин, В. В. Давыдов, Д. Б. Эльконин, А. Ф. Обухова т. б. еңбектерінде осы проблеманы шешу жолдары көрсетілген. Мектеп алды психологиялық қызметі осы мәселелерді қолға алғанда ғана баланың мектеп режиміне үйренуі және оқу барысында табысты болуы қамтамасыз етіледі. Осы проблеманы пайдалану жолдарын терең түсініп, оны іс жүзінде пайдалану жолдарын жан-жақты меңгеріп алу мақсатымен диплом жұмысымның тақырыбын «Мектепке даярлық тобы балаларына психологиялық қызмет көрсету жұмыстарын дамыту жолдары» деп анықтадық.

Зерттеу объектісі: бала бақша мен мектептің психологиялық қызметі.

Зерттеу пәні: мектепке даярлық жас кезеңіндегі балалардың таным процестерінің қалыптасу ерекшеліктері.

Зерттеу мақсаты: мектепке даярлық тобындағы балаларға психологиялық қызмет көрсетуді дамыта отырып, таным процестерін зерттеу әдістемелерін іріктеп алу және оларды пайдалану арқылы балалардың танымдық қызығушылығы мен танымдық қабілетін дамыту.

Зерттеу міндеттері:

-білім беру жүйесіндегі психологиялық қызметтің мектеп жасына келген балалармен жүргізетін жұмыстардың мазмұны және олардың таным процестерін зерттеу проблемасы бойынша ғылыми-әдістемелік еңбектерді талдау;

-мектеп психологының мектепке даярлық тобы балаларының танымдық әрекеттері мен қызығушылығын зерттеу әдістемелерін жинақтау;

- мектепке даярлық тобындағы оқушылардың таным процестерін зерттеу және оларды зерттеу көрсеткіштеріне байланысты түзету-дамыту жұмыстарын ұйымдастыру;

- мектепке қабылданатын балалардың оқуға қызығушылықтарын қалыптастыру үшін арнайы дамыту жаттығуларын жүргізу;

- жинақталған материалдарды ретке келтіру және диплом жұмысының тақырыбын зерттеу.

Дипломдық зерттеу барысында келесі ғылыми-зерттеу әдістері қолданылды: ғылыми-әдістемелік еңбектерді талдау, мектепке даярлық тобындағы балалардың және мектепке жаңадан қабылданғандардың таным процестерін бағалау үшін жасалған Л. А. Венгер, В. В. Давыдов, Д. Б. Эльконин, И. В. Забрамная, Р. В. Овчарова тестерімен балалардың таным процестерін зерттеу және дамыту әдістемелерін жүйеге келтіріп, олардың көмегімен балалардың оқытуға интеллектуалдық даярлығын анықтау және интеллектуалдық көрсеткішті жоғарылату тестерін пайдалану арқылы психологиялық қызмет көрсету жұмысын дамыту.

Диплом жұмысын орындау келесі екі кезеңде жүрді. Бірінші кезеңде - жеке тұлға даму ерекшеліктеріне сүйене отырып, жас кезеңдерін анықтау және ол кезеңдердегі балалардың даму заңдылықтарын анықтауға арналған зерттеулердің тарихын, жекелік қасиеттер мен таным процестерін бағалау әдіс-тәсілдерімен танысу мақсатымен ғылыми әдістемелік әдебиеттер талданды, дипломдық зерттеу тақырыбы, зерттеу жұмысының ғылыми аппараты анықталды. Екінші кезенде - мектепке даярлық тобындағы балалардың таным процестерін зерттеп, нәтижелері талданды, олардың танымдық қызығушылығы және осы қызығушылық негізінде таным процестерін дамыту және оларға психологиялық көмек көрсету жолдары нақтыланды, дипломдық жұмыстың тексті жазылды.

Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен тұрады.

Жеке тұлғаның психихологиялық қаситеттерін зерттеп, олардың даму ерекшеліктеріне сипаттама беру, оларды сандық және сапалық жағынан бағалап беруге қызығушылық психология ғылымында ертеден бері орын алып келе жатыр. ХІХ ғасырдың аяғынан бастап психодиагностикалық әдістемелер көп мөлшерде жасалып, оны адамдарға өз ерекшеліктерін зерттеп, барлық қыр-сырын анықтап алуға ұсынылды. Осы кезден бастап тәжірибелік психологиялық зерттеулерге сұраныс қалыптаса бастады. Соның арқасында батыс Еуропа елдерінде психологиялық зертханалар ашыла бастады. Бұл зертханаларды Германияда - Вундт, Францияда - Бине, АҚШ-та - Мюнстерберг, Торндайк т. б. ғалымдар ұйымдастырып, жеке тұлғалық қасиеттерді толық және жан-жақты бағалау тестілерін жинақтады. Бұл зертханаларда барлық талапкерлердің іс-әрекет түрлеріне икемділігін, кәсіби жарамдылығын анықтап, мамандыққа баулу жұмыстары жүргізілді. Зерттеу барысында Гальтонның ұсынысы бойынша, тест көмегімен өлшенген қасиеттердің бір-бірімен корреляциялық байланысы бар екендігі ескерілді [1] .

Мектепті жетілдіруге бағытталған реформалар бала дамуының ерекшеліктерін ескере отырып, оларды мектепке қабылдау және оқыту мерзімінің ұзақтығы туралы жаңа көзқарастарды жүзеге асыруды көздейді. Қазіргі кезде оқытуды мектеп алды тобындағы даярлықтан бастайды. Бұл шешім мектепке дейінгі балалық шақтағы балалардың жалпы өсуімен қатар барлық ағзаның функционалдық жетілуімен сипатталады. Кіші жастағы балалардың анатомиялық, физиологиялық және психологиялық даму ерекшеліктері Ж. Пиаже, Л. С. Выготский, Л. И. Божович, В. В. Давыдов, Д. Б. Эльконин, А. Ф. Обухова т. б. көптеген психологтар еңбектерінде жан-жақты талданған. Өткен ғасырдың 70-ші жылдарынан бастап психологиялық және педагогикалық зерттеулерде акселерация туралы ой-пікірлер кеңінен талдана бастады. Олардың негізгі ғылыми тұжырымдамасы - соңғы кезде балалардың дамуындағы дене өсуіндегі және интеллектуалдық дамуындағы нормативтердің өзгеруі [2] .

Бала өмірінің бесінші-алтыншы жылдарында үлкен ми сыңарлары қабықтарының реттегіш рөлі мен оның ми қабығы астындағы орталықтарды бақылауы арта түседі. Шартты рефлекстердің пайда болу жылдамдығы артып, әсіресе екінші сигнал жүйесі қарқынды дамиды. Осы өзгерістер баланың дербестігінің арта түсуі үшін, тәрбие мен оқыту процесінде коғамдық тәжірибенің жаңа формаларын игеруі үшін қолайлы жағдайлар жасайды. Бұл нормативтер осыдан жарты ғасыр бұрын жеті-сегіз жастағы балаларға тән көрсеткіштер болатын. Сондықтан жас шекаралы әлеуметтік ортадағы болып жатқан өзгерістерге, мемлекеттің экономикалық жағдайына және соған байланысты анықталатын білім беру саясатына тікелей байланысты. Осы саясат бойынша білім беру мекемелерінің сатылары, онда беретін білімнің мазмұны т. б. мәселелер тікелей байланысты. Сондықтан жас кезеңдері шекарасы тек биологиялық факторлар бойынша емес, көбінесе әлеуметтік факторларға байланысты анықталады [15] . Әлеуметтік ортаның экономикалық жағдайы көптеген биологиялық функциялардың да жетілу кезеңдерін жылжытып жіберуі мүмкін. Сондықтан акселерация мәселесі де өмірде үлкен орын алып отырғаны белгілі. Осы әлеуметтік факторды ескере отырып, жас шамасы мен даму кезеңдерін анықтауға соңғы кездерде үлкен өзгертулер ендірілуде. Қазіргі кезде 5-6 жас аралығындағы балалар мектепалды тобына қабылданып оқытылады және бұл топ 12-жылдық мектептің бастапқы сыныбы болып анықталған [5] .

Мектепке дейінгі балалық шақта (үштен жеті жасқа дейін) организмнің карқынды жетілуі жалғаса түседі. Жалпы өсумен қатар ткандар мен мүшелердің анатомиялық қалыптасуы және функциялық дамуы жүріп жатады. Скелеттің сүйектеніп, бұлшық еттердің сомдануының, тыныс алу, қан айналу мүшелерінің дамуынан үлкен маңызы бар. Ми салмағы 1110 грамнан 1350 грамға дейін өседі. Үлкен ми сыңарлары қабықтарының реттегіш рөлі мен оның ми қабығы астындағы орталықтарды бақылауы арта түседі. Шартты рефлекстердің пайда болу жылдамдығы артып, әсіресе екінші сигнал жүйесі қарқынды дамиды.

Дене дамуы баланың дербестігінің арта түсуі үшін, тәрбие мен оқыту процесінде қоғамдық тәжірибенің жаңа формаларын игеруі үшін қолайлы жағдайлар жасайды.

Мектепке дейінгі жас бала дамуының жаңа әлеуметтік ситуациясының пайда болуымен сипатталады. Мектеп жасына дейінгі баланың айналадағы адамдар арасынан алатын орнының ерте сәбилік шақтағы балаға қарағанда елеулі айырмашылығы болады. Баланың қарапайым міндеттер өрісі пайда болады. Баланың үлкендермен байланысы жаңа формаға ие болады, бірлескен іс-әрекет ересек адамның нұсқауларын дербес орындаумен алмасады. Тұңғыш рет баланы белгілі программа бойынша біршама жүйелі оқыту мүмкін болады. Бірақ Л. С. Выготский- қайтып көрсеткеніндей, бұл программаның жүзеге асуы оның оншалықты дәрежеде баланың өзіндік программасына айналуына тығыз байланысты болып келеді.

Мектепке дейінгі шақтың елеулі ерекшелігі болып баланың құрдастарымен жасайтын арнайы өзара қарым-қатынасының пайда болуы, «балалар қоғамының» құрылуы болып табылады. Мектеп жасына дейінгі баланың басқа адамдарға қатысты өзіндік позициясы өз «менін» және өз қылықтарының маңызын аңғарудың арта түсуімен, үлкендердің ішкі дүниесіне, олардың іс-әрекеттері мен өзара қарым-қатынасына ерекше қызығуымен сипатталады.

Мектеп жасына дейінгі бала дамуының әлеуметтік ситуация ерекшеліктері оған тән іс-әрекет түрлерінің алдымен сюжеттік-рольдік ойындардан көрініп отырады. Үлкендер өмірімен араласу талабымен оған деген білім мен іскерліктердің болмауының ұштасып келуі баланың сол өмірді өзінің шамасы келетін ойын формасында игеруіне алып келеді. Мектеп жасына дейінгі балалардың дамуы үшін айрықша қолайлы жағдайлар мектепке дейінгі қоғамдық тәрбие жүйесі арқылы жасалынады. Мектепке дейінгі мекемелерде балаларды оқыту программасы жүзеге асып, олардың бірлескен іс-әрекеттерінің алғашқы түрлері қалыптасып, қоғамдық пікір пайда болады. Арнайы жүргізілген зерттеулердің нәтижесі көрсетіп отырғандай, психикалық дамудың жалпы дәрежесі мен мектепте оқуға даярлықтың барысы жағынан балабақшада тәрбиеленгендер бақшаға бармағандардан жоғарырақ болады.

Мектеп жасына дейінгі баланың іс-әрекетінің негізгі түрлері. Айтылып өтілгендей, мектепке дейінгі шақта жетекші іс-әрекет ойын болып есептеледі. Онық жетекші іс-әрекет болуы, қазіргі баланың өзінің көп уақытын ойынмен алданып, үлкендердің еңбек әрекетіне аз немесе мүлдем араласпауына байланысты емес. Ойын баланың психикасында сапалы өзгерістер туғызады: онда мектеп жетекші болатын оқу әрекетінің негіздері қаланады.

Балалардың ересек адамдармен бірлесіп өмір сүруге ұмтылуы бірлескен еңбек негізінде қанағаттандырыла алмайды. Бұл қажеттілігін балалар ойын үстінде қанағаттандыра бастайды, ойын арқылы өздеріне ересектер ролін алып, еңбектік өмірді ғана емес, сол сияқты әлеуметтік қарым-қатынасты да нақтылап көрсетеді. Баланың қоғамдағы осындай ерекше орны оның үлкендер өміріне араласуының айрықша түрі болып саналатын рольдік ойыының пайда болуының негізіне айналады. Ойын үстінде сәбиге адамдар арасында болатын объективті қарым-қатынастар тұңғыш рет ашылып, ол әрбір іс-әрекетке араласу адамнан белгілі міндеттерді орындауды талап ететінін және бір-сыңыра праволар беретінін біледі. Сатып алушының ролін атқарғанда, мәселен, бала сатып алуға ниеттенген затын мұқият тексері атқаруға, қызмет көрсетуге байланысты ескертпе жасауға правосы бар екенін, бірақ дүкеннен шығарда сатып алған заты үшін ақша төлеуге міндетті екенін аңғарады. Сюжеттік ойында роль атқару дегеннің өзі рольде көрсетілген міндетті орындау және ойынның басқа қатысушыларына байланысты правоны жүзеге асыру болып саналады. Белгілі рольдерді жүйелі орындау ойнаушы балаларды тәртіптендіріп отырады. Бірлескен іс-әрекет үстінде олар өз іс-әрекеттерін үйлестіруді үйренеді. Балалар тобының басқа мүшелерімен жасалынатын мұндай шынайы өзара қарым-қатынастар коллективтік сапаларды ғана қалыптастырып қоймай, сонымен бірге баланың өзіндік санасын қалыптастырып құрдастарына, туа бастаған коллектив пікір қарап бағдар алу әлеуметтік сезімдерін: топқа іліесу, басқаға жаны ашу т. б. қабілеттерін қалыптастырады.

Балалардың мектепте оқытуға даярлығын зерттеу негізінде олардың отбасындағы және мектепке дейінгі тәрбие мекемелерінде алған тәжірибесімен тікелей байланысты екендігін ескере отырып, олардың іс-әрекеттерін ұйымдастыру жолдарын анықтаған. Балалар іс-әрекетінің психологиялық құрылымының дамуы әр жас кезеңінде әр түрлі жолменен жүреді. Қандай да іс-әрекет бір қатар элементтерді қамтиды. Оларды бәрі бірге іс-әрекетінің құрылымын сипаттайды. Осы іс-әрекет не үшін жасалынып отырғанын білдіретін көрсеткіштер - іс-әрекет мотивтері, іс-әрекетті орындау нәтижесінде алынуға тиіс деп елестететін мақсаты, осы нәтижеде жетуге қажетті операциялар мен тәсілдері, өзгеруі тиісті нәтижеге әкелетін материал-объектіні құрайды [7] . Мысалы, мектепке даярлық тобындағы балалар балабақшадағы кіші топтағы балаларға сыйлау үшін шыршы ойыншықтарын жасайды. Бұл іс- әрекетің мотиві әр балада әр түрлі болуы мүмкін. Біреулері сәбилерді қуанту үшін жасаса, екіншілері үлкендердің талабын орындау үшін жасайды, ал үшіншілерінде ойыншықтарды даярлау процесінің өзі қанағаттану сезімін туғызады. Мақсат - шырша үшін ойыншықтар жасау. Объект -ойыншық жасайтын материал. Операциялар - қажетті өнім алу үшін орындалуға тиісті нақтылы іс-әрекеттер (қағазды кесу бояу, желімдеу т. б) .

Бұл іс-әрекетте балалар өздерін түрліше көрсетеді. Біреулері қандай ойыншықта жасайтынын (мақсатын ) алдын ала анықтап алады да, соған сай материал жинап, қажетті операцияларды жасай отырып, көздеген нәтижелеріне жетеді. Екіншілері мақсатты ұмытып, машина жасауға, үй тұрғызуға кірісе бастайды. Балалардың біразы, негізінен, қолдарында бар немесе бұрын пайдаланып көрген материалға бағдар алады [18] . Мысалы, бір бала қағаздан шартылдақ жасамақ болды, бірақ столда мақта жатқандықтан, енді ол шар жасай бастайды. «Не жасамақсың?» деген сұраққа ол: «Білмеймін»- деп жауап берді. Екі шардан қырлы мүсін қарындаштарды көріп қалып, оған таяқ ұстады, қарындаштардан жол салады, шаналар жасайды да: «Балалар қарлы мүсін жасап, шанамен сырғанап жүр», - дейді. Мұнда шартылдақ жасамақ болған нақтылы мақсат қана емес, шырша үшін ойыншық жасуға бағытталған жалпы мақсат та жойылып кетіп отыр.

Мақсат және оның мотивтерімен байланысы іс-әрекетте анықтаушы мәнге ие. Баланың дамуында іс-әрекеттің, мақсатқа бағытталуы біртіндеп қалыптасады. Мысалы, үш жасар балалар өз іс-әрекеттерін күні бұрын белгіленген мақсатқа сай ұйымдастыра алмай, мақсатынан оңай айырылып қалады. Бес-жеті жасар балалар үшін іс-әрекеттің, көбінесе материалмен, олар іс-әрекет жасайтын заттық ситуациямен анықталуы тиіс. Мысалы, олар текшелерден үй құрастырғанда, олардың іс-әрекеттері алдарында қандай (түрі -түсі) текшелер жатқанына тәуелді болады да, алдын ала ойланған жоспарға байланыстылығы сирек кездеседі. Мектепке дейінгі шақтың соңына қарай болашақ өнім, нәтиже туралы ұғым іс-әрекетте неғұрлым жетекші орын ала бастайды. Алайда бұл барлық балалада бірдей бола бермейді. Мектепке келетін көптеген балалар үшін іс-әрекеттердің мақсаттылығының, ұйымшылдығының, еркіндігінінің төмен деңгейде дамуы тән, мұның өзі оларды оқыту процесінің табыстылығын төтенше қиындатып жібереді.

Баланың даму процесінде қалыптасатын мотивтер сан алуан болса да, балаларды зерттеу, олардың мінез-құлықтарының негізгі ерекшеліктерін анықтайтын жетекші бағыттылықты бөліп алуға мүмкіндік береді. Кейбір балаларда оқу бағдары жетекші болып табылады: олар үшін жақсы оқу, мұғалімнің талаптарын орындау маңызды саналып, мектептегі үлгерім бағасын көбірек ойлайды. Кейде мұндай бағдар біршама формальды қара дүрсін сипатқа ие болады. Екінші балалар танымдық бағдармен ерекшеленеді. Олар есептер шығарып, жаңа білім алғанды ұнатады. Алайда, балалар барлық оқу пәндеріне бірдей тырыспайды. Бұл балалар үшін бағадан осы сабақтардың танымдық құндылығымен қызық болуы маңыздырақ. Көптеген балалар үшін неғұрлым маңыздысы - айналасымен өзара қарым-қатынас жасау. Бұл балалардың мінез-құлқы коллективтегі құрдастарымен, үлкендермен өзара қарым-қатынасындағы белгілі бір позиция жетістіктерімен анықталады. Төменгі сынып оқушылары үшін кейде оларда бұрынырақ қалыптасқан мінез-құлық пен қарым-қатынастың дағдылы тәсілдері маңыздырақ болып саналады. [15] .

Балалардың сана механизмдерінің дамуы. Сананың даму процесінде баланың болмысты дамыта тамаша бейнелеуінің мазмұны, құрылымы және механизмдері өзгеріп отырады. Бұл, нақтылап айтқанда, оның ойлау әрекеті ерекшеліктерінің өзгеруімен байқалады. Мысалы, мектепке дейінгі бала үшін тұтас ситуация мен заттардың сыртқы қасиеттерін бейнелеу басым болса, кейінірек балалар заттардың функцияларын, ал одан соң олардың құрылысын т. б ерекшелей бастайды. Біртіндеп ұғым және ұғымдар жүйесі қалыптасады [10] .

Бала ойлауы дамуының осынау алуан түрлі дәрежесі ұғымдарды салыстыру түріндегі тапсырманы орындағанда байқалады. «Тас пен жұмыртқаның айырмашылығы неде?»- деген сұраққа балалар: «Тас көшеде, қалада болады, ал жұмыртқаны дүкенде сатады» (баланың нақтылы ситуацияда тәжірибе негізінде салыстыруы), -деп жауап береді. «Жұмыртқа ақ, іші сары, ал тас ақ та, сұр да болады» (сыртқы белгілерін ажырату) ; «Жұмыртқаны жейді, ал тасты жеуге болмайды», «Жұмыртқаны жейді, ал тастан үйлер тұрғызады», (заттың функциясын бөліп көрсету) ; «Жұмыртқа тауықтан алынады, ал тас табиғатта өздігінен пайда болады», (пайда болу белгісі) ; «Екеуі де зат, бір тас желінбейді бір жұмыртқа желінеді», (тектік және түрлік ұғымдарды пайдалану) . Сөйтіп, бір объективті мазмұның өзін балалар түрліше бейнелеу мүмкін. Олар осы мазмұнның әр түрлі қыры мен белгілерін бөліп көрсетеді. Демек, бала санасының объективтік мазмұны өзгереді.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс