Қазығұрт өңірі топонимиясының этнолингвистикалық сипаты
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі қазақ тіл білімінде ұлт, тіл, мәдениет арақатынастарының, өзара байланысының жаңаша антропоцентристік парадигмада зерттелуі ономастикалық материалдарды кешенді түрде, яғни қазақ халқының санасымен, дүниетанымымен, өмір сүрген табиғи ортасымен, ғасырлар бойы қалыптасқан шаруашылығымен, т.б. тұрғыда қарастыруға үлкен мүмкіндіктер беріп отыр. Қазақ тіліндегі өте бай ономастикалық қорда, соның ішіндегі географиялық жалқы есімдер жүйесінде қазақ этносына қатысты орасан мол этнотанымдық ақпараттар жинақталған. Осындай мол ақпараттық байлықты антропоцентристік парадигма аясында қарастыру зерттеушілерге қазақ жалқы есімінің онтологиялық табиғатын, көп қырлы ерекшеліктерін тану мен сипаттауға жаңа жол ашады.
Антропоөзектік ұстанымда жүргізілетін лингвистикалық зерттеулердің бір нысаны ретінде қазақ топонимиясының аймақтық (регионалдық) жүйесін қарастыру белгілі бір шектеулі аймақ – жер-су аттарының сол өңірдің этномәдени, рухани тарихымен байланысын зерттеу болып табылады. Аймақтық топонимиялық материалдар сол аймаққа ғана тән лингвотарихи, этномәдени, этнотанымдық тарихына қатысты және сонымен бірге жалпы қазақ топонимиясына тән заңдылықтарды айшықтап, аражігін көрсетіп бере алады. Зерттеу тақырыбының осындай ауқымда таңдалуының өзі диссертациялық жұмыстың өзектілігін көрсетеді.
Қазығұрт тауы, Қазығұрт атауы қазақ тілі ономастикалық кеңістігіндегі түркі халқы мәдениетінде айрықша мәнге ие феномендік атау. Қазығұрт – адамзаттың алтын бесігі, ұлтымыздың бойтұмары десе болады.
Оңтүстік Қазақстан облысының топонимдік жүйесін зерттеуге үш диссертациялық жұмыс арналған.
Қ.Рысбергенова облыстық шөлейт батыс аудандарының жер-су атауларын тарихи-лингвистикалық тұрғыдан сипаттаса, Б.Тілеубердиев оның этномәдени ерекшеліктерін зерттеген.
Ж.Исмаилова облыс топонимдік жүйесінде бір ғасыр аралықта (1905-2005) болған өзгерістерді салыстырмалы-диахрондық бағытта сипаттаған.
Қазығұрт өңірінің топонимдік жүйесін зерттеудің өзектілігі, біріншіден, оның таулы, қыратты аймақта орналасуымен, осыған байланысты жергілікті топонимиканың қапыптасуында табиғи-географиялық фактор алға тартылады. Жер бедері мен флора, фауна ерекшелігімен айқындалады. Екіншіден, зерттеу өзектілігін арттыра түсетін басты себеп – Қазығұрт атауының мифологиялық таным жүйесіне сәйкес ерте заманнан қазақ халқының, жалпы түркі әлемінің рухани құндылықтар (аксиологиялық) жүйесінен мықтап орын алғандығы. Ал әріден алатын болсақ, жер бетін топан су басатын әлемдік аңызбен ұштасып, қазақ жеріндегі адамзат тарихымен ерте кезден сабақтастырып тұрған бірден-
Антропоөзектік ұстанымда жүргізілетін лингвистикалық зерттеулердің бір нысаны ретінде қазақ топонимиясының аймақтық (регионалдық) жүйесін қарастыру белгілі бір шектеулі аймақ – жер-су аттарының сол өңірдің этномәдени, рухани тарихымен байланысын зерттеу болып табылады. Аймақтық топонимиялық материалдар сол аймаққа ғана тән лингвотарихи, этномәдени, этнотанымдық тарихына қатысты және сонымен бірге жалпы қазақ топонимиясына тән заңдылықтарды айшықтап, аражігін көрсетіп бере алады. Зерттеу тақырыбының осындай ауқымда таңдалуының өзі диссертациялық жұмыстың өзектілігін көрсетеді.
Қазығұрт тауы, Қазығұрт атауы қазақ тілі ономастикалық кеңістігіндегі түркі халқы мәдениетінде айрықша мәнге ие феномендік атау. Қазығұрт – адамзаттың алтын бесігі, ұлтымыздың бойтұмары десе болады.
Оңтүстік Қазақстан облысының топонимдік жүйесін зерттеуге үш диссертациялық жұмыс арналған.
Қ.Рысбергенова облыстық шөлейт батыс аудандарының жер-су атауларын тарихи-лингвистикалық тұрғыдан сипаттаса, Б.Тілеубердиев оның этномәдени ерекшеліктерін зерттеген.
Ж.Исмаилова облыс топонимдік жүйесінде бір ғасыр аралықта (1905-2005) болған өзгерістерді салыстырмалы-диахрондық бағытта сипаттаған.
Қазығұрт өңірінің топонимдік жүйесін зерттеудің өзектілігі, біріншіден, оның таулы, қыратты аймақта орналасуымен, осыған байланысты жергілікті топонимиканың қапыптасуында табиғи-географиялық фактор алға тартылады. Жер бедері мен флора, фауна ерекшелігімен айқындалады. Екіншіден, зерттеу өзектілігін арттыра түсетін басты себеп – Қазығұрт атауының мифологиялық таным жүйесіне сәйкес ерте заманнан қазақ халқының, жалпы түркі әлемінің рухани құндылықтар (аксиологиялық) жүйесінен мықтап орын алғандығы. Ал әріден алатын болсақ, жер бетін топан су басатын әлемдік аңызбен ұштасып, қазақ жеріндегі адамзат тарихымен ерте кезден сабақтастырып тұрған бірден-
ӘОЖ 811.512.122’373.21 Қолжазба
құқығында
ТАСПОЛАТОВ БАҚЫТ ТОҚПОЛАТҰЛЫ
Қазығұрт өңірі топонимиясының этнолингвистикалық сипаты
10.02.02 – қазақ тілі
Филология ғылымдарының кандидаты
ғылыми дәрежесін алу үшін дайындаған диссертация
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
Жұмыс Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитеті
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында орындалды
Ғылыми жетекшісі филология ғылымдарының докторы,
профессор, ҚР ҰҒА академигі
Ә.Т.Қайдар
Ресми оппоненттер филология ғылымдарының докторы
М.Атабаева
филология ғылымдарының
кандидаты
З.Құламанова
Жетекші ұйым Қазақ мемлекеттік қыздар
педагогика университеті
Диссертация 2010 жылы 02 шілдеде сағат 1600-де ҚР БжҒМ Байтұрсынұлы
атындағы Тіл білімі институты жанындағы 10.02.06 – түркі тілдері және
10.02.02 – қазақ тілі мамандықтары бойынша филология ғылымдарының докторы
ғылыми дәрежесін алу үшін диссертация қорғайтын Д 53.38.01 диссертациялық
кеңестің мәжілісінде қорғалады (050010, Алматы қаласы, Құрманғазы көшесі,
29).
Диссертациямен ҚР Білім және ғылым министрлігінің Орталық ғылыми
кітапханасында танысуға болады (050010, Алматы қаласы, Шевченко көшесі,
28).
Автореферат 2010 жылы 02 маусымда таратылды
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, филология
ғылымдарының докторы, профессор Манкеева Ж.А.
ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі қазақ тіл білімінде ұлт, тіл,
мәдениет арақатынастарының, өзара байланысының жаңаша антропоцентристік
парадигмада зерттелуі ономастикалық материалдарды кешенді түрде, яғни қазақ
халқының санасымен, дүниетанымымен, өмір сүрген табиғи ортасымен, ғасырлар
бойы қалыптасқан шаруашылығымен, т.б. тұрғыда қарастыруға үлкен
мүмкіндіктер беріп отыр. Қазақ тіліндегі өте бай ономастикалық қорда, соның
ішіндегі географиялық жалқы есімдер жүйесінде қазақ этносына қатысты орасан
мол этнотанымдық ақпараттар жинақталған. Осындай мол ақпараттық байлықты
антропоцентристік парадигма аясында қарастыру зерттеушілерге қазақ жалқы
есімінің онтологиялық табиғатын, көп қырлы ерекшеліктерін тану мен
сипаттауға жаңа жол ашады.
Антропоөзектік ұстанымда жүргізілетін лингвистикалық зерттеулердің бір
нысаны ретінде қазақ топонимиясының аймақтық (регионалдық) жүйесін
қарастыру белгілі бір шектеулі аймақ – жер-су аттарының сол өңірдің
этномәдени, рухани тарихымен байланысын зерттеу болып табылады. Аймақтық
топонимиялық материалдар сол аймаққа ғана тән лингвотарихи, этномәдени,
этнотанымдық тарихына қатысты және сонымен бірге жалпы қазақ топонимиясына
тән заңдылықтарды айшықтап, аражігін көрсетіп бере алады. Зерттеу
тақырыбының осындай ауқымда таңдалуының өзі диссертациялық жұмыстың
өзектілігін көрсетеді.
Қазығұрт тауы, Қазығұрт атауы қазақ тілі ономастикалық кеңістігіндегі
түркі халқы мәдениетінде айрықша мәнге ие феномендік атау. Қазығұрт –
адамзаттың алтын бесігі, ұлтымыздың бойтұмары десе болады.
Оңтүстік Қазақстан облысының топонимдік жүйесін зерттеуге үш
диссертациялық жұмыс арналған.
Қ.Рысбергенова облыстық шөлейт батыс аудандарының жер-су атауларын
тарихи-лингвистикалық тұрғыдан сипаттаса, Б.Тілеубердиев оның этномәдени
ерекшеліктерін зерттеген.
Ж.Исмаилова облыс топонимдік жүйесінде бір ғасыр аралықта (1905-2005)
болған өзгерістерді салыстырмалы-диахрондық бағытта сипаттаған.
Қазығұрт өңірінің топонимдік жүйесін зерттеудің өзектілігі, біріншіден,
оның таулы, қыратты аймақта орналасуымен, осыған байланысты жергілікті
топонимиканың қапыптасуында табиғи-географиялық фактор алға тартылады. Жер
бедері мен флора, фауна ерекшелігімен айқындалады. Екіншіден, зерттеу
өзектілігін арттыра түсетін басты себеп – Қазығұрт атауының мифологиялық
таным жүйесіне сәйкес ерте заманнан қазақ халқының, жалпы түркі әлемінің
рухани құндылықтар (аксиологиялық) жүйесінен мықтап орын алғандығы. Ал
әріден алатын болсақ, жер бетін топан су басатын әлемдік аңызбен ұштасып,
қазақ жеріндегі адамзат тарихымен ерте кезден сабақтастырып тұрған бірден-
бір мәдени дерек.
Аңыздан туындаған тау төңірегінде көптеген ірілі-ұсақты топоним,
микротопонимдер, тау, төбе, жота, бұлақ, елді мекен атаулары аңызға,
ғажайып әнгімелерге толы. Сондықтан да Қазығұрт аймағы ерекше мәдени,
феномендік шектеулі территория ретінде микротопонимдік аймақ құрайды. Қазақ
ономастикасында микротопонимия мәселесі әлі күнге арнайы зерттеу нысаны
болмағандығын ескерсек, осы жұмыста қазақ микротопонимиясының ғылыми-
теориялық мәселесі алғаш рет қарастырылатындығы да зерттеу өзектілігін
айқындайды.
Жұмыста қарастырылатын және зерттелетін аймақтық топонимдер жиынтығы мен
жүйесінде көрініс беретін қазақ елінің әлеуметтік-рухани тарихы, өмір сүру
жағдайы, шаруашылығы, дүниетанымы, т.б. мәдени мұра құндылықтары санатына
жататындығы жұмыстың өзектілігін айқындай және арттыра түседі.
Зерттеу нысаны – Қазығұрт өңірі аймақтық топонимиялық жүйесінің жер-су,
елді мекен аттары.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты – Қазығұрт
өңірі топонимиясына этнолингвистикалық сипаттама беру. Осы мақсатты орындау
үшін төмендегідей міндеттер белгіленеді:
- Қазығұрт өңірі физика-географиялық жағдайының аймақтық топо-нимиялық
жүйеде бейнеленуін анықтау;
- Қазығұрт аймақтық топонимиясының қалыптасуындағы этномәдени
факторларға сипаттама беру;
- аймақ топонимиясы қалыптасуының тарихи негіздерін айқындау;
- этникалық дүниетанымның Қазығұрт өңірі топонимдеріндегі көрінісін
сипаттау;
- Қазығұрт өлкесі топонимдеріне қатысты аңыз-әпсаналардың этно-танымдық
ерекшеліктерін анықтау;
Қазығұрт феномені мен Қазығұрт прецеденттік топониміне
этнолингвистикалық сипаттама беру.
Зерттеу пәні – Қазығұрт топонимиясының физика-географиялық, тарихи,
этномәдени алғышарттары мен этнотанымдық негіздері.
Зерттеу материалдары. Зерттеу барысында негізгі дереккөздер ретінде
Қазығұрт өңіріне қатысты топонимиялық деректемелер алынды. Топонимдік,
энциклопедиялық сөздіктердегі, картографиялық өнімдер мен әкімшілік-
аумақтың бөлінісі анықтамалардағы топонимдік деректер және көркем әдебиет,
фольклорлық мәтіндер, Қазығұрт өңіріне жеке экспедиция барысында жиналған
мәліметтер пайдаланылды.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Диссертациялық жұмыста сипаттамалы, тарихи-
салыстырмалы, типологиялық, сонымен қоса лексика-семантикалық,
этнолингвистикалық талдау әдістері мен тәсілдері қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері
– белгілі бір өңір топонимдерінің жиынтығы аймақтық топонимиялық жүйе
ретінде алғаш рет арнайы зерттелініп, этнолингвистикалық тұрғыдан
қарастырылды;
– Қазығұрт өңірінің физика-географиялық жағдайларының аймақтық
топонимиялық жүйедегі бейнеленуінің ерекшеліктері анықталды;
– Қазығұрт аймақтық топонимиясының қалыптасуындағы этномәдени
экстралингвистикалық факторлардың рөлі айқындалды және оларға сипаттама
берілді;
– аймақ топонимиясы қалыптасуының тарихи-хронологиялық негіздері
айқындалды;
– этникалық дүниетаным түрлері мен формаларының Қазығұрт өңірі
топонимиясындағы көріністері сипатталды;
– Қазығұрт өлкесі топонимдеріне қатысты аңыз-әпсаналардың этно-танымдық
ерекшеліктері анықталды;
– Қазығұрт феномені мен Қазығұрт прецеденттік топониміне этно-
лингвистикалық талдау жасалынып, сипаттама берілді.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық мәні. Диссертациялық
жұмыстың ғылыми нәтижелері мен қорытындылары өз деңгейінде қазақ
топонимикасы, қазақ ономастика теориясы бойынша жаңа пайымдаулар мен
шешімдер жасауға мүмкіншілік береді. Кешенді және пәнаралық тұрғыдан
зерттелетін аймақтық топонимиялық материалдармен деректелетін болашақ
зерттеу жұмыстарына осы ғылыми еңбектің кейбір теориялық ұстанымдары мен
қисындары белгілі дәрежеде негіз бола алады. Зерттеу нәтижелері мен
тұжырымдары қазақ этнолингвистикасы, ономастикасы, топонимиясы,
лингвогеографиясына қатысты кейбір теориялық мәселелерді шешуде өз
деңгейінде үлес қосады.
Диссертацияның нәтижелерін және кейбір материалдарын жоғары оқу
орындарында арнайы оқытылатын лексикология, этнолингвистика, когнитивтік
лингвистика, этнология, ономастика, топонимика пәндері бойынша оқулықтар
мен оқу құралдарын жазуда, теориялық курстар мен арнайы семинарларда
пайдалануға, сондай-ақ лексикографиялық тәжірибеде қолдануға болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар
– аймақтық топонимияны тілдік (топонимиялық) жүйе ретінде
қалыптастыратын және алғышарттары болып табылатындар: физика-географиялық,
тарихи-хронологиялық және этномәдени факторлар;
– жергілікті табиғат ерекшеліктерінен көрініс беретін аймақ топонимдері
мен микротопонимдері және өңірде орын алған этногенездік, тарихи,
әлеуметтік, шаруашылық үрдістер мен құбылыстардың нәтижесінде қалыптасқан
географиялық атаулар бірнеше этнотанымдық стратиграфиялық қабаттарды
құрайды;
– Қазығұрт өңірі топонимиясының лингвоменталды (этнотанымдық) кеңістігі
мифтік (мифологиялық), тарихи-топонимиялық қабаттар негізінде қалыптасқан;
– Қазығұрт өңірі топонимиясының этнотанымдық жүйесін арғықазақ
(пратүркілік) мифологиясына тән тас, үңгір, ағаш, тау ежелгі наным-
сенімдері, ислам дінімен байланысты сопылар мен әулиелер культі және өңір
батырлары мен тарихи тұлғаларға қатысты ұғымдар мен түсініктер құрайды.
– аймақтық топонимияның этноменталды ерекшеліктері мен сипатына арқау
мен негіз болған тарихи-топонимиялық, жалпы топонимиялық, діни-мифологиялық
аңыздар мен әпсаналар;
– Қазығұрт феномені қазақ мәдени кеңістігінде рухани эталон, әулиеліктің
(киеліктің) бір метафорасы мен символы ретінде танылады; бұл феноменнің
және оған қатысты Қазығұрт прецеденттік топонимнің мәдени-философиялық,
тарихи-танымдық, діни, идеологиялық және аксиологиялық мәні өте жоғары.
Зерттеу жұмысының талқылануы мен жариялануы. Зерттеу жұмысының негізгі
мазмұны мен нәтижелері Әуезов оқулары-5: Қазақстанда гуманитарлық
ілімдердің дамуы: ізденістер, даму перспективалары мен бағыттары атты
халықарарлық ғылыми-практикалық конференцияда (Шымкент, 2006), Ж.Баласағұн
атындағы Қырғыз Ұлттық университетінің Жарчы журналында (Бішкек, 2006),
Мемлекеттік тіл саясаты: терминология, аударматану, ресми құжат тілі атты
халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда (Алматы, 2007), Қазақ тілінің
лексикология, лексикография, фольклортану мен көркем аударма мәселелері:
қалыптасуы, дамуы мен болашағы атты халықаралық ғылыми-теориялық
конференцияда (Алматы, 2007), Қазақ тіл білімі мен түркітану мәселелері
атты халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда (Алматы, 2007), М.Әуезов –
жаңа дәуір данышпаны атты Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияда
(Шымкент, 2007); Әуезов оқулары – 7: М.Әуезов және қазақтанудың өзекті
мәселелері атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияда (Шымкент,
2008), Әуезов оқулары – 8: М.Әуезов және қазақтанудың өзекті мәселелері
атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияда, Этнос және тіл атты
халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда (Алматы, 2009), сондай-ақ ҚР
БжҒМ А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты жанындағы Лингвистикалық
жұма атты ғылыми-әдістемелік лингвистикалық семинарда (2008 ж.) баяндалды.
ҚР БжҒМ Білім және ғылым саласындағы қадағалау және аттестаттау бақылау
комитеті бекіткен тізімдегі республикалық ғылыми басылымдар мен жинақтарда
диссертация тақырыбына сәйкес 3 мақала жарияланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
Кіріспеде диссертация тақырыбының өзектілігі, жұмыстың мақсаты мен
міндеттері, ғылыми жаңалығы, зерттеу әдістері, сарапталуы және қорғауға
ұсынылатын тұжырымдар айқындалып көрсетілді.
Бірінші тарау “Қазығұрт өңіріндегі топонимиялық жүйенің қалыптасуының
физикалық-географиялық, тарихи, этномәдени алғышарттары” деп аталады. Бұл
тақырып үш тараушада сараланған.
Кез келген аймақтың (аумақтың, регионның, өңірдің, өлкенің) топонимиялық
жүйесі ғасырлар бойы қалыптасқан: аймақтың табиғат жағдайларын, сол өлкені
мекендеген халықтың көне және жаңа тарихын өн бойында сақтаған, ұлттың
материалдық және рухани мәдениеттерінен көрініс бере алатын көптеген жалқы
географиялық есімдер жиынтығы, кешені болып келеді.
Аймақтық топонимиялық жүйе ұлттық топонимиялық жүйенің құрамдас бөлігі,
сонымен қатар өзіндік аймақтық өзгешіліктері бар жүйелік топонимикалық
құрылым болып табылады. Топонимиялық аймақтың межелері әкімшілік-
экономикалық аумақтық межелерімен сәйкес келмеуі мүмкін, бірақ әкімшілік-
экономикалық құрылыстың тарихи, саяси, шаруашылық, этномәдени факторлары
аймақтық топонимиялық жүйені сипаттауда назарға алынады. Сонымен қатар
жергілікті тіл ерекшеліктерінің де аймаққа қатысы ескерілмек [1, 44 б.].
Біздің пікірімізше, белгілі бір аудан аумағындағы топонимдер жиынтығы
аймақтық топонимиялық жүйесін құра алады, себебі кейбір аудан (барлығы
емес) топонимиясы сол алғышарттар мен олардың топонимиялық көріністерінің
байланысын аймақтық деңгейде паш етеді. Басқаша айтқанда, аймақтық сипат
сол аудан көлеміндегі топонимиялық жүйеге тән, демек, аудан топонимиясы
басқа аудандар, басқа өңірлер, өлкелер топонимиясынан өзгеше, өзіндік
ерекшеліктерге ие.
Кіші аймақтық топонимияның тағы бір ерекшелігі – аудан тіпті белгілі бір
ауыл әкімшілік (ұжымшар) территориясы көлемінде микротопонимдік жүйе құра
алатындығы.
Микротопонимдерге тән тағы бір басты өзгешелігі – белгілі бір аса
көлемді емес (шектеулі) аймақтың аудан, ауыл (ауыл іші немесе маңайы)
микротопонимдік жүйесінде болуы. Осыған байланысты микротопоним шартты
түрде азғана адамдарға мәлім, уәжділігі жергілікті тұрғындарға ғана белгілі
және ұсақ нысан (объект) атауы ретінде карталарда белгіленбеген.
Микротопонимдердің осындай сипаттары кіші аймақ (аудан) топонимдерге, яғни
аудан аймақтық топонимиялық жүйе бірліктеріне тән деп айта аламыз.
1.1 Қазығұрт өңірі физикалық-географиялық жағдайының аймақтық
топонимиялық жүйеде бейнеленуі. Қазығұрт өңірі топонимиясының өзіндік, яғни
аймақтық кейпін қалыптастырудағы географиялық фактордың мәні мен маңызы
ерекше.
Қазығұрт өңірі Оңтүстік Қазақстан облысының таулы аймақтарына жатады,
сол себепті тауалды, таулы ландшафттарының физикалық-географиялық
жағдайлары аймақтық топонимдер мен микротопонимдердің бірқатарында өз
көрінісін тапқан.
Жер бедерінің сипаты және ерекшеліктері Қазығұрт өңірі оронимиясында
өзіндік белгілері бар. Қазақ тіліндегі көптеген оронимдер орографиялық
терминдер арқылы жасалады. Мәселен, биік орографиялық нысанды атайтын тау
термині арқылы Қазығұрт аймақтық топонимиясында Әлімтау мен Қаржантау
оронимдері құралған.
Қазығұрт өңірі топонимиясында төбе термині арқылы жасалған орографиялық
нысандар: Алтынтөбе, Әбдірәсіл төбе, Бекзаттөбе, Жаумен төбе, Көктөбе,
Қытайтөбе, Төрткүлтөбе т.б.
Төбе термині арқылы жасалған орографиялық нысандардың физикалық-
географиялық сипаттары аталмыш терминнің алдында тұрған анықтауыш сөздермен
көрсетіледі.
Қазақ оронимиясында қолданылатын бел халықтық географиялық термині
Қазығұрт аймақтық топонимиясында тау жоталарындағы кең асу мағынасына ие.
Алайда кейбір оронимиялық атауларда аталмыш термин аса биік емес
орографиялық нысандарды атау үшін де қолданылады. Қазығұрт топонимиясында
(оронимиясында) Беласар, Бел, Көкібел атаулары кездеседі.
Кейбір халықтық географиялық терминдер жергілікті жер ерекшелігіне қарай
семантикалық ығысуға ұшырайтындығы дәлелденді [2].
Қазығұрт аймақтық топонимиясында ұшырасатын, жер бедерінің
ерекшеліктерін айқындайтын оронимдер құрамында тас орографиялық термині де
қолданылады. Сондай оронимдер қатарында Күйеутас, Келіншектас, Түсіктас,
Тесіктас, Айнатас, Үйтас, Адам тас, Ата тас, Ана тас, Бесіктас, Емдік тас,
Керегетас, Қаратас, Монтайтас, Түйетас, Тұғыртас, Шілде тас сынды атаулар.
Құрамында тас термині бар оронимиялық атаулар айрықша көрініп тұратын жеке
тастарға немесе қатты жыныстардан тұратын қалдық тауларға, төбелерге
қатысты қойылған. Тас термині алдындағы анықтауыш сөздер орографиялық
нысанның пішінін, түсін айғақтайды немесе ұқсату негізінде қойылады.
Осындай оронимдердің кейбір анықтауыш сөздері елеулі этнолингвистикалық
ақпараттарға ие.
Қазығұрт топонимиясында кен, қазба байлықтарға қатысты атаулар
кездеседі: Көмірлісай, Алтынтөбе, Алтынтыққан, Алтынарық, Күмісбұлақ т.б.
Ежелгі замандардан бері (б.з.д. ІІ мыңжылдықтардан бастап) Орталық
Қазақстан (Жезқазған) мен Оңтүстік Қазақстан (таулы аймақтар) өңірлерінде
кен, металлургия орындары болған, зергерлік өнер дамыған. Академик
Ә.Марғұланның пікірінше, кейбір көне атаулар геологиялық барлау
жұмыстарында қосымша дереккөзі бола алады. Мәселен, Алтынтөбе, Алтынқазған,
Мыңшұқыр, Шұрық, Кентөбе, Кеншоқы, Көктас сияқты топонимдер бұл өңірде
ежелгі кен өндіру ісінің өркендегенінен хабар береді [3].
Қазығұрт өңірі топонимиясында алтын сөзімен байланысты Алтынарық,
Алтынтөбе, Алтынтыққан атаулары бар. Жергілікті тұрғындар осы атаулардың
мағынасын, шығу себептерін көне кен орындарымен байланыстырмайды, кейбір
топонимдердің этимологиясы халықтық, яғни жалған болып келеді.
Таулы аймақтар жер бедерінің ерекше көріністерінің бірі – тау
шатқалдарының болуы. Әдетте, тау шатқалдары тар болып келеді, өткел, есік
сипатында кездеседі. Қазақстан топонимиясында тау шатқалдары Қапшағай
(моңғол тілінен енген), дар (дара) (иран (тәжік) тілінен енген), дарбаза
(иран тілінен енген), қақпа терминдерімен беріледі.
Қазығұрт аймақтық топонимиясында Қақпақ – өзен аты, Қақпақ – ауыл аты,
Қақпақ тас-тау қойнауындағы жер (тас) аты бар. Біздің ойымызша, таудың тар
шатқалын меңзейтін қақпа термині өзен, ауыл аттарына негіз болған, яғни
шатқал аты транстопонимизацияға ұшыраған.
Таулы аймақтардың (ландшафттардың) тағы бір көрінісі – үңгірлер.
Үңгірлер әдетте тау баурайларында, биіктерінде, шатқалдарында орналасады.
Үңгір термині арқылы құралған спелеонимдер дара бір лексика-семантикалық
топ құрайды, демек, Қазығұрт өңірі таулы ландшафттарының ерекшелігін
бейнелейді.
Қазығұрт аймақтық топонимиясында аз болса да, саз термині арқылы
жасалған топонимдер кездеседі: Тортасаз, Сопбексазы ауыл аттары.
Аймақтық топонимиялық жүйесінде географиялық ортаның жергілікті
ерекшеліктерінен мағлұмат беретін және белгілі бір өңір топонимиясының
тілдік сырларын ашатын борбас (Борбас) сынды халықтық географиялық
терминдер мен топонимдер (микротопонимдер) болып табылады. Осы жайт,
әсіресе, аймақтық микротопонимдерге тән. Өйткені көп жағдайда тек
микротопонимдер ғана тарихи географияның бізге белгісіз деректерін, баяғыда
ұмыт болған жергілікті географиялық терминдерді, сөз жасалудың көне
үлгілерін бойында сақтап, осы кезге дейін жеткізеді [4].
Мәселен, Қазығұрт өңірі микротопонимиясында аңқи деген жергілікті
географиялық термин кездеседі. Оның семантикалық уәжділігі ұмыт болған,
табиғи географиялық негіздері аңғарылмайды, сол себепті бұл термин (осы
термин арқылы жасалған топоним) халықтық, яғни жалған этимологияға
ұшыраған.
Ала қысырақ аңқи – Рабат ауыл әкімшілігі Аманкелді бөлімшесінде он
шақырымдай батысындағы жер атауы. Жергілікті тұрғындардың айтуынша, бұл
микротопонимнің этимологиясы былай түсіндіріледі: Қатты қыста болған жұтта
барлық жылқысынан айырылған бай аңқиып тұрған ала қысыр байталын көрген
екен. Сол жер осы уақытқа дейін Ала қысырақ аңқи деп аталады.
Қазығұрт микротопонимиясында осы терминмен байланысты тағы бір атау
кездесті – Аңқи-Ыза бұлақ.
Эндемикалық түрде, яғни басқа жерде кездеспейтін жергілікті географиялық
терминдер заңды түрде диалект сөздері болып келеді. Қазақ тілінің
диалектологиялық сөздігінде аңқи сөзі ұшыраспады, бірақ осы сөзбен түбірлес
келетін географиялық мағынасы бар аң сөзі Сайрам, Қызылқұм аудандарында: 1.
шұңқыр, жыра жер; 2. Түлкібас ауданында, аңыз жер, егіндік жердің орны
мағыналарында қолданылады екен [5, 80 б.].
Аңқи жергілікті халықтық географиялық терминімен тағы бір түбірлес
географиялық апеллятив-термин – аңғар.
Сонымен, аңқи терминімен түбірлес болып келетін аң, аңғар сөздерінің
ортақ мағынасы мен құраушы семантикалық компоненттері тау аралығындағы
аңғарды, сайды, кең шатқалды, тау жайлауын меңзейді (тау жайлаулары,
әдетте, тау бөктеріне ұласатын тау етегіндегі немесе тау биігіндегі
қыраттармен қоршалған алқаптардағы жайлаулар). Аңқи термині және оронимдік
атау, міне, осы мағыналарда қолданылған болуы керек деп топшылауға болады.
Уақыт өте аңқи термині семантикалық редукцияға, десемантизацияға ұшыраған,
бұрынғы (бастапқы) мағынасы ұмытылған және де басқа сөзге (аңқиға)
ұқсатылып, халықтық (жалған) этимологияға ие болған.
Сонымен, аңқи таулы жайлауды атайтын термин (топонимі), болатын болса,
анықтауыш сөз қысырақ сол жайлаудың сипатын, ерекшелігін көрсетуі керек.
Демек, аңқи жайлау аты қысырақ сөзімен тіркескенде тың, соны, малдың
тісі тимеген мағынадағы жайлау аты болғаны (қысырақ жайлау). Қазақ тілінде
жайлау терминологиясы өте дамыған. Тілші-ғалым Н.Уәлиев жайлаудың мерзімдік
түрлері мен орналасу жағдайына қарай түрлерінің бірқатар атауларын
көрсетеді: Қанжайлау, Саржайлау, етек жайлау, бөктер жайлау, тер жайлау,
кер жайлау [6, 120 б.]. Ала қысырақ аңқи атауындағы бірінші лексикалық
компонент ала ала-құла түсін немесе үлкен (кең) мағынасында қолдануы
мүмкін (салыстырыңыз: Алатау (үлкен, биік тау).
Қазығұрт аймақтық топонимиясында кең тараған географиялық атаулардың
түрі – бұлақ аттары. Оның себебі тау бөктерлері мен тауалды жазықтарында
табиғи су көздері, бұлақтар молынан шоғырланады. Бұлақтардың таралу ареалы
ландшафт ерекшелігіне, жердің физикалық-географиялық жағдайына байланысты
болып келеді.
Бұлақ термині арқылы құралған микрогидронимиялық аймақтық атаулардың
біразына қатысты ақпар диссертацияда берілді. Бұлақтар мен бастаулардың
түрлі сипаттарын төменде берілген атаулардан да байқауымызға болады: Алты
бұлақ, Ащы бұлақ, Бүлдіргенді бұлақ, Бөрішбұлақ, Басқыбұлақ, Дайрабайбұлақ,
Жарбастау, Жылы бұлақ, Жылысу, Жалғызбастау, Жамау бұлағы, Жыландыбұлақ,
Ембұлақ, Есбұлақ, Көмешбұлақ, Көздіката бұлағы, Күмісбұлақ, Кезенбұлақ,
Көкбұлақ, Кемербастау, Көлбастау, Кекілікбастау және т.б. Қазығұрт
топонимиясында өсімдік атауларымен байланысты төмендегідей жалқы
географиялық есімдер бар: Алмалы, Бадам, Бүлдіргенді бұлақ, Доланалы сай,
Жалғыз долана, Жалғыз тал, Жүзімдік, Көкжаңғақ, Кәтіреңкі әулие,
Қауынбайсай, Пиязды, Талдыбұлақ, Қызылтал, Жиделі, Сарыалма т.б.
Қазығұрт аймақтық топонимиясында осы өңірде өсетін мынадай өсімдік
атаулары кездеседі: бүлдірген, жаңғақ, алма, кәтіреңкі, күріш, терек,
жүзім, бадам, пияз, тұт , тал, долана, жиде, ағаш.
Қазығұрт географиялық атауларының құрамында төмендегідей аң, құс, жәндік
аттары кездеседі: теке, қошқар, киік, айғыр, ит, түйе, қозы, шошқа, құндыз,
жылан, доңыз, лашын, кекілік, көбелек т.б.
Тау теке, жабайы ешкі таралу ареалдарын көрсететін Қазығұрт
топонимиясында (оронимиясында) мынадай оронимдер кездесті: Азартеке,
Текесу, Текеқамау, Ешкілі (Әлімтаудың бұрынғы аты), Дегерес (моңғол тілінде
жабайы ешкі).
Қазығұрт өңірінде жылан сөзімен байланысты топонимдер бар: Жыландыбұлақ,
Жыланды, Жылан ордасы. Құрамында жылан сөзі бар топонимдер аталған
географиялық нысандарда жыланның бар екенін аңғартады. Кейбір тауларда
немесе терең сайларда жыландардың ордасы да кездеседі. Жергілікті тұрғындар
ордалы жерлерді қасиет тұтып, жыландарға тимейді.
Қазығұрт өңірінде кездесетін үй жануарлары атауларына байланысты
топонимдерді бір бөлек лексика-семантикалық топқа жатқызуға болады. Олардың
құрамында үй жануарларының мына тәрізді атаулары кездеседі: бие, айғыр,
түйе, нар, теке, қозы, қошқар, ит, ешкі т.б.
1.2 Аймақ топонимиясы қалыптасуының тарихи негіздері. Аймақтық
топонимиялық жүйенің өзіндік келбетін қалыптастыратын алғышарттар ретінде
ықпал ететін сол өңірдің физикалық-географиялық жағдайларымен қоса сол
өлкеде орын алған ел тарихы мен жер тарихының рөлі аймақтық топонимдерді
қалыптастырудағы орны өте зор және маңызды.
Ықылым замандардағы бастапқы географиялық атаулар мен географиялық
терминдердің фономорфологиялық тұлғасын Қазығұрт өңіріне қатысты
топонимдері құрамында кездескеннің өзінде дәл келтіру (реконструкциялау)
мүмкін емес сияқты. Дегенмен, алғашқы немесе бастапқы географиялық
атаулардың сипаты мен көрінісі фоносемантикалық (имитатив) теориясы
тұрғысынан түсіндірілуі ықтимал. Г.Е.Корниловтың болжауынша алғашқы тіл
(тілдер) имитативтік (идефондық) сипатқа ие болған. Идеофон және солардан
құралған имитативтер аталған нысанның дыбыс бейнелеушісі (дыбыс
символикалық) сипатта түрлі ерекшеліктерін өз тұлғасында көрсете білген.
Алғашқы (бастапқы) сөздердің осындай қасиеті ностратикалық тілдерде өз
көрінісін тапқан.
Қазығұрт аймақтық топонимиясындағы өте көне географиялық есімдердің бірі
– Өгем (өзен және тау аты). Тау аты Өгем өзені атымен қойылған топонимияда
бұл белгілі заңдылық және де гем (кем) терминінің ежелгі (көне) мағынасы
өзен (су) гем (кем, хем, кам) гидрографиялық термині тұңғыс-манжұр,
финн-угор, үнді-еуропа, моңғол, түркі тілдерінде және Азия, Сібір, Еуропа,
Моңғолия, Тува т.б. жерлерде кездеседі [7, 653 б.] Осыған қарағанда, Өгем
атауы ең көне ностратикалық фоносемантикалық (имитативтік) сипаты бар
атау болуы мүмкін.
Қазығұрт өңірі жер-су аттарына қатысты өте көне тарих парақтары
сақталмағанымен, жергілікті халық жадында, танымында өзіндік, тарихи сипаты
бар топонимикалық атаулардың бүгінге дейін жеткен жағдайы бар. Мәселен,
осындай деректерді осы өлкенің тұрғыны, шежіреші Зайыр Сәдібекұлы
Қаржанидің Шежіре шеңбері кітабынан кездестіруге болады: Геродотқа
дейінгі тағы бір әйгілі грек тарихшысы Кіші Азиядан шыққан Милеттік
Гекетейдің жазбасы бойынша, Тұрбат қыстағына жақын маңайда б.з.б. V ғасырда
үлкен сақтардың Парикан деген хандығы дәуірлеп тұрған. Оның ордасының
тамтығы осы күнге дейін төбе-төбе болып, қалың топырақ астында жатыр. Ол:
Үлкен Ақпарақ, Орта Ақпарақ және Кіші Ақпарақ делінеді,– дейді бір шежіре
дерегінде.
Қазығұрт өңірі төрінде өте ерте замандарда сақ дәуірі болып өткен.
Тарихшы ғалымдардың пікірінше б.з.б. VI-II ғасырларда сақ тайпалары осы
жерлерді мекен еткен. Е.Қойшыбаевтың болжауынша: Келес сөзі көне топоним,
өйткені Келес даласы, тарихшылардың дәлелдеуінше, б.з.б. VI-II ғасырларда
сақ тайпаларының мекендеген жері (Г.В.Григорьев). Атаудың түркі-моңғол
тілдері негізіндегі Келе (тіл) сөзінен шықты деген гипотеза онша дөп
келмейді. Келес – көне тайпалар тілінде үлкен кесіртке. Бұл атауды алтайдың
Келес – келу гидронимімен салыстырыңыз. Сөзбе-сөз мағынасы: Кесірткелі,
Кесірткелі өзен мәніндегі атау [8, 256 б.].
Халық танымында сақ дәуірін меңзейтін тағы бір жергілікті атаулар
Ескендір (Александр Македонский) есімімен байланысты. Қазығұрт аймағында
Ескендір төбесі, Ескендір көпірі деген географиялық атаулар бар.
Көне тарихтың деректеріне сүйенсек, жарты әлемді жаулап алған
Александр Македонский сақ елінен жеңіліспен қайтады. Академик В.Струве
Кавказ бен Орта Азия жөніндегі дерекнамалар деген кітабында былай жазады:
Александр Македонскийге қарсы соғыста Орта Азия халқының бостандығын
сақтап қалған Спитаменнің соңғы жорығы туралы Арианның әңгімесіндегі оқиға
сақтардың Ұлы ордасы орналасқан кең даланың құпия сырын толық ашып береді.
Спитамен Соғдианаға жасырын өтіп кетіп, македониялықтарға соққы бергісі
келді, ал Спитаменнің шабуылынан сескенген Александр Соғдианада қыстап
қалды [9, 543 б.].
Қазығұрт өңірі көне замандағы Кангюй мемлекетінің аумағында болған.
Қазығұрт өлкесі – көне қаңлы тайпаларының байырғы мекендерінің бірі,
бүгінде қаңлылардың жиі отыратын жерлері.
Қаңлының көне жұрты мекен еткен сонау Кангюй заманынан бері келе жатқан
ежелгі жер-су атаулары Қазығұрт аймақтық топонимиясында да бар екені даусыз
мәселе.
Қаңлыкангюй дәстүрінің бір көрінісі ретінде қой культін сипаттайтын
Қошқарата топонимін атауға болады.
ҚаңлыКангюй мемлекетінің тарихи дәуірі өткеннен соң, Қазығұрт өңірін
оғыз бен қыпшақ ұлыстары жайлайды.
Қолда бар деректерге қарағанда, Қазығұрт аты алғаш рет ІХ ғасырда
кездеседі. Оғыз бен печенегтер қаңғарлар арасында болған соғысты
бейнелейтін Қорқыт туралы жырда Қазығұрт тау ретінде кездессе, Әбілғазының
Түркі шежіресінде Қазығұрт туралы екі дерек бар. Оның бірі Оғызханның
күңінен туған алты ұлының бірінің аты Қазығұрт болса, екіншісі тау аты
ретінде аталады. 1043 жылы Оғыз ұлысы ыдырап, кейбір тайпалары батысқа
көшкен сәттен бастап, бұл өлкені Қазығұрт халқы деп атай бастағаны туралы
деректер де бар [9, 145 б.].
Оғыз заманындағы Қазығұрт өлкесінің кейбір жер-су атаулары Қорқыт Ата
кітабы деп аталатын көне қолжазбада өз көрінісін береді.
Қорқыт Ата кітабындағы әңгімелердің көбінде оқиға Қаратаудан басталып,
Қазылық тауының баурайында аяқталып жатады.
Ал Басаттың Төбекөзді өлтірген әңгімесінің баяны дейтін тарауында
үңгірде болған оқиға баяндалған. Ал Қазығұрттың үстінде қос үңгір бар. Оның
бірі үлкен, екіншісі шағындау. Кітаптағы оқиғаның көбінде Қаратау негізгі
тірек те, Қазылық тауы қарсы жатқан тау ретінде, кейде Алатау ретінде (Өгем
деп түсіне беру керек) сипатталады. Кітапты түгелдей топтап шықсақ, Қорқыт
Атаның Қазығұртты да өз елі деп санап, оның қыры-сырын жетік білгені
сезіледі [9, 213 б.].
Диссертациялық жұмыста Қазығұрт атауының бірқатар этимологиясының
талдауы келтіріледі. Мәселен, зерттеуші Е.Қойшыбаев атаудың шығу тегін
қаз және құрт этнонимдері негізінде пайда болған десе, С.Бақбергенов
қазы – төреші және құрт – қасқыр тілдік элементтерімен байланыстырады.
Қ.Өмірәлиевтің пікірі бойынша, Қазығұрт атауы бір кездерде Гаргурд,
Гузкурд, Геркурд болып қолданылған: кер – есім түбірімен байланысты. Ал
топонимист А.Әбдірахмановтың пікірінше, кер бөлімі құрылу, бөліну
мағынасын, ал курт сөзі қасқыр мағынасында қолданылған тотемдік ру,
тайпа атынан шыққан дегенді айтады.
Қазығұрт өңірі топонимиясында сол өлке халықтарының ұзақ ғасырлар бойы
қалыптасқан тарихына қатысты түрлі тілдерден енген топонимдер де пайда
болды. Басқа тілдерден енген географиялық атаулар бөгде этностың сол өңірді
жаулап алған себептерінен туындайды және де басқа елдер мен тілдер
арасындағы өзара мәдени, тарихи, сауда-саттық, экономикалық қарым-
қатынасының нәтижесінде пайда болады, жергілікті топонимиялық жүйеге енеді.
Мәселен, Өгем тауының атауындағы -гем кем-ді кейбір зерттеушілер көне
иран терминіне жатқызады. Кей жағдайда ирандық терминдер қазақ тіліне
кеңінен сіңісіп кетіп, өзіндік мағыналық жүктемеге ие болады. Сондай
ирандық терминдердің бірі – сеңгір тік жарқабақты жартас мағынасында
қазақтың халық терминологиясында белгілі. Қаратаудың солтүстік-шығыс
беткейіндегі Қызылсеңгір тауы (786 м.), шындығында да, тауалды жазығымен
тік жартасты беткей жасап жалғасады.
Оңтүстік Қазақстан облысы аумағындағы, соның ішінде Қазығұрт өңіріндегі
сырттан енген атаулар тобына араб тіліндегі лексикалық элементтер де
жатады.
Қазығұрт өңірінде араб басқыншылығымен қатысты топонимдер түгелімен сол
бір кезде пайда болып, тұрақты түрде қатып қалып, ғасырлар бойы өзгермей
қалды деп айту қиын. Басқа тілден қалыптасқан топонимдердің автохтондық
топонимияға енуі ұзақ жылдар, ғасырлар бойы жүреді деп атап көрсеткеніміз
жөн.
Дегенмен, араб тіліндегі кейбір географиялық терминдер мен сөздер
жергілікті, байырғы (автохтондық) топонимияға сіңісіп, күні бүгінге келіп
жеткен. Сондай араб географиялық терминдерінің бірі – рабат.
Қазығұрт энцилопедиясында Рабатқа мынадай түсінік берілген: Рабат –
жер аты. Көне ауылдың ежелден келе жатқан аты. Рабат деген ұғым алғашқы
кезде шекарадағы бекініс, соңынан керуен сарай баламасына тең. Тау
қойнауында орналасқан, көк жасыл алқап, Жібек жолының бойы. Осы жерде
әулиелі бекет болған. Ташкентке қарай өткен керуендер бекетке тоқтап,
демалып, көлік ауыстырып, ары қарай жол тартқан [9, 278 б.].
Қазығұрт өңіріндегі жер-су атаулары құрамындағы моңғолдық элементтер үш
кезеңде пайда болуы мүмкін: 1. Болжамды (гипотеза) түрінде айтылған моңғол-
түрік тілдік дәуірде; 2. ХІІІ ғ. Шыңғыс ханның шапқыншылық дәуірімен; 3.
Кейінгі ғасырларда жоңғарлардың шапқыншылық жасауымен байланысты. Сондай
атаулардың бірі – Дегерес (моңғол тілінде жабайы ешкі). Дегенмен,
Қазығұрт өңірінде моңғол тілінен енген топонимдер жоқтың қасы.
Қазығұрт өңірінің аймақтық топонимиясына өте көп те елеулі өзгерістер
енгізген орыс тілінен енген топонимдер болды. Бүкіл Қазақстанға сияқты
Оңтүстік, соның ішінде Қазығұрт өңіріне ХІХ-ХХ ғғ. жүрді. ХІХ ғ. екінші
жартысында орыс шарауаларын жаппай қоныстандыру саясаты іске асырылды.
Кеңес өкіметі дәуірінде ел топонимикасының 90 пайызы өзгеріске
ұшырағанын байқауға болады. Мәселен, 1993 жылға дейін аудан көлемінде бір
ғана В.И. Лениннің есімімен Ленин ауданы, Ленин селосы, Ленин аудандық
кеңесі, Ленин атындағы колхоз, Ленин және Ленин жолы елді мекені, Ленин
алаңы, Ленин көшесі, Ленин орта мектебі, Ленин мектеп-интернаты, Ленин
өсиеті газеті деп аталып келді.
Қазығұрт өңірі топонимиялық жүйесі, көріп отырғанымыздай, ғасырлар бойы
қалыптасып, түрлі тарихи кезең мен дәуірлерде өзгерістерге ұшырап отырған.
Бұл өзгерістер біз қарастырып отырған өлкенің және Оңтүстік, ары барғанда
Қазақстан аумағындағы болып өткен үлкенді-кішілі тарихи процестерге,
оқиғаларға қатысты өрбіді. Яғни өлке тарихының іздері сол өңірдің жер тілі
топонимиясында қалып отырады. Осы тұрғыдан келгенде, шын мәнісінде
топонимия – тарих айнасы.
1.3 Қазығұрт өңірі топонимиясының қалыптасуындағы этномәдени факторлар.
Қазығұрт өңірінің физикалық-географиялық жағдайы мен ерекшеліктері бұл
өлкеде көне замандардан бері көшпелі, жартылай көшпелі түрінде мал өсіру,
түрлі дақылдар шаруашылықтарымен айналысу үшін өте қолайлы болған. Сонымен
қатар бұл өңірде ежелден қала мәдениеті мен өркениеті дамыған әрі ол Ұлы
Жібек жолы бойында орналасқан.
Шаруашылық жүргізудің әр түрі сол шаруашылық саласымен айналысқан
халықтың материалдық және рухани мәдениетіне өз ізін қалдырады, тіпті сол
халықтық мәдениеттің негізі мен алғышарты болып келеді. Халықтың шаруашылық
түрі, материалдық және рухани мәдениеті ұлттың лексикалық жүйесінде
бейнеленеді, ономастикалық сөз қорында өз көрінісін табады.
Көшпелі малшаруашылығының әдіс-тәсілдері қоршаған ортаны, табиғатты
тиімді пайдалануға қатысты қалыптасып, дамыды. Көшпелі малшаруашылығы
географиялық ортамен тығыз байланысты, сол себептен табиғаттың физикалық-
географиялық жағдайлары мен ерекшеліктері қазақ тілінің халықтық
географиялық лексикасында, ұлттық топонимиясында кеңінен және нақты
бейнеленеді. Қазақ халқының табиғат танымы өте жоғары деңгейде болған.
Қазығұрт өңірінің тау жайлаулары кезінде жергілікті елдің
малшаруашылығында кең түрде пайдалынылған. Сондай жайлаулардың қатарында
Ала қысырық аңқи, Аңқи жайлауларын атауға болады. Мәселен, Аңқи – Қазығұрт
тауынан 40-45 шақырым қашықтықта Оңтүстік-батыста созылып жатқан тау
аңғарындағы кең жайлау. Көктем, жаз айларында шөп жамылғысы көрікті,
қызғалдағы құлпырып, шырыш, сасыр, құлқайыры жайқалып, тартып тұрады.
Аймақтық (жергілікті) тіл ерекшеліктерінің бір көрінісі (дерегі) ретінде
Қазығұрт өңірінде жайлау атауы ретінде аңқи сөзі қолданылған.
Көшпелілердің әдетте қыстау маңында арнайы қоршалған ашық немесе жабық
қалқалары бар тастан, ағаштан, қамыстан, шымнан, қидан, шөп-шаламнан
жасалған қоражайлары болған. Шөл және шөлейт аудандары мен таулы
өңірлеріндегі мал қораларының айырмашылықтары едәуір екені байқалады.
Мәселен, Мойынқұм мен Қызылқұм жерінде сексеуілден, тоқылған қамыстан ашық
қоралар салынса, таулы аудандарда тастан тұрғызылған, төбесі жабық қоралар
немесе үңгірлер қоражайлар ретінде пайдаланылған. Осындай тас қоралар
Қазығұрт өңірінде Қазығұрт қорасы, Қазығұрттағы қос үңгір, Жалтыр үңгір,
Айшақора, Тасқора сынды жергілікті топонимдермен аталған.
Мал өсіру ісінде табиғи сулар, су көздері, суаттар үлкен рөл атқарған.
Өзендер мен бұлақтар тау өлкелерінде көп болғандықтан, мал шаруашылығында
сол табиғи суаттар пайдаланылған. Қазығұрт таулы өңірінде табиғи су көздері
– өзендер мен бұлақтар, бастаулар молынан кездеседі: Қотырыза, Ызабұлақ,
Атбұлақ, Ортабұлақ, Жарбастау, Суықбастау, Базарбай бұлақ, Бөрішбұлақ,
Сырлы, Көзді ата бұлағы, Көктөбе бұлағы, Сасықбастау, Күмісбұлақ,
Кезеңбұлақ, Көкбұлақ, Кемербастау, Көлбастау, Кекілікбастау, Қарабастау,
Қызылбұлақ, Қотырбұлақ, Құндыбұлақ, Маржанбұлақ, Молбұлақ, Майбұлақ,
Талдыбұлақ, Тасбастау, Тәттібастау, Тасбұлақ, Терісбұлақ, Ұябұлақ,
Үшбастау, Шарбұлақ, Шошқабұлақ, Бадам, Доңызбұлақ, Борбас, Жалпақсу,
Қаржан, Өгем, Рабат, Ұя т.б.
Қазығұрт аймақ топонимиясында Қарақозы, Нарқұлаған, Ақбура, Ала қысырақ
аңқи, Айғырұшқан, Айғыржыққан, Азартеке, Айғыржар, Биесыймас,
Жылқыбайбұлақ, Итөлген, Қошқарата, Қошқарсойған, Текесу, Түйетас,
Текеқамау, т.б. зоотопонимдер бар. Осы келтірілген мал (төрт түлікке)
атауларына қатысты топонимиялық тізбекте басым көпшілігі жылқы мен қойға
қатысты атаулар. Осы кішкене тізбектің өзінен де қазақ малшаруашылығында
жылқы мен қой түлігінің басты орын алатынын байқауымызға болады.
Қазығұртта құс атауларына байланысты да жер атаулары кездеседі. Мысалы,
Кекілікбастау – су көзі, Лашынхана – биік шың, Бүркітұя – шың, т.б. Бұл
зоонимдік географиялық атаулар Қазығұрт өңірінде аталған құстардың
болғанын, кездесетінін көрсетеді және сонымен бірге осы өңірде құсбегілік,
саятшылық кәсіптің дамығаны жайында да хабардар етеді.
Қазығұрт аймақтық топонимиясында қазақтардың көзбен көру қабілеті
ерекшелігіне негізделген топонимдер жиі кездеседі. Қазығұрт топонимиясында,
мәселен, түске байланысты географиялық атаулар аз емес. Бұлардың құрамында
қара, ақ, қызыл, сары, көк, боз сын есімдері ұшырасады. Бұл түсті
білдіретін сын есімдер әдетте аталған нысанның түсін немесе түрін
білдіреді де, тау, тас, төбе, бұлақ, су, құм, сай т.б. географиялық
нысандарды анықтау үшін қызмет етеді.
Қазығұрт өңірі топонимиясы қалыптастырған этномәдени факторлар қатарына
малшаруашылығымен қоса егін шаруашылық (отырықшылық) факторын да
жатқызуымызға болады.
Егіншілік кәсібіне байланысты топонимдер мен микротопонимдер Қазығұрт
аймақтық топонимиясында кездеседі. Солардың қатарына мынадай топонимдерді
келтіруге болады: Ащы Қарабау, Алмалы, Жиделі, Жеті Зағара, Жүзімдік,
Көкжаңғақ, Қарабау, Құларық, Қауынбайсай, Қызылдиқан, Мүсірәлінің арығы,
Мыңтүп т.б.
Қазығұрт өңірінің ежелден бері қала мәдениетінің орны болғанын
деректейтін археологиялық жәдігерлер мен, әрине, топонимиялық атаулар.
Мәселен, Қазығұрт өңіріндегі Тұрбат елді мекені Қазақстанның көне
қалаларының бірі болып саналады: Тұрбат өңірі ескі қалалардың орны
болатын. Бір кезде Ұлы Жібек жолының дәл төсінде жатқан маңызды қаланың
бірі. Ол көне дәуірдегі бір-біріне жапсарласып жатқан көне қалалардың
шоғырланған орнының бірі болатын [9, 327 б.].
Тарихи жазба деректеріне көз салсақ, көне Қазығұрт өңірінде Газгерд
қаласы болған көрінеді. Х ғасырдың араб географы Кудама Жер салығының
кітабы еңбегінде: Шаш қаласынан Газгердке дейін бес фарсах, ал Газгердтен
Исфиджабқа дейін төрт фарсах, – десе, ортағасырлық араб географы әл-
Махдиси Елдерді танудың ең жақсы бөлінісі деген кітабында: ...Бинкеттен
Анфаран рабадына дейін бір күндік жол, одан Газгердке дейін бір күндік жол,
одан Исфиджабқа дейін бір күндік жол деп жазады Ұлы Жібек жолының
сипаттамасында.
Ұлы Жібек жолында орналасқан Қазығұрт ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
құқығында
ТАСПОЛАТОВ БАҚЫТ ТОҚПОЛАТҰЛЫ
Қазығұрт өңірі топонимиясының этнолингвистикалық сипаты
10.02.02 – қазақ тілі
Филология ғылымдарының кандидаты
ғылыми дәрежесін алу үшін дайындаған диссертация
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
Жұмыс Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитеті
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында орындалды
Ғылыми жетекшісі филология ғылымдарының докторы,
профессор, ҚР ҰҒА академигі
Ә.Т.Қайдар
Ресми оппоненттер филология ғылымдарының докторы
М.Атабаева
филология ғылымдарының
кандидаты
З.Құламанова
Жетекші ұйым Қазақ мемлекеттік қыздар
педагогика университеті
Диссертация 2010 жылы 02 шілдеде сағат 1600-де ҚР БжҒМ Байтұрсынұлы
атындағы Тіл білімі институты жанындағы 10.02.06 – түркі тілдері және
10.02.02 – қазақ тілі мамандықтары бойынша филология ғылымдарының докторы
ғылыми дәрежесін алу үшін диссертация қорғайтын Д 53.38.01 диссертациялық
кеңестің мәжілісінде қорғалады (050010, Алматы қаласы, Құрманғазы көшесі,
29).
Диссертациямен ҚР Білім және ғылым министрлігінің Орталық ғылыми
кітапханасында танысуға болады (050010, Алматы қаласы, Шевченко көшесі,
28).
Автореферат 2010 жылы 02 маусымда таратылды
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, филология
ғылымдарының докторы, профессор Манкеева Ж.А.
ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі қазақ тіл білімінде ұлт, тіл,
мәдениет арақатынастарының, өзара байланысының жаңаша антропоцентристік
парадигмада зерттелуі ономастикалық материалдарды кешенді түрде, яғни қазақ
халқының санасымен, дүниетанымымен, өмір сүрген табиғи ортасымен, ғасырлар
бойы қалыптасқан шаруашылығымен, т.б. тұрғыда қарастыруға үлкен
мүмкіндіктер беріп отыр. Қазақ тіліндегі өте бай ономастикалық қорда, соның
ішіндегі географиялық жалқы есімдер жүйесінде қазақ этносына қатысты орасан
мол этнотанымдық ақпараттар жинақталған. Осындай мол ақпараттық байлықты
антропоцентристік парадигма аясында қарастыру зерттеушілерге қазақ жалқы
есімінің онтологиялық табиғатын, көп қырлы ерекшеліктерін тану мен
сипаттауға жаңа жол ашады.
Антропоөзектік ұстанымда жүргізілетін лингвистикалық зерттеулердің бір
нысаны ретінде қазақ топонимиясының аймақтық (регионалдық) жүйесін
қарастыру белгілі бір шектеулі аймақ – жер-су аттарының сол өңірдің
этномәдени, рухани тарихымен байланысын зерттеу болып табылады. Аймақтық
топонимиялық материалдар сол аймаққа ғана тән лингвотарихи, этномәдени,
этнотанымдық тарихына қатысты және сонымен бірге жалпы қазақ топонимиясына
тән заңдылықтарды айшықтап, аражігін көрсетіп бере алады. Зерттеу
тақырыбының осындай ауқымда таңдалуының өзі диссертациялық жұмыстың
өзектілігін көрсетеді.
Қазығұрт тауы, Қазығұрт атауы қазақ тілі ономастикалық кеңістігіндегі
түркі халқы мәдениетінде айрықша мәнге ие феномендік атау. Қазығұрт –
адамзаттың алтын бесігі, ұлтымыздың бойтұмары десе болады.
Оңтүстік Қазақстан облысының топонимдік жүйесін зерттеуге үш
диссертациялық жұмыс арналған.
Қ.Рысбергенова облыстық шөлейт батыс аудандарының жер-су атауларын
тарихи-лингвистикалық тұрғыдан сипаттаса, Б.Тілеубердиев оның этномәдени
ерекшеліктерін зерттеген.
Ж.Исмаилова облыс топонимдік жүйесінде бір ғасыр аралықта (1905-2005)
болған өзгерістерді салыстырмалы-диахрондық бағытта сипаттаған.
Қазығұрт өңірінің топонимдік жүйесін зерттеудің өзектілігі, біріншіден,
оның таулы, қыратты аймақта орналасуымен, осыған байланысты жергілікті
топонимиканың қапыптасуында табиғи-географиялық фактор алға тартылады. Жер
бедері мен флора, фауна ерекшелігімен айқындалады. Екіншіден, зерттеу
өзектілігін арттыра түсетін басты себеп – Қазығұрт атауының мифологиялық
таным жүйесіне сәйкес ерте заманнан қазақ халқының, жалпы түркі әлемінің
рухани құндылықтар (аксиологиялық) жүйесінен мықтап орын алғандығы. Ал
әріден алатын болсақ, жер бетін топан су басатын әлемдік аңызбен ұштасып,
қазақ жеріндегі адамзат тарихымен ерте кезден сабақтастырып тұрған бірден-
бір мәдени дерек.
Аңыздан туындаған тау төңірегінде көптеген ірілі-ұсақты топоним,
микротопонимдер, тау, төбе, жота, бұлақ, елді мекен атаулары аңызға,
ғажайып әнгімелерге толы. Сондықтан да Қазығұрт аймағы ерекше мәдени,
феномендік шектеулі территория ретінде микротопонимдік аймақ құрайды. Қазақ
ономастикасында микротопонимия мәселесі әлі күнге арнайы зерттеу нысаны
болмағандығын ескерсек, осы жұмыста қазақ микротопонимиясының ғылыми-
теориялық мәселесі алғаш рет қарастырылатындығы да зерттеу өзектілігін
айқындайды.
Жұмыста қарастырылатын және зерттелетін аймақтық топонимдер жиынтығы мен
жүйесінде көрініс беретін қазақ елінің әлеуметтік-рухани тарихы, өмір сүру
жағдайы, шаруашылығы, дүниетанымы, т.б. мәдени мұра құндылықтары санатына
жататындығы жұмыстың өзектілігін айқындай және арттыра түседі.
Зерттеу нысаны – Қазығұрт өңірі аймақтық топонимиялық жүйесінің жер-су,
елді мекен аттары.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты – Қазығұрт
өңірі топонимиясына этнолингвистикалық сипаттама беру. Осы мақсатты орындау
үшін төмендегідей міндеттер белгіленеді:
- Қазығұрт өңірі физика-географиялық жағдайының аймақтық топо-нимиялық
жүйеде бейнеленуін анықтау;
- Қазығұрт аймақтық топонимиясының қалыптасуындағы этномәдени
факторларға сипаттама беру;
- аймақ топонимиясы қалыптасуының тарихи негіздерін айқындау;
- этникалық дүниетанымның Қазығұрт өңірі топонимдеріндегі көрінісін
сипаттау;
- Қазығұрт өлкесі топонимдеріне қатысты аңыз-әпсаналардың этно-танымдық
ерекшеліктерін анықтау;
Қазығұрт феномені мен Қазығұрт прецеденттік топониміне
этнолингвистикалық сипаттама беру.
Зерттеу пәні – Қазығұрт топонимиясының физика-географиялық, тарихи,
этномәдени алғышарттары мен этнотанымдық негіздері.
Зерттеу материалдары. Зерттеу барысында негізгі дереккөздер ретінде
Қазығұрт өңіріне қатысты топонимиялық деректемелер алынды. Топонимдік,
энциклопедиялық сөздіктердегі, картографиялық өнімдер мен әкімшілік-
аумақтың бөлінісі анықтамалардағы топонимдік деректер және көркем әдебиет,
фольклорлық мәтіндер, Қазығұрт өңіріне жеке экспедиция барысында жиналған
мәліметтер пайдаланылды.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Диссертациялық жұмыста сипаттамалы, тарихи-
салыстырмалы, типологиялық, сонымен қоса лексика-семантикалық,
этнолингвистикалық талдау әдістері мен тәсілдері қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері
– белгілі бір өңір топонимдерінің жиынтығы аймақтық топонимиялық жүйе
ретінде алғаш рет арнайы зерттелініп, этнолингвистикалық тұрғыдан
қарастырылды;
– Қазығұрт өңірінің физика-географиялық жағдайларының аймақтық
топонимиялық жүйедегі бейнеленуінің ерекшеліктері анықталды;
– Қазығұрт аймақтық топонимиясының қалыптасуындағы этномәдени
экстралингвистикалық факторлардың рөлі айқындалды және оларға сипаттама
берілді;
– аймақ топонимиясы қалыптасуының тарихи-хронологиялық негіздері
айқындалды;
– этникалық дүниетаным түрлері мен формаларының Қазығұрт өңірі
топонимиясындағы көріністері сипатталды;
– Қазығұрт өлкесі топонимдеріне қатысты аңыз-әпсаналардың этно-танымдық
ерекшеліктері анықталды;
– Қазығұрт феномені мен Қазығұрт прецеденттік топониміне этно-
лингвистикалық талдау жасалынып, сипаттама берілді.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық мәні. Диссертациялық
жұмыстың ғылыми нәтижелері мен қорытындылары өз деңгейінде қазақ
топонимикасы, қазақ ономастика теориясы бойынша жаңа пайымдаулар мен
шешімдер жасауға мүмкіншілік береді. Кешенді және пәнаралық тұрғыдан
зерттелетін аймақтық топонимиялық материалдармен деректелетін болашақ
зерттеу жұмыстарына осы ғылыми еңбектің кейбір теориялық ұстанымдары мен
қисындары белгілі дәрежеде негіз бола алады. Зерттеу нәтижелері мен
тұжырымдары қазақ этнолингвистикасы, ономастикасы, топонимиясы,
лингвогеографиясына қатысты кейбір теориялық мәселелерді шешуде өз
деңгейінде үлес қосады.
Диссертацияның нәтижелерін және кейбір материалдарын жоғары оқу
орындарында арнайы оқытылатын лексикология, этнолингвистика, когнитивтік
лингвистика, этнология, ономастика, топонимика пәндері бойынша оқулықтар
мен оқу құралдарын жазуда, теориялық курстар мен арнайы семинарларда
пайдалануға, сондай-ақ лексикографиялық тәжірибеде қолдануға болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар
– аймақтық топонимияны тілдік (топонимиялық) жүйе ретінде
қалыптастыратын және алғышарттары болып табылатындар: физика-географиялық,
тарихи-хронологиялық және этномәдени факторлар;
– жергілікті табиғат ерекшеліктерінен көрініс беретін аймақ топонимдері
мен микротопонимдері және өңірде орын алған этногенездік, тарихи,
әлеуметтік, шаруашылық үрдістер мен құбылыстардың нәтижесінде қалыптасқан
географиялық атаулар бірнеше этнотанымдық стратиграфиялық қабаттарды
құрайды;
– Қазығұрт өңірі топонимиясының лингвоменталды (этнотанымдық) кеңістігі
мифтік (мифологиялық), тарихи-топонимиялық қабаттар негізінде қалыптасқан;
– Қазығұрт өңірі топонимиясының этнотанымдық жүйесін арғықазақ
(пратүркілік) мифологиясына тән тас, үңгір, ағаш, тау ежелгі наным-
сенімдері, ислам дінімен байланысты сопылар мен әулиелер культі және өңір
батырлары мен тарихи тұлғаларға қатысты ұғымдар мен түсініктер құрайды.
– аймақтық топонимияның этноменталды ерекшеліктері мен сипатына арқау
мен негіз болған тарихи-топонимиялық, жалпы топонимиялық, діни-мифологиялық
аңыздар мен әпсаналар;
– Қазығұрт феномені қазақ мәдени кеңістігінде рухани эталон, әулиеліктің
(киеліктің) бір метафорасы мен символы ретінде танылады; бұл феноменнің
және оған қатысты Қазығұрт прецеденттік топонимнің мәдени-философиялық,
тарихи-танымдық, діни, идеологиялық және аксиологиялық мәні өте жоғары.
Зерттеу жұмысының талқылануы мен жариялануы. Зерттеу жұмысының негізгі
мазмұны мен нәтижелері Әуезов оқулары-5: Қазақстанда гуманитарлық
ілімдердің дамуы: ізденістер, даму перспективалары мен бағыттары атты
халықарарлық ғылыми-практикалық конференцияда (Шымкент, 2006), Ж.Баласағұн
атындағы Қырғыз Ұлттық университетінің Жарчы журналында (Бішкек, 2006),
Мемлекеттік тіл саясаты: терминология, аударматану, ресми құжат тілі атты
халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда (Алматы, 2007), Қазақ тілінің
лексикология, лексикография, фольклортану мен көркем аударма мәселелері:
қалыптасуы, дамуы мен болашағы атты халықаралық ғылыми-теориялық
конференцияда (Алматы, 2007), Қазақ тіл білімі мен түркітану мәселелері
атты халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда (Алматы, 2007), М.Әуезов –
жаңа дәуір данышпаны атты Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияда
(Шымкент, 2007); Әуезов оқулары – 7: М.Әуезов және қазақтанудың өзекті
мәселелері атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияда (Шымкент,
2008), Әуезов оқулары – 8: М.Әуезов және қазақтанудың өзекті мәселелері
атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияда, Этнос және тіл атты
халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда (Алматы, 2009), сондай-ақ ҚР
БжҒМ А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты жанындағы Лингвистикалық
жұма атты ғылыми-әдістемелік лингвистикалық семинарда (2008 ж.) баяндалды.
ҚР БжҒМ Білім және ғылым саласындағы қадағалау және аттестаттау бақылау
комитеті бекіткен тізімдегі республикалық ғылыми басылымдар мен жинақтарда
диссертация тақырыбына сәйкес 3 мақала жарияланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
Кіріспеде диссертация тақырыбының өзектілігі, жұмыстың мақсаты мен
міндеттері, ғылыми жаңалығы, зерттеу әдістері, сарапталуы және қорғауға
ұсынылатын тұжырымдар айқындалып көрсетілді.
Бірінші тарау “Қазығұрт өңіріндегі топонимиялық жүйенің қалыптасуының
физикалық-географиялық, тарихи, этномәдени алғышарттары” деп аталады. Бұл
тақырып үш тараушада сараланған.
Кез келген аймақтың (аумақтың, регионның, өңірдің, өлкенің) топонимиялық
жүйесі ғасырлар бойы қалыптасқан: аймақтың табиғат жағдайларын, сол өлкені
мекендеген халықтың көне және жаңа тарихын өн бойында сақтаған, ұлттың
материалдық және рухани мәдениеттерінен көрініс бере алатын көптеген жалқы
географиялық есімдер жиынтығы, кешені болып келеді.
Аймақтық топонимиялық жүйе ұлттық топонимиялық жүйенің құрамдас бөлігі,
сонымен қатар өзіндік аймақтық өзгешіліктері бар жүйелік топонимикалық
құрылым болып табылады. Топонимиялық аймақтың межелері әкімшілік-
экономикалық аумақтық межелерімен сәйкес келмеуі мүмкін, бірақ әкімшілік-
экономикалық құрылыстың тарихи, саяси, шаруашылық, этномәдени факторлары
аймақтық топонимиялық жүйені сипаттауда назарға алынады. Сонымен қатар
жергілікті тіл ерекшеліктерінің де аймаққа қатысы ескерілмек [1, 44 б.].
Біздің пікірімізше, белгілі бір аудан аумағындағы топонимдер жиынтығы
аймақтық топонимиялық жүйесін құра алады, себебі кейбір аудан (барлығы
емес) топонимиясы сол алғышарттар мен олардың топонимиялық көріністерінің
байланысын аймақтық деңгейде паш етеді. Басқаша айтқанда, аймақтық сипат
сол аудан көлеміндегі топонимиялық жүйеге тән, демек, аудан топонимиясы
басқа аудандар, басқа өңірлер, өлкелер топонимиясынан өзгеше, өзіндік
ерекшеліктерге ие.
Кіші аймақтық топонимияның тағы бір ерекшелігі – аудан тіпті белгілі бір
ауыл әкімшілік (ұжымшар) территориясы көлемінде микротопонимдік жүйе құра
алатындығы.
Микротопонимдерге тән тағы бір басты өзгешелігі – белгілі бір аса
көлемді емес (шектеулі) аймақтың аудан, ауыл (ауыл іші немесе маңайы)
микротопонимдік жүйесінде болуы. Осыған байланысты микротопоним шартты
түрде азғана адамдарға мәлім, уәжділігі жергілікті тұрғындарға ғана белгілі
және ұсақ нысан (объект) атауы ретінде карталарда белгіленбеген.
Микротопонимдердің осындай сипаттары кіші аймақ (аудан) топонимдерге, яғни
аудан аймақтық топонимиялық жүйе бірліктеріне тән деп айта аламыз.
1.1 Қазығұрт өңірі физикалық-географиялық жағдайының аймақтық
топонимиялық жүйеде бейнеленуі. Қазығұрт өңірі топонимиясының өзіндік, яғни
аймақтық кейпін қалыптастырудағы географиялық фактордың мәні мен маңызы
ерекше.
Қазығұрт өңірі Оңтүстік Қазақстан облысының таулы аймақтарына жатады,
сол себепті тауалды, таулы ландшафттарының физикалық-географиялық
жағдайлары аймақтық топонимдер мен микротопонимдердің бірқатарында өз
көрінісін тапқан.
Жер бедерінің сипаты және ерекшеліктері Қазығұрт өңірі оронимиясында
өзіндік белгілері бар. Қазақ тіліндегі көптеген оронимдер орографиялық
терминдер арқылы жасалады. Мәселен, биік орографиялық нысанды атайтын тау
термині арқылы Қазығұрт аймақтық топонимиясында Әлімтау мен Қаржантау
оронимдері құралған.
Қазығұрт өңірі топонимиясында төбе термині арқылы жасалған орографиялық
нысандар: Алтынтөбе, Әбдірәсіл төбе, Бекзаттөбе, Жаумен төбе, Көктөбе,
Қытайтөбе, Төрткүлтөбе т.б.
Төбе термині арқылы жасалған орографиялық нысандардың физикалық-
географиялық сипаттары аталмыш терминнің алдында тұрған анықтауыш сөздермен
көрсетіледі.
Қазақ оронимиясында қолданылатын бел халықтық географиялық термині
Қазығұрт аймақтық топонимиясында тау жоталарындағы кең асу мағынасына ие.
Алайда кейбір оронимиялық атауларда аталмыш термин аса биік емес
орографиялық нысандарды атау үшін де қолданылады. Қазығұрт топонимиясында
(оронимиясында) Беласар, Бел, Көкібел атаулары кездеседі.
Кейбір халықтық географиялық терминдер жергілікті жер ерекшелігіне қарай
семантикалық ығысуға ұшырайтындығы дәлелденді [2].
Қазығұрт аймақтық топонимиясында ұшырасатын, жер бедерінің
ерекшеліктерін айқындайтын оронимдер құрамында тас орографиялық термині де
қолданылады. Сондай оронимдер қатарында Күйеутас, Келіншектас, Түсіктас,
Тесіктас, Айнатас, Үйтас, Адам тас, Ата тас, Ана тас, Бесіктас, Емдік тас,
Керегетас, Қаратас, Монтайтас, Түйетас, Тұғыртас, Шілде тас сынды атаулар.
Құрамында тас термині бар оронимиялық атаулар айрықша көрініп тұратын жеке
тастарға немесе қатты жыныстардан тұратын қалдық тауларға, төбелерге
қатысты қойылған. Тас термині алдындағы анықтауыш сөздер орографиялық
нысанның пішінін, түсін айғақтайды немесе ұқсату негізінде қойылады.
Осындай оронимдердің кейбір анықтауыш сөздері елеулі этнолингвистикалық
ақпараттарға ие.
Қазығұрт топонимиясында кен, қазба байлықтарға қатысты атаулар
кездеседі: Көмірлісай, Алтынтөбе, Алтынтыққан, Алтынарық, Күмісбұлақ т.б.
Ежелгі замандардан бері (б.з.д. ІІ мыңжылдықтардан бастап) Орталық
Қазақстан (Жезқазған) мен Оңтүстік Қазақстан (таулы аймақтар) өңірлерінде
кен, металлургия орындары болған, зергерлік өнер дамыған. Академик
Ә.Марғұланның пікірінше, кейбір көне атаулар геологиялық барлау
жұмыстарында қосымша дереккөзі бола алады. Мәселен, Алтынтөбе, Алтынқазған,
Мыңшұқыр, Шұрық, Кентөбе, Кеншоқы, Көктас сияқты топонимдер бұл өңірде
ежелгі кен өндіру ісінің өркендегенінен хабар береді [3].
Қазығұрт өңірі топонимиясында алтын сөзімен байланысты Алтынарық,
Алтынтөбе, Алтынтыққан атаулары бар. Жергілікті тұрғындар осы атаулардың
мағынасын, шығу себептерін көне кен орындарымен байланыстырмайды, кейбір
топонимдердің этимологиясы халықтық, яғни жалған болып келеді.
Таулы аймақтар жер бедерінің ерекше көріністерінің бірі – тау
шатқалдарының болуы. Әдетте, тау шатқалдары тар болып келеді, өткел, есік
сипатында кездеседі. Қазақстан топонимиясында тау шатқалдары Қапшағай
(моңғол тілінен енген), дар (дара) (иран (тәжік) тілінен енген), дарбаза
(иран тілінен енген), қақпа терминдерімен беріледі.
Қазығұрт аймақтық топонимиясында Қақпақ – өзен аты, Қақпақ – ауыл аты,
Қақпақ тас-тау қойнауындағы жер (тас) аты бар. Біздің ойымызша, таудың тар
шатқалын меңзейтін қақпа термині өзен, ауыл аттарына негіз болған, яғни
шатқал аты транстопонимизацияға ұшыраған.
Таулы аймақтардың (ландшафттардың) тағы бір көрінісі – үңгірлер.
Үңгірлер әдетте тау баурайларында, биіктерінде, шатқалдарында орналасады.
Үңгір термині арқылы құралған спелеонимдер дара бір лексика-семантикалық
топ құрайды, демек, Қазығұрт өңірі таулы ландшафттарының ерекшелігін
бейнелейді.
Қазығұрт аймақтық топонимиясында аз болса да, саз термині арқылы
жасалған топонимдер кездеседі: Тортасаз, Сопбексазы ауыл аттары.
Аймақтық топонимиялық жүйесінде географиялық ортаның жергілікті
ерекшеліктерінен мағлұмат беретін және белгілі бір өңір топонимиясының
тілдік сырларын ашатын борбас (Борбас) сынды халықтық географиялық
терминдер мен топонимдер (микротопонимдер) болып табылады. Осы жайт,
әсіресе, аймақтық микротопонимдерге тән. Өйткені көп жағдайда тек
микротопонимдер ғана тарихи географияның бізге белгісіз деректерін, баяғыда
ұмыт болған жергілікті географиялық терминдерді, сөз жасалудың көне
үлгілерін бойында сақтап, осы кезге дейін жеткізеді [4].
Мәселен, Қазығұрт өңірі микротопонимиясында аңқи деген жергілікті
географиялық термин кездеседі. Оның семантикалық уәжділігі ұмыт болған,
табиғи географиялық негіздері аңғарылмайды, сол себепті бұл термин (осы
термин арқылы жасалған топоним) халықтық, яғни жалған этимологияға
ұшыраған.
Ала қысырақ аңқи – Рабат ауыл әкімшілігі Аманкелді бөлімшесінде он
шақырымдай батысындағы жер атауы. Жергілікті тұрғындардың айтуынша, бұл
микротопонимнің этимологиясы былай түсіндіріледі: Қатты қыста болған жұтта
барлық жылқысынан айырылған бай аңқиып тұрған ала қысыр байталын көрген
екен. Сол жер осы уақытқа дейін Ала қысырақ аңқи деп аталады.
Қазығұрт микротопонимиясында осы терминмен байланысты тағы бір атау
кездесті – Аңқи-Ыза бұлақ.
Эндемикалық түрде, яғни басқа жерде кездеспейтін жергілікті географиялық
терминдер заңды түрде диалект сөздері болып келеді. Қазақ тілінің
диалектологиялық сөздігінде аңқи сөзі ұшыраспады, бірақ осы сөзбен түбірлес
келетін географиялық мағынасы бар аң сөзі Сайрам, Қызылқұм аудандарында: 1.
шұңқыр, жыра жер; 2. Түлкібас ауданында, аңыз жер, егіндік жердің орны
мағыналарында қолданылады екен [5, 80 б.].
Аңқи жергілікті халықтық географиялық терминімен тағы бір түбірлес
географиялық апеллятив-термин – аңғар.
Сонымен, аңқи терминімен түбірлес болып келетін аң, аңғар сөздерінің
ортақ мағынасы мен құраушы семантикалық компоненттері тау аралығындағы
аңғарды, сайды, кең шатқалды, тау жайлауын меңзейді (тау жайлаулары,
әдетте, тау бөктеріне ұласатын тау етегіндегі немесе тау биігіндегі
қыраттармен қоршалған алқаптардағы жайлаулар). Аңқи термині және оронимдік
атау, міне, осы мағыналарда қолданылған болуы керек деп топшылауға болады.
Уақыт өте аңқи термині семантикалық редукцияға, десемантизацияға ұшыраған,
бұрынғы (бастапқы) мағынасы ұмытылған және де басқа сөзге (аңқиға)
ұқсатылып, халықтық (жалған) этимологияға ие болған.
Сонымен, аңқи таулы жайлауды атайтын термин (топонимі), болатын болса,
анықтауыш сөз қысырақ сол жайлаудың сипатын, ерекшелігін көрсетуі керек.
Демек, аңқи жайлау аты қысырақ сөзімен тіркескенде тың, соны, малдың
тісі тимеген мағынадағы жайлау аты болғаны (қысырақ жайлау). Қазақ тілінде
жайлау терминологиясы өте дамыған. Тілші-ғалым Н.Уәлиев жайлаудың мерзімдік
түрлері мен орналасу жағдайына қарай түрлерінің бірқатар атауларын
көрсетеді: Қанжайлау, Саржайлау, етек жайлау, бөктер жайлау, тер жайлау,
кер жайлау [6, 120 б.]. Ала қысырақ аңқи атауындағы бірінші лексикалық
компонент ала ала-құла түсін немесе үлкен (кең) мағынасында қолдануы
мүмкін (салыстырыңыз: Алатау (үлкен, биік тау).
Қазығұрт аймақтық топонимиясында кең тараған географиялық атаулардың
түрі – бұлақ аттары. Оның себебі тау бөктерлері мен тауалды жазықтарында
табиғи су көздері, бұлақтар молынан шоғырланады. Бұлақтардың таралу ареалы
ландшафт ерекшелігіне, жердің физикалық-географиялық жағдайына байланысты
болып келеді.
Бұлақ термині арқылы құралған микрогидронимиялық аймақтық атаулардың
біразына қатысты ақпар диссертацияда берілді. Бұлақтар мен бастаулардың
түрлі сипаттарын төменде берілген атаулардан да байқауымызға болады: Алты
бұлақ, Ащы бұлақ, Бүлдіргенді бұлақ, Бөрішбұлақ, Басқыбұлақ, Дайрабайбұлақ,
Жарбастау, Жылы бұлақ, Жылысу, Жалғызбастау, Жамау бұлағы, Жыландыбұлақ,
Ембұлақ, Есбұлақ, Көмешбұлақ, Көздіката бұлағы, Күмісбұлақ, Кезенбұлақ,
Көкбұлақ, Кемербастау, Көлбастау, Кекілікбастау және т.б. Қазығұрт
топонимиясында өсімдік атауларымен байланысты төмендегідей жалқы
географиялық есімдер бар: Алмалы, Бадам, Бүлдіргенді бұлақ, Доланалы сай,
Жалғыз долана, Жалғыз тал, Жүзімдік, Көкжаңғақ, Кәтіреңкі әулие,
Қауынбайсай, Пиязды, Талдыбұлақ, Қызылтал, Жиделі, Сарыалма т.б.
Қазығұрт аймақтық топонимиясында осы өңірде өсетін мынадай өсімдік
атаулары кездеседі: бүлдірген, жаңғақ, алма, кәтіреңкі, күріш, терек,
жүзім, бадам, пияз, тұт , тал, долана, жиде, ағаш.
Қазығұрт географиялық атауларының құрамында төмендегідей аң, құс, жәндік
аттары кездеседі: теке, қошқар, киік, айғыр, ит, түйе, қозы, шошқа, құндыз,
жылан, доңыз, лашын, кекілік, көбелек т.б.
Тау теке, жабайы ешкі таралу ареалдарын көрсететін Қазығұрт
топонимиясында (оронимиясында) мынадай оронимдер кездесті: Азартеке,
Текесу, Текеқамау, Ешкілі (Әлімтаудың бұрынғы аты), Дегерес (моңғол тілінде
жабайы ешкі).
Қазығұрт өңірінде жылан сөзімен байланысты топонимдер бар: Жыландыбұлақ,
Жыланды, Жылан ордасы. Құрамында жылан сөзі бар топонимдер аталған
географиялық нысандарда жыланның бар екенін аңғартады. Кейбір тауларда
немесе терең сайларда жыландардың ордасы да кездеседі. Жергілікті тұрғындар
ордалы жерлерді қасиет тұтып, жыландарға тимейді.
Қазығұрт өңірінде кездесетін үй жануарлары атауларына байланысты
топонимдерді бір бөлек лексика-семантикалық топқа жатқызуға болады. Олардың
құрамында үй жануарларының мына тәрізді атаулары кездеседі: бие, айғыр,
түйе, нар, теке, қозы, қошқар, ит, ешкі т.б.
1.2 Аймақ топонимиясы қалыптасуының тарихи негіздері. Аймақтық
топонимиялық жүйенің өзіндік келбетін қалыптастыратын алғышарттар ретінде
ықпал ететін сол өңірдің физикалық-географиялық жағдайларымен қоса сол
өлкеде орын алған ел тарихы мен жер тарихының рөлі аймақтық топонимдерді
қалыптастырудағы орны өте зор және маңызды.
Ықылым замандардағы бастапқы географиялық атаулар мен географиялық
терминдердің фономорфологиялық тұлғасын Қазығұрт өңіріне қатысты
топонимдері құрамында кездескеннің өзінде дәл келтіру (реконструкциялау)
мүмкін емес сияқты. Дегенмен, алғашқы немесе бастапқы географиялық
атаулардың сипаты мен көрінісі фоносемантикалық (имитатив) теориясы
тұрғысынан түсіндірілуі ықтимал. Г.Е.Корниловтың болжауынша алғашқы тіл
(тілдер) имитативтік (идефондық) сипатқа ие болған. Идеофон және солардан
құралған имитативтер аталған нысанның дыбыс бейнелеушісі (дыбыс
символикалық) сипатта түрлі ерекшеліктерін өз тұлғасында көрсете білген.
Алғашқы (бастапқы) сөздердің осындай қасиеті ностратикалық тілдерде өз
көрінісін тапқан.
Қазығұрт аймақтық топонимиясындағы өте көне географиялық есімдердің бірі
– Өгем (өзен және тау аты). Тау аты Өгем өзені атымен қойылған топонимияда
бұл белгілі заңдылық және де гем (кем) терминінің ежелгі (көне) мағынасы
өзен (су) гем (кем, хем, кам) гидрографиялық термині тұңғыс-манжұр,
финн-угор, үнді-еуропа, моңғол, түркі тілдерінде және Азия, Сібір, Еуропа,
Моңғолия, Тува т.б. жерлерде кездеседі [7, 653 б.] Осыған қарағанда, Өгем
атауы ең көне ностратикалық фоносемантикалық (имитативтік) сипаты бар
атау болуы мүмкін.
Қазығұрт өңірі жер-су аттарына қатысты өте көне тарих парақтары
сақталмағанымен, жергілікті халық жадында, танымында өзіндік, тарихи сипаты
бар топонимикалық атаулардың бүгінге дейін жеткен жағдайы бар. Мәселен,
осындай деректерді осы өлкенің тұрғыны, шежіреші Зайыр Сәдібекұлы
Қаржанидің Шежіре шеңбері кітабынан кездестіруге болады: Геродотқа
дейінгі тағы бір әйгілі грек тарихшысы Кіші Азиядан шыққан Милеттік
Гекетейдің жазбасы бойынша, Тұрбат қыстағына жақын маңайда б.з.б. V ғасырда
үлкен сақтардың Парикан деген хандығы дәуірлеп тұрған. Оның ордасының
тамтығы осы күнге дейін төбе-төбе болып, қалың топырақ астында жатыр. Ол:
Үлкен Ақпарақ, Орта Ақпарақ және Кіші Ақпарақ делінеді,– дейді бір шежіре
дерегінде.
Қазығұрт өңірі төрінде өте ерте замандарда сақ дәуірі болып өткен.
Тарихшы ғалымдардың пікірінше б.з.б. VI-II ғасырларда сақ тайпалары осы
жерлерді мекен еткен. Е.Қойшыбаевтың болжауынша: Келес сөзі көне топоним,
өйткені Келес даласы, тарихшылардың дәлелдеуінше, б.з.б. VI-II ғасырларда
сақ тайпаларының мекендеген жері (Г.В.Григорьев). Атаудың түркі-моңғол
тілдері негізіндегі Келе (тіл) сөзінен шықты деген гипотеза онша дөп
келмейді. Келес – көне тайпалар тілінде үлкен кесіртке. Бұл атауды алтайдың
Келес – келу гидронимімен салыстырыңыз. Сөзбе-сөз мағынасы: Кесірткелі,
Кесірткелі өзен мәніндегі атау [8, 256 б.].
Халық танымында сақ дәуірін меңзейтін тағы бір жергілікті атаулар
Ескендір (Александр Македонский) есімімен байланысты. Қазығұрт аймағында
Ескендір төбесі, Ескендір көпірі деген географиялық атаулар бар.
Көне тарихтың деректеріне сүйенсек, жарты әлемді жаулап алған
Александр Македонский сақ елінен жеңіліспен қайтады. Академик В.Струве
Кавказ бен Орта Азия жөніндегі дерекнамалар деген кітабында былай жазады:
Александр Македонскийге қарсы соғыста Орта Азия халқының бостандығын
сақтап қалған Спитаменнің соңғы жорығы туралы Арианның әңгімесіндегі оқиға
сақтардың Ұлы ордасы орналасқан кең даланың құпия сырын толық ашып береді.
Спитамен Соғдианаға жасырын өтіп кетіп, македониялықтарға соққы бергісі
келді, ал Спитаменнің шабуылынан сескенген Александр Соғдианада қыстап
қалды [9, 543 б.].
Қазығұрт өңірі көне замандағы Кангюй мемлекетінің аумағында болған.
Қазығұрт өлкесі – көне қаңлы тайпаларының байырғы мекендерінің бірі,
бүгінде қаңлылардың жиі отыратын жерлері.
Қаңлының көне жұрты мекен еткен сонау Кангюй заманынан бері келе жатқан
ежелгі жер-су атаулары Қазығұрт аймақтық топонимиясында да бар екені даусыз
мәселе.
Қаңлыкангюй дәстүрінің бір көрінісі ретінде қой культін сипаттайтын
Қошқарата топонимін атауға болады.
ҚаңлыКангюй мемлекетінің тарихи дәуірі өткеннен соң, Қазығұрт өңірін
оғыз бен қыпшақ ұлыстары жайлайды.
Қолда бар деректерге қарағанда, Қазығұрт аты алғаш рет ІХ ғасырда
кездеседі. Оғыз бен печенегтер қаңғарлар арасында болған соғысты
бейнелейтін Қорқыт туралы жырда Қазығұрт тау ретінде кездессе, Әбілғазының
Түркі шежіресінде Қазығұрт туралы екі дерек бар. Оның бірі Оғызханның
күңінен туған алты ұлының бірінің аты Қазығұрт болса, екіншісі тау аты
ретінде аталады. 1043 жылы Оғыз ұлысы ыдырап, кейбір тайпалары батысқа
көшкен сәттен бастап, бұл өлкені Қазығұрт халқы деп атай бастағаны туралы
деректер де бар [9, 145 б.].
Оғыз заманындағы Қазығұрт өлкесінің кейбір жер-су атаулары Қорқыт Ата
кітабы деп аталатын көне қолжазбада өз көрінісін береді.
Қорқыт Ата кітабындағы әңгімелердің көбінде оқиға Қаратаудан басталып,
Қазылық тауының баурайында аяқталып жатады.
Ал Басаттың Төбекөзді өлтірген әңгімесінің баяны дейтін тарауында
үңгірде болған оқиға баяндалған. Ал Қазығұрттың үстінде қос үңгір бар. Оның
бірі үлкен, екіншісі шағындау. Кітаптағы оқиғаның көбінде Қаратау негізгі
тірек те, Қазылық тауы қарсы жатқан тау ретінде, кейде Алатау ретінде (Өгем
деп түсіне беру керек) сипатталады. Кітапты түгелдей топтап шықсақ, Қорқыт
Атаның Қазығұртты да өз елі деп санап, оның қыры-сырын жетік білгені
сезіледі [9, 213 б.].
Диссертациялық жұмыста Қазығұрт атауының бірқатар этимологиясының
талдауы келтіріледі. Мәселен, зерттеуші Е.Қойшыбаев атаудың шығу тегін
қаз және құрт этнонимдері негізінде пайда болған десе, С.Бақбергенов
қазы – төреші және құрт – қасқыр тілдік элементтерімен байланыстырады.
Қ.Өмірәлиевтің пікірі бойынша, Қазығұрт атауы бір кездерде Гаргурд,
Гузкурд, Геркурд болып қолданылған: кер – есім түбірімен байланысты. Ал
топонимист А.Әбдірахмановтың пікірінше, кер бөлімі құрылу, бөліну
мағынасын, ал курт сөзі қасқыр мағынасында қолданылған тотемдік ру,
тайпа атынан шыққан дегенді айтады.
Қазығұрт өңірі топонимиясында сол өлке халықтарының ұзақ ғасырлар бойы
қалыптасқан тарихына қатысты түрлі тілдерден енген топонимдер де пайда
болды. Басқа тілдерден енген географиялық атаулар бөгде этностың сол өңірді
жаулап алған себептерінен туындайды және де басқа елдер мен тілдер
арасындағы өзара мәдени, тарихи, сауда-саттық, экономикалық қарым-
қатынасының нәтижесінде пайда болады, жергілікті топонимиялық жүйеге енеді.
Мәселен, Өгем тауының атауындағы -гем кем-ді кейбір зерттеушілер көне
иран терминіне жатқызады. Кей жағдайда ирандық терминдер қазақ тіліне
кеңінен сіңісіп кетіп, өзіндік мағыналық жүктемеге ие болады. Сондай
ирандық терминдердің бірі – сеңгір тік жарқабақты жартас мағынасында
қазақтың халық терминологиясында белгілі. Қаратаудың солтүстік-шығыс
беткейіндегі Қызылсеңгір тауы (786 м.), шындығында да, тауалды жазығымен
тік жартасты беткей жасап жалғасады.
Оңтүстік Қазақстан облысы аумағындағы, соның ішінде Қазығұрт өңіріндегі
сырттан енген атаулар тобына араб тіліндегі лексикалық элементтер де
жатады.
Қазығұрт өңірінде араб басқыншылығымен қатысты топонимдер түгелімен сол
бір кезде пайда болып, тұрақты түрде қатып қалып, ғасырлар бойы өзгермей
қалды деп айту қиын. Басқа тілден қалыптасқан топонимдердің автохтондық
топонимияға енуі ұзақ жылдар, ғасырлар бойы жүреді деп атап көрсеткеніміз
жөн.
Дегенмен, араб тіліндегі кейбір географиялық терминдер мен сөздер
жергілікті, байырғы (автохтондық) топонимияға сіңісіп, күні бүгінге келіп
жеткен. Сондай араб географиялық терминдерінің бірі – рабат.
Қазығұрт энцилопедиясында Рабатқа мынадай түсінік берілген: Рабат –
жер аты. Көне ауылдың ежелден келе жатқан аты. Рабат деген ұғым алғашқы
кезде шекарадағы бекініс, соңынан керуен сарай баламасына тең. Тау
қойнауында орналасқан, көк жасыл алқап, Жібек жолының бойы. Осы жерде
әулиелі бекет болған. Ташкентке қарай өткен керуендер бекетке тоқтап,
демалып, көлік ауыстырып, ары қарай жол тартқан [9, 278 б.].
Қазығұрт өңіріндегі жер-су атаулары құрамындағы моңғолдық элементтер үш
кезеңде пайда болуы мүмкін: 1. Болжамды (гипотеза) түрінде айтылған моңғол-
түрік тілдік дәуірде; 2. ХІІІ ғ. Шыңғыс ханның шапқыншылық дәуірімен; 3.
Кейінгі ғасырларда жоңғарлардың шапқыншылық жасауымен байланысты. Сондай
атаулардың бірі – Дегерес (моңғол тілінде жабайы ешкі). Дегенмен,
Қазығұрт өңірінде моңғол тілінен енген топонимдер жоқтың қасы.
Қазығұрт өңірінің аймақтық топонимиясына өте көп те елеулі өзгерістер
енгізген орыс тілінен енген топонимдер болды. Бүкіл Қазақстанға сияқты
Оңтүстік, соның ішінде Қазығұрт өңіріне ХІХ-ХХ ғғ. жүрді. ХІХ ғ. екінші
жартысында орыс шарауаларын жаппай қоныстандыру саясаты іске асырылды.
Кеңес өкіметі дәуірінде ел топонимикасының 90 пайызы өзгеріске
ұшырағанын байқауға болады. Мәселен, 1993 жылға дейін аудан көлемінде бір
ғана В.И. Лениннің есімімен Ленин ауданы, Ленин селосы, Ленин аудандық
кеңесі, Ленин атындағы колхоз, Ленин және Ленин жолы елді мекені, Ленин
алаңы, Ленин көшесі, Ленин орта мектебі, Ленин мектеп-интернаты, Ленин
өсиеті газеті деп аталып келді.
Қазығұрт өңірі топонимиялық жүйесі, көріп отырғанымыздай, ғасырлар бойы
қалыптасып, түрлі тарихи кезең мен дәуірлерде өзгерістерге ұшырап отырған.
Бұл өзгерістер біз қарастырып отырған өлкенің және Оңтүстік, ары барғанда
Қазақстан аумағындағы болып өткен үлкенді-кішілі тарихи процестерге,
оқиғаларға қатысты өрбіді. Яғни өлке тарихының іздері сол өңірдің жер тілі
топонимиясында қалып отырады. Осы тұрғыдан келгенде, шын мәнісінде
топонимия – тарих айнасы.
1.3 Қазығұрт өңірі топонимиясының қалыптасуындағы этномәдени факторлар.
Қазығұрт өңірінің физикалық-географиялық жағдайы мен ерекшеліктері бұл
өлкеде көне замандардан бері көшпелі, жартылай көшпелі түрінде мал өсіру,
түрлі дақылдар шаруашылықтарымен айналысу үшін өте қолайлы болған. Сонымен
қатар бұл өңірде ежелден қала мәдениеті мен өркениеті дамыған әрі ол Ұлы
Жібек жолы бойында орналасқан.
Шаруашылық жүргізудің әр түрі сол шаруашылық саласымен айналысқан
халықтың материалдық және рухани мәдениетіне өз ізін қалдырады, тіпті сол
халықтық мәдениеттің негізі мен алғышарты болып келеді. Халықтың шаруашылық
түрі, материалдық және рухани мәдениеті ұлттың лексикалық жүйесінде
бейнеленеді, ономастикалық сөз қорында өз көрінісін табады.
Көшпелі малшаруашылығының әдіс-тәсілдері қоршаған ортаны, табиғатты
тиімді пайдалануға қатысты қалыптасып, дамыды. Көшпелі малшаруашылығы
географиялық ортамен тығыз байланысты, сол себептен табиғаттың физикалық-
географиялық жағдайлары мен ерекшеліктері қазақ тілінің халықтық
географиялық лексикасында, ұлттық топонимиясында кеңінен және нақты
бейнеленеді. Қазақ халқының табиғат танымы өте жоғары деңгейде болған.
Қазығұрт өңірінің тау жайлаулары кезінде жергілікті елдің
малшаруашылығында кең түрде пайдалынылған. Сондай жайлаулардың қатарында
Ала қысырық аңқи, Аңқи жайлауларын атауға болады. Мәселен, Аңқи – Қазығұрт
тауынан 40-45 шақырым қашықтықта Оңтүстік-батыста созылып жатқан тау
аңғарындағы кең жайлау. Көктем, жаз айларында шөп жамылғысы көрікті,
қызғалдағы құлпырып, шырыш, сасыр, құлқайыры жайқалып, тартып тұрады.
Аймақтық (жергілікті) тіл ерекшеліктерінің бір көрінісі (дерегі) ретінде
Қазығұрт өңірінде жайлау атауы ретінде аңқи сөзі қолданылған.
Көшпелілердің әдетте қыстау маңында арнайы қоршалған ашық немесе жабық
қалқалары бар тастан, ағаштан, қамыстан, шымнан, қидан, шөп-шаламнан
жасалған қоражайлары болған. Шөл және шөлейт аудандары мен таулы
өңірлеріндегі мал қораларының айырмашылықтары едәуір екені байқалады.
Мәселен, Мойынқұм мен Қызылқұм жерінде сексеуілден, тоқылған қамыстан ашық
қоралар салынса, таулы аудандарда тастан тұрғызылған, төбесі жабық қоралар
немесе үңгірлер қоражайлар ретінде пайдаланылған. Осындай тас қоралар
Қазығұрт өңірінде Қазығұрт қорасы, Қазығұрттағы қос үңгір, Жалтыр үңгір,
Айшақора, Тасқора сынды жергілікті топонимдермен аталған.
Мал өсіру ісінде табиғи сулар, су көздері, суаттар үлкен рөл атқарған.
Өзендер мен бұлақтар тау өлкелерінде көп болғандықтан, мал шаруашылығында
сол табиғи суаттар пайдаланылған. Қазығұрт таулы өңірінде табиғи су көздері
– өзендер мен бұлақтар, бастаулар молынан кездеседі: Қотырыза, Ызабұлақ,
Атбұлақ, Ортабұлақ, Жарбастау, Суықбастау, Базарбай бұлақ, Бөрішбұлақ,
Сырлы, Көзді ата бұлағы, Көктөбе бұлағы, Сасықбастау, Күмісбұлақ,
Кезеңбұлақ, Көкбұлақ, Кемербастау, Көлбастау, Кекілікбастау, Қарабастау,
Қызылбұлақ, Қотырбұлақ, Құндыбұлақ, Маржанбұлақ, Молбұлақ, Майбұлақ,
Талдыбұлақ, Тасбастау, Тәттібастау, Тасбұлақ, Терісбұлақ, Ұябұлақ,
Үшбастау, Шарбұлақ, Шошқабұлақ, Бадам, Доңызбұлақ, Борбас, Жалпақсу,
Қаржан, Өгем, Рабат, Ұя т.б.
Қазығұрт аймақ топонимиясында Қарақозы, Нарқұлаған, Ақбура, Ала қысырақ
аңқи, Айғырұшқан, Айғыржыққан, Азартеке, Айғыржар, Биесыймас,
Жылқыбайбұлақ, Итөлген, Қошқарата, Қошқарсойған, Текесу, Түйетас,
Текеқамау, т.б. зоотопонимдер бар. Осы келтірілген мал (төрт түлікке)
атауларына қатысты топонимиялық тізбекте басым көпшілігі жылқы мен қойға
қатысты атаулар. Осы кішкене тізбектің өзінен де қазақ малшаруашылығында
жылқы мен қой түлігінің басты орын алатынын байқауымызға болады.
Қазығұртта құс атауларына байланысты да жер атаулары кездеседі. Мысалы,
Кекілікбастау – су көзі, Лашынхана – биік шың, Бүркітұя – шың, т.б. Бұл
зоонимдік географиялық атаулар Қазығұрт өңірінде аталған құстардың
болғанын, кездесетінін көрсетеді және сонымен бірге осы өңірде құсбегілік,
саятшылық кәсіптің дамығаны жайында да хабардар етеді.
Қазығұрт аймақтық топонимиясында қазақтардың көзбен көру қабілеті
ерекшелігіне негізделген топонимдер жиі кездеседі. Қазығұрт топонимиясында,
мәселен, түске байланысты географиялық атаулар аз емес. Бұлардың құрамында
қара, ақ, қызыл, сары, көк, боз сын есімдері ұшырасады. Бұл түсті
білдіретін сын есімдер әдетте аталған нысанның түсін немесе түрін
білдіреді де, тау, тас, төбе, бұлақ, су, құм, сай т.б. географиялық
нысандарды анықтау үшін қызмет етеді.
Қазығұрт өңірі топонимиясы қалыптастырған этномәдени факторлар қатарына
малшаруашылығымен қоса егін шаруашылық (отырықшылық) факторын да
жатқызуымызға болады.
Егіншілік кәсібіне байланысты топонимдер мен микротопонимдер Қазығұрт
аймақтық топонимиясында кездеседі. Солардың қатарына мынадай топонимдерді
келтіруге болады: Ащы Қарабау, Алмалы, Жиделі, Жеті Зағара, Жүзімдік,
Көкжаңғақ, Қарабау, Құларық, Қауынбайсай, Қызылдиқан, Мүсірәлінің арығы,
Мыңтүп т.б.
Қазығұрт өңірінің ежелден бері қала мәдениетінің орны болғанын
деректейтін археологиялық жәдігерлер мен, әрине, топонимиялық атаулар.
Мәселен, Қазығұрт өңіріндегі Тұрбат елді мекені Қазақстанның көне
қалаларының бірі болып саналады: Тұрбат өңірі ескі қалалардың орны
болатын. Бір кезде Ұлы Жібек жолының дәл төсінде жатқан маңызды қаланың
бірі. Ол көне дәуірдегі бір-біріне жапсарласып жатқан көне қалалардың
шоғырланған орнының бірі болатын [9, 327 б.].
Тарихи жазба деректеріне көз салсақ, көне Қазығұрт өңірінде Газгерд
қаласы болған көрінеді. Х ғасырдың араб географы Кудама Жер салығының
кітабы еңбегінде: Шаш қаласынан Газгердке дейін бес фарсах, ал Газгердтен
Исфиджабқа дейін төрт фарсах, – десе, ортағасырлық араб географы әл-
Махдиси Елдерді танудың ең жақсы бөлінісі деген кітабында: ...Бинкеттен
Анфаран рабадына дейін бір күндік жол, одан Газгердке дейін бір күндік жол,
одан Исфиджабқа дейін бір күндік жол деп жазады Ұлы Жібек жолының
сипаттамасында.
Ұлы Жібек жолында орналасқан Қазығұрт ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz