Бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық дүниетанымын жетілдірудің шарттары
Аннотация ... ... ... ...3
Нормативтік сілтемелер ... ... ...4
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ..5
1. Бастауыш сынып оқушыларының оқу.танымдық дүниетанымын қалыптастырудың теориялық негіздері ... ... 12
1.1 Қазақ дүние танымының генезисі ... ... 12
1.2 Оқу . танымдық дүниетанымның дефинициясы ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
1.3 Бастауыш сынып оқушыларының оқу . танымдық дүниетанымның құрылымы ... ... 29
2. Бастауыш сынып оқушыларының оқу.танымдық дүниетанымын дамытудың шарттары ... ... ... ... ... ... ... 46
2.1 Бастауыш сынып оқушыларының оқу.танымдық дүниетанымын қазақ тілі пәнінің негізінде дамыту шарттары ... 46
2.2 Бастауыш сынып оқушыларының оқу.танымдық дүниетанымын математика пәні бойынша қалыптастыру ... ... ..77
2.3 Тәжірибелік . эксперименттік зерттеу...83
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..96
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... .100
Қосымша материалдар
Нормативтік сілтемелер ... ... ...4
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ..5
1. Бастауыш сынып оқушыларының оқу.танымдық дүниетанымын қалыптастырудың теориялық негіздері ... ... 12
1.1 Қазақ дүние танымының генезисі ... ... 12
1.2 Оқу . танымдық дүниетанымның дефинициясы ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
1.3 Бастауыш сынып оқушыларының оқу . танымдық дүниетанымның құрылымы ... ... 29
2. Бастауыш сынып оқушыларының оқу.танымдық дүниетанымын дамытудың шарттары ... ... ... ... ... ... ... 46
2.1 Бастауыш сынып оқушыларының оқу.танымдық дүниетанымын қазақ тілі пәнінің негізінде дамыту шарттары ... 46
2.2 Бастауыш сынып оқушыларының оқу.танымдық дүниетанымын математика пәні бойынша қалыптастыру ... ... ..77
2.3 Тәжірибелік . эксперименттік зерттеу...83
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..96
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... .100
Қосымша материалдар
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінің басты міндеті ғылым мен тәжірибенің жетістіктері негізінде білімді нақты жағдайда пайдалану икемділігін меңгерген, өз бетінше дұрыс, тиімді шешімдер қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру болып табылады. Субьектіге тұлғалық – бағдарлы тұрғыда келу және оқу үдерісінде құрылымдық, мазмұндық тұрғыда өзгерістер енгізу мәселесі 2012 жылғы 14 желтоқсандағы «2050 – Стратегисында» қарастырылды (Егемен Қазақстан «2050 – Статегиясы», Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаевтің Қазақстан халқына жолдауы).
Бастауыш сатыда білім беру үдерісін жаңаша ұйымдастыру оның философиялық, психологиялық – педагогикалық негіздерін терең зерделеуді қажет етеді. Ғылыми – педагогикалық еңбектерде бастауыш мектептегі оқу-тәрбие үдерісін жетілдіру (Ю.К. Бабанский, И.П.Подласый және т.б.),бастауыш сынып оқушыларының ерекшеліктері (Л.В.Занков, В.В. Давыдов, Н.Ф. Талызина, Д.Б. Элконин және т.б.) бастауыш сынып мұғалімдерін (А. Калашникова және т.б.), оқыту технологияларын қолдану (В.П. Беспалько, М.В. Кларин, С.Н. Лысенкова, В.М. Монахов, В.Ф. Шаталов және т.б. ) мәселелері зерттелген. Отандық ғалымдар А. Х. Арсенова, Ә.М. Мұханбетжанова, Т.С. Сабыров, Ш.Х. Құрманалина, Қ,А.Сарбасова және т.б. ғалымдар бастауыш сынып оқушыларының оқу - танымдық іс – әрекетін, жеке тұлғалық дамуын, өз бетінше білім алуын, білім сапасын дамытудың тиімді жолдарын қарастырған.
Бастауыш сатыда білім беру үдерісін жаңаша ұйымдастыру оның философиялық, психологиялық – педагогикалық негіздерін терең зерделеуді қажет етеді. Ғылыми – педагогикалық еңбектерде бастауыш мектептегі оқу-тәрбие үдерісін жетілдіру (Ю.К. Бабанский, И.П.Подласый және т.б.),бастауыш сынып оқушыларының ерекшеліктері (Л.В.Занков, В.В. Давыдов, Н.Ф. Талызина, Д.Б. Элконин және т.б.) бастауыш сынып мұғалімдерін (А. Калашникова және т.б.), оқыту технологияларын қолдану (В.П. Беспалько, М.В. Кларин, С.Н. Лысенкова, В.М. Монахов, В.Ф. Шаталов және т.б. ) мәселелері зерттелген. Отандық ғалымдар А. Х. Арсенова, Ә.М. Мұханбетжанова, Т.С. Сабыров, Ш.Х. Құрманалина, Қ,А.Сарбасова және т.б. ғалымдар бастауыш сынып оқушыларының оқу - танымдық іс – әрекетін, жеке тұлғалық дамуын, өз бетінше білім алуын, білім сапасын дамытудың тиімді жолдарын қарастырған.
1. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы / баптары бойынша түсіндірмелері / және оны жүзеге асыру жөніндегі негізгі құжаттар.-Астана,2000.
2. Назарбаев.Н.Ә. «Қазақстан-2050» Ел Президентінің Қазақстан Халқына Жолдауы.- Алматы: Республикалық «Кітап» өндірістік бірлестігі, 1998 ж.
3. Мухаммад ибн Муса аль-Хорезми. Астрономические трактаты. - Ташкент: ФАН, 1983.-143 с.
4. Аль-Кинди. Трактат о количестве книг Аристотеля и о том, что необходимо для усвоения философии. О первой философии. Книга о пяти сущностях. Обьяснение ближней действующей причины возникновения и уничтожения / Пер. С араб. А.В. Сагдеева // Избр. произведения мыслителей стран Ближнего и Среднего Востока ІХ-ХІУ вв. - М.; Соцэкгиз, 1961. - 41-132 с.
5. Аль-Фараби. Әлеуметтік-этникалық трактаттар.-Алматы.; Ғылым 1975. -211 б.
6. Әлкей Марғұлан шығармалары, Бірінші том, «АЛАТАУ» Баспа-полиграфиялық корпорациясы Алматы – 2007, 143б, 361б
7. Бартольд В.В.Собр.соч.М.,т-ІІ,ч І , стр 814
8. Радлов В.В. Квопросу об уйгурах СПб, 1893, с 126-128
9. Гумилев Л.Н. Хундар, Қазақстан 1998, 528б
10. Байтұрсынов А. Шығармалары: Өлеңдер, аудармалар, зерттеулер. / Құрастырған: Шәріпов Ә., Дәутов С. - Алматы.: Жазушы, 1989. -319 6.
11. Жұмабаев М. Педагогика. -Алматы.: Ана тілі, 1992.- 160 б.
12. Махмутов М.И. Проблемное обучение. Основные вопросы.-М.; Педагогика, 1975. 368 стр.
13.Спиркин А.Г. Фтлософия:Учебник - М.2001, 816с
14.Леонтьев А.Н Избронное психологическое произведение в 2-х томах Т.1.М. 1983. Лернер И.Я Проблемное обучение - М 1974.
15. Выготский Л.С. Избронные психологические исследования,М. 1956
16. Құнанбаев А. Қара сөздері. - Алматы. 1993. - 92 б.
17. Теплов Б.М Проблемы индивидное различий М, 1961.
18. Рубинштейн С.Л Принципы и рути развитя психологи М, 1959.
19. Шукина Г.И. Роль деятельности в учебном процессе.М.: Педагогика, 1996-182 стр.
20. Шамова Т.И. К вопросом о методах преподования и учения // Сов.педагогика – 1971-№1-с 40-50.
21. Лысенкова С.Н. Методом опережающего обучения: КН. для учителя из опыта работы. –М.: Просвещение, 1988-192 стр.
22. Абылкасымова А.Е. Формирование позновательной самостоятельности студентов-математиков к системе методической подготовке в университете: Автореф.докт.пед.наук. –Алматы, 1995.
23. Сабыров Т.С. Оқушы жастардың танымдық әрекетін арттырудағы оқытудың әдістері мен формаларының дидактикалық жүйесін тиімді қолданудағы мұғалімдерді даярлаудың теориялық негіздері. П.ғ.д. … дисс.-Алматы, 1996.-80 бет.
24. Қараев Ж.А. Активизация познавательной деятельности учащихся в условиях применения компьютерной технологии обучения: Автореф. …докт.пед.наук. 13.00.01-Алматы 1994.-56 стр.
25. Бейсембаева А.А. Гуманизация образования старше класников на основе межпредметных связей: Автореф.дисс. … докт.пед.наук. Алматы 1993.
26. Дарханов Н.А. Педагогические условия активизации познавательной деятельности учащихся (на материале школ одаренных детей): дисс. ... кан. пед. наук. - Алматы, 2000
27. Сарыбеков М.Н. Теория и практика подготовки будущих учителей. Дисс. докт. пед. наук. -Тараз, 1998.
28.Философиялық сөздік. -// Редкол., Р.Н.Нұрғалиев, Ғ.Ғ.Ақмамбетов, Ж.М.Әбділдин ж.б. Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» - 1996ж.
29. Жарықбаев Қ. Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі // Алматы, «Санат» 1995.
30. Қазыбаев С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. // Алматы, 1990.
31. Жарықбаев Қ. Психология. –Алматы, 1982.
32. Жұмабаев М. «Педагогика».-Алматы: «Ана тілі», 1992ж.
33. Давыдов В.В. Проблемы разивающего обучения.-М.; 1986-стр 240.
34. Қазақ тілін оқыту методикасы // Ред: Әуелбаев Ш.-Алматы, 1887ж.
35. Қоянбаев Р.М, Ыбыраимжанов Қ.Т. Педагогикалық сөздік. Түркістан – 2006ж.
36. Лысенкова С.М. Методом опережающего обучения.-М.; Просвещение, 1988г.
37. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға
міндетті стандарттары.Жалпы бастауыш білім.-Алматы:РОНД,2003 ж.
38. Әл – Фараби. Философиялық трактаттар. – Алматы: Ғалым, 1973. - 29, 215, 448 бб.
39. Баласағұн Ж.Құтты білік. – Алматы: Жазушы, 1987. - 301 б.
40. Ясауи Қ.А.Ақыл кітабы. – Алматы, 1995.- 262 б.
41. Макаренко А.С.Собрание сочинений: т. 4, 1978. – 130, 202, 217 с.
42. Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалар // Алматы, 1955, 414 б.
43. Тойлыбаев Б.А. Бастауыш мектеп оқушыларына дене тәрбиесін беруде халықтық педагогика элементтерін пайдалану: пед. ғыл. канд. ... дис. 20.05.95. – Алматы, 1995. 124 б.
44. .Пірәлиев С., Керімов Л. Таным және студент. – Алматы; Санат, 2007. – 21, 79 бб.
45. Абайдың дүниетанымы мен философиясы. – Алматы: Ғылым, 1995. – 181, 183 бб.
46. Құдайбердіұлы Ш. Мұсылмандық шарты. – Алматы: Қазақстан, 1993. – 75 б.
47. Занков В.В. Избранные педагигические труды / В.В. Занков. – М.: 1990. – 32 с.
48. Выготский Л.С Проблемы возрастных периодизаций детского развития. – М.: Наука, 1972. – 11ё, 108 с.
49. Рубинштейн С.Л. Избранные психологические труды / С.Л.Рубинштейн. – М.: Просвещение, 1960. – 151, 211 с.
50. Асылов Ү. Даналардан шыққан сөз / Ү. Асылов, – А.: Мектеп, 1987. – 45, 48, 231 бб.
51. Абдильдин Ж.М., Абишев К.А. Формирование строя мышления в процессе деятельности. – Алматы, 1991. 78, 79, 82, 270 с.
52. Құдайқұлов М.А. Спаособности умения и навыки. – Алматы: Қазақстан , 1986. – 98, 118 с.
53. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. –Алматы, 2003 ж.
54. Жазыбаев М, Асқарбаева А. Бастауыш оқытудың тиімділігі. –Алматы,
1968.
55. Сарыбаев. Ш. Қазақ тілі методикасының кейбір мәселелері. –Алматы,
1959.
56. Маманов Ы, Әлімжанов Д. Қазақ тілін оқыту методикасы. –Алматы, 1965
57. Ұйқыбаев Қ.И. Қазақ тілі методикасының очерктері. –Алматы,1962.
58. Арғынов Х. Құрмалас сөйлем синтаксисінің методикасы. –Алматы, 1964.
59. Сүлейменов Ғ. Ана тілін оқыту жөнінде ІІ сынып мұғалімдеріне арналған
көмекші құрал, –Алматы, 1962.
60. Рахметова С. Ана тілін оқыту жөніндегі ІІІ сынып мұғалімдеріне арналған көмекші құрал. –Алматы, 1971.
61. Аймағамбетова Қ, Бозжанова Қ. Ана тілін оқыту жөнінде І сынып
мұғалімдеріне арналған көмекші құрал, –Алматы, 1970.
62. Әміров Р. Бірінші сыныпта оқушылардың тілін дамыту үшін істелген
жұмыстар, –Алматы, 1957
63. Бірнеше жинақтар бар І сыныптағы оқыту, –Алматы, 1977.
64. Бастауыш оқыту методикасы. –Алматы, 1978.
65. Рахметова С. Бастауыш сынып оқушыларының тілін ұстарту. –Алматы,
1999.
66. Жұмабаев Ә.Е. Тіл дамыту әдістемесі. –Алматы, 2001.
67. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту методикасы. –Алматы, 1991.
68. Бозжанова К, Кіші жастағы оқушылардың оқу дағдысын қалыптастыру. –Алматы, 1999.
69. Бастауыш мектептегі қазақтілі методикасы жинақ, –Алматы, 1988.
70. Макаренко А.С. Бала тәрбиесі туралы лекциялар. –«Мектеп» 4- том,1957.
71. Ушинский К.Д. Балаларды тәрбиелеу және оқыту жөнінде таңдамалы
пікірлер. –Алматы, 1951.
72. Қазақ тілі оқулықтарына әдістемелік нұсқаулар (2,3,4 сынып) –Алматы,
2000.
73. Жиенбаев С. Қазақ тілі методикасы. –Алматы, 1946.
74.Байқуатова О. Бастауыш мектепте синтаксис материалдарын оқыту. –
Алматы, 1997.
75. Сарыбаев Ш.Х. Қазақ тілі методикасының кейбір мәселелері. –Алматы,
1959.
76. Қазыбаев С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. –Алматы, 1987.
77. Қоянбаев Р. Қысқаша педагогикалық сөздік. –Алматы, 1993.
78. Уәйісова Г.И, Асылова Ұ.Ә, Солтанғазина М.Қ. Қазақ тілі оқыту
әдістемесі. –Алматы, 2000.
79. Бастауыш оқыту методикасы. –Алматы, 1987.
80. Әбілқаев А. Қазақ тілін оқыту методикасы–Алматы,1995.
81. Әуелбаев Ш. Бастауыш кластарда қазақ тілін оқыту методикасы.–
Алматы,1987.
82. Уәйісова Г, Жұмабаева Ә. Қазақ тілі оқулықтар, (2,3,4 сынып) –Алматы,
1998.
83. Ысқақов Б, Сатқанбаева Ұ. Сауаттылыққа үйрету әдістемесі. –Шымкент, 2000.
84.Тұрдалиева Г.Ж. Бастауыш сыныпта қазақ тілін оқыту әдістемесі. –Астана, 2007.
85. Тарих өткеліндегі Төле би, құрастырған Ә.А.Кембаев, Алматы: «Өнер», 2010. – 60, 70, 71, 272б.
86. Коменский Я.А.Избранные педогогические сочинения: т. 1. – М., 1982. – 123, 130 с.
87. Жарықбаев Қ.Б. Жалпы психология. – Алматы, 2004. – 53 – 61 бб.
88. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. - Астана: Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия университеті, 1998. – 211 - 220 б.б.
89. Эльконин Д.Б. Интеллектуальные возможности усвоения знаний. – М.: Просвещение, 1966. – 442 с.
90. Лернер И.Я. Процесс обучнеия и его закономерности. – М.: Знание, 1980. – 96 с.
91. Давыдов В.В. Виды обобщений в обучении. – М.: Педпгогика, 1982. – 432 с.
92. Баласағұн Ж. Құтты білік / Көне түркі тілінен аударған және алғысөзі мен түсініктерін жазған А. Егеубаев.– Алматы: Жазушы, 1986. – 614 б.
93. Аймауытұлы Ж. Психология. Жан жүйесі және өнер таңдау. - Алматы.: Рауан. 1995. – 311 бб.
94.Абай Құнанбаев, Екі томдық шығармалар жинағы, Алматы – 1986ж, 2 т, 99 б
95. Нығмет Мыңжан, Қазақтың көне тарихы, Шыңжан халық баспасы, 1987ж, жалын баспасы, Алматы – 1994ж, 318б.
96. Қазақстан. Ұлттық энциклопедиясы, Алматы, 2001 ж, 3т. 440 б, 2006 ж, 8т, 308 б.
97.Таным және студент, С. Пірәлиев, Л.Керімов, Алматы «Санат» 2007, 197-199б.
2. Назарбаев.Н.Ә. «Қазақстан-2050» Ел Президентінің Қазақстан Халқына Жолдауы.- Алматы: Республикалық «Кітап» өндірістік бірлестігі, 1998 ж.
3. Мухаммад ибн Муса аль-Хорезми. Астрономические трактаты. - Ташкент: ФАН, 1983.-143 с.
4. Аль-Кинди. Трактат о количестве книг Аристотеля и о том, что необходимо для усвоения философии. О первой философии. Книга о пяти сущностях. Обьяснение ближней действующей причины возникновения и уничтожения / Пер. С араб. А.В. Сагдеева // Избр. произведения мыслителей стран Ближнего и Среднего Востока ІХ-ХІУ вв. - М.; Соцэкгиз, 1961. - 41-132 с.
5. Аль-Фараби. Әлеуметтік-этникалық трактаттар.-Алматы.; Ғылым 1975. -211 б.
6. Әлкей Марғұлан шығармалары, Бірінші том, «АЛАТАУ» Баспа-полиграфиялық корпорациясы Алматы – 2007, 143б, 361б
7. Бартольд В.В.Собр.соч.М.,т-ІІ,ч І , стр 814
8. Радлов В.В. Квопросу об уйгурах СПб, 1893, с 126-128
9. Гумилев Л.Н. Хундар, Қазақстан 1998, 528б
10. Байтұрсынов А. Шығармалары: Өлеңдер, аудармалар, зерттеулер. / Құрастырған: Шәріпов Ә., Дәутов С. - Алматы.: Жазушы, 1989. -319 6.
11. Жұмабаев М. Педагогика. -Алматы.: Ана тілі, 1992.- 160 б.
12. Махмутов М.И. Проблемное обучение. Основные вопросы.-М.; Педагогика, 1975. 368 стр.
13.Спиркин А.Г. Фтлософия:Учебник - М.2001, 816с
14.Леонтьев А.Н Избронное психологическое произведение в 2-х томах Т.1.М. 1983. Лернер И.Я Проблемное обучение - М 1974.
15. Выготский Л.С. Избронные психологические исследования,М. 1956
16. Құнанбаев А. Қара сөздері. - Алматы. 1993. - 92 б.
17. Теплов Б.М Проблемы индивидное различий М, 1961.
18. Рубинштейн С.Л Принципы и рути развитя психологи М, 1959.
19. Шукина Г.И. Роль деятельности в учебном процессе.М.: Педагогика, 1996-182 стр.
20. Шамова Т.И. К вопросом о методах преподования и учения // Сов.педагогика – 1971-№1-с 40-50.
21. Лысенкова С.Н. Методом опережающего обучения: КН. для учителя из опыта работы. –М.: Просвещение, 1988-192 стр.
22. Абылкасымова А.Е. Формирование позновательной самостоятельности студентов-математиков к системе методической подготовке в университете: Автореф.докт.пед.наук. –Алматы, 1995.
23. Сабыров Т.С. Оқушы жастардың танымдық әрекетін арттырудағы оқытудың әдістері мен формаларының дидактикалық жүйесін тиімді қолданудағы мұғалімдерді даярлаудың теориялық негіздері. П.ғ.д. … дисс.-Алматы, 1996.-80 бет.
24. Қараев Ж.А. Активизация познавательной деятельности учащихся в условиях применения компьютерной технологии обучения: Автореф. …докт.пед.наук. 13.00.01-Алматы 1994.-56 стр.
25. Бейсембаева А.А. Гуманизация образования старше класников на основе межпредметных связей: Автореф.дисс. … докт.пед.наук. Алматы 1993.
26. Дарханов Н.А. Педагогические условия активизации познавательной деятельности учащихся (на материале школ одаренных детей): дисс. ... кан. пед. наук. - Алматы, 2000
27. Сарыбеков М.Н. Теория и практика подготовки будущих учителей. Дисс. докт. пед. наук. -Тараз, 1998.
28.Философиялық сөздік. -// Редкол., Р.Н.Нұрғалиев, Ғ.Ғ.Ақмамбетов, Ж.М.Әбділдин ж.б. Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» - 1996ж.
29. Жарықбаев Қ. Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі // Алматы, «Санат» 1995.
30. Қазыбаев С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. // Алматы, 1990.
31. Жарықбаев Қ. Психология. –Алматы, 1982.
32. Жұмабаев М. «Педагогика».-Алматы: «Ана тілі», 1992ж.
33. Давыдов В.В. Проблемы разивающего обучения.-М.; 1986-стр 240.
34. Қазақ тілін оқыту методикасы // Ред: Әуелбаев Ш.-Алматы, 1887ж.
35. Қоянбаев Р.М, Ыбыраимжанов Қ.Т. Педагогикалық сөздік. Түркістан – 2006ж.
36. Лысенкова С.М. Методом опережающего обучения.-М.; Просвещение, 1988г.
37. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға
міндетті стандарттары.Жалпы бастауыш білім.-Алматы:РОНД,2003 ж.
38. Әл – Фараби. Философиялық трактаттар. – Алматы: Ғалым, 1973. - 29, 215, 448 бб.
39. Баласағұн Ж.Құтты білік. – Алматы: Жазушы, 1987. - 301 б.
40. Ясауи Қ.А.Ақыл кітабы. – Алматы, 1995.- 262 б.
41. Макаренко А.С.Собрание сочинений: т. 4, 1978. – 130, 202, 217 с.
42. Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалар // Алматы, 1955, 414 б.
43. Тойлыбаев Б.А. Бастауыш мектеп оқушыларына дене тәрбиесін беруде халықтық педагогика элементтерін пайдалану: пед. ғыл. канд. ... дис. 20.05.95. – Алматы, 1995. 124 б.
44. .Пірәлиев С., Керімов Л. Таным және студент. – Алматы; Санат, 2007. – 21, 79 бб.
45. Абайдың дүниетанымы мен философиясы. – Алматы: Ғылым, 1995. – 181, 183 бб.
46. Құдайбердіұлы Ш. Мұсылмандық шарты. – Алматы: Қазақстан, 1993. – 75 б.
47. Занков В.В. Избранные педагигические труды / В.В. Занков. – М.: 1990. – 32 с.
48. Выготский Л.С Проблемы возрастных периодизаций детского развития. – М.: Наука, 1972. – 11ё, 108 с.
49. Рубинштейн С.Л. Избранные психологические труды / С.Л.Рубинштейн. – М.: Просвещение, 1960. – 151, 211 с.
50. Асылов Ү. Даналардан шыққан сөз / Ү. Асылов, – А.: Мектеп, 1987. – 45, 48, 231 бб.
51. Абдильдин Ж.М., Абишев К.А. Формирование строя мышления в процессе деятельности. – Алматы, 1991. 78, 79, 82, 270 с.
52. Құдайқұлов М.А. Спаособности умения и навыки. – Алматы: Қазақстан , 1986. – 98, 118 с.
53. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. –Алматы, 2003 ж.
54. Жазыбаев М, Асқарбаева А. Бастауыш оқытудың тиімділігі. –Алматы,
1968.
55. Сарыбаев. Ш. Қазақ тілі методикасының кейбір мәселелері. –Алматы,
1959.
56. Маманов Ы, Әлімжанов Д. Қазақ тілін оқыту методикасы. –Алматы, 1965
57. Ұйқыбаев Қ.И. Қазақ тілі методикасының очерктері. –Алматы,1962.
58. Арғынов Х. Құрмалас сөйлем синтаксисінің методикасы. –Алматы, 1964.
59. Сүлейменов Ғ. Ана тілін оқыту жөнінде ІІ сынып мұғалімдеріне арналған
көмекші құрал, –Алматы, 1962.
60. Рахметова С. Ана тілін оқыту жөніндегі ІІІ сынып мұғалімдеріне арналған көмекші құрал. –Алматы, 1971.
61. Аймағамбетова Қ, Бозжанова Қ. Ана тілін оқыту жөнінде І сынып
мұғалімдеріне арналған көмекші құрал, –Алматы, 1970.
62. Әміров Р. Бірінші сыныпта оқушылардың тілін дамыту үшін істелген
жұмыстар, –Алматы, 1957
63. Бірнеше жинақтар бар І сыныптағы оқыту, –Алматы, 1977.
64. Бастауыш оқыту методикасы. –Алматы, 1978.
65. Рахметова С. Бастауыш сынып оқушыларының тілін ұстарту. –Алматы,
1999.
66. Жұмабаев Ә.Е. Тіл дамыту әдістемесі. –Алматы, 2001.
67. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту методикасы. –Алматы, 1991.
68. Бозжанова К, Кіші жастағы оқушылардың оқу дағдысын қалыптастыру. –Алматы, 1999.
69. Бастауыш мектептегі қазақтілі методикасы жинақ, –Алматы, 1988.
70. Макаренко А.С. Бала тәрбиесі туралы лекциялар. –«Мектеп» 4- том,1957.
71. Ушинский К.Д. Балаларды тәрбиелеу және оқыту жөнінде таңдамалы
пікірлер. –Алматы, 1951.
72. Қазақ тілі оқулықтарына әдістемелік нұсқаулар (2,3,4 сынып) –Алматы,
2000.
73. Жиенбаев С. Қазақ тілі методикасы. –Алматы, 1946.
74.Байқуатова О. Бастауыш мектепте синтаксис материалдарын оқыту. –
Алматы, 1997.
75. Сарыбаев Ш.Х. Қазақ тілі методикасының кейбір мәселелері. –Алматы,
1959.
76. Қазыбаев С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. –Алматы, 1987.
77. Қоянбаев Р. Қысқаша педагогикалық сөздік. –Алматы, 1993.
78. Уәйісова Г.И, Асылова Ұ.Ә, Солтанғазина М.Қ. Қазақ тілі оқыту
әдістемесі. –Алматы, 2000.
79. Бастауыш оқыту методикасы. –Алматы, 1987.
80. Әбілқаев А. Қазақ тілін оқыту методикасы–Алматы,1995.
81. Әуелбаев Ш. Бастауыш кластарда қазақ тілін оқыту методикасы.–
Алматы,1987.
82. Уәйісова Г, Жұмабаева Ә. Қазақ тілі оқулықтар, (2,3,4 сынып) –Алматы,
1998.
83. Ысқақов Б, Сатқанбаева Ұ. Сауаттылыққа үйрету әдістемесі. –Шымкент, 2000.
84.Тұрдалиева Г.Ж. Бастауыш сыныпта қазақ тілін оқыту әдістемесі. –Астана, 2007.
85. Тарих өткеліндегі Төле би, құрастырған Ә.А.Кембаев, Алматы: «Өнер», 2010. – 60, 70, 71, 272б.
86. Коменский Я.А.Избранные педогогические сочинения: т. 1. – М., 1982. – 123, 130 с.
87. Жарықбаев Қ.Б. Жалпы психология. – Алматы, 2004. – 53 – 61 бб.
88. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. - Астана: Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия университеті, 1998. – 211 - 220 б.б.
89. Эльконин Д.Б. Интеллектуальные возможности усвоения знаний. – М.: Просвещение, 1966. – 442 с.
90. Лернер И.Я. Процесс обучнеия и его закономерности. – М.: Знание, 1980. – 96 с.
91. Давыдов В.В. Виды обобщений в обучении. – М.: Педпгогика, 1982. – 432 с.
92. Баласағұн Ж. Құтты білік / Көне түркі тілінен аударған және алғысөзі мен түсініктерін жазған А. Егеубаев.– Алматы: Жазушы, 1986. – 614 б.
93. Аймауытұлы Ж. Психология. Жан жүйесі және өнер таңдау. - Алматы.: Рауан. 1995. – 311 бб.
94.Абай Құнанбаев, Екі томдық шығармалар жинағы, Алматы – 1986ж, 2 т, 99 б
95. Нығмет Мыңжан, Қазақтың көне тарихы, Шыңжан халық баспасы, 1987ж, жалын баспасы, Алматы – 1994ж, 318б.
96. Қазақстан. Ұлттық энциклопедиясы, Алматы, 2001 ж, 3т. 440 б, 2006 ж, 8т, 308 б.
97.Таным және студент, С. Пірәлиев, Л.Керімов, Алматы «Санат» 2007, 197-199б.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ӘОЖ –372.01
Қ-31
Қолжазба құқығында
КАМБАРОВА МЕРУЕРТ
БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ОҚУ-ТАНЫМДЫҚ ДҮНИЕТАНЫМЫН ЖЕТІЛДІРУДІҢ ШАРТТАРЫ
6М010200-БАСТАУЫШТА ОҚЫТУ ПЕДАГОГИКАСЫ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ мамандығы бойынша
педагогика магистрі академиялық дәреже алу үшін магистрлік диссертация
ТҮРКІСТАН – 2014
А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді:
Бастауышта оқыту педагогикасы
мен әдістемесі кафедрасының
меңгерушісі, п.ғ.к., доцент
_______Г.Т.Тоққұлова
_________________20__ ж.
Магистрлік диссертация
Бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық дүниетанымын жетілдірудің
шарттары
мамандығы: 6М010200 БАСТАУЫШТА ОҚЫТУ ПЕДАГОГИКАСЫ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ
Магистрант ________________________ М.Камбарова
Ғылыми жетекші:
п.ғ.д., доцент ________________________ Ж.Садыков
ТҮРКІСТАН – 2014
МАЗМҰНЫ
Аннотация ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Нормативтік
сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...4
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1. Бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық дүниетанымын қалыптастырудың
теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 12
1. Қазақ дүние танымының
генезисі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
12
2. Оқу – танымдық дүниетанымның дефинициясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
3. Бастауыш сынып оқушыларының оқу - танымдық дүниетанымның
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2. Бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық дүниетанымын дамытудың
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...46
1. Бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық дүниетанымын қазақ тілі
пәнінің негізінде дамыту шарттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
2. Бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық дүниетанымын математика
пәні бойынша
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 77
3. Тәжірибелік – эксперименттік
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .96
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
100
Қосымша
материалдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 104
Аннотация
Диссертациялық жұмыста білім беру стандартын қайта қарау, сараптау
арқылы оқушылардың оқу-танымдық дүниетанымына жаңа сапалық өзгерістер
енгізу қарастарылған. Диссертацияның негізгі бөлімінде қазақ халқының
дүниетанымының генезисі, оқу-танымдық дүниетанымның дефинициясы (пәлсапалық
анықтамасы), бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық дүниетанымының нобайы
(моделі), сонымен бірге бастауыш сыныпта оқылатын математика, қазақ тілі
пәндерінің негізінде, олардың оқу-танымдық дүниетанымын қалыптастырудың
шарттары қарастырылған.
Жұмысты бастауыш мектеп мұғалімдері, студенттер мен ғылыми
ізденушілер пайдалана алады.
Аннотация
В данной диссертации рассматриваются условия формирования учебно-
познавательных мировозрений учащихся начальных классов, а именно генезис
учебно-познавательного мировозрения казахского народа, современное
состояние дефинитивное (определенные) понятие учебно-познавательных
мировозрений, модель учебно-познавательных мировозрений учащихся начальных
классов, а также расматриваются условия формирования учебно-познавательных
мировозрений учащихся начальных классов на основе предметов казахского
языка и математики.
Работу могут использовать учительных классов, студенты и научные
соискатели.
Annatation
In this dissertation are considered conditions of formation of
educational
and cognitive outlook of primary school pupils, and namely genesis of
teaching
and learning outlooks of Kazakh people, modern status of specific
concept
of teaching and cognitive outlook, model training and cognitive
outlook of
primary school pupils, and also considered the conditions of formation of
educational and cognitive outlook of primary school pupils on the
basis of
Kazakh language and Mathematics.
This work can be used teachers of elementary classes, students and
scientific applicants.
Нормативтік сілтемелер
Осы магистрлік диссертация жұмыста келесі нормативтік құжаттарға
сілтеме жасалған:
-Қазақстан Республикасы 2007-жылғы 27-шілдедегі Білім туралы заңы;
-Оқу бағдарламасы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012-жылғы 23-тамыздағы
№1080 қаулысымен бекітілген Орта білім берудің ( бастауыш, негізгі орта,
жалпы орта білім беру) мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты.
-Университеттің ішкі нормативтік ережесі:
УЕ-ХҚТУ-015-2014 Магистрлік диссертация жұмысты (жобаны) әзірлеу мен
рәсімдеуге қойылатын жалпы талаптар;
-УЕ-ХҚТУ-027-2014 Қорытынды аттестаттауды ұйымдастыру мен өткізу ережесі.
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының білім беру
жүйесінің басты міндеті ғылым мен тәжірибенің жетістіктері негізінде
білімді нақты жағдайда пайдалану икемділігін меңгерген, өз бетінше дұрыс,
тиімді шешімдер қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру болып
табылады. Субьектіге тұлғалық – бағдарлы тұрғыда келу және оқу үдерісінде
құрылымдық, мазмұндық тұрғыда өзгерістер енгізу мәселесі 2012 жылғы 14
желтоқсандағы 2050 – Стратегисында қарастырылды (Егемен Қазақстан 2050 –
Статегиясы, Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаевтің
Қазақстан халқына жолдауы).
Бастауыш сатыда білім беру үдерісін жаңаша ұйымдастыру оның
философиялық, психологиялық – педагогикалық негіздерін терең зерделеуді
қажет етеді. Ғылыми – педагогикалық еңбектерде бастауыш мектептегі оқу-
тәрбие үдерісін жетілдіру (Ю.К. Бабанский, И.П.Подласый және т.б.),бастауыш
сынып оқушыларының ерекшеліктері (Л.В.Занков, В.В. Давыдов, Н.Ф. Талызина,
Д.Б. Элконин және т.б.) бастауыш сынып мұғалімдерін (А. Калашникова және
т.б.), оқыту технологияларын қолдану (В.П. Беспалько, М.В. Кларин, С.Н.
Лысенкова, В.М. Монахов, В.Ф. Шаталов және т.б. ) мәселелері зерттелген.
Отандық ғалымдар А. Х. Арсенова, Ә.М. Мұханбетжанова, Т.С. Сабыров, Ш.Х.
Құрманалина, Қ,А.Сарбасова және т.б. ғалымдар бастауыш сынып оқушыларының
оқу - танымдық іс – әрекетін, жеке тұлғалық дамуын, өз бетінше білім алуын,
білім сапасын дамытудың тиімді жолдарын қарастырған.
Бастауыш сынып оқушылары мектеп алды даярлық кезеңінде қалыптаса
бастаған оқушылырдың білім сапасын интерактивті әдістер арқылы дамыту
П.Я. Гальперин, М.Н. Скаткин, А.В.Усова, республикада К.Ж. Аганина,
М.А.Құдайқұлов, О.Мұсабеков, С.К.Нашарипова, О.Сәлімбаев сияқты ғалымдардың
еңбектерінде орын алған.
Нәтежеге бағдарланған білім беруде бастауыш сынып оқушыларын тұлға
ретінде қалыптастырып, білім сапасын дамыту көзделеді. Мұны интерактивті
және басқада әдістерді қолдану арқылы жобалау қазіргі педагогиканың өзекті
мәселелерінің біріне айналып, бастауыш сынып оқушыларының білім сапасын
дамытуды ғылыми-педагогикалық тұрғыдан зерттеу қажеттілігі байқалады.
Біріншіден дәстүрлі оқыту әдістері бастауыш сынып оқушыларын бәсекеге
қабілетті етіп оқыту мен білім сапасын дамыту нәтежесіне жетуге кепілдік
бермейтін күнделікті іс-тәжірибені көрсетіп отыр. Екіншіден, оқушылардың
білім сапасын олардың оқу іс-әрекетінің ұйымдастырылуына, ал ол білім
мазмұнының берілуіне тәуелді. Бастауыш сатыдағы оқу материалдарының
логикалық құрылымы мен пәндік мазмұнын анықтауға және білім мазмұны толық
меңгертуге деген қажеттіліктер өсіп отырғанымен, оның оқушыға ұғымды,
әсерлі берілуіне жете мән берілмеген. Үшіншіден, бастауыш сынып
оқушыларының жаңа педагогикалық технологияларға қызығушылықтары байқалады,
бұған бастауыш білім мазмұнында көңіл бөлінбегендіктен, білім деңгейінің
қалыптасуы төмен деңгейде қалып отыр. Себебі бастауыш сатыда жаңа
педагогикалық технологиялар арқылы білім сапасын дамытудың педагогикалық
шарттары айқындалмаған. Бұл педагогика ғылымында жаңа әдіснамалық негіздері
ғылыми зерттеуді талап етіп отыр және мұны бүгіннің өзінде жасау қажет.
Мемлекетіміз тәуелсіздік алғанан бері қоғамдық қатынастар жүйесіндегі
өзгерістер білім беруден жаңа тарихи кезеңнің болмысына барабар әрекет
етуді және экономиканың даму қажеттіліктеріне сай болуды талап етеді. Жедел
жаңарып тұратын әлем және ақпарат ілегінің ұлғаюы жағдайында қоғамдық даму
деңгейінің, елдің экономикалық қуаты мен ұлттық қауіпсіздігінің өлшемі
ретінде білім беру жүйесінің ролі мен маңызы арта түседі. Осы тұрғыдан
келгенде, ғылымның соңғы жетістіктерін қолданып, үздіксіз білім берудің
ролі зор екені даусыз.
Қазір қазақстандық білім беру мазмұны заман талаптарына сәйкес
ұлттық, ізгіліктік нышандарды қамтып жаңартылуда, Қазақстан
Республикасының Білім және Ғылым министрлігінде 28 наурыз 2014жылы
Бастауыш мектептің жаңа стандарты талқыланды (Стандарттың авторлары
п.ғ.д.профессор М.М. Жадрина және т.б) - Егемен Қазақстан 2014, 28
наурыз.
Оқу-танымдық іс-әрекет - бұл арнайы оқушының өзі ұйымдастырған және
адамзат баласы жинақтаған мәдени байлықты игеру мақсатындағы сырттай тануы.
Оның пәндік нәтижесі ғылыми білім, білік, дағды, тәртіп үлгісі және
оқығандарды меңгеретін іс-әрекеттер түрлері болып табылады.
Оқу - танымдық іс-әрекеттің өзге әрекет түрлерінен ең басты
ерекшелігі-оқушының үнемі жаңа дүниеге енуімен, оқушының әрбір әрекетінің
екінші бір жаңа әрекетке үнемі ауысып отырумен байланысты. Сондықтан, оқу
үдерісінде оқушының білім алуға, өз бетімен әрекет етуге деген құлшынысын
оятуға, ақыл-ойының дамып, жетілуіне түрткі болатын іс-әрекетті
ұйымдастырудың тиімді әдіс тәсілдерін іздестіру өзекті мәселе болып
табылады.
Қазіргі кезде кез-келген өскелең ұрпақ шап-шаңдықты, ерекше ақыл
ой қызметін, мол шығармашылық мүмкіндікті, өзін қоршаған түрлі жағдайларға
тез икемделіп қана қоймай, оларды керекті бағытына шығармашылықпен бұра
білу қабілеттігін және оқу – танымдық қызығушылықтары арқылы білім алуға
және оны меңгертуге талпындыруды қажет етеді. Бастауыш сынып оқушыларына
білім, білік, дағдыны қалыптастыра отырып оны практикалық жағдайда қолдана
білуге үйрету жаңа стандарттың өзекті мәселесі болып табылады. Осы
мәселенің шешімін табу біздің зерттеуді айқындап, тақырыпты "Бастауыш сынып
оқушыларының оқу-танымдық дүниетанымын жетілдіру шарттары" деп алдық.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық дүниетанымын
жетілдіру шарттарын бастауыш сынып пәндері бойынша ғылыми әдістемелік
тұрғыдан негіздеу, тәжірибелік- экспериментте тексеріп қортындысын шығарып,
ғылыми негізделген ұсыныстар беру.
Зерттеу нысаны: Бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық дүниетанымын
жетілдіру белсенділігін оптималдауды талап ететін бастауыш мектепте
оқытудың нақты оқу жүйесі.
Зертеу пәні: Бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық дүниетану
әрекетінің қалыптасу деңгейімен байланысты болатын оқытудың тиімділігінің
артуы.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер бастауыш сынып оқушыларының оқу-
танымдық іс-әрекеттерін дамытудың ауызша және жазба әдістері ғылыми-
әдістемелік тұрғыда негізделсе; қазақ тілі мен ана тілі пәндерін оқыту
арқылы бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық іс-әрекеттерін дамытудың
ауызша және жазба әдістері әдістемелік-тәжірибелік негізінде анықталса,
онда оқушылардың оқу танымдық дүниетанымы арттады, өйткені бастауыш сынып
оқушыларының қазақ тілі мен ана тілі, математика және т.б. сабақтары
олардың оқу танымдық іс-әрекеттер түрлерінің ауысып отыруын талап етеді.
Зерттеу міндеттері:
- бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық дүниетанымын дамытудың
ғылыми-әдістемелік негізін айқындау және мәнін ашып көрсету;
- бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық дүниетанымын дамытудың
мүмкіндіктерін анықтау:
- бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық дүниетанымын дамытудың
шарттарының құрылымдық-мазмұндық моделін жасау, танымдық іс-әрекеттердің
өлшемдері, көрсеткіштері мен деңгейлерін айқындау;
- бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық дүниетанымын дамытудың
әдістерін жетілдіру және оның тиімділігін эксперименттік-тәжірибе жүзінде
тексеріп, ғылыми әдістемелік ұсыныстар беру.
Зерттеудің жетекші идеясы: Бастауыш мектептегі оқыту үдерісінде
оқушылардың оқу-танымдық дүниетанымын дамыту әдістерін жетілдіру, танып-
білу жұмыстарын жүйелі түрде жүргізу, оны ғылыми-әдістемелік тұрғыда
пайдалану оқушылардың танымдық іс-әрекеттерінің дамуына мүмкіндік
тудырады.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері болып табиғат,
қоғам, техника дамуының жалпы заңдылықтары; таным теориясы мен ғылым
логикасы, дамыта оқу теориясының негіздері туралы философия, психология,
педагогика ғылымдары, оның ішінде қазақ тілі мен ана тілі математика
пәндерін оқытудың теориясы мен әдістемесі, философиялық және психологиялық-
педагогикалық тұжырымдамалар; бүкіл әлемдік прогрессивті психологиялық-
педагогикалық ғылымдардың фундаменталды ережелері, білім мен басқару
салаларындағы жалпы адами құндылықтар құрайды,
Зерттеу әдістері:
- зерттеу тоеориялық негізін айқындау мақсатында философиялық және
психологиялық-педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерді зерделеу және
оларға талдау жасау;
- қазақ тілі мен ана тілі пәндеріне қатысты бағдарламаларға,
құжаттарға, оқулықтарға, әдістемелік құралдарға ғылыми-әдістемелік талдау
жасау, қазақ тілі мен ана тілі пәндерін оқытудағы отандық озық
педагогикалық тәжірибелерді оқып-үйрену, талдау,
- тәжірибелік эксперимен жүргізу, бастауыш сынып оқушыларының оқу-
танымдық іс-әрекеттерін дамытудағы оқыту үдерісін бақылау, оқытушылармен,
оқушылармен әңгімелесу, сауалнама жүргізу және эксперимент нәтежелерін
математикалық статистикалық бағалау арқылы қортындылау.
Зерттеу көздері: Білім беру саласындағы арнайы мемлекеттік
құжаттар, ҚР Президентінің "2050" стратегиялық жолдауы ҚР-ның 2005-2010 жж.
Мемлекттік білім беруді дамыту бағдарламасы [83], ҚР-ның 2015 жылға дейінгі
білім беруді дамыту тұжырымдамасы [84], ҚР-ның білім беру туралы заңы [85],
ҚР жалпы білім беретін мектептің тұжырымдамасы, зерттеу мәселесі бойынша
философиялық, психологиялық, педагогикалық еңбектер, оқушылардың
ізденістерін қалыптастыру бағытындағы өткізген пән мұғалімдерінің озық
тәжірибелері, соңғы уақыттағы педагогикалық зерттеу жұмыстарының нәтежелері
оқу бағдарламалары, оқу әдістемелік кешендер, магистранттың мектептегі және
жоғарғы оқу орындағы педагогикалық, кәсіби іс-тәжірибесі.
Зерттеу базасы: Шымкент қаласы Т.Тәжібаев атындағы №47 гимназия
мектеп, №13 Мукими атындағы мектеп, №54 орта мектеп, С.Көбеев атындаңы №56
орта мектеп, Жамбыл атындағы №26 лингвистикалық мектеп-гимназия және
№53"Хамза атындағы орта мектеп.
Зертеу негізгі кезеңдері:
Бірінші кезеңде (09.2012-04.2013) қазіргі қоғамдағы қалыптасқан
әлеуметтік-экономикалық, инновациялық- педагогикалық, мәдени өзгерістерге
байланысты бастауыш білім беру жүйесінің даму тенденциялары қарастырылып,
зерттеу тақырыбының өзектілігі айқындалды. Отандық шетелдік ғалымдардың
ғылыми теориялық, әдістемелік еңбектеріне және педагогика ғылымындағы
іргелі ғылыми зерттеуді талдау және бастауыш мектепте оқыту тәжірибесінің
жай-күйін, жетістіктері мен қайшылықтарды саралау барысындағы зерттеу
жұмыстарының негізінде бастауыш сынып оқушыларын танымдық іс-әрекетке
баулитын ғылыми әдістемелік негіздері және ғылыми апараты анықталып, оқу
үдерісіне енгізілді.
Екінші кезеңде (09.2013-04.2014 жылдары) зертеудің ғылыми
болжамы мен міндеттеріне сәйкес бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-
әрекеттерін дамытудың құрылымдық-мазмұндық моделі жасалды, танымдық іс-
әрекеттердің өлшемдері, көрсеткіштері мен деңгейлері айқындалды.
Оқушылардың танымдық іс-әрекеттерін дамытуға арнайы бағдарлама жасалынды,
зерттеу базаларындағы тәжірибелік-эксперименттік жұмыстардың нәтежелері
кезең-кезеңмен жүйеленіп, ғылыми-әдістемелік тұрғыда сараланады. 2013-2014
жылғы жүргізілген тәжірибе жұмыстарының қортындылары шығарылып, нәтежелері
анықталып бір жүйеге келтірілді. педагогоикалық эксперимент жұмысының
нәтежелеріне талдау жасалынып, сандық және сапалық тұрғыда өңделіп,
диссертацияға қойылатын талап бойынша рәсімделді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы:
- бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекеттерін дамытудың
ауызша және жазбаша әдістерінің ғылыми-әдістемелік негіздері пәндер
тұрғысынан айқындалады және мәнін ашып көрсетіледі.
- бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекеттерін дамытудың
ауызша және жазбаша әдістерінің бүгінгі жағдайы сараланып, мүмкіндіктері
анықталады.
- бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекеттерін дамытудың
құрылымдық-мазмұндық нобайы жасалып, оның өлшемдері мен көрсеткіштері мен
деңгейлер айқындалады.
- бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекеттерін дамытудың
ауызша және жазбаша әдістерін жетілдірудегі қазақ тілі мен ана тілі
пәндерін оқытудың әдістемесі айқындалып, оның практикада қолдану тиімділігі
тәжірибелік-эксперимент арқылы тексерілді, қорытынды нәтежесі шығарылды.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
- бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекеттерін дамытып ауызша
және жазбаша әдістердің ғылыми-әдістемелік негізі;
- бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекеттерін дамытатын
ауызша және жазбаша әдістердің мүмкіндіктері мен оны жетілдіру жолдары;
- бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекеттерін дамытатын
ауызша және жазбаша әдістердің құрылымдық-мазмұндық моделі, оның өлшемдері
мен көрсеткіштерінің сипаттамасы;
- бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекеттерін дамытудың
педагогикалық, ғылыми-әдістемелік жүйесі, эксперимент нәтежесі және
әдістемелік ұсыныстар.
Зерттеу нәтежелерінің дәлелдігі мен негізділігі: Диссертациялық
зерттеудің ғылыми-әдістемелік негізінің дәлелденуі мен зерттеу мазмұнының
сапалық, мазмұндық деңгейі жоғары болды.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері: Диалектикалық
таным теориясы, адамды ең жоғары құндылық ретінде танитын тұлғалық бағдарлы
білім беру тұжырымдамасы, тұлға мен оны дамытудағы іс-әрекет теориялары,
білім беру жүйесін ақпараттандыру тұжырымдамасы.
Зерттеу көздері: Философтардың, психологтардың, педагогтардың
таным, жеке тұлға мен оның іс-әрекеті, оқу іс-әрекетіндегі оқушы мен
мұғалімнің өзара қарым-қатынасы, білім мазмұны және оны меңгерту үрдісі,
оқыту технологиясы, бастауыш сынып мектепте интерактивті оқыту әдістерін
пайдалану туралы ғылыми еңбектері, бастауыш білім берудің мемлекеттік
стандарттары, білім беру туралы нормативті құжаттар, типтік оқу жоспарлары
мен бағдарламалары, пәндер бойынша оқулықтар мен әдістемелік құралдар,
Қазақстан Республикасында 12 жылдық жалпы білім беру тұжырымдамасы, білім
беру жүйесін ақпараттандыру мен қашықтықтан оқыту тұжырымдамалары,
электрондық әдістемелік жүйе, озық тәжірибелер, сондай-ақ диссертанттың
педагогикалық және зерттеушілік тәжірибесі.
Зерттеу әдістері. Зерттеу проблемасы бойынша философиялық,
психологиялық, педагогикалық және ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге теориялық
талдау жасау, бастауыш мектептің құжаттарын (стандарт, оқу жоспары,
бағдарламалар, оқулықтар, әдістемелік нұсқаулар), озық педагогикалық
тәжірибелерді зерделеу, модельдеу, салыстырмалы талдау, әңгіме,
сауалнамалар жүргізу, оқу үрдісін бақылау, мониторинг.
Зерттеудің практикалық маңызы. Зерттеудің нәтижелері бойынша
бастауыш сынып оқушыларына арналған жаңа оқыту технологияларын қолданудың
теориялық және практикалық маңызы, интерактивті оқыту әдістерінің мазмұндық
сипаттамасы, бастауыш сынып оқушыларының білім сапасын қалыптастыру моделі
тәжірибеге ендірілді.
Зерттеу нәтежелері мен қортындыларын жалпы білім беретін
мектептердің оқу-тәрбие жұмыстарында, мұғалімдердің біліктілігін арттыру
ісінде пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының талқылануы және қолданылуы мына төмендегі баспа
беттерінде жарияланып, практикалық мәнге ие болды: Зерттеу жұмысы А.Ясауи
атындағы Халықаралық қазақ–түрік университетінің Бастауыш оқыту
педагогикасы мен әдістемесі кафедрасының мәжілістерінде, әдістемелік
семинарларда талқыланды. Зерттеу нәтижелерінің негізгі қағидалары мен
тәжірибелік – эксперименттік жұмыс барысында Шымкент қаласында Оңтүстік
Қазақстан Мемлекеттік Педагогикалық Инстиутында Білім, ғылым және
өндірісті интеграциялау концепциясы атты Республикалық ғылыми-тәжірибелік
конференция, ОҚМПИ, (2014ж 1 наурыз), Түркістан қаласы Қ.А.Ясауи атындағы
Халықаралық қазақ-түрік университетінде Жаңа формацияда кәсіптік білім
берудің өзекті мәселелері атты ІІ-дәстүрлі Халықаралық ғылыми-тәжірибелік
интернет – конференциясы (2014), Тараз қаласының Республикалық
педагогикалық журналы Білім.kz №5(29) (2014ж мамыр), Қырғызстан
мемлекетінің Вестник БГУ Научный журнал Бишкекского Гуманитарного
Университета им. К.Карасаева №2(28) (2014 маусым), Қазақстанның ғылымы мен
өмірі, Халықаралық ғылыми-көпшілік журналы, №3-4(24-25) (2014ж)
материалдарында баяндалып, ғылыми мамандар назарына ұсынылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Диссертация кіріспеден, 2 тараудан,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Бастауыш сынып оқушылардың оқу-танымдық дүниетанымын қалыптастырудың
теориялық негіздері.
1. Қазақ дүниетанымының генезисі
Дүниетанымның пайда болуы адамның тіршілік болмысынан пайда болған
қоғамдық тарихи-құбылысымен байланысты болады. Адамның әрбір тарихи
кезеңдерінде табиғат, ондағы құбылыстар, өмір, тіршілік, тұрмыс туралы
өзіндік көзқарасы, түсінік-ұғынулары болады. Адамзат санасының,
дүниетанымының қажетті бөлігі де – осы дүниеге көзқарас болып табылады.
Қазақ дүниетанымының қалыптасуы Еуразия даласындағы Хунндар мен
Ғұндардың үлкен кеңістікте өмір сүруімен байланысты қалыптасты. Бұл туралы
тарихи деректер М.Аджидің айтуынша: ...біздің жыл санауымыздан бұрынғы VI
- V мыңжылдықтан кейін өздерін угор, фин, литван, эстон, кельт және
викингпіз деп атап жүрген жұрттың көпшілігі жоғарыда айтқан дәлізбен
Азиядан Еуропаға жол тартып, сол жерлерде өздеріне қоныс тауып, тұрақты
мекендеп қалған. Сол кездерде олардың бір-бірінен айырмашылықтары да жоқ
болатын, бір-біріне ұқсас өзен бойын, орман ішін мекендеп, аң аулап, балық
ұстап, бірге көшіп жүретін. Халық болып ұйымдасып қалыптасса да, ұлы қоныс
аударушылардың көш басы осылар болатын деп айтады. Бұл жасалған тұжырым
шындыққа келеді. Өйткені, Шығыс Еуропа елдерінің негізін қалағандар, яғни
Скандинавия түбегі мен Балтық бойын угор, фин, литван, эстон және кельттер
б.з.б бірінші мың жылдықтың ортасында бүкіл Галияны иемденіп, VI-ІІІ
ғасырларда қазіргі Испания, Британия, Италия, Германия, Чехия және Венгрия
жерлерінің бір бөліктерін орнығып қалғаны тарихтан белгілі [6].
Ғұндардың ескі ұясы – Алтай тауы. Ол жерден қазіргі кезеңде
(Қатонқарағайда) Ғұндар өміріне байланысты көптеген археологиялық деректер
табылып отыр. Осы жерде ашық аспан жерінде далалық музей ұйымдастыру
жоспарланып отыр. Ғұндардың аса күшейіп мықты болған кезі – б.з.б ІV – ІІІ
ғасырлардың арасы. Ғұндардың әдет-ғұрыпы, тұрмысы, рухани салты
қазақтардыңкімен бірдей. Қазақ сияқты олар да ата рухын қадірлеген. Атаның
басына тастан, ағаштан, балшықтан кешен тұрғызып, оған ас беру дәстүрін
шығарған. Сол сияқты ғұндар да аспанға Тәңірі күнге, айға, жерге табынған
(Жерұйық). Ғұндардың басшылары таңертең ерте тұрып, шығып келе жатқан күнге
бас иген, қолын көкке көтеріп, дұға оқыған. Үйіне келіп, аспанға, күнге,
айға, ата рухына арнап, іргеге қымыз құйған. Бұл салт қазақтарда ХХ ғасырға
дейін сақталып келді.
Ғұндардың құда түсу салты да қазақпен, қырғыздармен бірдей. Олар да
қалыңдыққа қалың мал беріп, әмеңгерлік жорасын берік ұстады. Қалыңдық
бойжеткенде күйеуінің оған ұрын (жасырын) келуіне әкесі ерік берді. Қызды
ұзатқанда оған сәулетті жасау беру әке мен ананың ардақты ісі болды. Келін
түскен кезде ақын беташар жырын айтып болған соң, келін алдымен атасының
үйіне кіріп, отқа май құяды, от-ана, май-ана дейді. Бұл отқа табынудың
бір түрі. От- үй- ішінің, ошақ басының сақтаушысы, күн тәңірімен бірдей
ескі ғұндардан қалған. Бұл салт түркі тілдес елдердің көбіне сақталып
келеді.
Бір тарихи байланыс – өлген адамды жерлеу салты. Кісі өлгенде ғұндар
бетін жыртып, жоқтау жырын шығарады. Еділ (Аттила) өлгенде барлық ғұндар
жиылып, оған арнап жоқтау жырын айтады. Бұл оқиғаны өткен ғасырда латын
тілінен орыс тіліне, аударып жазған А.Н. Веселовский. Қазақтарда бет жырту,
жоқтау айту ХХ ғасырдың басына дейін сақталып келді. Қазақ әйелдерінің
бетім- ай! деп күрсінуі бет жыртудың қалдығы.
Ғұндардың сәулетті дүниелері – әдемілеп жасалған жазғы киіз үйлері,
сәулетті етіп жасаған ордаларының қалдығы Шу, Талас қалаларында, Тасақырда
тұрған. Сол сияқты олардың ата-бабаларына арнап салған тас үйлері, көкке
арнап жасаған құрбан тастары, әдемілеп жасаған күймелері, бұлардың барлығы
кейін қыпшақтарда, пешенелерде, қазақтарда сақталып келді.
Қазақ дүниетанымының генезесіне байлынысты деректер Еуразия Ұлы
даласында Дунайдан Енисейге дейінгі аралықта б.з.б VІІ-ІІІ ғасырларда күшті
мемлекет құрған, сақтар дүниетанымында көптеп кездеседі. Олар туралы
мағлұматтар, яғни Қытай жылнамаларында, тарих атасы Геродоттың (б.з.б V
ғасыр), Ксенофонттың (б.з.б. 430-354 жж), Страбонның (б.з.б 64- б.д. 23 жж)
жазбаларында сақталған[6].
Геродоттың айтуы бойынша Ұлы Даланың өз ішінде б.з.б. VІІІ ғасырда
грек саяхатшысы Аристейдің Аримаспалар туралы дастан деген жазбасының
негізінде, ол төмендегідей қорытындыға келеді. Сақ тайпалары қара теңізден
солтүстік бағытқа қоныс аударып тұрақтануына қарай Тиссагеттер, Инртер,
Гипоборейлер деп аталса, Шығыс бағытта қоныстануына қарай Дайлар,
Сарматтар, Массагеттер, Исседондар,Аргипейлер, Аримаспалар, Самұрықтар деп
аталған. Аттары аталған сақ тайпалары Батыс даласын мекендеген. Ал Шығыс
даласы тайпалары жайлы мәліметтер Геродотқа жетпеу себебі, саяхатшы
Аристейдің жазбалары арқылы жоғарыда аталған эпосында тек Қара және Арал
теңіздерінің солтүстік жағын мекендеген тайпалардан ақпарат алған, өзі
оларды көрмегендіктен, құлағымен естімегендіктен Шығыс тайпалары туралы
аңыздарға ғана сүйенген.
Ғұндардың тілінде иер, су, от, тәңірі, ажун (дүние)
сөздері айтылып отырады. Осы мәселені зерттеген ғалымдар Ф.Хирт,
К.Сиратори, және басқалар П.Пелью мен В.В. Бартольдтың зерттеуінше,
ғұндардың ұрпағы сәнбилер де түрікше сөйлеген. Сираторидің анықтауынша,
ғұн, үйсіндердің ел басқарған кісілері қазақ тіліне жақын сөйлеген, бірақ
қытай иероглифімен бұзып жазылған. Мәселен, Унгуй ми- қазақша Оңғар би,
Тулехе- Төлеке, Хулке- Күлке (бір тайпаның аты), ажа-бұйрық-заң[7].
Түрікше сөйлеген ғұн сөздерінің бір тобын мысалға келтірген ғалым
Сиратори зерттеуші ғұндары Кун атымен жазады. Оның ерекше көңіл қойған
сөзі тәңірі- аспан, көк. Ғұндар, біз көк тәңірінің ұлымыз - деп атаған.
Енді бір ғажайып сөз- төз, қазақша төзім, төзімдік, төзу. Бұл
сөзбен төзімді, ақылды, кемеңгер ойшылдарды айтқан.
Біздің заманымыздан екі ғасыр бұрын жазылған қытай тарихынан
ғұндардың он төрт сөзін тапқан зерттеуші В.А.Панов. Олардың ішінде белгілі
сөз чән-ли, тан- ли (тәңірі), тоу-ло (таудағы тұрақ), гу-ту- құтты, ци-лын-
сілік, таза, қазақша сілку, тағы басқалар[8].
Сақ тайпаларының ішіндегі ерекше назар аударатын Арыс сақтарының
ішінен шыққан әйгілі жеті ғұламалардың бірі – Анарысты (Анахарсис) кезінде
(Геродоттың дерегі) Элладағы білім алуға арнайы сақ патшасы жіберген.
Гректің атақты ғалымы Диоген Лаэртскийдің дерегі негізінде Анахарсис
кеменің шығырлы дөңгелегі мен зәкірін ойлап тапқан. Атақты Анарыс ғұлама
елді басқару саясатынан бастап, ғылымның барлық салаларын меңгерген –
энциклопедист ғалым. Оның мұра болып қалдырған даналық руханияттары дүние
жүзі елдеріне тарап ой-саналарының дамуына өзіндік ерекше үлес қосқан.
Үйсін мемлекеттерінің ең ірі тұлғалы хандарының бірі – Майқы-би Анарыс
бабамыздың елді билеу тактикасы мен стратегиясы, өнегелі ақыл-парасаттарын
айтып отыратындығы туралы ақпарат баспа беттерінде кездеседі.
Сақ тайпаларының бір бөлігі – Шумерлер. Тарихшы ғалымдардың (Гумилев
Л.Н, Е.А.Бахти, т.б) топшылауынша Шумерлер Еуразия даласында біздің
дәуірімізден бұрынғы Х ғасырда келген. Шумерлердің дүниетанымы сақтар
сияқты көк тәңірге табынып, б.з.б төртінші мыңжылдықтың соңында, дала
пайғамбары Заратуштра негізін қалаған заростризм нанымын қабылдаған
халық[9].
Американдық шумертанушы С.Крамердің айтуынша: ... шумерлер байырғы
түркілер болған және олардың тілі ежелгі түркі тіліне жатады дей келіп,
олар қыш ыдыс-аяқ жасау, дөңгелек арба, соқа-сепкіш, желкенді қайық,
күмбез, шатырлы құрылыс және мыс пен қоладан бұйым-заттар құйып, темірді
балқыту, тасты қашау, сырлау, әшекейлеу т.б. жасауды меңгерген ел.
Археологтардың қазба жұмысы көрсеткендей, Суз қаласында (б.з.б
бесінші мыңжылдықта) мектеп бөлімшесінің бұрышында саз тақталарын
даярлаған. Вавилон патшасы Хаммурапидың б.з.б XVIII ғ. заңдары мектепте
кең түрде оқытылатын. Сөйтіп, түсінуге қиындау тиетін шумер тілінде құқық
құжаттарын дайындауға оқушылар тиянақты үйретілетін. Іс жүргізуге даярлау
сот және әкімшілік міндеттерді атқаруға практикалық жағынан дайындау
мәселесі мектептегі оқытуда ерекше орын берілді. Шумер тіліндегі оқулықтағы
кейбір мәтінді жасы үлкен оқушы кіші оқушыға жатқа жаздырғанда қате
жібергенін бетіне салық етсе, кіші оқушыны оның дұрыс үй мүлкін бөлудегі,
егін алқабын есептеудегі қателіктерін, дау-таластың шешімін орынды
шешпегенін айтып, қарсы пікір қосқаны жайлы деректер келтірген.
Шумерлердің алғашқы туындысы Галгамаш туралы эпос, мақал-мәтелдер
мен өсиеттердің мазмұны Қорқыт ата кітабының мазмұнымен үндес. Сонымен
бірге академик Ә.Марғұланның айтуы бойынша, қазақ аңыздары бойынша, бүкіл
дүниені топан суы басқанда Нұқ пайғамбардың кемесі Алатаудың бір бөлігі
Қазығұрт тауының басына келіп тоқтайды. Бұл мәселе әдебиетте жазылмаған.
Түбі Библиядан тараған бір ғажайып аңыз Арараттан кейін Нұхтың екінші рет
тоқтаған жері Алатаудың бір биік басы, Қазығұрт тауы. Қазақ аңызы бойынша,
Қазығұрттың үстінде кеме тоқтаған алаң бар, асты үңгір, төбесінде ағаш
қадаған. Қазығұрт атаның ордасының орны сақталған. Ол жерді қазақтар осы
күнге дейін Қазығұрт бабаның тауы, Қазығұрт ата, Қазығұрттың жаңғақ
қорасы, Қазығұрттың ақ қойлары, шудалы түйелер жайылған жер, - дейді
бірақ Қазығұрттың кім болғаны ұмытылған. Мүмкін, бұл сөз Қазы Қорқыт
болды. Оған себеп, Қазығұрттың басына бұлт айналғанда әйелдер сескеніп,
даладағы нәрселерін үйге кіргізеді. Түбі қорқудан шыққан (Қорқыт) [6].
Тәңірлік дін туралы тікелей деректер түркі заманынан бері белгілі.
Көне түріктер Бір тәңірі деп көк аспанға табынған, яғни аспандағы
Құдайдың атауы. Тәңірі көне түріктердің түсінігі бойынша, жер бетіндегі
жанды, жансыз табиғаттың үстінен қарайтын соларды жаратушы, соларды
жарылқаушы, жазалаушы бір ғарыштық күш. Бұл жағынан алғанда, Тәңір кейінгі
мұсылмандық Алла, Құдай ұғымдарына жақын келеді.
Қазақтар дүниетанымда ерекше орын алатын дәстүр мен ырымдар –
шаманизм. Шаманизм дінінің негізгі қағидалары – дүние түгелімен рухтардан
тұрады. Жанды, жансыз дүиниенің де рухтары бар. Шаманизмді құраушы діни
сенімдерге төтемизм, фетинизм, анализм, магия түрлері бар.
Төтемизм дегеніміз – адамдар белгілі бір хайуанаттарға мінәжат
етуі. Көне түркілердің, ежелгі қазақтардың тотемі қасқыр болған. Ал, ғұндар
мен сақтарға байланысты ұлы төтемдер – көк бұқа, бөрі, марал. Қырғыздардың
бір бөлігі өздерін бұғыдан жаралдық деп есептейді.
Фетинизм – белгіліи бір заттың адам өміріне оң ықпал жасайтындығына
сену. Қазақ баласына, оның бесігіне, жүйрік атқа, жас ботаға үкі немесе
тұмар тағатыны белгілі.
Анамизм – бүкіл табиғатты жанмен, рухпен байланыстыру. Осы күнге
дейін аруақтарға құран бағыштау, рухтарды аруақ деп шақырып – қолдауын
тілеу, түс жору, иіс шығару, жеті нан таратып құран бағыштау.
Магия – жанды, жансыз табиғатқа тылсым күш арқылы әсер ету
әрекеттері. Қазақтың бақсы – балгерлерінің әрекеті осы магияға негізделген.
Орта ғасырлық ойшылдардың негізі дүниетанымы тұлғалардың бойындағы
сапалық қасиеттеріне бағытталған. Ұлы ойшыл Әл-Фарабидегі адамның бойындағы
негізгі қасиет оң бағыттағы мінез-құлық десе, ұлы дала ойшылдары
Қ.А.Яссауи мен Ж.Баласағұн адамның бойындағы қасиеттерді төрт деңгейге
бөліп қарастырады. Қ.А.Яссауидің ілімі бойынша тарихат, мағрипат, шариғат,
ақиқат десе, ал Ж.Баласағұнның Құтты білігінде әділет, ақылдылық, ұрпақ
байланыстылығы, адамгершілік, имандылық мәселелері қарастырылады.
Орта ғасырлық дала ғұламаларының дүниетанымы тұрмыс-салт дәстүрлердің,
әдет-ғұрыптардың, сана-сезімнің қалыптасуына байланысты орныққан. Мысалы,
Ж.Баласағұн Ұятсыздан үйдей пәле шығады, А.Иүгінеки Адамгершілік кімде
болса, соны ер деп есепте, С.Сарал Жарқанат жарықты сүймейді, күншіл
ғылымды сүймейді деген ғұламалар халықтың ой-пікірлерінен адамгершілік
қасиеттердің мінез-құлық мәдениеттілігіне байланысты екені белгілі.
Адамгершілік қасиеттің өзекті мәселесі – қайырымдылық, достық, елге, жерге,
Отанына қайырымды, бойындағы бар асыл қасиетін халқына, ұлтына жасауға
арнаған адамды Ел қамын жеген ер деп бағалаған. Сондай-ақ,
адамгершіліктің ең жоғары түрі – бауырмалдық, бүкіл адам баласын бауыр,
дос тұтыну, көпшіл болу, интернационалдық қасиетті қастерлеу. Атаңның
баласы болма, адамның баласы бол, Көппен көрген ұлы той, Көпті сөкпе,
кенді төкпе, Бойда қайрат, ойда көз болмаған соң – айтпа сөз сияты мақал-
мәтелдерде дәріптелген [16].
Ж. Баласағұн өлеңдерінде Мінезі жаман адамға енді қайтып жуыспа,
Тәуір көрген кісінің жалған айтып суыспа деген өлеңі 1-сынып оқушысына
әбден түсінікті, олардың есінде тайға таңба басқандай болып қалатын сөз
тіркестері. Қазақ отбасында 6-7 жасар балаға ата-анасы мінезі жаман,
тентек, бұзық балаға жолама немесе кімге болса да өтірік айтпа деп
ескертеді. Осы тұрғыдан алғанда жоғарыда айталған жолдар олар үшін іздесе
таптырмайтын материалдар. Ал, Қожа Ахмет Иассауидың даналық өсиеттері
арқылы ақын жалған ғалымдар мен жағымпаздары, екі жүзділерді сынайды:
Жағымпаз жан алғыштар ғалым болды. Сойқанды елге ашық айталмаудан. Ішіме
менің дертті жалын толды - деп келетін толғаулары осы жастағы балалардың
еске сақтау қабілетіне лайықты, бұлардың тәрбиелік мәні аса күшті. Бұл
жерде айта кететін бір жәйт: 2-сынып оқушылардың баба ұғымын қасиет тұтады.
Оның себебі: осы жастағы балаларға әке-шешесі атасының атын ататып, шыққан
тегін білуге үйретеді. 2-сынып оқушыларына арналған оқулықтарда өмір туралы
қысқаша мәлімет беру қажет. Олардың нақыл сөздері, афоризмдері тәрбиелік
жағынан аса тиімді дүниелер. Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың білім
алуға өз бетімен әрекеттенуі аса маңызды. Осы тұрғыдан ғұламалардың мына
сөздерін пайдалану дұрыс секілді: біліп айтқан сөзге құн жетпейді, тауып
айтқан сөзге шын жетпейді. Өзің білмесең білгендерден үйрен, үйренгеннен
ештеңең кетпейді. Немесе: Қарап отырғанша бір нәрсеге жарап отыр; кәсіп
болмай, нәсіп болмас. Сондай-ақ осы ойлармен Қожа Ахмет Иассауи ойларының
сабақтасуы Ахмет Иүгінекидің даналық шығармадағы ақын тәлім-тәрбиенің
негізгі адам болуға, кісілікке тәрбиелеу екенін білім алу арқылы басталады
деген: Айтайын білім жайын, құнты бар бол, Ей достым, білімдіге ынтызар
бол, Ашылар білімменен, бақыт жолы, Білім ал жолға түсіп бақыт толы.
Білімді – алтын, нұры атылатын. Білімсіз – қара бақыр шашылатын... жүрсе де
тым шіреніп, Білімсіз жан тірі өлік, - деп, ақын білімсіз адамның адамдық
бейнесі болмайтынын көрсетеді. Бір бала бар – атаға жете туады: Бір бала
бар - атадан өте туады; Бір бала бар – кері кете туады деген нақылында
қаншама тамаша тағылым жатыр. Оның Атадан жақсы ұл туса, елінің туы
болады, Атадан жаман ұл туса, көшінің ең соңы болады деген тұжырымдары 8 -
9 жастағы бүлдіршіндерді ұлтының рухани ерекшілігін, салт-дәстүрі мен әдет-
ғұрыпын біле түсуге ынталандыратыны сөзсіз. 2 - сынып оқушыларына
ғұламалардың басқа да тағылым сөздерін пайдалануға болады, тек бұларды
шәкірттердің ұғым-түсініктеріне сәйкестендіре білсек болғаны. 3 – сыныпта
бұдан бұрынғы берілген мағұлұматтарды еске сақтау, пысықтау үшін
ортағасырлар ғұламалардың ойлары бойынша атамекенді қастерлеу, үлкенді
сыйлау, Отанды қорғау, батырлық жайлы толғауларынан нақты мысалдар
келтірілсе, жас буынның бойында абзал қасиеттердің қалыптасуына мүмкіндік
туады. Мәселен, ақылшы ғұлама ұстаз, әмбе аян әулие бабамыздың
өсиеттерінде: Ақиқатты ары таза сүйе біл, Дүниеқорлар кетсін өзімен, халық
қана дүниеге ие бұл, - деп халықты қастерлеуге, қанағатсыздықтан,
дүниеқорлықтан аулақ болуға шақырады. IV сыныпта өтілетін Әдебиет,
Тарих пәндерінде ғұлама ғалымдар: М.Қашқари, Қожа Ахмет Иассауи, Ахмет
Иүгінеки, т.б. ерен тұлғалар жайлы біршама толық мағұлұмат берілгені
жөн[96].
XV ғасырдың 50-60 жылдары Өзбек ханы Әбілқайырдан бөлініп шыққан
Жәнібек пен Керей хандар Қазақ елін құрған болатын.
Қазақ сөзі ғылымдардың айтуынша екі мағынада айтылады. Біріншіден,
қазақ сөзі қас сақ деген екі сөздің қосындысы деп түсіндіріледі. Бұл
көршілес мемлекеттердің айтқан ұғымы – дейді. Екінші біреулері – ақ қаз,
яғни киелі құс ретінде аққи құсымен байланыстырады (Олжас Сүлейменовтың
Азия кітабында).
Қазақ хандығы аз жылдар ішінде ірі хандықтардың қатарына қосылды.
Қазақ елінің жұртшылығы рух пен патриотизмнің арқасында ынтымақты, бірлікті
елге айналды. Ежелгі Алтын Ертонға, Майқы, Қорқыт, Күлтегін, т.б. бертінгі
билер мен қаһандар... Кейінгі Алтын Орда дәуіріндегі ерлік, ел бірлігі,
ұлттық рух Ұлыс ретінде біріккен Қазақ елінің туын тік көтеріп, мемлекет
ретінде іргесін бекітті. Сонымен бірге, бұл кезенде қазақ елінің Ұлы
тұлғалары Төле би Әлібекұлы (1663-1756), Қаз дауысты Қазыбек би (1665-
1765), Әйтеке би (1644-1700) төбе билері Әз-Тәуке Абылайханның тұсында
Жеті жарғы заңдар кодексін, қоғам өміріне енгісізті[94].
Абайдың сөзімен айтқанда ... Қасымханның Қасқа жолы, Есімханның
Ескі жолы, Әз – Тәуке ханның Күлтөбенің басында күнде кеңес болғанда,
Жеті жарғысын білмек керек. Әм ол ескі сөздердің қайсысы Заман
өзгергендікпенен ескіріп, бұл жаңа Заманға келіспейтұғын болса, оның орнына
татымды толық билік шығарып, төлеу саларлық жарарлық кісі болса керек еді,
ондай кісі аз, яки тіптен жоқ. Жеті жарғы заңдар кодексі сол заманда
ислам дінін тұтынған Күншығыс пен Орта Азияның бірсыпыра елдердегі
мемлекеттер мен хандықтарды жаппай қолданылатын ислам дінінің шарихат
заңынан мүлдем басқаша болатын.
Жеті жарғының негізі орта ғасырлық қыпшақ, шағатай ұлыстарында
қолданылған. Яргу заңынан алынған. Қазақша Жарғы әділдік деген ұғымды
білдіреді. Қазақ хандығы заңдарының түп-төркіні қазақ халқында ұрпақтан –
ұрпаққа жалғасып келген әдет – ғұрыптық ережелерден шығады[95].
Қасым ханның қасқа жолы ел басқару ісінде қолданылатын әдет – ғұрып
заңдарының ережелері. Оның мазмұны:
1. Мүлік заңы (жер дауы, мал, мүлік)
2. Қылмыс заңы (ұрлық, кісі өлтіру, талау, шабу)
3. Әскери заң (аламан міндеті, қосын жасау, қар-қазан, ердің құны, тұлпар
ат)
4. Елшілік жоралары (майталмандық, шешендік, хылықаралық қатынастарды,
сыпайлық, әдептілік)
5. Жұртшылық заңы (шүлен тарту, ас той, мерекелік ережелер, жасауыл).
Есім ханның ескі жолы, Қасым ханның қасқа жолы негізінде
сұрыпталып, ғасырлар бойы орныққан қазақы жол-жоралғы, әдет-ғұрып
жосылдарын Есім хан Заманының әскери – саяси және әлеуметтік
қажеттіліктеріне орай жетілдірілген жүйелер жиынтығы[96].
Тәуке хан (Т.б.ж – 1718, Түркістан) Қасым ханның Қасқа жолы мен
Есім ханның Ескі жолын одан әрі жетілдіру арқылы жаңа заң жүйесін жасады
(Жеті жарғы).
... Тәуке ханның реформашылдық қызметінің нәтижесінде қабылданған
құқықтық нормалар жиынтығы – Жеті жарғы баптарына билер сотының
тәжірибесі (түйінді биліктер, шежірелір), би батырлардың ынтымағын
арттыруға, көршілес елдермен дипломатиялық және сауда-саттық қатынасты
нығайтуға байланысты жазба құжаттар кірді[96].
Жеті жарғы қазақтың басқару және заңдар үлгісі. 1820 жылы кіші
жүзде жазылған Қазақ хандығының құқықтық нормалар жиынтығы. Бұрынғылардың
айтуынша Атақты Тәуке ханның хандық еткен дәуірі Қазақ елі үшін алтын ғасыр
еді. Тәуке хан, Әз – Тәуке Мухамед Баһадүр Қазақ халқының аңызына сенсек өз
заманының кемеңгері, қазақ шежірелерінде Салом мен Ликрухпен қатар тұруы
тиіс. Тәуке хан (1680-1718) билік еткен кезеңінде рулар мен ұрпақтар
арасындағы тынышсыздықты тоқтатып, елде мемелекеттік құрылыс пен тәртіпті
нығайтып, көптеген заңдарды өмірге енгізді. Мемлекеттік мәселеледі шешетін
Хан кеңесін құрды. Оған барлық Қазақ руларының билері мен әскер басыларын
енгізді. Кеңесті Түркістан қаласы жанындағы Би төбеде, Сайрам қаласы
маңындағы Мәртөбеде және Ангрен өзеніне жақын жердегі Күлтөбеде өткізіп
тұрды. Жеті жарғыны жасауға Ұлы жүзде Төле биге, Орта жүзде Қазыбек биге,
Кіші жүзде Әйтеке биге басқару тұтқасын берді. Жеті жарғыға бұрыннан
қалыптасқан әдет- ғұрып заңдарын және Қасымханның Қасқа жолы мен Есім
ханның Ескі жолын енгізді. Ұлы жүзбен Орта жүздің білгір қазақтары
халықтық заң жарғылары Тәуке ханның заңдарынан әлде қайда көне болғанын
дәлелдейді. Қазақ заңнамаларының толық мазмұнын зерттемей-ақ Заңдар
үлгісіндегі дүниетанымдық мәселелерге қысқаша тоқталайық: Заңнамада
бірінші орында әділ жаза қолдану орын алады. Қазақ дүниетанымына байланысты
адамдардың құқықтық мәселелері отбасының үлкенініне ерекше мәртебе беру
мәселесі, балаларды тәрбиелу мәселесі, күйеуі қайтыс болған әйел мен оның
балаларына рулық көмек беру мәселесі, әмеңгерлік мәселесі, дау-дамайды
ерекше қарау мәселесі ерекше орын алды.? Ел ынтымағына қатысты ауылдардың
ақсақалдары мен билеушілеріне ерекше құқық берілді. Біріншіден рудағы
тәртіп бұзушыға бүкіл ағайын жауап беруге тиіс болды. Яғни, жас жігіт пен
бойжеткеннің тәлім тәрбиесіне бүкіл ауыл – аймақ, ру жауап беруі тиіс
болды. Егер қылмыс жасаған адам өсім – ақыны төлей алмаса, онда оның
ағайындарынан немесе ауылынан өндіріледі, сонымен бірге айыпкерлерден сот
үкіміне кеткен шығындарды өндіріп алу құқығы енгізілді. Егер айыптаушы
соттың үкімін орындамаса немесе ауыл басшысы істі қараудан қаса-қана бас
тартса, сөйтіп қылмыскерді қамқорлыққа алса, онда талапкер өз үлкендерінің
рұқсатымен барымта жасауға рұқсат алады, бірақ үйіне оралғаннан кейін оны
ауыл басшысына жария етеді, сауыл басшысы өндірілген құнның талап қойған
жазаға дәлме-дәл болуын бақылайды. Әр бір ұрпақ пен рулардың мал мен
мүліктің кімніңкі екенін ажырату үшін таңбалары (белгі, таңба) болуы
тиісті.
Қазақ төбе билерінің халық ауызында сақталып қалған нақыл сөздерінің
тәрбиелік, танымдық және тәлімдік мәні ерекше. Қазақтың тұрмыс – салт
дүниетанымдық білімдері мынадай – айып заңы қасақана тәртіп бұзушылар,
ұрыс, жан-жал тудырушылар, ұрлық істеп өтірік айтушылар, билерге қарсылық
көрсетіп алым салық төлеуден бас тартушылар. Айыпкер ретінде айып төлеп
отырған айып әртүрлі болған. Жай айыпкер шапан немесе ат шапан төлеген.
Одан ауырлары – жай тоғыз, үш тоғыз, бес тоғыз, жеті тоғыз, ең ауыры тоқал
тоғыз деген айып төлеген.
Айыптың аяққа жығылу деген үлгісі де қолданылды. Мәселен, жасы кіші
адамдар үлкендерге тіл тигізсе, алдында ағаттық жасаса қара шаңырақ немесе
үлкен кісі алдында көргенсізідік істесе, қазақ жосынында аяққа жығылу
тәртібі орындалып кешірім сұралады.
Ағаттық өткізген адам үлкен үйге немесе үлкен кісіге сәлем бере
келіп, ол кісінің алдында жүгініп отырып, бас киімін алдына тастайды.
алдыңа келсе, атаңның құнын кеш деген қағиданы тұтынған қазақ халқы
мұндайда кек сақтап отырмайды, ағаттық өткізгендерге кешірім жасайды,
татуласады.
Масқаралау. Намысты іс істейді делінген жас әйелдердер мен
жігіттерді қара есекке теріс мінгізіп, бетіне күйе жағып, ел аралатып,
масқаралау, қара бет, жүзі қара деген сөздермен лағынет айту жазаларын
қолданған.
Ағайындық береке. Қазақ арасында рулық қақтығыстар, ағайын
арасындағы жанжал, екі адамның ұрыс – керісі қалған күнде қазақтың
ағайындық береке деген ескі жосыны болған. Мұндайда қалыс ағайындар қарап
тұрмайды, оларды берекеге шақырып, араға арашашы, дәнекер болады. Бірер
шәугім шайын беріп немесе бірер малын сойып, оларды бір дастарханнан дәм
татуға шақырады. Дәмнен үлкен нәрсе жоқ деп білетін халқымыз мұндайда
салт бойынша дәмге үйірілу, ағайын берекісінен аспауы шарт етіледі.
...Төле би Қойгелді бастаған елдің ақиық жігіттері келіп, қазақтың
кең даласында қалмақтардың салып жатқан азабын айтқанда Төле би былай
деген екен:
Қалмақ жеңгеніңе күледі, Атам қазақтың,
Қазақ жеңілгені үшін Ақ Ордасын
иемденіп қалған,
Батыр-баһадүрлерінен үдер үзеді. Ерлігі жер жарған,
Хандар бастап, билер қостаса, Найза бер де жауға қой, -
деген.
Жүзге, руға бөлінгенін тастаса, Кіші жүзім аман болса,
Алла!, деп айтайын, Жауды жеңем деген
сенім бар.
Қалмақтың мойнын үзеді. Менің де,и сенің де
тегің бір,
Ен даламда еркін өскен елім бар, Үш жүз болып,
Мен ағасы болғанда, Жауға кешірмес
кегім бар.
Шойырылмаған Орта жүз, Бас қосып, Көкала
Туды көтерсем,
Інілерім – белім бар. Елдігім үшін,
жан берсем деген,
Антым бар!...
Төле бидің Қойгелді батыр бастаған елдің жігіттеріне айтқан сөзінен
қазақтың кең даласында қалмақтардың салып жатқан азабы, уақытша екендігін
хандар мен билер, қазақты жүзге руға бөлінгендігін қойса, батыр баһадүрлер
ен даламда еркін өскен далам бар деп , өз халқына сенім білдірсе, қалмақта
елімнің кегі кетті деп ойласа, үш жүз болып бірігіп Көгала туды көтерсек,
Елдігім үшін жан берсек Алла атынан айтайын қалмақтың мойыны үзіледі деп
Қойгелді бастаған ел жігіттерін патриоттық рухқа бағыттайды.
Төле би өзінің Тұрсынбай, Құттыбай дейтін батыр жігіттердің іс-
әрекеттеріне көңілі толмай былай депті:
Асып тусаң Керей бол, Атадан ұл туса игі,
Үш қазаққа мерей бол. Ата жолын қуса игі.
Уақ болсаң Шоға бол, Өзіне келер ұятын,
Даулы істе жорға бол. Өзі біліп тұрса
игі...
Арғын – Қыпшақ болсаң Алтай бол, Аталарды біліп, бермегеннен без,
Найман – Қоңырат болсаң Матай бол. Ел-жұрты қашып ермегеннен без.
Байұлы болсаң Адай бол, Үйіне қонақ қонбағаннан
без.
Уйсін болсаң Ботбай бол. Көптің айтқанына
болмағаннан без.
Бұл алтауы болмасаң,
Қалай болсаң, солай бол!
Төле бидің Тұрсынбай, Құттыбай дейтін батыр жігіттердің іс-
әрекеттеріне көңілі толмай, үш жүздің мақтаулы руларының ерекшеліктерін
айта отырып, қазақ халқын бірлікке, ата жолының рухына адал болуды меңзей
отырып, Тұрсынбай мен Құттыбай батырларды ел-жұртпен бірге болуға ата жолын
қууға, өзіне келер ұятты сезінуге шақырады[85].
Жастардың дүниетанымын қалыптастыруда Қазақ зиялылырының алатын орны
ерекше, атап айтқанда – қазақ ағартушылары Ы.Алтынсарин, Ш.Уалиханов,
А.Құнанбаев, алаш қайраткерлері – А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Ж.Аймаутов,
М.Жұмабаев, Е.Омаров, М.Әуезов, қоғам қайраткерлері – С.Қожанов,
Н.Төреқұлов, Т.Рысқұлов т.б.
Ұлы ағартушы адам баласының ақыл-ойының, өзіндік санасының, жақсы
тұрмысы мен еркіндігінің дамуы еңбекпен байланыстылығын ұлы ағартушы өзінің
қазақ балаларына арнап жазған әңгімелерінің барлығына дерлік арқау етеді.
Қазақ жастарын қазақ халқының болашағы ретінде қарсатырған ұстаз олардың
миына қазақ халқы азбаған халық, оның талабы біреу салып берген тар
шеңбердің қыспағына сыя алмайды, оның ой – пікірі еркін; оның келешегі үшін
оған тек сана – сезім жағынан жалпы білім ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ӘОЖ –372.01
Қ-31
Қолжазба құқығында
КАМБАРОВА МЕРУЕРТ
БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ОҚУ-ТАНЫМДЫҚ ДҮНИЕТАНЫМЫН ЖЕТІЛДІРУДІҢ ШАРТТАРЫ
6М010200-БАСТАУЫШТА ОҚЫТУ ПЕДАГОГИКАСЫ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ мамандығы бойынша
педагогика магистрі академиялық дәреже алу үшін магистрлік диссертация
ТҮРКІСТАН – 2014
А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді:
Бастауышта оқыту педагогикасы
мен әдістемесі кафедрасының
меңгерушісі, п.ғ.к., доцент
_______Г.Т.Тоққұлова
_________________20__ ж.
Магистрлік диссертация
Бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық дүниетанымын жетілдірудің
шарттары
мамандығы: 6М010200 БАСТАУЫШТА ОҚЫТУ ПЕДАГОГИКАСЫ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ
Магистрант ________________________ М.Камбарова
Ғылыми жетекші:
п.ғ.д., доцент ________________________ Ж.Садыков
ТҮРКІСТАН – 2014
МАЗМҰНЫ
Аннотация ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Нормативтік
сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...4
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1. Бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық дүниетанымын қалыптастырудың
теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 12
1. Қазақ дүние танымының
генезисі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
12
2. Оқу – танымдық дүниетанымның дефинициясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
3. Бастауыш сынып оқушыларының оқу - танымдық дүниетанымның
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2. Бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық дүниетанымын дамытудың
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...46
1. Бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық дүниетанымын қазақ тілі
пәнінің негізінде дамыту шарттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
2. Бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық дүниетанымын математика
пәні бойынша
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 77
3. Тәжірибелік – эксперименттік
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .96
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
100
Қосымша
материалдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 104
Аннотация
Диссертациялық жұмыста білім беру стандартын қайта қарау, сараптау
арқылы оқушылардың оқу-танымдық дүниетанымына жаңа сапалық өзгерістер
енгізу қарастарылған. Диссертацияның негізгі бөлімінде қазақ халқының
дүниетанымының генезисі, оқу-танымдық дүниетанымның дефинициясы (пәлсапалық
анықтамасы), бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық дүниетанымының нобайы
(моделі), сонымен бірге бастауыш сыныпта оқылатын математика, қазақ тілі
пәндерінің негізінде, олардың оқу-танымдық дүниетанымын қалыптастырудың
шарттары қарастырылған.
Жұмысты бастауыш мектеп мұғалімдері, студенттер мен ғылыми
ізденушілер пайдалана алады.
Аннотация
В данной диссертации рассматриваются условия формирования учебно-
познавательных мировозрений учащихся начальных классов, а именно генезис
учебно-познавательного мировозрения казахского народа, современное
состояние дефинитивное (определенные) понятие учебно-познавательных
мировозрений, модель учебно-познавательных мировозрений учащихся начальных
классов, а также расматриваются условия формирования учебно-познавательных
мировозрений учащихся начальных классов на основе предметов казахского
языка и математики.
Работу могут использовать учительных классов, студенты и научные
соискатели.
Annatation
In this dissertation are considered conditions of formation of
educational
and cognitive outlook of primary school pupils, and namely genesis of
teaching
and learning outlooks of Kazakh people, modern status of specific
concept
of teaching and cognitive outlook, model training and cognitive
outlook of
primary school pupils, and also considered the conditions of formation of
educational and cognitive outlook of primary school pupils on the
basis of
Kazakh language and Mathematics.
This work can be used teachers of elementary classes, students and
scientific applicants.
Нормативтік сілтемелер
Осы магистрлік диссертация жұмыста келесі нормативтік құжаттарға
сілтеме жасалған:
-Қазақстан Республикасы 2007-жылғы 27-шілдедегі Білім туралы заңы;
-Оқу бағдарламасы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012-жылғы 23-тамыздағы
№1080 қаулысымен бекітілген Орта білім берудің ( бастауыш, негізгі орта,
жалпы орта білім беру) мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты.
-Университеттің ішкі нормативтік ережесі:
УЕ-ХҚТУ-015-2014 Магистрлік диссертация жұмысты (жобаны) әзірлеу мен
рәсімдеуге қойылатын жалпы талаптар;
-УЕ-ХҚТУ-027-2014 Қорытынды аттестаттауды ұйымдастыру мен өткізу ережесі.
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының білім беру
жүйесінің басты міндеті ғылым мен тәжірибенің жетістіктері негізінде
білімді нақты жағдайда пайдалану икемділігін меңгерген, өз бетінше дұрыс,
тиімді шешімдер қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру болып
табылады. Субьектіге тұлғалық – бағдарлы тұрғыда келу және оқу үдерісінде
құрылымдық, мазмұндық тұрғыда өзгерістер енгізу мәселесі 2012 жылғы 14
желтоқсандағы 2050 – Стратегисында қарастырылды (Егемен Қазақстан 2050 –
Статегиясы, Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаевтің
Қазақстан халқына жолдауы).
Бастауыш сатыда білім беру үдерісін жаңаша ұйымдастыру оның
философиялық, психологиялық – педагогикалық негіздерін терең зерделеуді
қажет етеді. Ғылыми – педагогикалық еңбектерде бастауыш мектептегі оқу-
тәрбие үдерісін жетілдіру (Ю.К. Бабанский, И.П.Подласый және т.б.),бастауыш
сынып оқушыларының ерекшеліктері (Л.В.Занков, В.В. Давыдов, Н.Ф. Талызина,
Д.Б. Элконин және т.б.) бастауыш сынып мұғалімдерін (А. Калашникова және
т.б.), оқыту технологияларын қолдану (В.П. Беспалько, М.В. Кларин, С.Н.
Лысенкова, В.М. Монахов, В.Ф. Шаталов және т.б. ) мәселелері зерттелген.
Отандық ғалымдар А. Х. Арсенова, Ә.М. Мұханбетжанова, Т.С. Сабыров, Ш.Х.
Құрманалина, Қ,А.Сарбасова және т.б. ғалымдар бастауыш сынып оқушыларының
оқу - танымдық іс – әрекетін, жеке тұлғалық дамуын, өз бетінше білім алуын,
білім сапасын дамытудың тиімді жолдарын қарастырған.
Бастауыш сынып оқушылары мектеп алды даярлық кезеңінде қалыптаса
бастаған оқушылырдың білім сапасын интерактивті әдістер арқылы дамыту
П.Я. Гальперин, М.Н. Скаткин, А.В.Усова, республикада К.Ж. Аганина,
М.А.Құдайқұлов, О.Мұсабеков, С.К.Нашарипова, О.Сәлімбаев сияқты ғалымдардың
еңбектерінде орын алған.
Нәтежеге бағдарланған білім беруде бастауыш сынып оқушыларын тұлға
ретінде қалыптастырып, білім сапасын дамыту көзделеді. Мұны интерактивті
және басқада әдістерді қолдану арқылы жобалау қазіргі педагогиканың өзекті
мәселелерінің біріне айналып, бастауыш сынып оқушыларының білім сапасын
дамытуды ғылыми-педагогикалық тұрғыдан зерттеу қажеттілігі байқалады.
Біріншіден дәстүрлі оқыту әдістері бастауыш сынып оқушыларын бәсекеге
қабілетті етіп оқыту мен білім сапасын дамыту нәтежесіне жетуге кепілдік
бермейтін күнделікті іс-тәжірибені көрсетіп отыр. Екіншіден, оқушылардың
білім сапасын олардың оқу іс-әрекетінің ұйымдастырылуына, ал ол білім
мазмұнының берілуіне тәуелді. Бастауыш сатыдағы оқу материалдарының
логикалық құрылымы мен пәндік мазмұнын анықтауға және білім мазмұны толық
меңгертуге деген қажеттіліктер өсіп отырғанымен, оның оқушыға ұғымды,
әсерлі берілуіне жете мән берілмеген. Үшіншіден, бастауыш сынып
оқушыларының жаңа педагогикалық технологияларға қызығушылықтары байқалады,
бұған бастауыш білім мазмұнында көңіл бөлінбегендіктен, білім деңгейінің
қалыптасуы төмен деңгейде қалып отыр. Себебі бастауыш сатыда жаңа
педагогикалық технологиялар арқылы білім сапасын дамытудың педагогикалық
шарттары айқындалмаған. Бұл педагогика ғылымында жаңа әдіснамалық негіздері
ғылыми зерттеуді талап етіп отыр және мұны бүгіннің өзінде жасау қажет.
Мемлекетіміз тәуелсіздік алғанан бері қоғамдық қатынастар жүйесіндегі
өзгерістер білім беруден жаңа тарихи кезеңнің болмысына барабар әрекет
етуді және экономиканың даму қажеттіліктеріне сай болуды талап етеді. Жедел
жаңарып тұратын әлем және ақпарат ілегінің ұлғаюы жағдайында қоғамдық даму
деңгейінің, елдің экономикалық қуаты мен ұлттық қауіпсіздігінің өлшемі
ретінде білім беру жүйесінің ролі мен маңызы арта түседі. Осы тұрғыдан
келгенде, ғылымның соңғы жетістіктерін қолданып, үздіксіз білім берудің
ролі зор екені даусыз.
Қазір қазақстандық білім беру мазмұны заман талаптарына сәйкес
ұлттық, ізгіліктік нышандарды қамтып жаңартылуда, Қазақстан
Республикасының Білім және Ғылым министрлігінде 28 наурыз 2014жылы
Бастауыш мектептің жаңа стандарты талқыланды (Стандарттың авторлары
п.ғ.д.профессор М.М. Жадрина және т.б) - Егемен Қазақстан 2014, 28
наурыз.
Оқу-танымдық іс-әрекет - бұл арнайы оқушының өзі ұйымдастырған және
адамзат баласы жинақтаған мәдени байлықты игеру мақсатындағы сырттай тануы.
Оның пәндік нәтижесі ғылыми білім, білік, дағды, тәртіп үлгісі және
оқығандарды меңгеретін іс-әрекеттер түрлері болып табылады.
Оқу - танымдық іс-әрекеттің өзге әрекет түрлерінен ең басты
ерекшелігі-оқушының үнемі жаңа дүниеге енуімен, оқушының әрбір әрекетінің
екінші бір жаңа әрекетке үнемі ауысып отырумен байланысты. Сондықтан, оқу
үдерісінде оқушының білім алуға, өз бетімен әрекет етуге деген құлшынысын
оятуға, ақыл-ойының дамып, жетілуіне түрткі болатын іс-әрекетті
ұйымдастырудың тиімді әдіс тәсілдерін іздестіру өзекті мәселе болып
табылады.
Қазіргі кезде кез-келген өскелең ұрпақ шап-шаңдықты, ерекше ақыл
ой қызметін, мол шығармашылық мүмкіндікті, өзін қоршаған түрлі жағдайларға
тез икемделіп қана қоймай, оларды керекті бағытына шығармашылықпен бұра
білу қабілеттігін және оқу – танымдық қызығушылықтары арқылы білім алуға
және оны меңгертуге талпындыруды қажет етеді. Бастауыш сынып оқушыларына
білім, білік, дағдыны қалыптастыра отырып оны практикалық жағдайда қолдана
білуге үйрету жаңа стандарттың өзекті мәселесі болып табылады. Осы
мәселенің шешімін табу біздің зерттеуді айқындап, тақырыпты "Бастауыш сынып
оқушыларының оқу-танымдық дүниетанымын жетілдіру шарттары" деп алдық.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық дүниетанымын
жетілдіру шарттарын бастауыш сынып пәндері бойынша ғылыми әдістемелік
тұрғыдан негіздеу, тәжірибелік- экспериментте тексеріп қортындысын шығарып,
ғылыми негізделген ұсыныстар беру.
Зерттеу нысаны: Бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық дүниетанымын
жетілдіру белсенділігін оптималдауды талап ететін бастауыш мектепте
оқытудың нақты оқу жүйесі.
Зертеу пәні: Бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық дүниетану
әрекетінің қалыптасу деңгейімен байланысты болатын оқытудың тиімділігінің
артуы.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер бастауыш сынып оқушыларының оқу-
танымдық іс-әрекеттерін дамытудың ауызша және жазба әдістері ғылыми-
әдістемелік тұрғыда негізделсе; қазақ тілі мен ана тілі пәндерін оқыту
арқылы бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық іс-әрекеттерін дамытудың
ауызша және жазба әдістері әдістемелік-тәжірибелік негізінде анықталса,
онда оқушылардың оқу танымдық дүниетанымы арттады, өйткені бастауыш сынып
оқушыларының қазақ тілі мен ана тілі, математика және т.б. сабақтары
олардың оқу танымдық іс-әрекеттер түрлерінің ауысып отыруын талап етеді.
Зерттеу міндеттері:
- бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық дүниетанымын дамытудың
ғылыми-әдістемелік негізін айқындау және мәнін ашып көрсету;
- бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық дүниетанымын дамытудың
мүмкіндіктерін анықтау:
- бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық дүниетанымын дамытудың
шарттарының құрылымдық-мазмұндық моделін жасау, танымдық іс-әрекеттердің
өлшемдері, көрсеткіштері мен деңгейлерін айқындау;
- бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық дүниетанымын дамытудың
әдістерін жетілдіру және оның тиімділігін эксперименттік-тәжірибе жүзінде
тексеріп, ғылыми әдістемелік ұсыныстар беру.
Зерттеудің жетекші идеясы: Бастауыш мектептегі оқыту үдерісінде
оқушылардың оқу-танымдық дүниетанымын дамыту әдістерін жетілдіру, танып-
білу жұмыстарын жүйелі түрде жүргізу, оны ғылыми-әдістемелік тұрғыда
пайдалану оқушылардың танымдық іс-әрекеттерінің дамуына мүмкіндік
тудырады.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері болып табиғат,
қоғам, техника дамуының жалпы заңдылықтары; таным теориясы мен ғылым
логикасы, дамыта оқу теориясының негіздері туралы философия, психология,
педагогика ғылымдары, оның ішінде қазақ тілі мен ана тілі математика
пәндерін оқытудың теориясы мен әдістемесі, философиялық және психологиялық-
педагогикалық тұжырымдамалар; бүкіл әлемдік прогрессивті психологиялық-
педагогикалық ғылымдардың фундаменталды ережелері, білім мен басқару
салаларындағы жалпы адами құндылықтар құрайды,
Зерттеу әдістері:
- зерттеу тоеориялық негізін айқындау мақсатында философиялық және
психологиялық-педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерді зерделеу және
оларға талдау жасау;
- қазақ тілі мен ана тілі пәндеріне қатысты бағдарламаларға,
құжаттарға, оқулықтарға, әдістемелік құралдарға ғылыми-әдістемелік талдау
жасау, қазақ тілі мен ана тілі пәндерін оқытудағы отандық озық
педагогикалық тәжірибелерді оқып-үйрену, талдау,
- тәжірибелік эксперимен жүргізу, бастауыш сынып оқушыларының оқу-
танымдық іс-әрекеттерін дамытудағы оқыту үдерісін бақылау, оқытушылармен,
оқушылармен әңгімелесу, сауалнама жүргізу және эксперимент нәтежелерін
математикалық статистикалық бағалау арқылы қортындылау.
Зерттеу көздері: Білім беру саласындағы арнайы мемлекеттік
құжаттар, ҚР Президентінің "2050" стратегиялық жолдауы ҚР-ның 2005-2010 жж.
Мемлекттік білім беруді дамыту бағдарламасы [83], ҚР-ның 2015 жылға дейінгі
білім беруді дамыту тұжырымдамасы [84], ҚР-ның білім беру туралы заңы [85],
ҚР жалпы білім беретін мектептің тұжырымдамасы, зерттеу мәселесі бойынша
философиялық, психологиялық, педагогикалық еңбектер, оқушылардың
ізденістерін қалыптастыру бағытындағы өткізген пән мұғалімдерінің озық
тәжірибелері, соңғы уақыттағы педагогикалық зерттеу жұмыстарының нәтежелері
оқу бағдарламалары, оқу әдістемелік кешендер, магистранттың мектептегі және
жоғарғы оқу орындағы педагогикалық, кәсіби іс-тәжірибесі.
Зерттеу базасы: Шымкент қаласы Т.Тәжібаев атындағы №47 гимназия
мектеп, №13 Мукими атындағы мектеп, №54 орта мектеп, С.Көбеев атындаңы №56
орта мектеп, Жамбыл атындағы №26 лингвистикалық мектеп-гимназия және
№53"Хамза атындағы орта мектеп.
Зертеу негізгі кезеңдері:
Бірінші кезеңде (09.2012-04.2013) қазіргі қоғамдағы қалыптасқан
әлеуметтік-экономикалық, инновациялық- педагогикалық, мәдени өзгерістерге
байланысты бастауыш білім беру жүйесінің даму тенденциялары қарастырылып,
зерттеу тақырыбының өзектілігі айқындалды. Отандық шетелдік ғалымдардың
ғылыми теориялық, әдістемелік еңбектеріне және педагогика ғылымындағы
іргелі ғылыми зерттеуді талдау және бастауыш мектепте оқыту тәжірибесінің
жай-күйін, жетістіктері мен қайшылықтарды саралау барысындағы зерттеу
жұмыстарының негізінде бастауыш сынып оқушыларын танымдық іс-әрекетке
баулитын ғылыми әдістемелік негіздері және ғылыми апараты анықталып, оқу
үдерісіне енгізілді.
Екінші кезеңде (09.2013-04.2014 жылдары) зертеудің ғылыми
болжамы мен міндеттеріне сәйкес бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-
әрекеттерін дамытудың құрылымдық-мазмұндық моделі жасалды, танымдық іс-
әрекеттердің өлшемдері, көрсеткіштері мен деңгейлері айқындалды.
Оқушылардың танымдық іс-әрекеттерін дамытуға арнайы бағдарлама жасалынды,
зерттеу базаларындағы тәжірибелік-эксперименттік жұмыстардың нәтежелері
кезең-кезеңмен жүйеленіп, ғылыми-әдістемелік тұрғыда сараланады. 2013-2014
жылғы жүргізілген тәжірибе жұмыстарының қортындылары шығарылып, нәтежелері
анықталып бір жүйеге келтірілді. педагогоикалық эксперимент жұмысының
нәтежелеріне талдау жасалынып, сандық және сапалық тұрғыда өңделіп,
диссертацияға қойылатын талап бойынша рәсімделді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы:
- бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекеттерін дамытудың
ауызша және жазбаша әдістерінің ғылыми-әдістемелік негіздері пәндер
тұрғысынан айқындалады және мәнін ашып көрсетіледі.
- бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекеттерін дамытудың
ауызша және жазбаша әдістерінің бүгінгі жағдайы сараланып, мүмкіндіктері
анықталады.
- бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекеттерін дамытудың
құрылымдық-мазмұндық нобайы жасалып, оның өлшемдері мен көрсеткіштері мен
деңгейлер айқындалады.
- бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекеттерін дамытудың
ауызша және жазбаша әдістерін жетілдірудегі қазақ тілі мен ана тілі
пәндерін оқытудың әдістемесі айқындалып, оның практикада қолдану тиімділігі
тәжірибелік-эксперимент арқылы тексерілді, қорытынды нәтежесі шығарылды.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
- бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекеттерін дамытып ауызша
және жазбаша әдістердің ғылыми-әдістемелік негізі;
- бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекеттерін дамытатын
ауызша және жазбаша әдістердің мүмкіндіктері мен оны жетілдіру жолдары;
- бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекеттерін дамытатын
ауызша және жазбаша әдістердің құрылымдық-мазмұндық моделі, оның өлшемдері
мен көрсеткіштерінің сипаттамасы;
- бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекеттерін дамытудың
педагогикалық, ғылыми-әдістемелік жүйесі, эксперимент нәтежесі және
әдістемелік ұсыныстар.
Зерттеу нәтежелерінің дәлелдігі мен негізділігі: Диссертациялық
зерттеудің ғылыми-әдістемелік негізінің дәлелденуі мен зерттеу мазмұнының
сапалық, мазмұндық деңгейі жоғары болды.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері: Диалектикалық
таным теориясы, адамды ең жоғары құндылық ретінде танитын тұлғалық бағдарлы
білім беру тұжырымдамасы, тұлға мен оны дамытудағы іс-әрекет теориялары,
білім беру жүйесін ақпараттандыру тұжырымдамасы.
Зерттеу көздері: Философтардың, психологтардың, педагогтардың
таным, жеке тұлға мен оның іс-әрекеті, оқу іс-әрекетіндегі оқушы мен
мұғалімнің өзара қарым-қатынасы, білім мазмұны және оны меңгерту үрдісі,
оқыту технологиясы, бастауыш сынып мектепте интерактивті оқыту әдістерін
пайдалану туралы ғылыми еңбектері, бастауыш білім берудің мемлекеттік
стандарттары, білім беру туралы нормативті құжаттар, типтік оқу жоспарлары
мен бағдарламалары, пәндер бойынша оқулықтар мен әдістемелік құралдар,
Қазақстан Республикасында 12 жылдық жалпы білім беру тұжырымдамасы, білім
беру жүйесін ақпараттандыру мен қашықтықтан оқыту тұжырымдамалары,
электрондық әдістемелік жүйе, озық тәжірибелер, сондай-ақ диссертанттың
педагогикалық және зерттеушілік тәжірибесі.
Зерттеу әдістері. Зерттеу проблемасы бойынша философиялық,
психологиялық, педагогикалық және ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге теориялық
талдау жасау, бастауыш мектептің құжаттарын (стандарт, оқу жоспары,
бағдарламалар, оқулықтар, әдістемелік нұсқаулар), озық педагогикалық
тәжірибелерді зерделеу, модельдеу, салыстырмалы талдау, әңгіме,
сауалнамалар жүргізу, оқу үрдісін бақылау, мониторинг.
Зерттеудің практикалық маңызы. Зерттеудің нәтижелері бойынша
бастауыш сынып оқушыларына арналған жаңа оқыту технологияларын қолданудың
теориялық және практикалық маңызы, интерактивті оқыту әдістерінің мазмұндық
сипаттамасы, бастауыш сынып оқушыларының білім сапасын қалыптастыру моделі
тәжірибеге ендірілді.
Зерттеу нәтежелері мен қортындыларын жалпы білім беретін
мектептердің оқу-тәрбие жұмыстарында, мұғалімдердің біліктілігін арттыру
ісінде пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының талқылануы және қолданылуы мына төмендегі баспа
беттерінде жарияланып, практикалық мәнге ие болды: Зерттеу жұмысы А.Ясауи
атындағы Халықаралық қазақ–түрік университетінің Бастауыш оқыту
педагогикасы мен әдістемесі кафедрасының мәжілістерінде, әдістемелік
семинарларда талқыланды. Зерттеу нәтижелерінің негізгі қағидалары мен
тәжірибелік – эксперименттік жұмыс барысында Шымкент қаласында Оңтүстік
Қазақстан Мемлекеттік Педагогикалық Инстиутында Білім, ғылым және
өндірісті интеграциялау концепциясы атты Республикалық ғылыми-тәжірибелік
конференция, ОҚМПИ, (2014ж 1 наурыз), Түркістан қаласы Қ.А.Ясауи атындағы
Халықаралық қазақ-түрік университетінде Жаңа формацияда кәсіптік білім
берудің өзекті мәселелері атты ІІ-дәстүрлі Халықаралық ғылыми-тәжірибелік
интернет – конференциясы (2014), Тараз қаласының Республикалық
педагогикалық журналы Білім.kz №5(29) (2014ж мамыр), Қырғызстан
мемлекетінің Вестник БГУ Научный журнал Бишкекского Гуманитарного
Университета им. К.Карасаева №2(28) (2014 маусым), Қазақстанның ғылымы мен
өмірі, Халықаралық ғылыми-көпшілік журналы, №3-4(24-25) (2014ж)
материалдарында баяндалып, ғылыми мамандар назарына ұсынылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Диссертация кіріспеден, 2 тараудан,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Бастауыш сынып оқушылардың оқу-танымдық дүниетанымын қалыптастырудың
теориялық негіздері.
1. Қазақ дүниетанымының генезисі
Дүниетанымның пайда болуы адамның тіршілік болмысынан пайда болған
қоғамдық тарихи-құбылысымен байланысты болады. Адамның әрбір тарихи
кезеңдерінде табиғат, ондағы құбылыстар, өмір, тіршілік, тұрмыс туралы
өзіндік көзқарасы, түсінік-ұғынулары болады. Адамзат санасының,
дүниетанымының қажетті бөлігі де – осы дүниеге көзқарас болып табылады.
Қазақ дүниетанымының қалыптасуы Еуразия даласындағы Хунндар мен
Ғұндардың үлкен кеңістікте өмір сүруімен байланысты қалыптасты. Бұл туралы
тарихи деректер М.Аджидің айтуынша: ...біздің жыл санауымыздан бұрынғы VI
- V мыңжылдықтан кейін өздерін угор, фин, литван, эстон, кельт және
викингпіз деп атап жүрген жұрттың көпшілігі жоғарыда айтқан дәлізбен
Азиядан Еуропаға жол тартып, сол жерлерде өздеріне қоныс тауып, тұрақты
мекендеп қалған. Сол кездерде олардың бір-бірінен айырмашылықтары да жоқ
болатын, бір-біріне ұқсас өзен бойын, орман ішін мекендеп, аң аулап, балық
ұстап, бірге көшіп жүретін. Халық болып ұйымдасып қалыптасса да, ұлы қоныс
аударушылардың көш басы осылар болатын деп айтады. Бұл жасалған тұжырым
шындыққа келеді. Өйткені, Шығыс Еуропа елдерінің негізін қалағандар, яғни
Скандинавия түбегі мен Балтық бойын угор, фин, литван, эстон және кельттер
б.з.б бірінші мың жылдықтың ортасында бүкіл Галияны иемденіп, VI-ІІІ
ғасырларда қазіргі Испания, Британия, Италия, Германия, Чехия және Венгрия
жерлерінің бір бөліктерін орнығып қалғаны тарихтан белгілі [6].
Ғұндардың ескі ұясы – Алтай тауы. Ол жерден қазіргі кезеңде
(Қатонқарағайда) Ғұндар өміріне байланысты көптеген археологиялық деректер
табылып отыр. Осы жерде ашық аспан жерінде далалық музей ұйымдастыру
жоспарланып отыр. Ғұндардың аса күшейіп мықты болған кезі – б.з.б ІV – ІІІ
ғасырлардың арасы. Ғұндардың әдет-ғұрыпы, тұрмысы, рухани салты
қазақтардыңкімен бірдей. Қазақ сияқты олар да ата рухын қадірлеген. Атаның
басына тастан, ағаштан, балшықтан кешен тұрғызып, оған ас беру дәстүрін
шығарған. Сол сияқты ғұндар да аспанға Тәңірі күнге, айға, жерге табынған
(Жерұйық). Ғұндардың басшылары таңертең ерте тұрып, шығып келе жатқан күнге
бас иген, қолын көкке көтеріп, дұға оқыған. Үйіне келіп, аспанға, күнге,
айға, ата рухына арнап, іргеге қымыз құйған. Бұл салт қазақтарда ХХ ғасырға
дейін сақталып келді.
Ғұндардың құда түсу салты да қазақпен, қырғыздармен бірдей. Олар да
қалыңдыққа қалың мал беріп, әмеңгерлік жорасын берік ұстады. Қалыңдық
бойжеткенде күйеуінің оған ұрын (жасырын) келуіне әкесі ерік берді. Қызды
ұзатқанда оған сәулетті жасау беру әке мен ананың ардақты ісі болды. Келін
түскен кезде ақын беташар жырын айтып болған соң, келін алдымен атасының
үйіне кіріп, отқа май құяды, от-ана, май-ана дейді. Бұл отқа табынудың
бір түрі. От- үй- ішінің, ошақ басының сақтаушысы, күн тәңірімен бірдей
ескі ғұндардан қалған. Бұл салт түркі тілдес елдердің көбіне сақталып
келеді.
Бір тарихи байланыс – өлген адамды жерлеу салты. Кісі өлгенде ғұндар
бетін жыртып, жоқтау жырын шығарады. Еділ (Аттила) өлгенде барлық ғұндар
жиылып, оған арнап жоқтау жырын айтады. Бұл оқиғаны өткен ғасырда латын
тілінен орыс тіліне, аударып жазған А.Н. Веселовский. Қазақтарда бет жырту,
жоқтау айту ХХ ғасырдың басына дейін сақталып келді. Қазақ әйелдерінің
бетім- ай! деп күрсінуі бет жыртудың қалдығы.
Ғұндардың сәулетті дүниелері – әдемілеп жасалған жазғы киіз үйлері,
сәулетті етіп жасаған ордаларының қалдығы Шу, Талас қалаларында, Тасақырда
тұрған. Сол сияқты олардың ата-бабаларына арнап салған тас үйлері, көкке
арнап жасаған құрбан тастары, әдемілеп жасаған күймелері, бұлардың барлығы
кейін қыпшақтарда, пешенелерде, қазақтарда сақталып келді.
Қазақ дүниетанымының генезесіне байлынысты деректер Еуразия Ұлы
даласында Дунайдан Енисейге дейінгі аралықта б.з.б VІІ-ІІІ ғасырларда күшті
мемлекет құрған, сақтар дүниетанымында көптеп кездеседі. Олар туралы
мағлұматтар, яғни Қытай жылнамаларында, тарих атасы Геродоттың (б.з.б V
ғасыр), Ксенофонттың (б.з.б. 430-354 жж), Страбонның (б.з.б 64- б.д. 23 жж)
жазбаларында сақталған[6].
Геродоттың айтуы бойынша Ұлы Даланың өз ішінде б.з.б. VІІІ ғасырда
грек саяхатшысы Аристейдің Аримаспалар туралы дастан деген жазбасының
негізінде, ол төмендегідей қорытындыға келеді. Сақ тайпалары қара теңізден
солтүстік бағытқа қоныс аударып тұрақтануына қарай Тиссагеттер, Инртер,
Гипоборейлер деп аталса, Шығыс бағытта қоныстануына қарай Дайлар,
Сарматтар, Массагеттер, Исседондар,Аргипейлер, Аримаспалар, Самұрықтар деп
аталған. Аттары аталған сақ тайпалары Батыс даласын мекендеген. Ал Шығыс
даласы тайпалары жайлы мәліметтер Геродотқа жетпеу себебі, саяхатшы
Аристейдің жазбалары арқылы жоғарыда аталған эпосында тек Қара және Арал
теңіздерінің солтүстік жағын мекендеген тайпалардан ақпарат алған, өзі
оларды көрмегендіктен, құлағымен естімегендіктен Шығыс тайпалары туралы
аңыздарға ғана сүйенген.
Ғұндардың тілінде иер, су, от, тәңірі, ажун (дүние)
сөздері айтылып отырады. Осы мәселені зерттеген ғалымдар Ф.Хирт,
К.Сиратори, және басқалар П.Пелью мен В.В. Бартольдтың зерттеуінше,
ғұндардың ұрпағы сәнбилер де түрікше сөйлеген. Сираторидің анықтауынша,
ғұн, үйсіндердің ел басқарған кісілері қазақ тіліне жақын сөйлеген, бірақ
қытай иероглифімен бұзып жазылған. Мәселен, Унгуй ми- қазақша Оңғар би,
Тулехе- Төлеке, Хулке- Күлке (бір тайпаның аты), ажа-бұйрық-заң[7].
Түрікше сөйлеген ғұн сөздерінің бір тобын мысалға келтірген ғалым
Сиратори зерттеуші ғұндары Кун атымен жазады. Оның ерекше көңіл қойған
сөзі тәңірі- аспан, көк. Ғұндар, біз көк тәңірінің ұлымыз - деп атаған.
Енді бір ғажайып сөз- төз, қазақша төзім, төзімдік, төзу. Бұл
сөзбен төзімді, ақылды, кемеңгер ойшылдарды айтқан.
Біздің заманымыздан екі ғасыр бұрын жазылған қытай тарихынан
ғұндардың он төрт сөзін тапқан зерттеуші В.А.Панов. Олардың ішінде белгілі
сөз чән-ли, тан- ли (тәңірі), тоу-ло (таудағы тұрақ), гу-ту- құтты, ци-лын-
сілік, таза, қазақша сілку, тағы басқалар[8].
Сақ тайпаларының ішіндегі ерекше назар аударатын Арыс сақтарының
ішінен шыққан әйгілі жеті ғұламалардың бірі – Анарысты (Анахарсис) кезінде
(Геродоттың дерегі) Элладағы білім алуға арнайы сақ патшасы жіберген.
Гректің атақты ғалымы Диоген Лаэртскийдің дерегі негізінде Анахарсис
кеменің шығырлы дөңгелегі мен зәкірін ойлап тапқан. Атақты Анарыс ғұлама
елді басқару саясатынан бастап, ғылымның барлық салаларын меңгерген –
энциклопедист ғалым. Оның мұра болып қалдырған даналық руханияттары дүние
жүзі елдеріне тарап ой-саналарының дамуына өзіндік ерекше үлес қосқан.
Үйсін мемлекеттерінің ең ірі тұлғалы хандарының бірі – Майқы-би Анарыс
бабамыздың елді билеу тактикасы мен стратегиясы, өнегелі ақыл-парасаттарын
айтып отыратындығы туралы ақпарат баспа беттерінде кездеседі.
Сақ тайпаларының бір бөлігі – Шумерлер. Тарихшы ғалымдардың (Гумилев
Л.Н, Е.А.Бахти, т.б) топшылауынша Шумерлер Еуразия даласында біздің
дәуірімізден бұрынғы Х ғасырда келген. Шумерлердің дүниетанымы сақтар
сияқты көк тәңірге табынып, б.з.б төртінші мыңжылдықтың соңында, дала
пайғамбары Заратуштра негізін қалаған заростризм нанымын қабылдаған
халық[9].
Американдық шумертанушы С.Крамердің айтуынша: ... шумерлер байырғы
түркілер болған және олардың тілі ежелгі түркі тіліне жатады дей келіп,
олар қыш ыдыс-аяқ жасау, дөңгелек арба, соқа-сепкіш, желкенді қайық,
күмбез, шатырлы құрылыс және мыс пен қоладан бұйым-заттар құйып, темірді
балқыту, тасты қашау, сырлау, әшекейлеу т.б. жасауды меңгерген ел.
Археологтардың қазба жұмысы көрсеткендей, Суз қаласында (б.з.б
бесінші мыңжылдықта) мектеп бөлімшесінің бұрышында саз тақталарын
даярлаған. Вавилон патшасы Хаммурапидың б.з.б XVIII ғ. заңдары мектепте
кең түрде оқытылатын. Сөйтіп, түсінуге қиындау тиетін шумер тілінде құқық
құжаттарын дайындауға оқушылар тиянақты үйретілетін. Іс жүргізуге даярлау
сот және әкімшілік міндеттерді атқаруға практикалық жағынан дайындау
мәселесі мектептегі оқытуда ерекше орын берілді. Шумер тіліндегі оқулықтағы
кейбір мәтінді жасы үлкен оқушы кіші оқушыға жатқа жаздырғанда қате
жібергенін бетіне салық етсе, кіші оқушыны оның дұрыс үй мүлкін бөлудегі,
егін алқабын есептеудегі қателіктерін, дау-таластың шешімін орынды
шешпегенін айтып, қарсы пікір қосқаны жайлы деректер келтірген.
Шумерлердің алғашқы туындысы Галгамаш туралы эпос, мақал-мәтелдер
мен өсиеттердің мазмұны Қорқыт ата кітабының мазмұнымен үндес. Сонымен
бірге академик Ә.Марғұланның айтуы бойынша, қазақ аңыздары бойынша, бүкіл
дүниені топан суы басқанда Нұқ пайғамбардың кемесі Алатаудың бір бөлігі
Қазығұрт тауының басына келіп тоқтайды. Бұл мәселе әдебиетте жазылмаған.
Түбі Библиядан тараған бір ғажайып аңыз Арараттан кейін Нұхтың екінші рет
тоқтаған жері Алатаудың бір биік басы, Қазығұрт тауы. Қазақ аңызы бойынша,
Қазығұрттың үстінде кеме тоқтаған алаң бар, асты үңгір, төбесінде ағаш
қадаған. Қазығұрт атаның ордасының орны сақталған. Ол жерді қазақтар осы
күнге дейін Қазығұрт бабаның тауы, Қазығұрт ата, Қазығұрттың жаңғақ
қорасы, Қазығұрттың ақ қойлары, шудалы түйелер жайылған жер, - дейді
бірақ Қазығұрттың кім болғаны ұмытылған. Мүмкін, бұл сөз Қазы Қорқыт
болды. Оған себеп, Қазығұрттың басына бұлт айналғанда әйелдер сескеніп,
даладағы нәрселерін үйге кіргізеді. Түбі қорқудан шыққан (Қорқыт) [6].
Тәңірлік дін туралы тікелей деректер түркі заманынан бері белгілі.
Көне түріктер Бір тәңірі деп көк аспанға табынған, яғни аспандағы
Құдайдың атауы. Тәңірі көне түріктердің түсінігі бойынша, жер бетіндегі
жанды, жансыз табиғаттың үстінен қарайтын соларды жаратушы, соларды
жарылқаушы, жазалаушы бір ғарыштық күш. Бұл жағынан алғанда, Тәңір кейінгі
мұсылмандық Алла, Құдай ұғымдарына жақын келеді.
Қазақтар дүниетанымда ерекше орын алатын дәстүр мен ырымдар –
шаманизм. Шаманизм дінінің негізгі қағидалары – дүние түгелімен рухтардан
тұрады. Жанды, жансыз дүиниенің де рухтары бар. Шаманизмді құраушы діни
сенімдерге төтемизм, фетинизм, анализм, магия түрлері бар.
Төтемизм дегеніміз – адамдар белгілі бір хайуанаттарға мінәжат
етуі. Көне түркілердің, ежелгі қазақтардың тотемі қасқыр болған. Ал, ғұндар
мен сақтарға байланысты ұлы төтемдер – көк бұқа, бөрі, марал. Қырғыздардың
бір бөлігі өздерін бұғыдан жаралдық деп есептейді.
Фетинизм – белгіліи бір заттың адам өміріне оң ықпал жасайтындығына
сену. Қазақ баласына, оның бесігіне, жүйрік атқа, жас ботаға үкі немесе
тұмар тағатыны белгілі.
Анамизм – бүкіл табиғатты жанмен, рухпен байланыстыру. Осы күнге
дейін аруақтарға құран бағыштау, рухтарды аруақ деп шақырып – қолдауын
тілеу, түс жору, иіс шығару, жеті нан таратып құран бағыштау.
Магия – жанды, жансыз табиғатқа тылсым күш арқылы әсер ету
әрекеттері. Қазақтың бақсы – балгерлерінің әрекеті осы магияға негізделген.
Орта ғасырлық ойшылдардың негізі дүниетанымы тұлғалардың бойындағы
сапалық қасиеттеріне бағытталған. Ұлы ойшыл Әл-Фарабидегі адамның бойындағы
негізгі қасиет оң бағыттағы мінез-құлық десе, ұлы дала ойшылдары
Қ.А.Яссауи мен Ж.Баласағұн адамның бойындағы қасиеттерді төрт деңгейге
бөліп қарастырады. Қ.А.Яссауидің ілімі бойынша тарихат, мағрипат, шариғат,
ақиқат десе, ал Ж.Баласағұнның Құтты білігінде әділет, ақылдылық, ұрпақ
байланыстылығы, адамгершілік, имандылық мәселелері қарастырылады.
Орта ғасырлық дала ғұламаларының дүниетанымы тұрмыс-салт дәстүрлердің,
әдет-ғұрыптардың, сана-сезімнің қалыптасуына байланысты орныққан. Мысалы,
Ж.Баласағұн Ұятсыздан үйдей пәле шығады, А.Иүгінеки Адамгершілік кімде
болса, соны ер деп есепте, С.Сарал Жарқанат жарықты сүймейді, күншіл
ғылымды сүймейді деген ғұламалар халықтың ой-пікірлерінен адамгершілік
қасиеттердің мінез-құлық мәдениеттілігіне байланысты екені белгілі.
Адамгершілік қасиеттің өзекті мәселесі – қайырымдылық, достық, елге, жерге,
Отанына қайырымды, бойындағы бар асыл қасиетін халқына, ұлтына жасауға
арнаған адамды Ел қамын жеген ер деп бағалаған. Сондай-ақ,
адамгершіліктің ең жоғары түрі – бауырмалдық, бүкіл адам баласын бауыр,
дос тұтыну, көпшіл болу, интернационалдық қасиетті қастерлеу. Атаңның
баласы болма, адамның баласы бол, Көппен көрген ұлы той, Көпті сөкпе,
кенді төкпе, Бойда қайрат, ойда көз болмаған соң – айтпа сөз сияты мақал-
мәтелдерде дәріптелген [16].
Ж. Баласағұн өлеңдерінде Мінезі жаман адамға енді қайтып жуыспа,
Тәуір көрген кісінің жалған айтып суыспа деген өлеңі 1-сынып оқушысына
әбден түсінікті, олардың есінде тайға таңба басқандай болып қалатын сөз
тіркестері. Қазақ отбасында 6-7 жасар балаға ата-анасы мінезі жаман,
тентек, бұзық балаға жолама немесе кімге болса да өтірік айтпа деп
ескертеді. Осы тұрғыдан алғанда жоғарыда айталған жолдар олар үшін іздесе
таптырмайтын материалдар. Ал, Қожа Ахмет Иассауидың даналық өсиеттері
арқылы ақын жалған ғалымдар мен жағымпаздары, екі жүзділерді сынайды:
Жағымпаз жан алғыштар ғалым болды. Сойқанды елге ашық айталмаудан. Ішіме
менің дертті жалын толды - деп келетін толғаулары осы жастағы балалардың
еске сақтау қабілетіне лайықты, бұлардың тәрбиелік мәні аса күшті. Бұл
жерде айта кететін бір жәйт: 2-сынып оқушылардың баба ұғымын қасиет тұтады.
Оның себебі: осы жастағы балаларға әке-шешесі атасының атын ататып, шыққан
тегін білуге үйретеді. 2-сынып оқушыларына арналған оқулықтарда өмір туралы
қысқаша мәлімет беру қажет. Олардың нақыл сөздері, афоризмдері тәрбиелік
жағынан аса тиімді дүниелер. Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың білім
алуға өз бетімен әрекеттенуі аса маңызды. Осы тұрғыдан ғұламалардың мына
сөздерін пайдалану дұрыс секілді: біліп айтқан сөзге құн жетпейді, тауып
айтқан сөзге шын жетпейді. Өзің білмесең білгендерден үйрен, үйренгеннен
ештеңең кетпейді. Немесе: Қарап отырғанша бір нәрсеге жарап отыр; кәсіп
болмай, нәсіп болмас. Сондай-ақ осы ойлармен Қожа Ахмет Иассауи ойларының
сабақтасуы Ахмет Иүгінекидің даналық шығармадағы ақын тәлім-тәрбиенің
негізгі адам болуға, кісілікке тәрбиелеу екенін білім алу арқылы басталады
деген: Айтайын білім жайын, құнты бар бол, Ей достым, білімдіге ынтызар
бол, Ашылар білімменен, бақыт жолы, Білім ал жолға түсіп бақыт толы.
Білімді – алтын, нұры атылатын. Білімсіз – қара бақыр шашылатын... жүрсе де
тым шіреніп, Білімсіз жан тірі өлік, - деп, ақын білімсіз адамның адамдық
бейнесі болмайтынын көрсетеді. Бір бала бар – атаға жете туады: Бір бала
бар - атадан өте туады; Бір бала бар – кері кете туады деген нақылында
қаншама тамаша тағылым жатыр. Оның Атадан жақсы ұл туса, елінің туы
болады, Атадан жаман ұл туса, көшінің ең соңы болады деген тұжырымдары 8 -
9 жастағы бүлдіршіндерді ұлтының рухани ерекшілігін, салт-дәстүрі мен әдет-
ғұрыпын біле түсуге ынталандыратыны сөзсіз. 2 - сынып оқушыларына
ғұламалардың басқа да тағылым сөздерін пайдалануға болады, тек бұларды
шәкірттердің ұғым-түсініктеріне сәйкестендіре білсек болғаны. 3 – сыныпта
бұдан бұрынғы берілген мағұлұматтарды еске сақтау, пысықтау үшін
ортағасырлар ғұламалардың ойлары бойынша атамекенді қастерлеу, үлкенді
сыйлау, Отанды қорғау, батырлық жайлы толғауларынан нақты мысалдар
келтірілсе, жас буынның бойында абзал қасиеттердің қалыптасуына мүмкіндік
туады. Мәселен, ақылшы ғұлама ұстаз, әмбе аян әулие бабамыздың
өсиеттерінде: Ақиқатты ары таза сүйе біл, Дүниеқорлар кетсін өзімен, халық
қана дүниеге ие бұл, - деп халықты қастерлеуге, қанағатсыздықтан,
дүниеқорлықтан аулақ болуға шақырады. IV сыныпта өтілетін Әдебиет,
Тарих пәндерінде ғұлама ғалымдар: М.Қашқари, Қожа Ахмет Иассауи, Ахмет
Иүгінеки, т.б. ерен тұлғалар жайлы біршама толық мағұлұмат берілгені
жөн[96].
XV ғасырдың 50-60 жылдары Өзбек ханы Әбілқайырдан бөлініп шыққан
Жәнібек пен Керей хандар Қазақ елін құрған болатын.
Қазақ сөзі ғылымдардың айтуынша екі мағынада айтылады. Біріншіден,
қазақ сөзі қас сақ деген екі сөздің қосындысы деп түсіндіріледі. Бұл
көршілес мемлекеттердің айтқан ұғымы – дейді. Екінші біреулері – ақ қаз,
яғни киелі құс ретінде аққи құсымен байланыстырады (Олжас Сүлейменовтың
Азия кітабында).
Қазақ хандығы аз жылдар ішінде ірі хандықтардың қатарына қосылды.
Қазақ елінің жұртшылығы рух пен патриотизмнің арқасында ынтымақты, бірлікті
елге айналды. Ежелгі Алтын Ертонға, Майқы, Қорқыт, Күлтегін, т.б. бертінгі
билер мен қаһандар... Кейінгі Алтын Орда дәуіріндегі ерлік, ел бірлігі,
ұлттық рух Ұлыс ретінде біріккен Қазақ елінің туын тік көтеріп, мемлекет
ретінде іргесін бекітті. Сонымен бірге, бұл кезенде қазақ елінің Ұлы
тұлғалары Төле би Әлібекұлы (1663-1756), Қаз дауысты Қазыбек би (1665-
1765), Әйтеке би (1644-1700) төбе билері Әз-Тәуке Абылайханның тұсында
Жеті жарғы заңдар кодексін, қоғам өміріне енгісізті[94].
Абайдың сөзімен айтқанда ... Қасымханның Қасқа жолы, Есімханның
Ескі жолы, Әз – Тәуке ханның Күлтөбенің басында күнде кеңес болғанда,
Жеті жарғысын білмек керек. Әм ол ескі сөздердің қайсысы Заман
өзгергендікпенен ескіріп, бұл жаңа Заманға келіспейтұғын болса, оның орнына
татымды толық билік шығарып, төлеу саларлық жарарлық кісі болса керек еді,
ондай кісі аз, яки тіптен жоқ. Жеті жарғы заңдар кодексі сол заманда
ислам дінін тұтынған Күншығыс пен Орта Азияның бірсыпыра елдердегі
мемлекеттер мен хандықтарды жаппай қолданылатын ислам дінінің шарихат
заңынан мүлдем басқаша болатын.
Жеті жарғының негізі орта ғасырлық қыпшақ, шағатай ұлыстарында
қолданылған. Яргу заңынан алынған. Қазақша Жарғы әділдік деген ұғымды
білдіреді. Қазақ хандығы заңдарының түп-төркіні қазақ халқында ұрпақтан –
ұрпаққа жалғасып келген әдет – ғұрыптық ережелерден шығады[95].
Қасым ханның қасқа жолы ел басқару ісінде қолданылатын әдет – ғұрып
заңдарының ережелері. Оның мазмұны:
1. Мүлік заңы (жер дауы, мал, мүлік)
2. Қылмыс заңы (ұрлық, кісі өлтіру, талау, шабу)
3. Әскери заң (аламан міндеті, қосын жасау, қар-қазан, ердің құны, тұлпар
ат)
4. Елшілік жоралары (майталмандық, шешендік, хылықаралық қатынастарды,
сыпайлық, әдептілік)
5. Жұртшылық заңы (шүлен тарту, ас той, мерекелік ережелер, жасауыл).
Есім ханның ескі жолы, Қасым ханның қасқа жолы негізінде
сұрыпталып, ғасырлар бойы орныққан қазақы жол-жоралғы, әдет-ғұрып
жосылдарын Есім хан Заманының әскери – саяси және әлеуметтік
қажеттіліктеріне орай жетілдірілген жүйелер жиынтығы[96].
Тәуке хан (Т.б.ж – 1718, Түркістан) Қасым ханның Қасқа жолы мен
Есім ханның Ескі жолын одан әрі жетілдіру арқылы жаңа заң жүйесін жасады
(Жеті жарғы).
... Тәуке ханның реформашылдық қызметінің нәтижесінде қабылданған
құқықтық нормалар жиынтығы – Жеті жарғы баптарына билер сотының
тәжірибесі (түйінді биліктер, шежірелір), би батырлардың ынтымағын
арттыруға, көршілес елдермен дипломатиялық және сауда-саттық қатынасты
нығайтуға байланысты жазба құжаттар кірді[96].
Жеті жарғы қазақтың басқару және заңдар үлгісі. 1820 жылы кіші
жүзде жазылған Қазақ хандығының құқықтық нормалар жиынтығы. Бұрынғылардың
айтуынша Атақты Тәуке ханның хандық еткен дәуірі Қазақ елі үшін алтын ғасыр
еді. Тәуке хан, Әз – Тәуке Мухамед Баһадүр Қазақ халқының аңызына сенсек өз
заманының кемеңгері, қазақ шежірелерінде Салом мен Ликрухпен қатар тұруы
тиіс. Тәуке хан (1680-1718) билік еткен кезеңінде рулар мен ұрпақтар
арасындағы тынышсыздықты тоқтатып, елде мемелекеттік құрылыс пен тәртіпті
нығайтып, көптеген заңдарды өмірге енгізді. Мемлекеттік мәселеледі шешетін
Хан кеңесін құрды. Оған барлық Қазақ руларының билері мен әскер басыларын
енгізді. Кеңесті Түркістан қаласы жанындағы Би төбеде, Сайрам қаласы
маңындағы Мәртөбеде және Ангрен өзеніне жақын жердегі Күлтөбеде өткізіп
тұрды. Жеті жарғыны жасауға Ұлы жүзде Төле биге, Орта жүзде Қазыбек биге,
Кіші жүзде Әйтеке биге басқару тұтқасын берді. Жеті жарғыға бұрыннан
қалыптасқан әдет- ғұрып заңдарын және Қасымханның Қасқа жолы мен Есім
ханның Ескі жолын енгізді. Ұлы жүзбен Орта жүздің білгір қазақтары
халықтық заң жарғылары Тәуке ханның заңдарынан әлде қайда көне болғанын
дәлелдейді. Қазақ заңнамаларының толық мазмұнын зерттемей-ақ Заңдар
үлгісіндегі дүниетанымдық мәселелерге қысқаша тоқталайық: Заңнамада
бірінші орында әділ жаза қолдану орын алады. Қазақ дүниетанымына байланысты
адамдардың құқықтық мәселелері отбасының үлкенініне ерекше мәртебе беру
мәселесі, балаларды тәрбиелу мәселесі, күйеуі қайтыс болған әйел мен оның
балаларына рулық көмек беру мәселесі, әмеңгерлік мәселесі, дау-дамайды
ерекше қарау мәселесі ерекше орын алды.? Ел ынтымағына қатысты ауылдардың
ақсақалдары мен билеушілеріне ерекше құқық берілді. Біріншіден рудағы
тәртіп бұзушыға бүкіл ағайын жауап беруге тиіс болды. Яғни, жас жігіт пен
бойжеткеннің тәлім тәрбиесіне бүкіл ауыл – аймақ, ру жауап беруі тиіс
болды. Егер қылмыс жасаған адам өсім – ақыны төлей алмаса, онда оның
ағайындарынан немесе ауылынан өндіріледі, сонымен бірге айыпкерлерден сот
үкіміне кеткен шығындарды өндіріп алу құқығы енгізілді. Егер айыптаушы
соттың үкімін орындамаса немесе ауыл басшысы істі қараудан қаса-қана бас
тартса, сөйтіп қылмыскерді қамқорлыққа алса, онда талапкер өз үлкендерінің
рұқсатымен барымта жасауға рұқсат алады, бірақ үйіне оралғаннан кейін оны
ауыл басшысына жария етеді, сауыл басшысы өндірілген құнның талап қойған
жазаға дәлме-дәл болуын бақылайды. Әр бір ұрпақ пен рулардың мал мен
мүліктің кімніңкі екенін ажырату үшін таңбалары (белгі, таңба) болуы
тиісті.
Қазақ төбе билерінің халық ауызында сақталып қалған нақыл сөздерінің
тәрбиелік, танымдық және тәлімдік мәні ерекше. Қазақтың тұрмыс – салт
дүниетанымдық білімдері мынадай – айып заңы қасақана тәртіп бұзушылар,
ұрыс, жан-жал тудырушылар, ұрлық істеп өтірік айтушылар, билерге қарсылық
көрсетіп алым салық төлеуден бас тартушылар. Айыпкер ретінде айып төлеп
отырған айып әртүрлі болған. Жай айыпкер шапан немесе ат шапан төлеген.
Одан ауырлары – жай тоғыз, үш тоғыз, бес тоғыз, жеті тоғыз, ең ауыры тоқал
тоғыз деген айып төлеген.
Айыптың аяққа жығылу деген үлгісі де қолданылды. Мәселен, жасы кіші
адамдар үлкендерге тіл тигізсе, алдында ағаттық жасаса қара шаңырақ немесе
үлкен кісі алдында көргенсізідік істесе, қазақ жосынында аяққа жығылу
тәртібі орындалып кешірім сұралады.
Ағаттық өткізген адам үлкен үйге немесе үлкен кісіге сәлем бере
келіп, ол кісінің алдында жүгініп отырып, бас киімін алдына тастайды.
алдыңа келсе, атаңның құнын кеш деген қағиданы тұтынған қазақ халқы
мұндайда кек сақтап отырмайды, ағаттық өткізгендерге кешірім жасайды,
татуласады.
Масқаралау. Намысты іс істейді делінген жас әйелдердер мен
жігіттерді қара есекке теріс мінгізіп, бетіне күйе жағып, ел аралатып,
масқаралау, қара бет, жүзі қара деген сөздермен лағынет айту жазаларын
қолданған.
Ағайындық береке. Қазақ арасында рулық қақтығыстар, ағайын
арасындағы жанжал, екі адамның ұрыс – керісі қалған күнде қазақтың
ағайындық береке деген ескі жосыны болған. Мұндайда қалыс ағайындар қарап
тұрмайды, оларды берекеге шақырып, араға арашашы, дәнекер болады. Бірер
шәугім шайын беріп немесе бірер малын сойып, оларды бір дастарханнан дәм
татуға шақырады. Дәмнен үлкен нәрсе жоқ деп білетін халқымыз мұндайда
салт бойынша дәмге үйірілу, ағайын берекісінен аспауы шарт етіледі.
...Төле би Қойгелді бастаған елдің ақиық жігіттері келіп, қазақтың
кең даласында қалмақтардың салып жатқан азабын айтқанда Төле би былай
деген екен:
Қалмақ жеңгеніңе күледі, Атам қазақтың,
Қазақ жеңілгені үшін Ақ Ордасын
иемденіп қалған,
Батыр-баһадүрлерінен үдер үзеді. Ерлігі жер жарған,
Хандар бастап, билер қостаса, Найза бер де жауға қой, -
деген.
Жүзге, руға бөлінгенін тастаса, Кіші жүзім аман болса,
Алла!, деп айтайын, Жауды жеңем деген
сенім бар.
Қалмақтың мойнын үзеді. Менің де,и сенің де
тегің бір,
Ен даламда еркін өскен елім бар, Үш жүз болып,
Мен ағасы болғанда, Жауға кешірмес
кегім бар.
Шойырылмаған Орта жүз, Бас қосып, Көкала
Туды көтерсем,
Інілерім – белім бар. Елдігім үшін,
жан берсем деген,
Антым бар!...
Төле бидің Қойгелді батыр бастаған елдің жігіттеріне айтқан сөзінен
қазақтың кең даласында қалмақтардың салып жатқан азабы, уақытша екендігін
хандар мен билер, қазақты жүзге руға бөлінгендігін қойса, батыр баһадүрлер
ен даламда еркін өскен далам бар деп , өз халқына сенім білдірсе, қалмақта
елімнің кегі кетті деп ойласа, үш жүз болып бірігіп Көгала туды көтерсек,
Елдігім үшін жан берсек Алла атынан айтайын қалмақтың мойыны үзіледі деп
Қойгелді бастаған ел жігіттерін патриоттық рухқа бағыттайды.
Төле би өзінің Тұрсынбай, Құттыбай дейтін батыр жігіттердің іс-
әрекеттеріне көңілі толмай былай депті:
Асып тусаң Керей бол, Атадан ұл туса игі,
Үш қазаққа мерей бол. Ата жолын қуса игі.
Уақ болсаң Шоға бол, Өзіне келер ұятын,
Даулы істе жорға бол. Өзі біліп тұрса
игі...
Арғын – Қыпшақ болсаң Алтай бол, Аталарды біліп, бермегеннен без,
Найман – Қоңырат болсаң Матай бол. Ел-жұрты қашып ермегеннен без.
Байұлы болсаң Адай бол, Үйіне қонақ қонбағаннан
без.
Уйсін болсаң Ботбай бол. Көптің айтқанына
болмағаннан без.
Бұл алтауы болмасаң,
Қалай болсаң, солай бол!
Төле бидің Тұрсынбай, Құттыбай дейтін батыр жігіттердің іс-
әрекеттеріне көңілі толмай, үш жүздің мақтаулы руларының ерекшеліктерін
айта отырып, қазақ халқын бірлікке, ата жолының рухына адал болуды меңзей
отырып, Тұрсынбай мен Құттыбай батырларды ел-жұртпен бірге болуға ата жолын
қууға, өзіне келер ұятты сезінуге шақырады[85].
Жастардың дүниетанымын қалыптастыруда Қазақ зиялылырының алатын орны
ерекше, атап айтқанда – қазақ ағартушылары Ы.Алтынсарин, Ш.Уалиханов,
А.Құнанбаев, алаш қайраткерлері – А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Ж.Аймаутов,
М.Жұмабаев, Е.Омаров, М.Әуезов, қоғам қайраткерлері – С.Қожанов,
Н.Төреқұлов, Т.Рысқұлов т.б.
Ұлы ағартушы адам баласының ақыл-ойының, өзіндік санасының, жақсы
тұрмысы мен еркіндігінің дамуы еңбекпен байланыстылығын ұлы ағартушы өзінің
қазақ балаларына арнап жазған әңгімелерінің барлығына дерлік арқау етеді.
Қазақ жастарын қазақ халқының болашағы ретінде қарсатырған ұстаз олардың
миына қазақ халқы азбаған халық, оның талабы біреу салып берген тар
шеңбердің қыспағына сыя алмайды, оның ой – пікірі еркін; оның келешегі үшін
оған тек сана – сезім жағынан жалпы білім ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz