Бастауыш сынып оқушыларының интеллектуалдық дамуын теориялық тұрғыдан анықтау
КІРІСПЕ
1 Бастауыш сынып оқушыларын интеллектуалдық тұрғыдан дамытудың теориялық негіздері
1.1 Бастауыш мектеп жасындағы балалардың психологиялық даму заңдылықтары
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының интеллектуалдық дамуы
1.3 Бастауыш сынып оқушыларының интеллектуалдық деңгейін арттыруда жаңа технологиялық сабақтарды пайдалану
2 Бастауыш сынып оқушыларының интеллектуалдық дамуын зерттеу және дамъіту
2.1 Бастауыш сынып оқушыларының таным процестерін зерттеу
2.2 Оқу сабағында бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамыту
2.3 Бастауыш сынып оқушыларының интеллектуалдық қабілетін дамыту әдістемелерін пайдалану ерекшеліктері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Бастауыш сынып оқушыларын интеллектуалдық тұрғыдан дамытудың теориялық негіздері
1.1 Бастауыш мектеп жасындағы балалардың психологиялық даму заңдылықтары
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының интеллектуалдық дамуы
1.3 Бастауыш сынып оқушыларының интеллектуалдық деңгейін арттыруда жаңа технологиялық сабақтарды пайдалану
2 Бастауыш сынып оқушыларының интеллектуалдық дамуын зерттеу және дамъіту
2.1 Бастауыш сынып оқушыларының таным процестерін зерттеу
2.2 Оқу сабағында бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамыту
2.3 Бастауыш сынып оқушыларының интеллектуалдық қабілетін дамыту әдістемелерін пайдалану ерекшеліктері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында мемлекеттік саясат негізінде ең алғаш рет «Әр баланың қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы жеке адамның дарындылығын таныту» сияқты өзекті мәселелер енгізіліп отырғаны белгілі [1]. Дарынды балаларға білім беруді әр ғылымның бүгінгі дәрежесіне сәйкес жүргізу бір жағынан қоғамға талантты мамандар даярлауда тиімді болса, екінші жағынан қоғамға ерекше дарынды балалардың тек өзінің интеллектуалдық дамуын қамтамасыз етеді. Жас жеткіншектің бойындағы табиғат берген ерекше қабілетті, дарындылықты тани білу, оның одан әрі дамуына бағыт-бағдар бере білу ерекше қиын іс.
Алайда әр баланың жеке қабілетін анықтап, оны сол бағытта жетелеу-ұстаз парызы. Баланы заманына қарай икемдеп, өз заманының озық өнегесін оның санасына сіңіре білу, оларды шығармашылық бағытта жан-жақты дамыту-бүгінгі күннің басты талабы.
Бастауыш сынып оқушыларының таным әрекеттерін зерттеу- психологиялық қызмет көрсетудегі күрделі мәселелердің бірі. Сондықтан оны жүргізу жолдарын көптеген психологтар мен педагогтар зерттеуде. Тәжірибелік психологияда Йирасек-Керн, Л.А.Венгер, П.Я.Гальперин, В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин, А.Г.Зак, И.В.Забрамная, Е.И.Рогов, Мотков т.б. жасаған әдістемелер кеңінен пайдаланылуда. Сонымен қатар бастауыш мектептің әртүрлі сыныптарында оқитын балалардың танымдық әрекеттерін жетілдіру әдістемелері және балалардың түйсіну, қабылдау, есте сақтау, ойлау сөйлеу, қиял процестерін бағалап, олардың дамуында ауытқулар болса, оның себептерін анықтау және дамыту әдістемелері ұсынылған [2; 3; 4; 5]. Мысалы, ойлау логикалық емес сипат алуы мүмкін. Ойлау дегеніміз - танымдық іс-әрекеттің бір түрі. Сондықтан да ол, Б.М.Тепловтың айтуы бойынша, сыртқы негіздермен (міндеттермен және объективті мәліметтермен) ғана анықталмайды, сонымен бірге ішкі, жеке негіздермен, яғни әуестену мен бағдарлар формасындағы қажеттіліктермен де анықталады.
Алайда әр баланың жеке қабілетін анықтап, оны сол бағытта жетелеу-ұстаз парызы. Баланы заманына қарай икемдеп, өз заманының озық өнегесін оның санасына сіңіре білу, оларды шығармашылық бағытта жан-жақты дамыту-бүгінгі күннің басты талабы.
Бастауыш сынып оқушыларының таным әрекеттерін зерттеу- психологиялық қызмет көрсетудегі күрделі мәселелердің бірі. Сондықтан оны жүргізу жолдарын көптеген психологтар мен педагогтар зерттеуде. Тәжірибелік психологияда Йирасек-Керн, Л.А.Венгер, П.Я.Гальперин, В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин, А.Г.Зак, И.В.Забрамная, Е.И.Рогов, Мотков т.б. жасаған әдістемелер кеңінен пайдаланылуда. Сонымен қатар бастауыш мектептің әртүрлі сыныптарында оқитын балалардың танымдық әрекеттерін жетілдіру әдістемелері және балалардың түйсіну, қабылдау, есте сақтау, ойлау сөйлеу, қиял процестерін бағалап, олардың дамуында ауытқулар болса, оның себептерін анықтау және дамыту әдістемелері ұсынылған [2; 3; 4; 5]. Мысалы, ойлау логикалық емес сипат алуы мүмкін. Ойлау дегеніміз - танымдық іс-әрекеттің бір түрі. Сондықтан да ол, Б.М.Тепловтың айтуы бойынша, сыртқы негіздермен (міндеттермен және объективті мәліметтермен) ғана анықталмайды, сонымен бірге ішкі, жеке негіздермен, яғни әуестену мен бағдарлар формасындағы қажеттіліктермен де анықталады.
1Қазақстан Республикасының “Білім туралы” заңы. - Астана, 2007.
2 Абеуова И.А., Дусманбетов Г.А., Махаманова М.Н., Шерьязданова Х.Т. Психологическая служба в вузе. Алматы, 2004.
3 Эльконин Д.Б. Детская психология. М., 1990.
4 Алдамұратов Ә. Жалпы психология. Алматы, 1996.
5 Абрамова Г.С. Практическая психология. М., 2001.
6 Анциферова Л.Н. Психология формирования и развития личности. М., 1989.
7 Венгер А.Л. Схема индивидуального обследования детей детей.
школьного возраста. (Для психологов-консультантов), М., 1989.
8 Жарықбаев Қ. Жалпы психология. Алматы, 2004.
9 Анастази А. Психологическое тестирование. В 2 т. М., 1982.
10 Асмолов А.Г. Личность как предмет психологического исследования. М., 1984.
11 Битянова М.Р. Практическая психология. М., 1997.
12 Бап-Баба С. Жантану негіздері. Алматы, 1998.
13 Возрастная и педагогическая психология. Под ред. М.В.Гомезо и др. –М., 1984.
14 Жарықбаев Қ. Жалпы психология. Алматы, 2004.
15 Деятельность. Сознание. Личность /под ред. Д.А.Леонтьева. М.: Смысл; Академия, 2004. - 346 с.
16 Давыдов В. В. Теория развивающего обучения. - М.,1996
17 Рахымбек Д. Оқушылардың логика методологиялық білімдерін жетілдіру. Алматы. РКБ, 1998ж.
18 Грановская Р.М. Элементы практической психологии. М., 1997.
19 Кле М. Психология подростка: Психосексуа/іьное развитие. М., 1991.
20 Кои И.С. Психология ранней юности. Книга для учителя. М., 1989.
21. Крутецкий А.В. Жас және педагогикалық психология. Алматы, 1979.
22 Қыдыршаев А. Балалардық жас ерекшеліктерін ескеру. «Ұлағат», 2000.
23 Гудкина Н.И. Несколько случаев из практики школьного психолога. М., 1991.
24 Диагностика готовности детей к обучению в школе – анализ поведения. М., 1993.
25 Дьяченко О.М. Об основных направлениях развития воображения у детей // Вопросы психологии, №16. 1988, с.16.
26 Мектеп оқушыларының психологиялық ерекшеліктерін анықтауға
арналған психодиагностикалық қызмет. Алматы, 2004.
27 Сыдықов Т.С., Әбілқасымова А.Е. «Оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастырудың дидактикалық негіздері». –Алматы. 2008.
28 Кристофер Э., Смит Л. Тренинг лидерства. Питер, 2001.
29 Махмутов М.И. Развивающее обучение. М., 1996.
30 Ордабекова Г. Дидактикалық ойындарды қолдану. «Бастауыш мектеп», 1997, 3.
31 Қадірова Б.Н. Оқушылардың шығармашылық әрекетін дамыту – ғылыми-педагогикалық проблема // Білім-Образование. – 2004. - №2. – 16-20 бб.
32 Әмірова Ә.С. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру. – Алматы, 2009. – 152 б.
33http://tarbie.org/load/elek/baiandama/intellektualdy_ojyndar_ar_yly_o_ushylardy_tanymdy_abiletin_damytu/84-1-0-969
34 Психологические тесты . М., 2002.
35 Поддьяков Н.К. К вопросу о развитйи мышления. М., 1981.
36 Психологические методы. Под ред. А.А.Бодалева. Ленинград, 1997.
2 Абеуова И.А., Дусманбетов Г.А., Махаманова М.Н., Шерьязданова Х.Т. Психологическая служба в вузе. Алматы, 2004.
3 Эльконин Д.Б. Детская психология. М., 1990.
4 Алдамұратов Ә. Жалпы психология. Алматы, 1996.
5 Абрамова Г.С. Практическая психология. М., 2001.
6 Анциферова Л.Н. Психология формирования и развития личности. М., 1989.
7 Венгер А.Л. Схема индивидуального обследования детей детей.
школьного возраста. (Для психологов-консультантов), М., 1989.
8 Жарықбаев Қ. Жалпы психология. Алматы, 2004.
9 Анастази А. Психологическое тестирование. В 2 т. М., 1982.
10 Асмолов А.Г. Личность как предмет психологического исследования. М., 1984.
11 Битянова М.Р. Практическая психология. М., 1997.
12 Бап-Баба С. Жантану негіздері. Алматы, 1998.
13 Возрастная и педагогическая психология. Под ред. М.В.Гомезо и др. –М., 1984.
14 Жарықбаев Қ. Жалпы психология. Алматы, 2004.
15 Деятельность. Сознание. Личность /под ред. Д.А.Леонтьева. М.: Смысл; Академия, 2004. - 346 с.
16 Давыдов В. В. Теория развивающего обучения. - М.,1996
17 Рахымбек Д. Оқушылардың логика методологиялық білімдерін жетілдіру. Алматы. РКБ, 1998ж.
18 Грановская Р.М. Элементы практической психологии. М., 1997.
19 Кле М. Психология подростка: Психосексуа/іьное развитие. М., 1991.
20 Кои И.С. Психология ранней юности. Книга для учителя. М., 1989.
21. Крутецкий А.В. Жас және педагогикалық психология. Алматы, 1979.
22 Қыдыршаев А. Балалардық жас ерекшеліктерін ескеру. «Ұлағат», 2000.
23 Гудкина Н.И. Несколько случаев из практики школьного психолога. М., 1991.
24 Диагностика готовности детей к обучению в школе – анализ поведения. М., 1993.
25 Дьяченко О.М. Об основных направлениях развития воображения у детей // Вопросы психологии, №16. 1988, с.16.
26 Мектеп оқушыларының психологиялық ерекшеліктерін анықтауға
арналған психодиагностикалық қызмет. Алматы, 2004.
27 Сыдықов Т.С., Әбілқасымова А.Е. «Оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастырудың дидактикалық негіздері». –Алматы. 2008.
28 Кристофер Э., Смит Л. Тренинг лидерства. Питер, 2001.
29 Махмутов М.И. Развивающее обучение. М., 1996.
30 Ордабекова Г. Дидактикалық ойындарды қолдану. «Бастауыш мектеп», 1997, 3.
31 Қадірова Б.Н. Оқушылардың шығармашылық әрекетін дамыту – ғылыми-педагогикалық проблема // Білім-Образование. – 2004. - №2. – 16-20 бб.
32 Әмірова Ә.С. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру. – Алматы, 2009. – 152 б.
33http://tarbie.org/load/elek/baiandama/intellektualdy_ojyndar_ar_yly_o_ushylardy_tanymdy_abiletin_damytu/84-1-0-969
34 Психологические тесты . М., 2002.
35 Поддьяков Н.К. К вопросу о развитйи мышления. М., 1981.
36 Психологические методы. Под ред. А.А.Бодалева. Ленинград, 1997.
НОРМАТИВТIК СIЛТЕМЕЛЕР
Дипломдық жұмыста келесi нормативтік құжаттарға сiлтеме жасалған:
- Қазақстан Республикасы 2007 жылғы 27 шілдедегі Білім туралы заңы;
- Оқу бағдарламасы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23
тамыздағы № 1080 қаулысымен бекітілген Орта білім берудің (бастауыш,
негізгі орта, жалпы орта білім беру) мемлекеттік жалпыға міндетті
стандарты, Технология оқу пәні бағдарламасы;
Университеттің ішкі нормативтік ережесі:
- УЕ-ХҚТУ-015-2014 Дипломдық жұмысты (жобаны) әзірлеу мен рәсімдеуге
қойылатын жалпы талаптар;
- УЕ-ХҚТУ-027-2014 Қорытынды аттестаттауды ұйымдастыру мен өткізу
ережесі.
АНЫҚТАМАЛАР
Дипломдық жұмыс (жоба) – тиісті саланың нақты мамандығының өзекті
проблемасын студенттің өз бетінше зерттеуінің нәтижелерін жинақтауы болып
табылатын бітіру жұмысы;
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ТОПБ – технология оқу пәні бағдарламасы;
Университет – Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік
университеті;
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында мемлекеттік саясат
негізінде ең алғаш рет Әр баланың қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы
жеке адамның дарындылығын таныту сияқты өзекті мәселелер енгізіліп
отырғаны белгілі [1]. Дарынды балаларға білім беруді әр ғылымның бүгінгі
дәрежесіне сәйкес жүргізу бір жағынан қоғамға талантты мамандар даярлауда
тиімді болса, екінші жағынан қоғамға ерекше дарынды балалардың тек өзінің
интеллектуалдық дамуын қамтамасыз етеді. Жас жеткіншектің бойындағы табиғат
берген ерекше қабілетті, дарындылықты тани білу, оның одан әрі дамуына
бағыт-бағдар бере білу ерекше қиын іс.
Алайда әр баланың жеке қабілетін анықтап, оны сол бағытта жетелеу-ұстаз
парызы. Баланы заманына қарай икемдеп, өз заманының озық өнегесін оның
санасына сіңіре білу, оларды шығармашылық бағытта жан-жақты дамыту-бүгінгі
күннің басты талабы.
Бастауыш сынып оқушыларының таным әрекеттерін зерттеу- психологиялық
қызмет көрсетудегі күрделі мәселелердің бірі. Сондықтан оны жүргізу
жолдарын көптеген психологтар мен педагогтар зерттеуде. Тәжірибелік
психологияда Йирасек-Керн, Л.А.Венгер, П.Я.Гальперин, В.В.Давыдов,
Д.Б.Эльконин, А.Г.Зак, И.В.Забрамная, Е.И.Рогов, Мотков т.б. жасаған
әдістемелер кеңінен пайдаланылуда. Сонымен қатар бастауыш мектептің әртүрлі
сыныптарында оқитын балалардың танымдық әрекеттерін жетілдіру әдістемелері
және балалардың түйсіну, қабылдау, есте сақтау, ойлау сөйлеу, қиял
процестерін бағалап, олардың дамуында ауытқулар болса, оның себептерін
анықтау және дамыту әдістемелері ұсынылған [2; 3; 4; 5]. Мысалы, ойлау
логикалық емес сипат алуы мүмкін. Ойлау дегеніміз - танымдық іс-әрекеттің
бір түрі. Сондықтан да ол, Б.М.Тепловтың айтуы бойынша, сыртқы негіздермен
(міндеттермен және объективті мәліметтермен) ғана анықталмайды, сонымен
бірге ішкі, жеке негіздермен, яғни әуестену мен бағдарлар формасындағы
қажеттіліктермен де анықталады. Оларды тиімді пайдалану арқылы баланың
жалпы танымдық қызығушылығын және интеллектуалдық бедлсенділіген дамытуға
болатыны дәлелденген. Сондықтан баланы мектепке қабылдаған күннен бастап
мектеп психологы мен сынып оқытушысы балалардың оқуға даярлығын және таным
процестерінің даму деңгейін бағалап, оны дамытуға барлық мүмкіншіліктерді
толық пайдалануы керек [6].
Осы проблеманы жан-жақты меңгеріп алу мақсатымен диплом жұмысымның
тақырыбын Бастауыш сынып оқушыларының интеллектуалдық дамуына ықпал жасау
деп анықтадық.
Зерттеу мақсаты: бастауыш сынып оқушыларының интеллектуалдық дамуын
теориялық тұрғыдан анықтау және оларды оқыту үдерісінде қолдау көрсету
әдістемесін әзірлеу.
Зерттеу объектісі: бастауыш сынып оқушыларының оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: бастауыш сынып оқушыларының оқу-тәрбие үдерісінде
интеллектуалдық даму барысы.
Зерттеу міндеттері:
-білім беру жүйесіндегі қызмет атқаратын психолог қызметіндегі
оқушылардың таным процестерін зерттеу проблемасы бойынша ғылыми-әдістемелік
еңбектерді талдау;
-мектеп психологының бастауыш сынып оқушыларының танымдық әрекеттері
мен танымдық қызығушылығын зерттеу тестілері мен арнайы әдістемелерін
жинақтау;
-бастауыш сынып оқушыларының таным процестерін зерттеу және олардың
нәтижесіне байланысты түзету-дамыту жұмыстарын ұйымдастыру;
-бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылықтарын
диагностикалау және олардың таным процестерін дамытуға ықпал жасайтын
коррекция жүргізу.
Дипломдық зерттеу барысында келесі зерттеу әдістері қолданылды:
бастауыш сынып оқушыларының таным процестерін зерттеу және дамыту
проблемасы бойынша ғылыми-әдістемелік еңбектерді талдау, мектепке
қабылданған оқушылардың таным процестерін бағалау үшін Л.А.Венгер,
В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин тестерімен бастауыш сыныптарға қабылданған
балалардың таным процестерін зерттеу, сөздер қатары, сандар қатары, АДМТ
және басқа әдістемелер көмегімен 3-4 сынып оқушыларының таным процестерін
зерттеу, оларға арналған дамыту жаттығуларын пайдалану [7; 8].
Дипломдық жұмысты орындау екі кезеңде жүрді.
Бірінші кезеңде психологиялық қызметтің қалыптасу тарихы, мазмұны және
әдіс-тәсілдерімен танысу мақсатында ғылыми-әдістемелік әдебиеттер талданды,
дипломдық зерттеу тақырыбы, зерттеу жұмысының ғылыми аппараты анықталды.
Екінші кезеңде мектеп оқушыларының таным процестерін зерттеп, нәтижелері
талданды, оқушылардың танымдық қызығушылығы зерттелінді және оны дамытуға
арналған арнайы жаттығулар көмегімен оқуға деген қызығушылықты дамыту
жолдары анықталды.
Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1 Бастауыш сынып оқушыларын интеллектуалдық тұрғыдан дамытудың
теориялық негіздері
1.1 Бастауыш мектеп жасындағы балалардың психологиялық даму
заңдылықтары
Жеке тұлғаның психологиялық қасиеттерін зерттеп, оның даму
ерекшеліктеріне сипаттама беру, оларды сандық және сапалық жағынан бағалап
беруге қызығушылық психология ғылымында ертеден бері орын алып келе жатыр.
ХІХ ғасырдың аяғынан бастап психодиагностикалық әдістемелер көп мөлшерде
жасалып, олар адамдарға өз ерекшеліктерін зерттеп, барлық қыр-сырын анықтап
алуға ұсынылды. Осы кезден бастап тәжірибелік психологиялық зерттеулерге
сұраныс қалыптаса бастады. Соның арқасында батыс Еуропа елдерінде
психологиялық зертханалар ашыла бастады. Бұл зертханаларды Германияда -
Вундт, Францияда - Бине, АҚШ-та — Мюнстерберг, Торндайк т.б. ғалымдар
ұйымдастырып, жеке тұлғалық қасиеттерді толық және жан-жақты бағалау
тестілерін жинақтады. Бұл зертханаларда барлық талапкерлердің іс-әрекет
түрлеріне икемділігін анықтау, кәсіби жарамдылығын анықтау, мамандыққа
баулу жұмыстары жүргізілді. Зерттеу барысында Гальтонның ұсынысы бойынша,
тест көмегімен өлшенген қасиеттердің бір-бірімен корреляциялық байланысы
бар екендігі ескерілді [9].
Сол кездерде неміс психиатры және психологы Э.Кречмер және АҚШ
психологы У.Шелдон өз зерттеулерінің нәтижесінде адам мінездерінің
типологиясын ұсынды. Олардың ізбасарлары Э.Фромм, К.Леонгард, А.Е.Личко
және басқалар типологиялық зерттеулерді жалғастырып, қазіргі кезде кеңінен
пайдаланып жүрген мінез акцентуациясы туралы ілімнің негізін құрды. Олар
мінез типін анықтау негізіне келесі қағидаларды ұсынды:
а) адам мінезі онтогенездің бастапқы кезеңдерінде қалыптасып өмірдің
барлық кезеңдерінде тұрақты көрініс береді;
б) мінез көрсеткіштерінің топтасуы кездейсоқ мәселе емес.
Олар адамдардың бір-бірінен айырмашылығы бар болып ерекше тұлға болуына
негіз болатын тұрақты көріністер, сондықтан олар негізінде
мінезтипологиясын құруға мүмкіндік туады;
в) адамдардың басым көпшілігін осы типологияға байланысты бірнеше топқа
бөліп, олардың жекелік ерекшеліктерін сипаттауға болады.
Психологиялық зерттеулерге математикалық және статистикалық тәсілдерді
қолдану үшін Парсонс, Фишер, Спирмен деген математиктер психологиялық
орталықтарда қызмет жасауға шақырылды. Олар биологиялық зерттеулерде
мироэлементтердің фотосинтезге тигізетін әсерін анықтауға пайдаланған
әдістемелерін психологияда жекелік психикалық қасиеттердің бір-
бірімен корреляциялық байланыста екендігін дәлелдеуге ыңғайлы етіп өңдеп
шығарды. Нәтижесінде Спирмен факторлық талдауды жүргізу жолдарын тауып, ал
Фишер дисперсиялық талдау әдістемесін жасап шығарды. Дисперсиялық талдау
әдісі көмегімен жеке факторлардың эксперимент нәтижесіне тигізетін әсерін
статистикалық жолмен анықтауға байқалатын ауытқуға ұшыраған. Сондықтан оны
зерттеу жеңілдеу болды деп көрсеткен. Осындай ерекше дамыған қасиеттерді
зерттеу оңай болатындықтан, психологиялық қасиеттерінің даму деңгейін
диагностикалау жүргізіледі.
Өткен ғасырда жасалған көптеген психодиагностикалық әдістемелерді және
оларды пайдалану ережелерін қазіргі кездегі психологиялық қызметте кеңінен
пайдалану қажеттілігі туындағандықтан батыс елдер тәжірибесін зерттеп, оны
біздің мектепте пайдалану жолдарын анықтаған ғалымдар З.А. Малышева, В.М.
Вульфсон, К.Р. Рональдо, Г.Б. Радионов, И.А. Соколова, А.С. Овчинников,
И.О. Татур. Олар бұрынғы Кеңес мектептерінде психологиялық қызмет құру
проблемасын зерттеу барысында шетел тәжірибесін пайдалануға болатынын
дәлелдеді. Бұл қажеттілікті қанағаттандыру мақсатымен мектептің
психологиялық қызметін құру және басқа елдердің қалыптасқан тәжірибесін
қолдану жолдарын М.Р. Битянова, И.В. Дубровина, Л.И. Прихожан анықтады.
Олардың еңбектерінде психолог қызметінің мақсаты мен міндеттері,
психологиялық қызмет моделі, мектептегі психологиялық қызметтің мазмұны мен
зерттеу жүргізу әдістемелері анықталған [10].
Жеке адам дегеніміз - қоғамның мүшесі ретіндегі адам. Әр адамның рухани
байлығы оның басқа адамдармен байланысының алуан түрлілігіне, өмірге
белсене қатысуына байланысты болады.
Қоғам мүшесі жеке адам әр түрлі қатынастардың, әсіресе материалдық
игіліктерді өндіру және тұтынуға байланысты туындайтын қатынастардың
ықпалында болады. Жеке адам сондай-ақ саяси қатынастардың әсеріне де
тәуелді болады. Бас бостандығы бар ма немесе езгіде жүр ме, саяси құқығы
бар ма, әлде жоқ па, сайлауға және сайлана алуға праволы ма, қоғамдық өмір
мәселелерін талқылауға қатыса ма немесе үстем таптың ырқын жай ғана
орындаушы ма-осылардың бәрінен жеке адам психологиясы тәуелді болып
отырады. Жеке адам сондай -ақ идеологиялық қатынастар әрекетінің ықпалында
болады. Идеология, не қоғам жайындағы идеялар жүйесі жеке адамның
психологиясын, дүниетанымын, әлеуметтік бағдарларын қалыптастырады.
Қоғамдық ғылымдарды меңгеру жеке адамның қоғамдық құбылыстарда дұрыс бағдар
ұстануына және қоғам дамуындағы өзінің орны мен ролін айқын аңғаруына
көмектеседі. Қоғам жеке адамға мектептегі оқу мен тәрбие, радио, теледидар
және де басқа бұқаралық насихат құралдары арқылы идеологиялық ықпал етеді.
Жеке адам психологиясының қалыптасуына сонымен бірге оның өзі кіретін
әлеуметтік топтың психологиясы да әсер етеді. Қарым-қатынас -
процесінде адамдар бір-біріне ықпалын тигізеді, соның нәтижесінде
көзқарастағы, әлеуметтік танымдағы ортақтық жәңе қоғамға деген
қатынастардың өзге де түрлеріне, еңбекке, адамарға, өз басының қасиеттеріне
ортақ көзқарас қалыптасады. Демек, жеке адамның өмірдің материалдық және
саяси жағдайларын бейнелеуі ірілі-ұсақты әлеуметтік топтардың, тұтас
қоғамның идеологиясы мен психиологиясына орайласып келеді екен. Жеке
адамның сыртқы ортамен қарым - қатынас ауқымы неғұрлым кең болса, оның
өмірдің әрқилы жақтарымен байланысы соғұрлым алуан түрлі болады, ол
қоғамдық қатынастар дүниесіне соғұрлым тереңірек болады, соғұрлым оның өз
рухани дүниесі байи түседі. К.Маркс: Индивидтің шын мәніндегі рухани
байлығы оның шын мәніндегі қатынастарының ықпалдылығына бүтіндей тәуелді
деп жазған болатын. К.Маркс пен Ф. Энгельс Неміс идеологиясында осы ойды
дамыта келіп, жеке адамдар өз қажетсінулері мен оларды қанағаттандыру
әдістеріне байланысты, сөз жоқ, бір - бірімен өзара қатынаста болады және
осындай қатынас адамдардың рухани, адамгсршілік, психологиялық дамуының
факторы болып табылады деп атап көрсетті.
Жеке адам қоғамдық қатынастардың тек объектісі ғана емес, сондай-ақ
субъектісі де, яғни белсенді буын. Жеке адам басқа адамдармен қарым-
қатынаста бола отырып тарихты жасайды, бірақ күшпен емес, объективті қоғам
заңдылықтардың қажеттілік әсерімен жасайды. Алайда тарихи қажеттіліктің өзі
жеке адамның қоғам алдындағы өзіндік болмысын да, өз мінез-құлқы үшін
жауапкершілігін де жоққа шығармайды.
Детерминизм идеясы адам қылықтарының қажетті іс екенін анықтай отырып,
еркін бостандығы жалған ертегіні теріске шығара отырып, адамның ақылын да,
ар-ұятын да, адамның әрекеттеріне баға береді де ешбір жоймайды. Мүлде
мұның керісінше, тек детерминистік көзқарасты ұстанғанда ғана кез келген
нәрсені адамның азат екеніне аудара салмай, дәл және дұрыс баға беруге
болады. Сондай-ақ тарихи қажеттілік идеясы да жеке адамның тарихтағы рөлін
ешбір кемітпейді: бүкіл тарих нағыз қайраткерлер ретіндегі жеке адамдардың
іс әрекетінен құралады [11].
Жеке адам - саналы тіршілік иесі, ол өзінің өмір жолын тандай алады:
езгідегі жағдайына мойын ұсына ма, немесе әділетсіздікке қарсы күресе ме,
барлық күш-жігерін қоғам игілігіне жұмсай ма немесе жеке басының мүддесін
ғана ойлай ма - оның өз ісі. Бұл тек адамның қоғамдық жағдайына ғана
байланысты емес, сонымен қатар оның қоғам дамуының объективті заңдылықтарын
ұғу деңгейіне де тікелей байланысты. Әрбір жеке адамның қоғам өміріндегі
рөлі мен мәні қоғамдық қатынастардың дамуына қарай арта түсіп отырады.
Қоғамдық дамудың шапшаңдауына қарай жұртшылықтың адам правосы үшін күресі
де етек алып кеңейеді. Бұл күрес жеке адамды қызықтырып қана қоймайды,
сондай-ақ оны қалыптастырады, оның қоғамдық іс - әрекетін жандандыра
түседі.
Қоғам дамуы мен жеке адамның дамуы арасында тығыз әрі тікелей байланыс,
ықпал бар. Қоғам әр жеке адамға қызмет етеді, себебі, адам барлық
қамқорлыққа бөленген, оның материалдық және рухани талап-тілегін
қанағаттандыру басты назарда;.өз тарапынан әрбір жеке адам қоғам үшін еңбек
етеді және өзінің рухани, әлеуметтік және материалдық мүддесі неғұрлым
толық қанағаттандырылса, ол соғұрлым үлкен күш-жігерімен әрі құлшыныспен
еңбек етеді. Жеке адамның дамуы өмірдің коллективтік негіздерінің дамуымен
тығыз байланысты. Тек коллективте ғана, - деп жазды К Маркс, - жеке
адамның шын бостандығы, оның әлеуметтік қорғалуы мүмкін болмақ және тек
ұжымда ғана жеке адамның жан-жақты дамып жетілуі, оның барлық қабілеті мен
дарыны гүлдене өркен жаймақ. Бұдан ұжымда өмір сүру мен еңбек етуге
талпыну туындайды және коллективизм адамның ең басты өмірлік қажетіне
айналады.
Жеке адам қазіргі социологияның, психологияның және этиканың басты
назарына алынған. Жеке адамға деген назардың артуы саяси да, сондай-ақ
өндірістік мақсат көздейді. Жеке адамды білу - оның іс әрекетін тиімді
басқарудың алғы шарты. Жеке адамды зерттеу қоғамның саяси жағын да қамтиды.
Сондықтан жасалған теориялық қорытынды, әлбетте, олардың авторларының
саналы немесе санасыз түрдегі идеологиялық бағдарына байланысты идеалистік
немесе материалистік сипатта болады.
Биологизм, әсіресе 3.Фрейдтің жеке адам жөніндегі түсініктемесінде
айқын да анық көрініс тапқан. Фрейдтің ілімі бойынша, жеке адам дегеніміз -
үнемі қоғам ішінде болатын әрі оның ерекше ықпалын сезінуші, сонымен бірге
қарсы тұрушы биологиялық тұйық жан иесі. Жеке адамның мінез-құлқы
биологиялық әсерлермен немесе инстинктермен, ең алдымен
жыныстық елігуімен бағытталып отырады. Фрейд, сондай-ақ бейне бір адамның
өлім және қирату инстинктерін қанағаттандырушы ретінде болатын
соғыстардың сөзсіздігі де адамның елігуінен туындайды деп санайды.
Фрейд концепциясы - жеке адамның тек қана биологиялық индивидуализмдік
концепциясы. Бұл концепция реакцияға қызмет етеді.
Биоэлеуметтік концепцияның өкілдері (олар көпшілік) адамды шартты түрде
екі бөлікке бөледі де, жеке адамның бағытталуы әлеуметтік құбылыстармен
анықталып отырған тұста, адамның психикалық процестерінде биологиялық
табиғат бар деп санайды. Бұл қате түсінік, себебі сезінудің қарапайым
процесінің өзі де адамның әлеуметтік тұрғыдан айқындалатын талғам мүддесі
арқылы күрделелене түскен, ол тек кана еңбекте қол жететін сенсорлық даму
деңгейіне тәуелді болады [12].
Америка Құрама Штаттарында әлеуметтендіру теориясы деп аталатын
концепцияға талдау жасалынуда. Бұл теория бойынша, биологиялық тірі жан
ретінде өмірге келген адам өмірдің әлеуметтік жағдайларының әсері арқасында
жеке адам дәрежесіне көтеріледі. Бұл ретте өзара карым-қатынасқа және
психиологиялық өзара ықпалға шешуші мән беріледі де, ол адамдардың
экономикалық және саяси қатынастары мен олардың жеке адамға әсері есепке
алынбайды. Бұл концепцияның өкілдері конформизм құбылыстарын зерттеуге
немесе әлеуметтік топтардың жеке адамға жасайтын ықпалына көп назар
аударады.
Шындығында топтың, ұжымның жеке адамға ықпалы әр түрлі сипатта болуы
мүмкін. Бұл жеке адамның ерекшеліктеріне, оның идеялық көзқарасына, мінез-
құлқына да, сондай-ақ сыртқы ықпал ерекшеліктеріне де байланысты. Жолдастық
ынтымақ және өзара көмек жағдайында коллектив пен жеке адам
арасындағы өзара қатынас принципі, ал коллектив мүшесінің
көпшілік мүддесі үшін істеген әрекеті - нағыз коллектившіл адамның ісі
болып табылады. Мұндай әрекеттің еліктеу тұрғысындағы мінез-құлыққа
ешқандай қатысы жоқ.
Ендігі бір әлеуметтік-псхологиялық концепция оқып-тоқу теориясы дегенге
саяды, Бұл теория бойынша, жеке адамның өмірі, оның қатынастары - оқудың,
бірқатар білімді меңгерудің нәтижесі (Э. Торндайк және басқалар). Әрине оқу
мен білімнің өмірлік, оның ішінде жеке адамды қалыптастыруда да үлкен
маңызы бар. Алайда жеке адамның бүкіл дамуын тек оқудың ғана нәтижесі деп
қарауға әсте болмайды. Оның қалыптасуына емірдің өзі, еңбек, адамдар
арасындағы қатынастар шешуші ықпал етеді.
Шетел психологиясында рөлдер теориясы өте кең тараған. Бұл теория
бойынша әр адам өмірде өзіне ғана арналған белгілі бір рөлді орындаушы
ғана. Орындайтын рөліне байланысты жеке адамның мінез-құлық сипаты мен оның
басқа адамдармен қатынасы анықталады.
Әрине, жеке адамның ролін зерттеу психологиялық теория үшін де,
әлеуметтік практиканы түсіну үшін де маңызды. Жеке адамның әлеуметтік рөлін
түсінуге таптық тұрғыдан келмеу – рөл теориясын зерттеушілердің бәріне де
тән құбылыс. Ақырында, жеке адам психологиясын талдаудағы белгілі бағыт
Курт Левин және оның көптеген шәкірттері ұсынған ерік теориясы болып
табылады. Бұл концепция бойынша индивид мінез-қүлқы шарасыз. Жеке адам
тартылыс және кері тебу күштерінің сыртқы өн бойымен қозғалады. Левин
концепциясы гештальттық болып табылады. Жеке адам ситуацияда, топта
қарастырылғанымен, мұнда оның мінез-құлқын айқындайтын экономикалық және
саяси жайттар есепке алынбайды.
Көріп отырғанымыздай, бұл теориялардың қай-қайсысы да адамның
әлеуметтік іінез-құлқын жеке адамның немесе ортаның томаға-тұйық
қасиеттеріне сүйене отырып түсіндіреді. Бұл ретте адамның мінез-құлқын
айқындайтын объективті қоғамдық өмір жағдайлары мүлде ескерілмейді. Бұл
теориялар, шындығында, қоғамның, әлеуметтік топтар мен жеке адамның
дамуының шынайы заңдылықтарын елеусіз қалдырады. Жеке адам теориясын
жасауда отандық психологияда тұңғыш рет қатынастар проблемасын күн
тәртібіне қоюшы және қатынастар жүйесінің өмірдің әлеуметтік жағдайларына
тәуелділігін нақтылы көрсетіп берген орыс психологы А.Ф. Лазурский
еңбектерінің маңызы өте зор.
Қоғамдық ғылымдарда да, сондай-ақ күнделікті тұрмыста да, жеке адам,
даралықтүсініктері кеңінен қолданылады. Соның өзінде олар не бір мағынада
алынады да, не бір-біріне қарама-қарсы қойылады. Мұның алғашқысы да,
кейінгісі де қате пікір.
Түпкі және тектік, бастапқы түсінік адам болуға тиіс. Адам - бұл, ең
алдымен, сүт қоректілер класына жататын биологиялық тіршілік иесі. Басқа
жануарлардан айырмашылығы адамда сана бар, яғни ол сыртқы ортаның мәнін де,
өз жаратылысын да танып біледі және осыған орай парасатты түрде, ойланып
әрекет жасайды. Адам биологиялық тек ретінде негізгі ерекшеліктері мыналар
болып табылатын айрықша дене бітімімен сипатталады: денесін тік ұстап жүру,
тану мен еңбекке бейімделген екі қолының болуы, әлеуметтік жағдайларда
өмірді өз танымында бейнелеп және оны өз қажеттілігіне, мүддесі мен
мұраттарына қарай қайта құруға бейім жоғары дәрежеде дамыған миының
барлығы.
Адам сонымен бірге қоғамдық тіршілік иесі әрі бұл оның ең елеулі
белгісі. Қоғамдық өмір мен еңбек адамның табиғи құрылымын жетілдіріп қана
қойған жоқ, сондай-ақ оны өз еркініне бағындырды да. Адам-өзінен өзі
қоғамдық өмір жемісі болып табылатын сананы таратушы. Тек қоғамда және
қоғамның игі әссрі арқасында ғана адам танып-білуге және еңбек етуге
қабілетті болып қоймайды, сонымен қатар өзінің ішкі процестерін сезінуге,
тілегі мен жағдайын сыртқы өмір жағдайларымен үйлестіре білуге, парасатты
түрде іс-әрекет жасауға бейімделеді. Өзіндік сана-сезім адам санасы
дамуының филогенездегі (тектің тарихы) де, сондай-ақ онтогенездегі
(индивидтің өмір тарихы) де шыңы болып табылады.
Адам алуан қырлы, міне, сондықтан да ол жаратылыстану ғылымдарының да,
қоғамдық ғылымдардың да зерттеу объектісі болып табылады. Жеке адам
түсінігі адам түсінігіне қарағанда біршама тар мағынаға ие. Жеке адам -
қоғамдық - тарихи категория. Оның қоғамдық мәні мен әлеуметтік функциясы
жеке адам сипаттамасынан ең басты көрсеткіштері болып табылады. Жеке адам -
тек қана қоғамдық ғылымдардың тарих, философия, социология, этика,
эстетика, психология, педагогика және т.б. зерттеу объектісі.
Жеке адам - қоғамда белгілі бір жағдайда және белгілі бір қоғамдық
рөл атқаратын саналы индивид. Рөл дегеніміз - жеке адмның атқаратын
әлеуметтік қызметі, мәселен, ата-ананың рөлі - балаларын тәрбиелеу,
мектеп директорының рөлі- мұғалімдер коллективін басқару және
оқушыларды оқыту процесін ұйымдастыру.
Жеке адамның позициясы дегеніміз - оның қатынастарының жүйесі. Жеке
адамның мәнді қатынастарына: өмірдің материалдық жағдайларына, қоғамға және
адамдарға, өзіне, өзі мойнына алған міндеттерге, қоғамдық, еңбек
міндеттеріне деген т.б. қатынастар жатады. Бұл қатынастар жеке адамның
адамгершілік бейнесін, оның әлеуметтік бағдарын сипаттайды.
Қатынастарды тек олардың объектіге деген бағытына қарап қана айырмайды,
сондай-ақ олардың аңғарылу деңгейіне байланысты да ажыратады. Әдетте
қатынастарды аз аңғарылған және терең түсінілген деп бөледі. Аз аңғарылатын
қатынастар дегеніміз - ұнату мен жек көру сезімдері. Терең түсіну дегеніміз
- принципті қатынастар, олар ситуация талаптарымен емес, жеке адамның
қалыптасқан адамгершілік мұратымен, ішкі сенімімен, парыз бен міндеттерді
сезінуімен анықталады [13].
Сөйтіп, материалистік философия мен психология жеке адамды әлеуметтік
мәні тұрғысынан қарастырады. Жеке адам дегеніміз - ол да сол адам, тек ол
бұл ретте қоғамдық мәні мен қоғамдық іс-әрекеті жағынан қарастырылады.
Физиолог адамды организм ретінде зерттейді, социолог адамды жеке адам
ретінде қарайды. Міне, сондықтан да жеке адам мен оның құрылымын
анықтағанда, әлеуметтік және биологиялық жағына бірдей орын беретін кейбір
психологтармен келісуге болады. Жеке адам дегеніміз - саналы индивид. Жеке
адамның қоғамдық рөлін, оның психологиясын талдамай тұрып түсіну мүмкін
емес. Іс-әрекетпен айналысу себебін, қабілеті мен мінез - құлқын, ал кейбір
жағдайларда тіпті дене құрылысын мысалы нерв жүйесінің типін тексеруге тура
келеді.
Даралық жеке адамнан жоғары немесе төмен әлдене емес. Даралық дегеніміз
- өзіндік өзгешелігі бар жеке адам. Даралық туралы сөз қозғағанда, жеке
адамның өзінше бөлек сыр сипатын айтады. Әдетте даралық деген сөзбен жеке
адамды басқалардан ерекшелендіріп тұратын қандай да бір басты қасиетін
көрсетеді. Кез келген адам өзінше дара, бірақ кейбір адамдардың даралығы
тайға таңба басқандай, мен мұндалап айқын көрініп тұрады да, басқаларынікі
онша байқала қоймайды. Даралық интеллектілік, эмоциялық, еріктік сфераларда
немесе психикалық іс- әрекеттің барлық саласында бірден көрінуі мүмкін.
Интеллектің өзіндік ерекшелігі бар.
Оның басқалар байқай бермейтінді көре білу қабілетінде, информацияны
өндеу ерекшеліктерінде, яғни алдына проблема қойып, оны шеше білуінде болып
табылады. Сезімдердің ерекшелігі олардын белгілі біреуінің, (интеллектілік
немесе моральдық) шектен тыс дамуынан, эмоциясының өте шапшаңдығынан
көрінуі мүмкін. Ерік ерекшелігі ерік-жігерден, күшінен, таңғажайьш ерліктен
немесе асқан ұстамдылықтан көрініс табады. Өзінділікті нақтылы адамның
бойындағы қасиеттердің, оның мінез-құлқы мен іс-әрекеттеріне ерекше өң
беріп, үйлесім табуы деу керек.
Даралық жеке адамды нақтырақ, дәлірек, солай болған соң да толығырақ
сипаттайды. Ол жеке адамның психологиясын зерттеген кезде де, сондай-ақ
психологиясының басқа бағыттары қарастырылғанда да зерттеудің тұрақты
объектісі болып табылады. Күнделікті тұрмыста, сондай-ақ ғылымда даралық
сөзімен қатар, индивид деген сөз де қолданылады. Индивид деп өзіне тән
барлық ерекшеліктерімен бірлікте алынған нақтылы адамды айтамыз.
Кез келген ұйым сияқты, психикалық өмірдің де өзіндік құрамы бар.
Психикалық қалыптың даралық ерекшеліктерін ауызға алмайтын болсақ, жеке
адамның типтіқ құрылымын анықтай аламыз.
Құрылымның бірінші компоненті (блогы) жеке адамның бағьггтылығын немесе
адамның болмыс қатынасын сипаттайды. Бағыттылық әр алуан қасиеттерден,
өзара байланысты қажеттіліктер мен мүдделер, идеялық және практикалық пиғыл-
әрекеттер жүйесінен құралады. Соның өзінде бағыттылық компоненттерінің бірі
дараланып шығады және жетекшілік мәнге ие болады, ал қалғандары көмекшілік
рөл атқарады. Дараланып шыққан бағыттылық жеке адамның бүкіл психикалық іс-
әрекетін анықтайды. Мысалы, танып-білу қажеттілігінің дараланып шығуы соған
лайықты ерік-жігер және көңіл күй тудырады, ал мұның өзі интеллектілік іс-
әрекетті жандандырады. Осымен бір мезгілде табиғи қажеттіліктер біршама
тежеліске ұшырайды, күнделікті тірілік мәселелері соңғы кезекке
жылжытылады. Жеке адам өз әуестенуінің мақсаттылығын негіздейді, оған
ерекше қоғамдық және жеке мән бере бастайды [14].
Екінші блокты жеке адамның мүмкіншілігі анықтайды және іс-әрекеттің
табысты болуын қамтамасыз ететін қабілеттілік жүйесін қамтиды.
Қабылеттіліктер өзара байланысты және бір-бірімен өзара әрекетте болады.
Әдетте қабілеттіліктердің бірі үстем күйде болады да, қалғандары оған
бағынышты болып келеді. Мысалы, А.С. Пушкин өзін тарихшы ретінде танытса
да, тәп-тәуір сурет сала білсе де, оның ақындық дарыны басым түсті. М.Ю.
Лермонтов жайында да нақ осыны айту керек. Ал Ф.И.Шаляпиннің негізгі
қабілеті - сахыналық қабілет. Ол да өзіне бейнелеушілік қабілеттерді
бағындырған да, оларды сахна үшін қызмет етуге мәжбүр еткен. Заңды түрде
бағынышты қабілеттер негізгі, жетекші қабілетті күшейте түседі. Тегінде,
қабілеттер ара қатынасына бағыттылықтың құрылымы әсер ететін болса керек.
Ал қабілеттерді саралау өз тарапынан жеке адамның болмысқа қандай қатынаста
болуына әсер етеді.
Жеке адам құрылымдағы үшінші блок мінез немесе адамның әлеуметтік
ортадағы мінез-құлқына сипаты бөлып табылады. Мінез дегенміз - күрделі
синтетикалық құрылым, онда адамның рухани өмірінің мазмұны мен формасы
бірлікте көрініс танытады. Мінез жеке адамды толық сипаттай алмайды, алайда
оның қасиеттерінің, бағыттылығы мен еркінің, интеллектілік және эмоциялық
сапаларының, темпераменттен байқалатын типологиялық ерекшеліктерінің
күрделі жүйесін құрайды.
Мінез жүйесінен де жетекші қасиеттерді бөліп алуға болады. Оларға, ең
алдымен, адамдармен қатынастағы мейірімділік немесе қатігездік, қоғамдық
міндеттерге деген жауапкершілік, қарапайымдылық, екінші кезекте ерік-жігер
саналады (батылдылық, табандылық, ерлік және ұстамдылық) жатады, бұл
белгілі бір мінез-құлық сипаты мен практикалық міндеттерді шешу әдісін
қамтамасыз етеді. Міне, сондықтан да мінездің нақтылы негізін моральдық-
еріктік қасиеттер құрайды дейміз.
Басқа барлық блоктардан үстем тұратын төртінші блок басқару жүйесі
болып табылады, оны әдетте мен сөзімен белгілейді. Мен өзін-өзі реттеу
қызметін атқарады: іс-әрекеттің күшейе түсуі немесе әлсіреуі, езін-өзі
бақылау, әрекеттер мен мінез-құлықтардың түзетілуі, алдын ала таң-тамаша
болу және өмір мен іс-әрекетті жоспарлау.
Егер де оның құрамынан психикалық процестер мен күйді алып тастаса,
онда психикалық құрылым толық болмайды.
Психикалық процестер дегеніміз - болмыстың психикалық
құбылыстардың әр алуан формасында динамикалық түрде бейнеленуі. Ең алдымен,
психикалық процестерді жеке адам мен болмыс арасындағы байланыс қамтамасыз
ететіндігін атап айту керек. Осы арада жеке адамның қасиеттері қалыптасады.
Пайда болған қасиеттер өз тарапынан процестің өтуіне ықпал жасайды. Мысалы,
түйсіктер процесінде нақтылы сенсорлық қасиеттер мен жеке адамның болашақта
түйсіктердің сандық-сапалық сипаттамасын анықтайды, толық сенсорлық
құрылымы қалыптасады. Теориялық және практикалық міндеттерді шешу
процесінде жеке адамның еріктік құрылымы қалыптасады, ол міндеттердің қалай
қабылданатынын да, олардың қалай жүзеге асырылатынын айқындап беріп
отырады.
Жеке адамның бойында қалыптасқан бағыттылық онымен байланысты
қабылдаулар мен эмоциялық реакциялардың таңдалып алынуына әкеліп соғады.
Міне, сондықтан да адам болмыстың қажеттілігіне, мүддесіне және бағдарына
байланысты өзі көргісі келетін жайттарды ғана аңғарады.
Бейнелеу - объективті процесс болғанымен, ол жеке адамның субъективті
қасиеттерімен күрделене түседі.
Психикалық процестер негізінде психикалық қасиеттер, олардың психикалық
процестердің өтуін реттеп отыратын белгілі бір жүйесі пайда болады. Жеке
адамның психикалық қасиеттері дегеніміз - индивидке тән психикалық іс-
әрекет пен мінез-құлықтың белгілі бір сандық-сапалық деңгейін
қамтамасыз етіп отыратын тұрақты түзіліс.
Процестердің өту сипаты мен бедсенділігінің функциялық деңгейіне
немесе, басқа сөзбен айтқанда, жеке адамның психикалық белсенділік күйіне
байланысты болады. Жеке адамның жоғары
немесе төмен белсенділігі ретінде көрінетін және нақ сол шақта
қалыптасатын психикалық іс-әрекеттің біршама тұрақты деңгейі деу керек.
С.Л. Рубенштейіннің анықтауы бойынша, күй дегеніміз - психикалық іс-
әрекеттің белгісі және іс-әрекет немесе көңіл күйі содан туындайтын қалып.
Шындығында да, қандай да болсын оқиғаны бейнелеу – күрделі құбылыс. Ол
көптеген әр түрлі процестерді қамтиды: түйсік пен қабылдау, жаңғырту,
ойлау, эмоция тағы басқалар. Іс-әрекетке тартылған күштер жеке адамның
белсенділігі белгілі бір ыңғайға бағыттайды.
Алайда психикалық тонустың белсенділігін қажетті қалыпқа
келтіргенде бейнелейтін нәрсенің көлемі емес, мазмұны шешуші мәнге ие
болады. Ықпал етудің немесе ниеттің қоғамдық және жеке бастың мәнін сезіну
тиісінше эмоция туғызады, ал мұндай эмоциялар өздерінің сипатына қарай жеке
адамның жалпы белсенділігінің деңгейін не жоғары көтеріп немесе
төмендететін болады. Психикалық іс-әрекеттің қалыптасқан деңгейі инерция
бойынша біраз уақыт сақталады. Бүкіл одан арғы, психикалық белсенділік
пайда болған көңіл күйіне байланысты өтіп отырады [15].
Көңіл күйі сыртқы немесе ішкі жағдайларға байланысты өзгеріп отырады,
алайда оның динамикасы мен сипаты сол адамның қасиетіне тәуелді болады.
Мысалы, нерв жүйесі инертті адамның көңіл күйі мінезі шапшаң адамның
жағдайымен салыстырғанда анағұрлым тұрақты келеді. Біреулер өз атына
айтылған сын-ескертпелерден тиісті қорытынды шығаруға тырысатын болса,
екінші біреулердің нақ осындай сынға жасып, ұнжырғасы түсіп кететіні
белгілі. Өзіне берілген бағаға көзқарас мінез-құлықтың атаққұмарлық,
менмендік, өзіне сенушілік, ерік санасы, эмоциялық реактивтілік және тағы
басқа осындай қасиеттеріне байланысты болады.
Сонымен, жеке адамның психикалық өмірінің құрылымы күрделі, сан қырлы
және динамикалы болады екен. Оның барлық компоненттері өзара байланысты әрі
біріне-бірі тәуелді. Жеке адамның дамуына байланысты оның құрылымында да
өзгерістер болып жатады. Сонымен бірге әрбір жеке адамның құрыльмы біршама
тұрақты да. Онда жеке адамға тән қасиеттер жинақталған, соларға қарап
өмірдің белгілі бір жағдайында адамның қандай мінез көрсететінін күні бұрын-
ақ білуге болады. Сөйтіп, әр адам өзгеруші мен тұрақтының қосындысы болып
табылады және тек осының арқасында ғана адам өзімен-өзі бола алады,
жағдайда икемделе өмір сүреді.
Жеке адамның бағыттылығы дегеніміз - сол адамның талғамы мен
белсенділігін көрсететін ниеттер жүйесі. Ерте заманнан бері-ақ ойшылдар
жеке адам белсенділігінің қайнар көзін табуға, адам өмірінің мәнін ашуға
тырысып келді.Олардың біреулері өзінің жан рақатын күйттеу индивид іс-
әрекеті мен қылығының негізгі мақсаты деп есептеді (гедонизм ілімі),
басқалары адам өмірі мен ниетінің басты мақсаты борышын өтеу деп тапты
(неміс философы И. Кант), Мұндағы борыш абстрактілі түрде нақтылы қоғамдық
талап-тілектерден тыс қарастырылады.
Қазіргі кезде психологияның қайсыбір ғалымдары жеке адам мінез-құлқының
мәнін тек биологиялық елігуден көруге тырысады, мәселен сексуалдық елугі
(Фрейд), екіншілер - үстемдік етуге немесе бағынуға деген әлеуметтік
құштарлық (А Адлер) дейді. Ниет жағындағы мұндай түсінік адам баласын мүлде
бұрмалап көрсетеді. Адамның ниеті материалдық та, идеалдық та мотивтерден
туады. Адамды материалдық мүдделер, ниеттер, құштарлықтар, түптеп келгенде
сыртқы себептер, өмір жағдайлары, экономикалық, моральдық және саяси
қатыныстар билеуі хақ,-деп Ф. Энгельс атап көрсеткен болатын.
Латын афоризмі былай дейді: Мен адаммын, ендеше адамға тән нәрсенің
бәрі маған да жат емес. К. Маркстен нені қызықтайтыны туралы сұраған
кезде, ол осы афоризмді мысалға келтірген еді. Шындығында да, жеке адам
алуан қырлы қоғамдық байланысқа, қатынастарға түседі және практиканың алуан
саласында іс-әрекет атқарды: бұл ретте жеке әр алуан ниетке немесе мотивке
сүйенеді. Мотивтер дегеніміз - іс-әрекет пен мінез-құлықтың саналы түрде
жасалынуы. Адамның әрбір іс-әрекеті мен қылығы нормаға сай жэне ол мұнысын
айқын түсінеді.
Қайсыбір жағдайларда адам қоғамдық борышты сезінуді басшылықка алады,
басқа кезде өз қажеттіктері мен мүддесін, үшіншісінде - белгілі бір
дәрежеде сезім негіздеріне байланысты (махаббат, сыйластық, кек, жек көру
тағы да басқалар) әрекет етеді. Сонымен қатар, әрбір ересек адамда жеке
негізгі бағытты белгілейтін әлдебір жетекші қасиет те болады. Олардың бірі
өз өмірінің мәнін ғылым жолындағы істен тапса, басқалары -өнер саласынан,
ал үшіншілері — қоғамдық қызметтен табады. Әрине, бұл ретте әрбір адам
өзінің халыққа неғұрлым көп пайда келтіретін салада еңбек ету парызын терең
сезініп іске кірісуі немесе жеке бас пайдасын көздеп даңқ, атақ үшін,
мансапқұмарлықпен келуі мүмкін.
Бұдан шығатын қорытынды, іс-әрекет пен мінез-құлықты талдаған кезде
негізгі талпынысты ғана емес, сондай-ақ жеке адамның моральдық-
психологиялық жағын да ескерген жөн, ал мұның өзі адамның өмірлік
позициясын, оның болмыстың әр алуан қырына деген көзқарасын айқындап
береді. Сөйтіп, мотив ретінде алуан түрлі жайттар көрініс бере алады:
адамның өзі түсініп-ұққан қажетсінуі мен мүддесі, оның дүние танымы мен
сенімі, сезімі мен ой-ниеттері, яғни адамның белгілі бір моральдық-
психологиялық жағы мен мұраты көрінеді.
Адам мотивтерін зерттеу жеке адамның моральдық-психологиялық мәнін
түсінуде ерекше рөл атқарады. Біреулер, мысалы, өзінің қажетсінуімен адал
еңбек етсе, басқалары-өз парызын түсіне отырып, ал үшіншілері - уақытша,
өзінің көздеген мақсатына жеткенше ғана еңбек етеді. Бұл берілген
сипаттамалар әр түрлі адамдардың әлеуметтік дамуының деңгейі түрліше
болатындығын көрсетеді.
Өмір сүру үшін адамдар тамаққа, киімге және басқа да толып
жатқан заттарға деген қажеттіліктерін қанағаттандыруға тиісті. Қажеттілік
дегеніміз - өмір мен дамудың белгілі бір жағдайларында адамның міндетті
түрде керек ететін қажетсінулері. Қажеттіліктер организмнің ішкі ортасының
немесе өмірдің сыртқы жағдайларының тұрақты талаптарын бейнелейді. Олар
танылып, айқын болғаннан кейін мінез-құлық мотивтері формасында көрініс
табады [16].
Қажеттіліктер адам бойындағы белсенділік сезімін оятады. Адам өмір сүру
үшін қоғамдық өндірісті қалыптастырады және дамытады. Сонымен бірге
қажеттіліктер өндірістің өсуімен қатар дамып отырады. Бұл түсінікті де.
Қажеттіліктерді қанағаттандыру түгелдей өмірге қажетті керек-жарақты өндіру
дәрежесіне және қоғамда үстемдік ететін еңбек өнімдерін бөлу сипатына
байланысты. Тек қана тұтыну ұдайы өндірістің болуын қамтамасыз етеді.
Сөйтіп, адамның барлық қажеттілігі қоғамдық тұрғыда шешіледі, олардың дамуы
қоғамдық өндіріс пен бөлудің сипатына қарай анықталады.
Қажеттіліктер белгілі дәрежеде адамның күйініші-сүйінішіне, ойлануына
және ерік-жігеріне әсер етеді. Қанағаттандырудың түрі мен тәсіліне қарай,
қажеттіліктің орындалу немесе орындалуына байланысты адамдар мазасыздану
немесе тыныштану, рақаттану немесе азап шегу сезімдеріне тап болады.
Қажеттілік - адамдардың ойлау қызметін тудыратын негізгі күш болып
табылады. Өз қажеттіліктерін өтеу үшін адам белгілі бір құралдарды табуға,
ал соларға сүйене отырып, әртүрлі теориялық және практикалық міндеттерді
шешуге тиіс. Ф Энгельстің дәлелдегеніндей, адам өзінің ойлауы материалдық
өндіріске байланысты емес деп ұйғарады, ал шын мәнінде, ойлау түптеп
келгенде, себептер нәтижесінде пайда болады. Ойлау дегеннің өзі -
қажеттіліктерді қанағаттандыратын құралдарды табуды қамтамасыз ететін
психикалық іс-әрекеттің бір жағы.
Сондай-ақ, ерік-жігер де қажеттіліктер ықпалынан туындап отырады. Бұл
жайыңда Ф. Энгельс былай деп жазды: Қажеттіліктер адамның басы арқылы
өтеді, яғни аңғарылып, түсініледі және ерік түрінде көрініс танытады. Ерік
күші, табандылық арқасында адам өз мақсатына жету жолындағы қиындықтарды
жеңеді және белгілі бір дәрежеде қажеттілікті қанағаттандырумен байланысты
алға қойылған міндеттерді іс жүзіне асырады.
Қажеттілік өрісі адамның даму деңгейі мен оның өмірдің материалдық
жағдайларына байланысты. Адам саналы түрде өз қажеттіліктерін реттеп
отырады және ол жануарлардан осы қасиетімен ерекшелінеді. Қажеттіліктерін
реттей отырып, ол тек сыртқы жағдайларды ғана емес, сонымен бірге қоғамдағы
мінез-құлықтың моральдық нормаларын да ескереді. Сондықтан өз
қажеттіліктеріне тойымсыз адам емес, өз қажеттіліктерін өзге адамдардың
қажеттіліктері мен қоғам мүддесін ескере отырып, орнымен қанағаттандыратын
адам тәрбиелі болып есептеледі.
Адамның қажеттіліктері алуан түрлі. Оларды топтарға бөле отырып,
материалдық-рухани және қоғамдық қажеттіліктер деп көрсетуге болады. Мұндай
топтарға жіктеудің негізіне жеке адамның белгілі бір бағалауы алынған.
Материалдық қажеттіліктер адамның тіршілігінің (бұл тамаққа, киімге, мекен
жайға деген қажеттіліктер) жыл мезгіліне байланысты. Олар адамның
филогенетикалық, қоғамдық-тарихы дамуы процесінде қалыптасқан және оның
тектік қасиетін құрайды. Адамзаттың табиғатпен күресінің барша тарихы ең
алдымен материалдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға жағдай жасау үшін
жүргізілген күрес тарихы болып табылады.
Барлық адамдардың материалдық қажеттілігін қанағаттандыру оларды күн
керіс үшін болатын қиян-кескі күрес нәтижесінде туындайтын қомағайлық, көре
аумаушылық, ұрлық істеу сияқты қылықтардан құтқарады. Адамның
қажетсінуінде, - деп жазды А.С. Макаренко,-қомағайлық жоқ. Егер адам
түтінді, қапырық қаладан қарағайлы орманға келіп рақаттана кең тыныстаса,
оны оттегін тым көп пайдаланады деп ешкім айыптамаған болар еді. Қомағайлық
бір адамның қажеттілігі екінші біреудің қажеттілігімен қақтығысқан жерден,
рақат немесе қанағат сезімін көршіңнен күшпен, айламен немесе ұрлық істеу
арқылы тартып алу керек болған жерден басталады.
Егер жоғарыда көрсетілген жағымсыз әдеттер біздің қоғамымыздағы
жекеленген адамдар бойынан кездесіп қалатын болса, ол әдеттер тіпті де адам
мен адамның арасындағы қажеттіліктерді қанағаттандыру жағдайлары үшін
болатын күрестің салдары емес, керісінше, қоршаған ықпалдың (кино, радио,
әдебиет арқылы) және адамдардың санасы мен мінез-құлқындағы ескілік
сарқыншақтарының нәтижесі деп білген жөн. Ескі қоғамға тән болған жайттан
ертеңгі күнге қауіптене қарауға біздің қоғамымызда негіз жоқ, алайда бізде
өмірдің мәні тек қана материалдық байлықты жинауда деп түсінетін адамдар
әлі де болса кездеседі. Адам тек қана дүние-мүлік үшін өмір сүрген кезде,
ақша өмір сүрудің құралы емес, мақсатына айналған кезде, байлық жинау
процесінің өзі нысансыздықты туғызуы мүмкін. Міне, осындай қажеттіліктер
қомайғылыққа әкеп соғады [17].
Материалдық қажеттіліктерді нысапсыздықпен пайдалану рухани азған, бар
білетіні қара басының қамын ойлау ғана болып табылатын сыңар жақ адамдардың
бойында кездеседі. Рухани және әлеуметтік қажеттіліктері дұрыс дамыған
адамдар материалдық қажеттіліктерін орынды түрде қанағаттандырады.
Мұндай адамдар өмірдің мәнін шығармашылық еңбекте деп біледі және іс-әрекет
арқылы өзін бақытты сезінеді, көпшілікке пайда келтіргеннен жан рақатын
табады.
Рухани қажеттіліктер - адамға ғана тән қажеттіліктер. Оларға танымдағы
және эстетикалық ләзаттағы қажеттіліктер жатады.
Танымдағы қажеттіліктер жалпы (тұтас әлем жайлы) және жеке (болмыстың
белгілі бір құбылыстарын тануға деген құштарлық) болып келеді. Танымдағы
қажеттіліктерді негізінде ғылыми шығармашылыққа деген дербес қажеттілік
пайда болады. Мұндай жағдайда таным мақсат емес, шығармашылық қажеттілікті
қанағаттандырудың құралына айналады.
Эстетикапық ләзаттану қажеттілігі адам өмірінде айрықша орын алды.
Соның арқасында адам өз тұрмысын, демалысын, өзінің өмірін мәнді етуге
құлшынады. Болмыстағы және өнердегі эстетикалық байлықты қызықтай білу
адамның мерейін тасытады, оны асқақ етеді. Мұндай қызықтау көркем
шығармашылыққа деген кажеттілік дәрежесіне дейін көтерілуі мүмкін: ондай
жағдайда адам дайын эстетикалық байлықтарды иеленіп қана қоймайды, сонымен
қатар өнер заңдылықтары бойынша оларды өзі де жасайтын болады.
Адамның тірілік-тұрмысында көрсетілген қажеттіліктерден басқа, қоғамдық
қажеттіліктер: еңбекке, адамдармен қарым-қатынасқа, қоғамдық іс-әрекетке
деген қажеттіліктер маңызды орын алады. Бұларды материалдық та, рухани да
қажеттіліктерге жатқызуға болмайды, өйткені бұл екеуінде де осы
қажеттіліктердің қайсысының болсын белгілі бір нышаны байқалмай қоймайды.
Еңбекке деген қажеттілік барған адамдардың негізгі қажеттілігіне
айналып отыр. Еңбекке деген қажеттілік өмірге керекті әрі ләззат әперер іс-
әрекетпен айналысуға құлшыныс түрінде көрініс табуда. Мұндай жағдайда адам
еңбек етпей отыра алмайды. Егер ол уақытша бұл мүмкіншіліктен айырылып
қалса, мысалы, қарны ашып, тамақ ішкісі келетін сәтте басынан қандай күй
кешсе, нақ сондай күй кешетін болады.
Өмірдің бірінші қажеттілігіне айналған еңбек адамға үлкен қуаныш пен
бақыт әкеледі. Еңбекке деген қажеттілік таяу болашақта әр адамның
қажеттілігіне айналатын болады. Техниканың дамуы еңбек күнін қысқартуға,
еңбекті мейлінше жеңіл әрі интеллектуалды етуге мүмкіндік туғызады. Адамдар
қабілеттеріне қарай өз еңбегін, күшін қоғам мүддесіне ақысыз-пұлсыз беретін
болады және өмірінің мәнін еңбектен іздейтін болады.
Қарым-қатынас жасауды қажетсіну адамның әлеуметтік табиғатын танытады.
Бұл қажеттілік Ф. Энгельс атап көрсеткендей, еңбекте қалыптасты, өйткені
қарым-қатынас - қоғамдық өндірісті ұйымдастырудың қажетті шарты. Қарым-
қатынас жасауды қажетсіну жеке адам дамуына игі әсерін тигізеді. Қарым-
қатынас нәтижесінде адам басқаларды ғана емес, сонымен бірге өзін де
танып біледі, әлеуметтік өмірдің тәжірбиесін жинақтайды. Адамдармен
қарым-қатынас жасау жеке адамды интеллектуалдық және эмоциялық жағынан
байыта түседі: білім, тәжірибе және пікір алмасуына тез ықпалын тигізеді.
Қарым-қатынас жасауды қажетсіну достықты туғызады. Жан-жақты дамыған
адамның бойында жоғары, әлеуметтік қажеттер басты рөл атқара отырып,
қажеттіліктердің бәрі де болуға тиісті [18].
Қызығу дегеніміз - жеке адамиьщ объектіге, оның өмірлік мәні мен
эмоциялық тартымдылық күшіне қарай таңдамалы қатынасы. Қызығулар
қажеттіліктер негізінде пайда болады, бірақ олрдың өзі емес. Қажеттілік
міндетті түрде керек нәрсені белгілейді, ал қызығу белгілі бір іс-әрекетке
адмның жеке қатынасын көрсетеді. Терең тамыр жайған және орнықты болған
қызығу қажеттілікке айналуы мүмкін. Мәселен, театрға деген қызығу -
спектакльді құр жібермеуді әдетке айналдыру тіпті сахна ісімен өзінің де
айналысуына жеткізуі мүмкін.
Қызығудың қалыптасуы әрқашан қажеттіліктерді, талантты немесе қоғамдық
борышты сезінуден бастала бермейді. Қызығу объектінің эмоциялық
тартымдылығы өз-өзіне және бет алды көрінуі мүмкін ал кейін қажеттіліктер,
қоғамдық талаптар, қабілеттілік сияқты көптеген себептер арқылы анықталып
әлгі объектінің өмірлік мәні танылуы мүмкін.
Объектінің эмоциялық тартымдылығын, алғашқы кезде, бәлкім, аңғарыла
қоймағанымен, терең тамыры болуы мүмкін, ол тамыр объекгінің қасиетінен де,
сондай-ақ субъектінің қасиеттерінен де көрінбекші. Неліктен объект назар
аударып, қуаныш, рақаттану сезімін туғызады? Себебі, ол өзінің
қасиеттерімен белгілі бір дәрежеде адамның психикалық көңіл күйіне немесе
қажеттілігіне жауап береді. Сол бір объектінің барлық адамдардың бойында
біркелкі сезім туғызбайтыны да содан. Рас, кейбір объектілер адамдардың
жалпыадамзаттық табиғатына жауап берсе, басқалары жас мөлшерінің
ерекшеліктеріне, үшіншілері - әлеуметтік-топтық және төртіншілері - жеке
адамның бейімділігі мен икеміне, көзқарасы мен талғамына сай келеді.
Мәселен, жалт-жұлт еткен объекті, дыбыстық ырғақ, әуен барлық балаларды да
ләззаттандырады.
Объектіге деген көзқарастың бір-біріне ұқсамауы жеке адамның өмір
тәжірбиесінің көп немесе аз болуына, білімділігі мен тәрбиесіне, оның өмірі
мен қызметінің тарихын бейнелейтін рухани дүниесінің өзіндік
ерекшеліктеріне байланысты болады.
Субъектінің көзқарасын басқа адамдар бағалап қана қоймайды, сонымен
бірге ол тәрбиеленеді де. Мәселен, объектінің сапасы және оның өмірлік мәні
туралы коллективтік пікір, оған беделді адамдардың кезқарасы-осының барлығы
жеке адамның сол объектіге деген көзқарасына ықпал етеді. Авиацияның
айрықша дамыған кезінде жастар авиацияға құштар болды, ал космонавтика
дәуірінде космосқа ұшуға құштарлық жалпылама сипат алды.
Сөйтіп, индивидтің қызығуы объектінің ерқшеліктері мен индивидтің
өзінің психикалық сапасына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыста келесi нормативтік құжаттарға сiлтеме жасалған:
- Қазақстан Республикасы 2007 жылғы 27 шілдедегі Білім туралы заңы;
- Оқу бағдарламасы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23
тамыздағы № 1080 қаулысымен бекітілген Орта білім берудің (бастауыш,
негізгі орта, жалпы орта білім беру) мемлекеттік жалпыға міндетті
стандарты, Технология оқу пәні бағдарламасы;
Университеттің ішкі нормативтік ережесі:
- УЕ-ХҚТУ-015-2014 Дипломдық жұмысты (жобаны) әзірлеу мен рәсімдеуге
қойылатын жалпы талаптар;
- УЕ-ХҚТУ-027-2014 Қорытынды аттестаттауды ұйымдастыру мен өткізу
ережесі.
АНЫҚТАМАЛАР
Дипломдық жұмыс (жоба) – тиісті саланың нақты мамандығының өзекті
проблемасын студенттің өз бетінше зерттеуінің нәтижелерін жинақтауы болып
табылатын бітіру жұмысы;
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ТОПБ – технология оқу пәні бағдарламасы;
Университет – Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік
университеті;
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында мемлекеттік саясат
негізінде ең алғаш рет Әр баланың қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы
жеке адамның дарындылығын таныту сияқты өзекті мәселелер енгізіліп
отырғаны белгілі [1]. Дарынды балаларға білім беруді әр ғылымның бүгінгі
дәрежесіне сәйкес жүргізу бір жағынан қоғамға талантты мамандар даярлауда
тиімді болса, екінші жағынан қоғамға ерекше дарынды балалардың тек өзінің
интеллектуалдық дамуын қамтамасыз етеді. Жас жеткіншектің бойындағы табиғат
берген ерекше қабілетті, дарындылықты тани білу, оның одан әрі дамуына
бағыт-бағдар бере білу ерекше қиын іс.
Алайда әр баланың жеке қабілетін анықтап, оны сол бағытта жетелеу-ұстаз
парызы. Баланы заманына қарай икемдеп, өз заманының озық өнегесін оның
санасына сіңіре білу, оларды шығармашылық бағытта жан-жақты дамыту-бүгінгі
күннің басты талабы.
Бастауыш сынып оқушыларының таным әрекеттерін зерттеу- психологиялық
қызмет көрсетудегі күрделі мәселелердің бірі. Сондықтан оны жүргізу
жолдарын көптеген психологтар мен педагогтар зерттеуде. Тәжірибелік
психологияда Йирасек-Керн, Л.А.Венгер, П.Я.Гальперин, В.В.Давыдов,
Д.Б.Эльконин, А.Г.Зак, И.В.Забрамная, Е.И.Рогов, Мотков т.б. жасаған
әдістемелер кеңінен пайдаланылуда. Сонымен қатар бастауыш мектептің әртүрлі
сыныптарында оқитын балалардың танымдық әрекеттерін жетілдіру әдістемелері
және балалардың түйсіну, қабылдау, есте сақтау, ойлау сөйлеу, қиял
процестерін бағалап, олардың дамуында ауытқулар болса, оның себептерін
анықтау және дамыту әдістемелері ұсынылған [2; 3; 4; 5]. Мысалы, ойлау
логикалық емес сипат алуы мүмкін. Ойлау дегеніміз - танымдық іс-әрекеттің
бір түрі. Сондықтан да ол, Б.М.Тепловтың айтуы бойынша, сыртқы негіздермен
(міндеттермен және объективті мәліметтермен) ғана анықталмайды, сонымен
бірге ішкі, жеке негіздермен, яғни әуестену мен бағдарлар формасындағы
қажеттіліктермен де анықталады. Оларды тиімді пайдалану арқылы баланың
жалпы танымдық қызығушылығын және интеллектуалдық бедлсенділіген дамытуға
болатыны дәлелденген. Сондықтан баланы мектепке қабылдаған күннен бастап
мектеп психологы мен сынып оқытушысы балалардың оқуға даярлығын және таным
процестерінің даму деңгейін бағалап, оны дамытуға барлық мүмкіншіліктерді
толық пайдалануы керек [6].
Осы проблеманы жан-жақты меңгеріп алу мақсатымен диплом жұмысымның
тақырыбын Бастауыш сынып оқушыларының интеллектуалдық дамуына ықпал жасау
деп анықтадық.
Зерттеу мақсаты: бастауыш сынып оқушыларының интеллектуалдық дамуын
теориялық тұрғыдан анықтау және оларды оқыту үдерісінде қолдау көрсету
әдістемесін әзірлеу.
Зерттеу объектісі: бастауыш сынып оқушыларының оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: бастауыш сынып оқушыларының оқу-тәрбие үдерісінде
интеллектуалдық даму барысы.
Зерттеу міндеттері:
-білім беру жүйесіндегі қызмет атқаратын психолог қызметіндегі
оқушылардың таным процестерін зерттеу проблемасы бойынша ғылыми-әдістемелік
еңбектерді талдау;
-мектеп психологының бастауыш сынып оқушыларының танымдық әрекеттері
мен танымдық қызығушылығын зерттеу тестілері мен арнайы әдістемелерін
жинақтау;
-бастауыш сынып оқушыларының таным процестерін зерттеу және олардың
нәтижесіне байланысты түзету-дамыту жұмыстарын ұйымдастыру;
-бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылықтарын
диагностикалау және олардың таным процестерін дамытуға ықпал жасайтын
коррекция жүргізу.
Дипломдық зерттеу барысында келесі зерттеу әдістері қолданылды:
бастауыш сынып оқушыларының таным процестерін зерттеу және дамыту
проблемасы бойынша ғылыми-әдістемелік еңбектерді талдау, мектепке
қабылданған оқушылардың таным процестерін бағалау үшін Л.А.Венгер,
В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин тестерімен бастауыш сыныптарға қабылданған
балалардың таным процестерін зерттеу, сөздер қатары, сандар қатары, АДМТ
және басқа әдістемелер көмегімен 3-4 сынып оқушыларының таным процестерін
зерттеу, оларға арналған дамыту жаттығуларын пайдалану [7; 8].
Дипломдық жұмысты орындау екі кезеңде жүрді.
Бірінші кезеңде психологиялық қызметтің қалыптасу тарихы, мазмұны және
әдіс-тәсілдерімен танысу мақсатында ғылыми-әдістемелік әдебиеттер талданды,
дипломдық зерттеу тақырыбы, зерттеу жұмысының ғылыми аппараты анықталды.
Екінші кезеңде мектеп оқушыларының таным процестерін зерттеп, нәтижелері
талданды, оқушылардың танымдық қызығушылығы зерттелінді және оны дамытуға
арналған арнайы жаттығулар көмегімен оқуға деген қызығушылықты дамыту
жолдары анықталды.
Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1 Бастауыш сынып оқушыларын интеллектуалдық тұрғыдан дамытудың
теориялық негіздері
1.1 Бастауыш мектеп жасындағы балалардың психологиялық даму
заңдылықтары
Жеке тұлғаның психологиялық қасиеттерін зерттеп, оның даму
ерекшеліктеріне сипаттама беру, оларды сандық және сапалық жағынан бағалап
беруге қызығушылық психология ғылымында ертеден бері орын алып келе жатыр.
ХІХ ғасырдың аяғынан бастап психодиагностикалық әдістемелер көп мөлшерде
жасалып, олар адамдарға өз ерекшеліктерін зерттеп, барлық қыр-сырын анықтап
алуға ұсынылды. Осы кезден бастап тәжірибелік психологиялық зерттеулерге
сұраныс қалыптаса бастады. Соның арқасында батыс Еуропа елдерінде
психологиялық зертханалар ашыла бастады. Бұл зертханаларды Германияда -
Вундт, Францияда - Бине, АҚШ-та — Мюнстерберг, Торндайк т.б. ғалымдар
ұйымдастырып, жеке тұлғалық қасиеттерді толық және жан-жақты бағалау
тестілерін жинақтады. Бұл зертханаларда барлық талапкерлердің іс-әрекет
түрлеріне икемділігін анықтау, кәсіби жарамдылығын анықтау, мамандыққа
баулу жұмыстары жүргізілді. Зерттеу барысында Гальтонның ұсынысы бойынша,
тест көмегімен өлшенген қасиеттердің бір-бірімен корреляциялық байланысы
бар екендігі ескерілді [9].
Сол кездерде неміс психиатры және психологы Э.Кречмер және АҚШ
психологы У.Шелдон өз зерттеулерінің нәтижесінде адам мінездерінің
типологиясын ұсынды. Олардың ізбасарлары Э.Фромм, К.Леонгард, А.Е.Личко
және басқалар типологиялық зерттеулерді жалғастырып, қазіргі кезде кеңінен
пайдаланып жүрген мінез акцентуациясы туралы ілімнің негізін құрды. Олар
мінез типін анықтау негізіне келесі қағидаларды ұсынды:
а) адам мінезі онтогенездің бастапқы кезеңдерінде қалыптасып өмірдің
барлық кезеңдерінде тұрақты көрініс береді;
б) мінез көрсеткіштерінің топтасуы кездейсоқ мәселе емес.
Олар адамдардың бір-бірінен айырмашылығы бар болып ерекше тұлға болуына
негіз болатын тұрақты көріністер, сондықтан олар негізінде
мінезтипологиясын құруға мүмкіндік туады;
в) адамдардың басым көпшілігін осы типологияға байланысты бірнеше топқа
бөліп, олардың жекелік ерекшеліктерін сипаттауға болады.
Психологиялық зерттеулерге математикалық және статистикалық тәсілдерді
қолдану үшін Парсонс, Фишер, Спирмен деген математиктер психологиялық
орталықтарда қызмет жасауға шақырылды. Олар биологиялық зерттеулерде
мироэлементтердің фотосинтезге тигізетін әсерін анықтауға пайдаланған
әдістемелерін психологияда жекелік психикалық қасиеттердің бір-
бірімен корреляциялық байланыста екендігін дәлелдеуге ыңғайлы етіп өңдеп
шығарды. Нәтижесінде Спирмен факторлық талдауды жүргізу жолдарын тауып, ал
Фишер дисперсиялық талдау әдістемесін жасап шығарды. Дисперсиялық талдау
әдісі көмегімен жеке факторлардың эксперимент нәтижесіне тигізетін әсерін
статистикалық жолмен анықтауға байқалатын ауытқуға ұшыраған. Сондықтан оны
зерттеу жеңілдеу болды деп көрсеткен. Осындай ерекше дамыған қасиеттерді
зерттеу оңай болатындықтан, психологиялық қасиеттерінің даму деңгейін
диагностикалау жүргізіледі.
Өткен ғасырда жасалған көптеген психодиагностикалық әдістемелерді және
оларды пайдалану ережелерін қазіргі кездегі психологиялық қызметте кеңінен
пайдалану қажеттілігі туындағандықтан батыс елдер тәжірибесін зерттеп, оны
біздің мектепте пайдалану жолдарын анықтаған ғалымдар З.А. Малышева, В.М.
Вульфсон, К.Р. Рональдо, Г.Б. Радионов, И.А. Соколова, А.С. Овчинников,
И.О. Татур. Олар бұрынғы Кеңес мектептерінде психологиялық қызмет құру
проблемасын зерттеу барысында шетел тәжірибесін пайдалануға болатынын
дәлелдеді. Бұл қажеттілікті қанағаттандыру мақсатымен мектептің
психологиялық қызметін құру және басқа елдердің қалыптасқан тәжірибесін
қолдану жолдарын М.Р. Битянова, И.В. Дубровина, Л.И. Прихожан анықтады.
Олардың еңбектерінде психолог қызметінің мақсаты мен міндеттері,
психологиялық қызмет моделі, мектептегі психологиялық қызметтің мазмұны мен
зерттеу жүргізу әдістемелері анықталған [10].
Жеке адам дегеніміз - қоғамның мүшесі ретіндегі адам. Әр адамның рухани
байлығы оның басқа адамдармен байланысының алуан түрлілігіне, өмірге
белсене қатысуына байланысты болады.
Қоғам мүшесі жеке адам әр түрлі қатынастардың, әсіресе материалдық
игіліктерді өндіру және тұтынуға байланысты туындайтын қатынастардың
ықпалында болады. Жеке адам сондай-ақ саяси қатынастардың әсеріне де
тәуелді болады. Бас бостандығы бар ма немесе езгіде жүр ме, саяси құқығы
бар ма, әлде жоқ па, сайлауға және сайлана алуға праволы ма, қоғамдық өмір
мәселелерін талқылауға қатыса ма немесе үстем таптың ырқын жай ғана
орындаушы ма-осылардың бәрінен жеке адам психологиясы тәуелді болып
отырады. Жеке адам сондай -ақ идеологиялық қатынастар әрекетінің ықпалында
болады. Идеология, не қоғам жайындағы идеялар жүйесі жеке адамның
психологиясын, дүниетанымын, әлеуметтік бағдарларын қалыптастырады.
Қоғамдық ғылымдарды меңгеру жеке адамның қоғамдық құбылыстарда дұрыс бағдар
ұстануына және қоғам дамуындағы өзінің орны мен ролін айқын аңғаруына
көмектеседі. Қоғам жеке адамға мектептегі оқу мен тәрбие, радио, теледидар
және де басқа бұқаралық насихат құралдары арқылы идеологиялық ықпал етеді.
Жеке адам психологиясының қалыптасуына сонымен бірге оның өзі кіретін
әлеуметтік топтың психологиясы да әсер етеді. Қарым-қатынас -
процесінде адамдар бір-біріне ықпалын тигізеді, соның нәтижесінде
көзқарастағы, әлеуметтік танымдағы ортақтық жәңе қоғамға деген
қатынастардың өзге де түрлеріне, еңбекке, адамарға, өз басының қасиеттеріне
ортақ көзқарас қалыптасады. Демек, жеке адамның өмірдің материалдық және
саяси жағдайларын бейнелеуі ірілі-ұсақты әлеуметтік топтардың, тұтас
қоғамның идеологиясы мен психиологиясына орайласып келеді екен. Жеке
адамның сыртқы ортамен қарым - қатынас ауқымы неғұрлым кең болса, оның
өмірдің әрқилы жақтарымен байланысы соғұрлым алуан түрлі болады, ол
қоғамдық қатынастар дүниесіне соғұрлым тереңірек болады, соғұрлым оның өз
рухани дүниесі байи түседі. К.Маркс: Индивидтің шын мәніндегі рухани
байлығы оның шын мәніндегі қатынастарының ықпалдылығына бүтіндей тәуелді
деп жазған болатын. К.Маркс пен Ф. Энгельс Неміс идеологиясында осы ойды
дамыта келіп, жеке адамдар өз қажетсінулері мен оларды қанағаттандыру
әдістеріне байланысты, сөз жоқ, бір - бірімен өзара қатынаста болады және
осындай қатынас адамдардың рухани, адамгсршілік, психологиялық дамуының
факторы болып табылады деп атап көрсетті.
Жеке адам қоғамдық қатынастардың тек объектісі ғана емес, сондай-ақ
субъектісі де, яғни белсенді буын. Жеке адам басқа адамдармен қарым-
қатынаста бола отырып тарихты жасайды, бірақ күшпен емес, объективті қоғам
заңдылықтардың қажеттілік әсерімен жасайды. Алайда тарихи қажеттіліктің өзі
жеке адамның қоғам алдындағы өзіндік болмысын да, өз мінез-құлқы үшін
жауапкершілігін де жоққа шығармайды.
Детерминизм идеясы адам қылықтарының қажетті іс екенін анықтай отырып,
еркін бостандығы жалған ертегіні теріске шығара отырып, адамның ақылын да,
ар-ұятын да, адамның әрекеттеріне баға береді де ешбір жоймайды. Мүлде
мұның керісінше, тек детерминистік көзқарасты ұстанғанда ғана кез келген
нәрсені адамның азат екеніне аудара салмай, дәл және дұрыс баға беруге
болады. Сондай-ақ тарихи қажеттілік идеясы да жеке адамның тарихтағы рөлін
ешбір кемітпейді: бүкіл тарих нағыз қайраткерлер ретіндегі жеке адамдардың
іс әрекетінен құралады [11].
Жеке адам - саналы тіршілік иесі, ол өзінің өмір жолын тандай алады:
езгідегі жағдайына мойын ұсына ма, немесе әділетсіздікке қарсы күресе ме,
барлық күш-жігерін қоғам игілігіне жұмсай ма немесе жеке басының мүддесін
ғана ойлай ма - оның өз ісі. Бұл тек адамның қоғамдық жағдайына ғана
байланысты емес, сонымен қатар оның қоғам дамуының объективті заңдылықтарын
ұғу деңгейіне де тікелей байланысты. Әрбір жеке адамның қоғам өміріндегі
рөлі мен мәні қоғамдық қатынастардың дамуына қарай арта түсіп отырады.
Қоғамдық дамудың шапшаңдауына қарай жұртшылықтың адам правосы үшін күресі
де етек алып кеңейеді. Бұл күрес жеке адамды қызықтырып қана қоймайды,
сондай-ақ оны қалыптастырады, оның қоғамдық іс - әрекетін жандандыра
түседі.
Қоғам дамуы мен жеке адамның дамуы арасында тығыз әрі тікелей байланыс,
ықпал бар. Қоғам әр жеке адамға қызмет етеді, себебі, адам барлық
қамқорлыққа бөленген, оның материалдық және рухани талап-тілегін
қанағаттандыру басты назарда;.өз тарапынан әрбір жеке адам қоғам үшін еңбек
етеді және өзінің рухани, әлеуметтік және материалдық мүддесі неғұрлым
толық қанағаттандырылса, ол соғұрлым үлкен күш-жігерімен әрі құлшыныспен
еңбек етеді. Жеке адамның дамуы өмірдің коллективтік негіздерінің дамуымен
тығыз байланысты. Тек коллективте ғана, - деп жазды К Маркс, - жеке
адамның шын бостандығы, оның әлеуметтік қорғалуы мүмкін болмақ және тек
ұжымда ғана жеке адамның жан-жақты дамып жетілуі, оның барлық қабілеті мен
дарыны гүлдене өркен жаймақ. Бұдан ұжымда өмір сүру мен еңбек етуге
талпыну туындайды және коллективизм адамның ең басты өмірлік қажетіне
айналады.
Жеке адам қазіргі социологияның, психологияның және этиканың басты
назарына алынған. Жеке адамға деген назардың артуы саяси да, сондай-ақ
өндірістік мақсат көздейді. Жеке адамды білу - оның іс әрекетін тиімді
басқарудың алғы шарты. Жеке адамды зерттеу қоғамның саяси жағын да қамтиды.
Сондықтан жасалған теориялық қорытынды, әлбетте, олардың авторларының
саналы немесе санасыз түрдегі идеологиялық бағдарына байланысты идеалистік
немесе материалистік сипатта болады.
Биологизм, әсіресе 3.Фрейдтің жеке адам жөніндегі түсініктемесінде
айқын да анық көрініс тапқан. Фрейдтің ілімі бойынша, жеке адам дегеніміз -
үнемі қоғам ішінде болатын әрі оның ерекше ықпалын сезінуші, сонымен бірге
қарсы тұрушы биологиялық тұйық жан иесі. Жеке адамның мінез-құлқы
биологиялық әсерлермен немесе инстинктермен, ең алдымен
жыныстық елігуімен бағытталып отырады. Фрейд, сондай-ақ бейне бір адамның
өлім және қирату инстинктерін қанағаттандырушы ретінде болатын
соғыстардың сөзсіздігі де адамның елігуінен туындайды деп санайды.
Фрейд концепциясы - жеке адамның тек қана биологиялық индивидуализмдік
концепциясы. Бұл концепция реакцияға қызмет етеді.
Биоэлеуметтік концепцияның өкілдері (олар көпшілік) адамды шартты түрде
екі бөлікке бөледі де, жеке адамның бағытталуы әлеуметтік құбылыстармен
анықталып отырған тұста, адамның психикалық процестерінде биологиялық
табиғат бар деп санайды. Бұл қате түсінік, себебі сезінудің қарапайым
процесінің өзі де адамның әлеуметтік тұрғыдан айқындалатын талғам мүддесі
арқылы күрделелене түскен, ол тек кана еңбекте қол жететін сенсорлық даму
деңгейіне тәуелді болады [12].
Америка Құрама Штаттарында әлеуметтендіру теориясы деп аталатын
концепцияға талдау жасалынуда. Бұл теория бойынша, биологиялық тірі жан
ретінде өмірге келген адам өмірдің әлеуметтік жағдайларының әсері арқасында
жеке адам дәрежесіне көтеріледі. Бұл ретте өзара карым-қатынасқа және
психиологиялық өзара ықпалға шешуші мән беріледі де, ол адамдардың
экономикалық және саяси қатынастары мен олардың жеке адамға әсері есепке
алынбайды. Бұл концепцияның өкілдері конформизм құбылыстарын зерттеуге
немесе әлеуметтік топтардың жеке адамға жасайтын ықпалына көп назар
аударады.
Шындығында топтың, ұжымның жеке адамға ықпалы әр түрлі сипатта болуы
мүмкін. Бұл жеке адамның ерекшеліктеріне, оның идеялық көзқарасына, мінез-
құлқына да, сондай-ақ сыртқы ықпал ерекшеліктеріне де байланысты. Жолдастық
ынтымақ және өзара көмек жағдайында коллектив пен жеке адам
арасындағы өзара қатынас принципі, ал коллектив мүшесінің
көпшілік мүддесі үшін істеген әрекеті - нағыз коллектившіл адамның ісі
болып табылады. Мұндай әрекеттің еліктеу тұрғысындағы мінез-құлыққа
ешқандай қатысы жоқ.
Ендігі бір әлеуметтік-псхологиялық концепция оқып-тоқу теориясы дегенге
саяды, Бұл теория бойынша, жеке адамның өмірі, оның қатынастары - оқудың,
бірқатар білімді меңгерудің нәтижесі (Э. Торндайк және басқалар). Әрине оқу
мен білімнің өмірлік, оның ішінде жеке адамды қалыптастыруда да үлкен
маңызы бар. Алайда жеке адамның бүкіл дамуын тек оқудың ғана нәтижесі деп
қарауға әсте болмайды. Оның қалыптасуына емірдің өзі, еңбек, адамдар
арасындағы қатынастар шешуші ықпал етеді.
Шетел психологиясында рөлдер теориясы өте кең тараған. Бұл теория
бойынша әр адам өмірде өзіне ғана арналған белгілі бір рөлді орындаушы
ғана. Орындайтын рөліне байланысты жеке адамның мінез-құлық сипаты мен оның
басқа адамдармен қатынасы анықталады.
Әрине, жеке адамның ролін зерттеу психологиялық теория үшін де,
әлеуметтік практиканы түсіну үшін де маңызды. Жеке адамның әлеуметтік рөлін
түсінуге таптық тұрғыдан келмеу – рөл теориясын зерттеушілердің бәріне де
тән құбылыс. Ақырында, жеке адам психологиясын талдаудағы белгілі бағыт
Курт Левин және оның көптеген шәкірттері ұсынған ерік теориясы болып
табылады. Бұл концепция бойынша индивид мінез-қүлқы шарасыз. Жеке адам
тартылыс және кері тебу күштерінің сыртқы өн бойымен қозғалады. Левин
концепциясы гештальттық болып табылады. Жеке адам ситуацияда, топта
қарастырылғанымен, мұнда оның мінез-құлқын айқындайтын экономикалық және
саяси жайттар есепке алынбайды.
Көріп отырғанымыздай, бұл теориялардың қай-қайсысы да адамның
әлеуметтік іінез-құлқын жеке адамның немесе ортаның томаға-тұйық
қасиеттеріне сүйене отырып түсіндіреді. Бұл ретте адамның мінез-құлқын
айқындайтын объективті қоғамдық өмір жағдайлары мүлде ескерілмейді. Бұл
теориялар, шындығында, қоғамның, әлеуметтік топтар мен жеке адамның
дамуының шынайы заңдылықтарын елеусіз қалдырады. Жеке адам теориясын
жасауда отандық психологияда тұңғыш рет қатынастар проблемасын күн
тәртібіне қоюшы және қатынастар жүйесінің өмірдің әлеуметтік жағдайларына
тәуелділігін нақтылы көрсетіп берген орыс психологы А.Ф. Лазурский
еңбектерінің маңызы өте зор.
Қоғамдық ғылымдарда да, сондай-ақ күнделікті тұрмыста да, жеке адам,
даралықтүсініктері кеңінен қолданылады. Соның өзінде олар не бір мағынада
алынады да, не бір-біріне қарама-қарсы қойылады. Мұның алғашқысы да,
кейінгісі де қате пікір.
Түпкі және тектік, бастапқы түсінік адам болуға тиіс. Адам - бұл, ең
алдымен, сүт қоректілер класына жататын биологиялық тіршілік иесі. Басқа
жануарлардан айырмашылығы адамда сана бар, яғни ол сыртқы ортаның мәнін де,
өз жаратылысын да танып біледі және осыған орай парасатты түрде, ойланып
әрекет жасайды. Адам биологиялық тек ретінде негізгі ерекшеліктері мыналар
болып табылатын айрықша дене бітімімен сипатталады: денесін тік ұстап жүру,
тану мен еңбекке бейімделген екі қолының болуы, әлеуметтік жағдайларда
өмірді өз танымында бейнелеп және оны өз қажеттілігіне, мүддесі мен
мұраттарына қарай қайта құруға бейім жоғары дәрежеде дамыған миының
барлығы.
Адам сонымен бірге қоғамдық тіршілік иесі әрі бұл оның ең елеулі
белгісі. Қоғамдық өмір мен еңбек адамның табиғи құрылымын жетілдіріп қана
қойған жоқ, сондай-ақ оны өз еркініне бағындырды да. Адам-өзінен өзі
қоғамдық өмір жемісі болып табылатын сананы таратушы. Тек қоғамда және
қоғамның игі әссрі арқасында ғана адам танып-білуге және еңбек етуге
қабілетті болып қоймайды, сонымен қатар өзінің ішкі процестерін сезінуге,
тілегі мен жағдайын сыртқы өмір жағдайларымен үйлестіре білуге, парасатты
түрде іс-әрекет жасауға бейімделеді. Өзіндік сана-сезім адам санасы
дамуының филогенездегі (тектің тарихы) де, сондай-ақ онтогенездегі
(индивидтің өмір тарихы) де шыңы болып табылады.
Адам алуан қырлы, міне, сондықтан да ол жаратылыстану ғылымдарының да,
қоғамдық ғылымдардың да зерттеу объектісі болып табылады. Жеке адам
түсінігі адам түсінігіне қарағанда біршама тар мағынаға ие. Жеке адам -
қоғамдық - тарихи категория. Оның қоғамдық мәні мен әлеуметтік функциясы
жеке адам сипаттамасынан ең басты көрсеткіштері болып табылады. Жеке адам -
тек қана қоғамдық ғылымдардың тарих, философия, социология, этика,
эстетика, психология, педагогика және т.б. зерттеу объектісі.
Жеке адам - қоғамда белгілі бір жағдайда және белгілі бір қоғамдық
рөл атқаратын саналы индивид. Рөл дегеніміз - жеке адмның атқаратын
әлеуметтік қызметі, мәселен, ата-ананың рөлі - балаларын тәрбиелеу,
мектеп директорының рөлі- мұғалімдер коллективін басқару және
оқушыларды оқыту процесін ұйымдастыру.
Жеке адамның позициясы дегеніміз - оның қатынастарының жүйесі. Жеке
адамның мәнді қатынастарына: өмірдің материалдық жағдайларына, қоғамға және
адамдарға, өзіне, өзі мойнына алған міндеттерге, қоғамдық, еңбек
міндеттеріне деген т.б. қатынастар жатады. Бұл қатынастар жеке адамның
адамгершілік бейнесін, оның әлеуметтік бағдарын сипаттайды.
Қатынастарды тек олардың объектіге деген бағытына қарап қана айырмайды,
сондай-ақ олардың аңғарылу деңгейіне байланысты да ажыратады. Әдетте
қатынастарды аз аңғарылған және терең түсінілген деп бөледі. Аз аңғарылатын
қатынастар дегеніміз - ұнату мен жек көру сезімдері. Терең түсіну дегеніміз
- принципті қатынастар, олар ситуация талаптарымен емес, жеке адамның
қалыптасқан адамгершілік мұратымен, ішкі сенімімен, парыз бен міндеттерді
сезінуімен анықталады [13].
Сөйтіп, материалистік философия мен психология жеке адамды әлеуметтік
мәні тұрғысынан қарастырады. Жеке адам дегеніміз - ол да сол адам, тек ол
бұл ретте қоғамдық мәні мен қоғамдық іс-әрекеті жағынан қарастырылады.
Физиолог адамды организм ретінде зерттейді, социолог адамды жеке адам
ретінде қарайды. Міне, сондықтан да жеке адам мен оның құрылымын
анықтағанда, әлеуметтік және биологиялық жағына бірдей орын беретін кейбір
психологтармен келісуге болады. Жеке адам дегеніміз - саналы индивид. Жеке
адамның қоғамдық рөлін, оның психологиясын талдамай тұрып түсіну мүмкін
емес. Іс-әрекетпен айналысу себебін, қабілеті мен мінез - құлқын, ал кейбір
жағдайларда тіпті дене құрылысын мысалы нерв жүйесінің типін тексеруге тура
келеді.
Даралық жеке адамнан жоғары немесе төмен әлдене емес. Даралық дегеніміз
- өзіндік өзгешелігі бар жеке адам. Даралық туралы сөз қозғағанда, жеке
адамның өзінше бөлек сыр сипатын айтады. Әдетте даралық деген сөзбен жеке
адамды басқалардан ерекшелендіріп тұратын қандай да бір басты қасиетін
көрсетеді. Кез келген адам өзінше дара, бірақ кейбір адамдардың даралығы
тайға таңба басқандай, мен мұндалап айқын көрініп тұрады да, басқаларынікі
онша байқала қоймайды. Даралық интеллектілік, эмоциялық, еріктік сфераларда
немесе психикалық іс- әрекеттің барлық саласында бірден көрінуі мүмкін.
Интеллектің өзіндік ерекшелігі бар.
Оның басқалар байқай бермейтінді көре білу қабілетінде, информацияны
өндеу ерекшеліктерінде, яғни алдына проблема қойып, оны шеше білуінде болып
табылады. Сезімдердің ерекшелігі олардын белгілі біреуінің, (интеллектілік
немесе моральдық) шектен тыс дамуынан, эмоциясының өте шапшаңдығынан
көрінуі мүмкін. Ерік ерекшелігі ерік-жігерден, күшінен, таңғажайьш ерліктен
немесе асқан ұстамдылықтан көрініс табады. Өзінділікті нақтылы адамның
бойындағы қасиеттердің, оның мінез-құлқы мен іс-әрекеттеріне ерекше өң
беріп, үйлесім табуы деу керек.
Даралық жеке адамды нақтырақ, дәлірек, солай болған соң да толығырақ
сипаттайды. Ол жеке адамның психологиясын зерттеген кезде де, сондай-ақ
психологиясының басқа бағыттары қарастырылғанда да зерттеудің тұрақты
объектісі болып табылады. Күнделікті тұрмыста, сондай-ақ ғылымда даралық
сөзімен қатар, индивид деген сөз де қолданылады. Индивид деп өзіне тән
барлық ерекшеліктерімен бірлікте алынған нақтылы адамды айтамыз.
Кез келген ұйым сияқты, психикалық өмірдің де өзіндік құрамы бар.
Психикалық қалыптың даралық ерекшеліктерін ауызға алмайтын болсақ, жеке
адамның типтіқ құрылымын анықтай аламыз.
Құрылымның бірінші компоненті (блогы) жеке адамның бағьггтылығын немесе
адамның болмыс қатынасын сипаттайды. Бағыттылық әр алуан қасиеттерден,
өзара байланысты қажеттіліктер мен мүдделер, идеялық және практикалық пиғыл-
әрекеттер жүйесінен құралады. Соның өзінде бағыттылық компоненттерінің бірі
дараланып шығады және жетекшілік мәнге ие болады, ал қалғандары көмекшілік
рөл атқарады. Дараланып шыққан бағыттылық жеке адамның бүкіл психикалық іс-
әрекетін анықтайды. Мысалы, танып-білу қажеттілігінің дараланып шығуы соған
лайықты ерік-жігер және көңіл күй тудырады, ал мұның өзі интеллектілік іс-
әрекетті жандандырады. Осымен бір мезгілде табиғи қажеттіліктер біршама
тежеліске ұшырайды, күнделікті тірілік мәселелері соңғы кезекке
жылжытылады. Жеке адам өз әуестенуінің мақсаттылығын негіздейді, оған
ерекше қоғамдық және жеке мән бере бастайды [14].
Екінші блокты жеке адамның мүмкіншілігі анықтайды және іс-әрекеттің
табысты болуын қамтамасыз ететін қабілеттілік жүйесін қамтиды.
Қабылеттіліктер өзара байланысты және бір-бірімен өзара әрекетте болады.
Әдетте қабілеттіліктердің бірі үстем күйде болады да, қалғандары оған
бағынышты болып келеді. Мысалы, А.С. Пушкин өзін тарихшы ретінде танытса
да, тәп-тәуір сурет сала білсе де, оның ақындық дарыны басым түсті. М.Ю.
Лермонтов жайында да нақ осыны айту керек. Ал Ф.И.Шаляпиннің негізгі
қабілеті - сахыналық қабілет. Ол да өзіне бейнелеушілік қабілеттерді
бағындырған да, оларды сахна үшін қызмет етуге мәжбүр еткен. Заңды түрде
бағынышты қабілеттер негізгі, жетекші қабілетті күшейте түседі. Тегінде,
қабілеттер ара қатынасына бағыттылықтың құрылымы әсер ететін болса керек.
Ал қабілеттерді саралау өз тарапынан жеке адамның болмысқа қандай қатынаста
болуына әсер етеді.
Жеке адам құрылымдағы үшінші блок мінез немесе адамның әлеуметтік
ортадағы мінез-құлқына сипаты бөлып табылады. Мінез дегенміз - күрделі
синтетикалық құрылым, онда адамның рухани өмірінің мазмұны мен формасы
бірлікте көрініс танытады. Мінез жеке адамды толық сипаттай алмайды, алайда
оның қасиеттерінің, бағыттылығы мен еркінің, интеллектілік және эмоциялық
сапаларының, темпераменттен байқалатын типологиялық ерекшеліктерінің
күрделі жүйесін құрайды.
Мінез жүйесінен де жетекші қасиеттерді бөліп алуға болады. Оларға, ең
алдымен, адамдармен қатынастағы мейірімділік немесе қатігездік, қоғамдық
міндеттерге деген жауапкершілік, қарапайымдылық, екінші кезекте ерік-жігер
саналады (батылдылық, табандылық, ерлік және ұстамдылық) жатады, бұл
белгілі бір мінез-құлық сипаты мен практикалық міндеттерді шешу әдісін
қамтамасыз етеді. Міне, сондықтан да мінездің нақтылы негізін моральдық-
еріктік қасиеттер құрайды дейміз.
Басқа барлық блоктардан үстем тұратын төртінші блок басқару жүйесі
болып табылады, оны әдетте мен сөзімен белгілейді. Мен өзін-өзі реттеу
қызметін атқарады: іс-әрекеттің күшейе түсуі немесе әлсіреуі, езін-өзі
бақылау, әрекеттер мен мінез-құлықтардың түзетілуі, алдын ала таң-тамаша
болу және өмір мен іс-әрекетті жоспарлау.
Егер де оның құрамынан психикалық процестер мен күйді алып тастаса,
онда психикалық құрылым толық болмайды.
Психикалық процестер дегеніміз - болмыстың психикалық
құбылыстардың әр алуан формасында динамикалық түрде бейнеленуі. Ең алдымен,
психикалық процестерді жеке адам мен болмыс арасындағы байланыс қамтамасыз
ететіндігін атап айту керек. Осы арада жеке адамның қасиеттері қалыптасады.
Пайда болған қасиеттер өз тарапынан процестің өтуіне ықпал жасайды. Мысалы,
түйсіктер процесінде нақтылы сенсорлық қасиеттер мен жеке адамның болашақта
түйсіктердің сандық-сапалық сипаттамасын анықтайды, толық сенсорлық
құрылымы қалыптасады. Теориялық және практикалық міндеттерді шешу
процесінде жеке адамның еріктік құрылымы қалыптасады, ол міндеттердің қалай
қабылданатынын да, олардың қалай жүзеге асырылатынын айқындап беріп
отырады.
Жеке адамның бойында қалыптасқан бағыттылық онымен байланысты
қабылдаулар мен эмоциялық реакциялардың таңдалып алынуына әкеліп соғады.
Міне, сондықтан да адам болмыстың қажеттілігіне, мүддесіне және бағдарына
байланысты өзі көргісі келетін жайттарды ғана аңғарады.
Бейнелеу - объективті процесс болғанымен, ол жеке адамның субъективті
қасиеттерімен күрделене түседі.
Психикалық процестер негізінде психикалық қасиеттер, олардың психикалық
процестердің өтуін реттеп отыратын белгілі бір жүйесі пайда болады. Жеке
адамның психикалық қасиеттері дегеніміз - индивидке тән психикалық іс-
әрекет пен мінез-құлықтың белгілі бір сандық-сапалық деңгейін
қамтамасыз етіп отыратын тұрақты түзіліс.
Процестердің өту сипаты мен бедсенділігінің функциялық деңгейіне
немесе, басқа сөзбен айтқанда, жеке адамның психикалық белсенділік күйіне
байланысты болады. Жеке адамның жоғары
немесе төмен белсенділігі ретінде көрінетін және нақ сол шақта
қалыптасатын психикалық іс-әрекеттің біршама тұрақты деңгейі деу керек.
С.Л. Рубенштейіннің анықтауы бойынша, күй дегеніміз - психикалық іс-
әрекеттің белгісі және іс-әрекет немесе көңіл күйі содан туындайтын қалып.
Шындығында да, қандай да болсын оқиғаны бейнелеу – күрделі құбылыс. Ол
көптеген әр түрлі процестерді қамтиды: түйсік пен қабылдау, жаңғырту,
ойлау, эмоция тағы басқалар. Іс-әрекетке тартылған күштер жеке адамның
белсенділігі белгілі бір ыңғайға бағыттайды.
Алайда психикалық тонустың белсенділігін қажетті қалыпқа
келтіргенде бейнелейтін нәрсенің көлемі емес, мазмұны шешуші мәнге ие
болады. Ықпал етудің немесе ниеттің қоғамдық және жеке бастың мәнін сезіну
тиісінше эмоция туғызады, ал мұндай эмоциялар өздерінің сипатына қарай жеке
адамның жалпы белсенділігінің деңгейін не жоғары көтеріп немесе
төмендететін болады. Психикалық іс-әрекеттің қалыптасқан деңгейі инерция
бойынша біраз уақыт сақталады. Бүкіл одан арғы, психикалық белсенділік
пайда болған көңіл күйіне байланысты өтіп отырады [15].
Көңіл күйі сыртқы немесе ішкі жағдайларға байланысты өзгеріп отырады,
алайда оның динамикасы мен сипаты сол адамның қасиетіне тәуелді болады.
Мысалы, нерв жүйесі инертті адамның көңіл күйі мінезі шапшаң адамның
жағдайымен салыстырғанда анағұрлым тұрақты келеді. Біреулер өз атына
айтылған сын-ескертпелерден тиісті қорытынды шығаруға тырысатын болса,
екінші біреулердің нақ осындай сынға жасып, ұнжырғасы түсіп кететіні
белгілі. Өзіне берілген бағаға көзқарас мінез-құлықтың атаққұмарлық,
менмендік, өзіне сенушілік, ерік санасы, эмоциялық реактивтілік және тағы
басқа осындай қасиеттеріне байланысты болады.
Сонымен, жеке адамның психикалық өмірінің құрылымы күрделі, сан қырлы
және динамикалы болады екен. Оның барлық компоненттері өзара байланысты әрі
біріне-бірі тәуелді. Жеке адамның дамуына байланысты оның құрылымында да
өзгерістер болып жатады. Сонымен бірге әрбір жеке адамның құрыльмы біршама
тұрақты да. Онда жеке адамға тән қасиеттер жинақталған, соларға қарап
өмірдің белгілі бір жағдайында адамның қандай мінез көрсететінін күні бұрын-
ақ білуге болады. Сөйтіп, әр адам өзгеруші мен тұрақтының қосындысы болып
табылады және тек осының арқасында ғана адам өзімен-өзі бола алады,
жағдайда икемделе өмір сүреді.
Жеке адамның бағыттылығы дегеніміз - сол адамның талғамы мен
белсенділігін көрсететін ниеттер жүйесі. Ерте заманнан бері-ақ ойшылдар
жеке адам белсенділігінің қайнар көзін табуға, адам өмірінің мәнін ашуға
тырысып келді.Олардың біреулері өзінің жан рақатын күйттеу индивид іс-
әрекеті мен қылығының негізгі мақсаты деп есептеді (гедонизм ілімі),
басқалары адам өмірі мен ниетінің басты мақсаты борышын өтеу деп тапты
(неміс философы И. Кант), Мұндағы борыш абстрактілі түрде нақтылы қоғамдық
талап-тілектерден тыс қарастырылады.
Қазіргі кезде психологияның қайсыбір ғалымдары жеке адам мінез-құлқының
мәнін тек биологиялық елігуден көруге тырысады, мәселен сексуалдық елугі
(Фрейд), екіншілер - үстемдік етуге немесе бағынуға деген әлеуметтік
құштарлық (А Адлер) дейді. Ниет жағындағы мұндай түсінік адам баласын мүлде
бұрмалап көрсетеді. Адамның ниеті материалдық та, идеалдық та мотивтерден
туады. Адамды материалдық мүдделер, ниеттер, құштарлықтар, түптеп келгенде
сыртқы себептер, өмір жағдайлары, экономикалық, моральдық және саяси
қатыныстар билеуі хақ,-деп Ф. Энгельс атап көрсеткен болатын.
Латын афоризмі былай дейді: Мен адаммын, ендеше адамға тән нәрсенің
бәрі маған да жат емес. К. Маркстен нені қызықтайтыны туралы сұраған
кезде, ол осы афоризмді мысалға келтірген еді. Шындығында да, жеке адам
алуан қырлы қоғамдық байланысқа, қатынастарға түседі және практиканың алуан
саласында іс-әрекет атқарды: бұл ретте жеке әр алуан ниетке немесе мотивке
сүйенеді. Мотивтер дегеніміз - іс-әрекет пен мінез-құлықтың саналы түрде
жасалынуы. Адамның әрбір іс-әрекеті мен қылығы нормаға сай жэне ол мұнысын
айқын түсінеді.
Қайсыбір жағдайларда адам қоғамдық борышты сезінуді басшылықка алады,
басқа кезде өз қажеттіктері мен мүддесін, үшіншісінде - белгілі бір
дәрежеде сезім негіздеріне байланысты (махаббат, сыйластық, кек, жек көру
тағы да басқалар) әрекет етеді. Сонымен қатар, әрбір ересек адамда жеке
негізгі бағытты белгілейтін әлдебір жетекші қасиет те болады. Олардың бірі
өз өмірінің мәнін ғылым жолындағы істен тапса, басқалары -өнер саласынан,
ал үшіншілері — қоғамдық қызметтен табады. Әрине, бұл ретте әрбір адам
өзінің халыққа неғұрлым көп пайда келтіретін салада еңбек ету парызын терең
сезініп іске кірісуі немесе жеке бас пайдасын көздеп даңқ, атақ үшін,
мансапқұмарлықпен келуі мүмкін.
Бұдан шығатын қорытынды, іс-әрекет пен мінез-құлықты талдаған кезде
негізгі талпынысты ғана емес, сондай-ақ жеке адамның моральдық-
психологиялық жағын да ескерген жөн, ал мұның өзі адамның өмірлік
позициясын, оның болмыстың әр алуан қырына деген көзқарасын айқындап
береді. Сөйтіп, мотив ретінде алуан түрлі жайттар көрініс бере алады:
адамның өзі түсініп-ұққан қажетсінуі мен мүддесі, оның дүние танымы мен
сенімі, сезімі мен ой-ниеттері, яғни адамның белгілі бір моральдық-
психологиялық жағы мен мұраты көрінеді.
Адам мотивтерін зерттеу жеке адамның моральдық-психологиялық мәнін
түсінуде ерекше рөл атқарады. Біреулер, мысалы, өзінің қажетсінуімен адал
еңбек етсе, басқалары-өз парызын түсіне отырып, ал үшіншілері - уақытша,
өзінің көздеген мақсатына жеткенше ғана еңбек етеді. Бұл берілген
сипаттамалар әр түрлі адамдардың әлеуметтік дамуының деңгейі түрліше
болатындығын көрсетеді.
Өмір сүру үшін адамдар тамаққа, киімге және басқа да толып
жатқан заттарға деген қажеттіліктерін қанағаттандыруға тиісті. Қажеттілік
дегеніміз - өмір мен дамудың белгілі бір жағдайларында адамның міндетті
түрде керек ететін қажетсінулері. Қажеттіліктер организмнің ішкі ортасының
немесе өмірдің сыртқы жағдайларының тұрақты талаптарын бейнелейді. Олар
танылып, айқын болғаннан кейін мінез-құлық мотивтері формасында көрініс
табады [16].
Қажеттіліктер адам бойындағы белсенділік сезімін оятады. Адам өмір сүру
үшін қоғамдық өндірісті қалыптастырады және дамытады. Сонымен бірге
қажеттіліктер өндірістің өсуімен қатар дамып отырады. Бұл түсінікті де.
Қажеттіліктерді қанағаттандыру түгелдей өмірге қажетті керек-жарақты өндіру
дәрежесіне және қоғамда үстемдік ететін еңбек өнімдерін бөлу сипатына
байланысты. Тек қана тұтыну ұдайы өндірістің болуын қамтамасыз етеді.
Сөйтіп, адамның барлық қажеттілігі қоғамдық тұрғыда шешіледі, олардың дамуы
қоғамдық өндіріс пен бөлудің сипатына қарай анықталады.
Қажеттіліктер белгілі дәрежеде адамның күйініші-сүйінішіне, ойлануына
және ерік-жігеріне әсер етеді. Қанағаттандырудың түрі мен тәсіліне қарай,
қажеттіліктің орындалу немесе орындалуына байланысты адамдар мазасыздану
немесе тыныштану, рақаттану немесе азап шегу сезімдеріне тап болады.
Қажеттілік - адамдардың ойлау қызметін тудыратын негізгі күш болып
табылады. Өз қажеттіліктерін өтеу үшін адам белгілі бір құралдарды табуға,
ал соларға сүйене отырып, әртүрлі теориялық және практикалық міндеттерді
шешуге тиіс. Ф Энгельстің дәлелдегеніндей, адам өзінің ойлауы материалдық
өндіріске байланысты емес деп ұйғарады, ал шын мәнінде, ойлау түптеп
келгенде, себептер нәтижесінде пайда болады. Ойлау дегеннің өзі -
қажеттіліктерді қанағаттандыратын құралдарды табуды қамтамасыз ететін
психикалық іс-әрекеттің бір жағы.
Сондай-ақ, ерік-жігер де қажеттіліктер ықпалынан туындап отырады. Бұл
жайыңда Ф. Энгельс былай деп жазды: Қажеттіліктер адамның басы арқылы
өтеді, яғни аңғарылып, түсініледі және ерік түрінде көрініс танытады. Ерік
күші, табандылық арқасында адам өз мақсатына жету жолындағы қиындықтарды
жеңеді және белгілі бір дәрежеде қажеттілікті қанағаттандырумен байланысты
алға қойылған міндеттерді іс жүзіне асырады.
Қажеттілік өрісі адамның даму деңгейі мен оның өмірдің материалдық
жағдайларына байланысты. Адам саналы түрде өз қажеттіліктерін реттеп
отырады және ол жануарлардан осы қасиетімен ерекшелінеді. Қажеттіліктерін
реттей отырып, ол тек сыртқы жағдайларды ғана емес, сонымен бірге қоғамдағы
мінез-құлықтың моральдық нормаларын да ескереді. Сондықтан өз
қажеттіліктеріне тойымсыз адам емес, өз қажеттіліктерін өзге адамдардың
қажеттіліктері мен қоғам мүддесін ескере отырып, орнымен қанағаттандыратын
адам тәрбиелі болып есептеледі.
Адамның қажеттіліктері алуан түрлі. Оларды топтарға бөле отырып,
материалдық-рухани және қоғамдық қажеттіліктер деп көрсетуге болады. Мұндай
топтарға жіктеудің негізіне жеке адамның белгілі бір бағалауы алынған.
Материалдық қажеттіліктер адамның тіршілігінің (бұл тамаққа, киімге, мекен
жайға деген қажеттіліктер) жыл мезгіліне байланысты. Олар адамның
филогенетикалық, қоғамдық-тарихы дамуы процесінде қалыптасқан және оның
тектік қасиетін құрайды. Адамзаттың табиғатпен күресінің барша тарихы ең
алдымен материалдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға жағдай жасау үшін
жүргізілген күрес тарихы болып табылады.
Барлық адамдардың материалдық қажеттілігін қанағаттандыру оларды күн
керіс үшін болатын қиян-кескі күрес нәтижесінде туындайтын қомағайлық, көре
аумаушылық, ұрлық істеу сияқты қылықтардан құтқарады. Адамның
қажетсінуінде, - деп жазды А.С. Макаренко,-қомағайлық жоқ. Егер адам
түтінді, қапырық қаладан қарағайлы орманға келіп рақаттана кең тыныстаса,
оны оттегін тым көп пайдаланады деп ешкім айыптамаған болар еді. Қомағайлық
бір адамның қажеттілігі екінші біреудің қажеттілігімен қақтығысқан жерден,
рақат немесе қанағат сезімін көршіңнен күшпен, айламен немесе ұрлық істеу
арқылы тартып алу керек болған жерден басталады.
Егер жоғарыда көрсетілген жағымсыз әдеттер біздің қоғамымыздағы
жекеленген адамдар бойынан кездесіп қалатын болса, ол әдеттер тіпті де адам
мен адамның арасындағы қажеттіліктерді қанағаттандыру жағдайлары үшін
болатын күрестің салдары емес, керісінше, қоршаған ықпалдың (кино, радио,
әдебиет арқылы) және адамдардың санасы мен мінез-құлқындағы ескілік
сарқыншақтарының нәтижесі деп білген жөн. Ескі қоғамға тән болған жайттан
ертеңгі күнге қауіптене қарауға біздің қоғамымызда негіз жоқ, алайда бізде
өмірдің мәні тек қана материалдық байлықты жинауда деп түсінетін адамдар
әлі де болса кездеседі. Адам тек қана дүние-мүлік үшін өмір сүрген кезде,
ақша өмір сүрудің құралы емес, мақсатына айналған кезде, байлық жинау
процесінің өзі нысансыздықты туғызуы мүмкін. Міне, осындай қажеттіліктер
қомайғылыққа әкеп соғады [17].
Материалдық қажеттіліктерді нысапсыздықпен пайдалану рухани азған, бар
білетіні қара басының қамын ойлау ғана болып табылатын сыңар жақ адамдардың
бойында кездеседі. Рухани және әлеуметтік қажеттіліктері дұрыс дамыған
адамдар материалдық қажеттіліктерін орынды түрде қанағаттандырады.
Мұндай адамдар өмірдің мәнін шығармашылық еңбекте деп біледі және іс-әрекет
арқылы өзін бақытты сезінеді, көпшілікке пайда келтіргеннен жан рақатын
табады.
Рухани қажеттіліктер - адамға ғана тән қажеттіліктер. Оларға танымдағы
және эстетикалық ләзаттағы қажеттіліктер жатады.
Танымдағы қажеттіліктер жалпы (тұтас әлем жайлы) және жеке (болмыстың
белгілі бір құбылыстарын тануға деген құштарлық) болып келеді. Танымдағы
қажеттіліктерді негізінде ғылыми шығармашылыққа деген дербес қажеттілік
пайда болады. Мұндай жағдайда таным мақсат емес, шығармашылық қажеттілікті
қанағаттандырудың құралына айналады.
Эстетикапық ләзаттану қажеттілігі адам өмірінде айрықша орын алды.
Соның арқасында адам өз тұрмысын, демалысын, өзінің өмірін мәнді етуге
құлшынады. Болмыстағы және өнердегі эстетикалық байлықты қызықтай білу
адамның мерейін тасытады, оны асқақ етеді. Мұндай қызықтау көркем
шығармашылыққа деген кажеттілік дәрежесіне дейін көтерілуі мүмкін: ондай
жағдайда адам дайын эстетикалық байлықтарды иеленіп қана қоймайды, сонымен
қатар өнер заңдылықтары бойынша оларды өзі де жасайтын болады.
Адамның тірілік-тұрмысында көрсетілген қажеттіліктерден басқа, қоғамдық
қажеттіліктер: еңбекке, адамдармен қарым-қатынасқа, қоғамдық іс-әрекетке
деген қажеттіліктер маңызды орын алады. Бұларды материалдық та, рухани да
қажеттіліктерге жатқызуға болмайды, өйткені бұл екеуінде де осы
қажеттіліктердің қайсысының болсын белгілі бір нышаны байқалмай қоймайды.
Еңбекке деген қажеттілік барған адамдардың негізгі қажеттілігіне
айналып отыр. Еңбекке деген қажеттілік өмірге керекті әрі ләззат әперер іс-
әрекетпен айналысуға құлшыныс түрінде көрініс табуда. Мұндай жағдайда адам
еңбек етпей отыра алмайды. Егер ол уақытша бұл мүмкіншіліктен айырылып
қалса, мысалы, қарны ашып, тамақ ішкісі келетін сәтте басынан қандай күй
кешсе, нақ сондай күй кешетін болады.
Өмірдің бірінші қажеттілігіне айналған еңбек адамға үлкен қуаныш пен
бақыт әкеледі. Еңбекке деген қажеттілік таяу болашақта әр адамның
қажеттілігіне айналатын болады. Техниканың дамуы еңбек күнін қысқартуға,
еңбекті мейлінше жеңіл әрі интеллектуалды етуге мүмкіндік туғызады. Адамдар
қабілеттеріне қарай өз еңбегін, күшін қоғам мүддесіне ақысыз-пұлсыз беретін
болады және өмірінің мәнін еңбектен іздейтін болады.
Қарым-қатынас жасауды қажетсіну адамның әлеуметтік табиғатын танытады.
Бұл қажеттілік Ф. Энгельс атап көрсеткендей, еңбекте қалыптасты, өйткені
қарым-қатынас - қоғамдық өндірісті ұйымдастырудың қажетті шарты. Қарым-
қатынас жасауды қажетсіну жеке адам дамуына игі әсерін тигізеді. Қарым-
қатынас нәтижесінде адам басқаларды ғана емес, сонымен бірге өзін де
танып біледі, әлеуметтік өмірдің тәжірбиесін жинақтайды. Адамдармен
қарым-қатынас жасау жеке адамды интеллектуалдық және эмоциялық жағынан
байыта түседі: білім, тәжірибе және пікір алмасуына тез ықпалын тигізеді.
Қарым-қатынас жасауды қажетсіну достықты туғызады. Жан-жақты дамыған
адамның бойында жоғары, әлеуметтік қажеттер басты рөл атқара отырып,
қажеттіліктердің бәрі де болуға тиісті [18].
Қызығу дегеніміз - жеке адамиьщ объектіге, оның өмірлік мәні мен
эмоциялық тартымдылық күшіне қарай таңдамалы қатынасы. Қызығулар
қажеттіліктер негізінде пайда болады, бірақ олрдың өзі емес. Қажеттілік
міндетті түрде керек нәрсені белгілейді, ал қызығу белгілі бір іс-әрекетке
адмның жеке қатынасын көрсетеді. Терең тамыр жайған және орнықты болған
қызығу қажеттілікке айналуы мүмкін. Мәселен, театрға деген қызығу -
спектакльді құр жібермеуді әдетке айналдыру тіпті сахна ісімен өзінің де
айналысуына жеткізуі мүмкін.
Қызығудың қалыптасуы әрқашан қажеттіліктерді, талантты немесе қоғамдық
борышты сезінуден бастала бермейді. Қызығу объектінің эмоциялық
тартымдылығы өз-өзіне және бет алды көрінуі мүмкін ал кейін қажеттіліктер,
қоғамдық талаптар, қабілеттілік сияқты көптеген себептер арқылы анықталып
әлгі объектінің өмірлік мәні танылуы мүмкін.
Объектінің эмоциялық тартымдылығын, алғашқы кезде, бәлкім, аңғарыла
қоймағанымен, терең тамыры болуы мүмкін, ол тамыр объекгінің қасиетінен де,
сондай-ақ субъектінің қасиеттерінен де көрінбекші. Неліктен объект назар
аударып, қуаныш, рақаттану сезімін туғызады? Себебі, ол өзінің
қасиеттерімен белгілі бір дәрежеде адамның психикалық көңіл күйіне немесе
қажеттілігіне жауап береді. Сол бір объектінің барлық адамдардың бойында
біркелкі сезім туғызбайтыны да содан. Рас, кейбір объектілер адамдардың
жалпыадамзаттық табиғатына жауап берсе, басқалары жас мөлшерінің
ерекшеліктеріне, үшіншілері - әлеуметтік-топтық және төртіншілері - жеке
адамның бейімділігі мен икеміне, көзқарасы мен талғамына сай келеді.
Мәселен, жалт-жұлт еткен объекті, дыбыстық ырғақ, әуен барлық балаларды да
ләззаттандырады.
Объектіге деген көзқарастың бір-біріне ұқсамауы жеке адамның өмір
тәжірбиесінің көп немесе аз болуына, білімділігі мен тәрбиесіне, оның өмірі
мен қызметінің тарихын бейнелейтін рухани дүниесінің өзіндік
ерекшеліктеріне байланысты болады.
Субъектінің көзқарасын басқа адамдар бағалап қана қоймайды, сонымен
бірге ол тәрбиеленеді де. Мәселен, объектінің сапасы және оның өмірлік мәні
туралы коллективтік пікір, оған беделді адамдардың кезқарасы-осының барлығы
жеке адамның сол объектіге деген көзқарасына ықпал етеді. Авиацияның
айрықша дамыған кезінде жастар авиацияға құштар болды, ал космонавтика
дәуірінде космосқа ұшуға құштарлық жалпылама сипат алды.
Сөйтіп, индивидтің қызығуы объектінің ерқшеліктері мен индивидтің
өзінің психикалық сапасына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz