Мұнай және оны өндеу жайлы дәрістер
Дәріс 1 Мұнай және оны өндеудің негізгі жолдары. Тазарту.
1.1Дәрістің мақсаты:Мұңай және оны өңдеудің негізгі жолдарымен таныстыру.
2. Дәріс Бензиндер, олардың қасиеттері, белгіленуі қолданылатын жерлері қойылатын талаптар.
2.1Дәрістің мақсаты:Бензиндер, олардың қасиеттері, белгіленуі қолданылатын жерлері қойылатын талаптарымен таныстыру.
3. Дәріс Дизельдік жанармайлар, қасиеттері оған қойылатын талаптар. Газ отындары.
3.1Дәрістің мақсаты: Дизельдік жанармайлар, қасиеттері оған қойылатын талаптарымен және газ отындарымен таныстыру.
4. дәріс Майлау материалдары. Мотор майлары.
4.1Дәрістің мақсаты:Майлау материалдарымен және мотор майларымен таныстыру.
5 дәріс. Шет ел майларымен салыстыру.
5.1Дәрістің мақсаты:Шетелдік майларымен салыстырумен таныстыру.
6. дәріс Трансмиссиялық майлар, қойылатын талаптар, қасиеттер.
6.1Дәрістің мақсаты:Трансмиссиялық майларымен, қойылатын талаптарымен және қасиеттерімен таныстыру.
6.2Қаралатын сұрақтар және қысқаша мазмұны:
1. Трансмиссиялық майлар.Қасиеттері.
2. Оларға қойылатын талаптары.
7. дәріс Салқындататын сұйықтар.
7.1Дәрістің мақсаты:Салқындататын сұйықтармен таныстыру.
7.2Қаралатын сұрақтар және қысқаша мазмұны:
1. Салқындататын сұйықтар.
2. Салқындататын сұйықтардың түрлері.
8. дәріс Қолданатын жерлері шет ел майлары мен салыстыру. Мұнай өнімдерінің улығы.
8.1Дәрістің мақсаты: Қолданатын жерлері шет ел майлары мен салыстырумен және мұнай өнімдерінің улығымен таныстыру.
8.2Қаралатын сұрақтар және қысқаша мазмұны:
1. Шетелдік майлар.
2. Мұңай өнімдерінің улылығы.
9.дәріс Агрегаттың пайдалану шығыны.
9.1Дәрістің мақсаты:Агрегаттың пайдалану шығынымен таныстыру.
9.2Қаралатын сұрақтар және қысқаша мазмұны:
1. Агрегатты қолдану
2. Агрегатты пайдалану шығыны.
10.дәріс Энергия сарпы.
10.1Дәрістің мақсаты:Энергия сарпымен таныстыру.
10.2Қаралатын сұрақтар және қысқаша мазмұны:
1. Энергия сарпы.
2. Энергия сарпы есептеу.
11.дәріс Дизельді мотордың жылу теңдестігі.
11.1Дәрістің мақсаты:Дизельді мотордың жылу теңдестігімен таныстыру.
11.2 Қаралатын сұрақтар және қысқаша мазмұны:
1. Дизельді мотор.
2. Дизельді мотордың жылу теңдеуі.
12.дәріс Амортизация.
12.1Дәрістің мақсаты:Амортизациямен таныстыру.
12.2Қаралатын сұрақтар және қысқаша мазмұны:
1. Амортизация.
2. Амортизацияны есептеу.
13.дәріс Машина пайдаланудың басты.басты ұғымы
13.1Дәрістің мақсаты:Машина пайдаланудың басты ұғымымен таныстыру.
13.2Қаралатын сұрақтар және қысқаша мазмұны:
1. Машина агрегаты.
2. Технологиялық операциялар.
14.дәріс Ауыл шаруашылығының машина паркі
14.1Дәрістің мақсты:ауылшаруашылығының машина паркімен таныстыру.
14.2Қаралатын сұрақтар және қысқаша мазмұны:
1. Ауылшаруашылығының машина паркі.
2. Ауылшаруашылығының трактор паркі.
1.1Дәрістің мақсаты:Мұңай және оны өңдеудің негізгі жолдарымен таныстыру.
2. Дәріс Бензиндер, олардың қасиеттері, белгіленуі қолданылатын жерлері қойылатын талаптар.
2.1Дәрістің мақсаты:Бензиндер, олардың қасиеттері, белгіленуі қолданылатын жерлері қойылатын талаптарымен таныстыру.
3. Дәріс Дизельдік жанармайлар, қасиеттері оған қойылатын талаптар. Газ отындары.
3.1Дәрістің мақсаты: Дизельдік жанармайлар, қасиеттері оған қойылатын талаптарымен және газ отындарымен таныстыру.
4. дәріс Майлау материалдары. Мотор майлары.
4.1Дәрістің мақсаты:Майлау материалдарымен және мотор майларымен таныстыру.
5 дәріс. Шет ел майларымен салыстыру.
5.1Дәрістің мақсаты:Шетелдік майларымен салыстырумен таныстыру.
6. дәріс Трансмиссиялық майлар, қойылатын талаптар, қасиеттер.
6.1Дәрістің мақсаты:Трансмиссиялық майларымен, қойылатын талаптарымен және қасиеттерімен таныстыру.
6.2Қаралатын сұрақтар және қысқаша мазмұны:
1. Трансмиссиялық майлар.Қасиеттері.
2. Оларға қойылатын талаптары.
7. дәріс Салқындататын сұйықтар.
7.1Дәрістің мақсаты:Салқындататын сұйықтармен таныстыру.
7.2Қаралатын сұрақтар және қысқаша мазмұны:
1. Салқындататын сұйықтар.
2. Салқындататын сұйықтардың түрлері.
8. дәріс Қолданатын жерлері шет ел майлары мен салыстыру. Мұнай өнімдерінің улығы.
8.1Дәрістің мақсаты: Қолданатын жерлері шет ел майлары мен салыстырумен және мұнай өнімдерінің улығымен таныстыру.
8.2Қаралатын сұрақтар және қысқаша мазмұны:
1. Шетелдік майлар.
2. Мұңай өнімдерінің улылығы.
9.дәріс Агрегаттың пайдалану шығыны.
9.1Дәрістің мақсаты:Агрегаттың пайдалану шығынымен таныстыру.
9.2Қаралатын сұрақтар және қысқаша мазмұны:
1. Агрегатты қолдану
2. Агрегатты пайдалану шығыны.
10.дәріс Энергия сарпы.
10.1Дәрістің мақсаты:Энергия сарпымен таныстыру.
10.2Қаралатын сұрақтар және қысқаша мазмұны:
1. Энергия сарпы.
2. Энергия сарпы есептеу.
11.дәріс Дизельді мотордың жылу теңдестігі.
11.1Дәрістің мақсаты:Дизельді мотордың жылу теңдестігімен таныстыру.
11.2 Қаралатын сұрақтар және қысқаша мазмұны:
1. Дизельді мотор.
2. Дизельді мотордың жылу теңдеуі.
12.дәріс Амортизация.
12.1Дәрістің мақсаты:Амортизациямен таныстыру.
12.2Қаралатын сұрақтар және қысқаша мазмұны:
1. Амортизация.
2. Амортизацияны есептеу.
13.дәріс Машина пайдаланудың басты.басты ұғымы
13.1Дәрістің мақсаты:Машина пайдаланудың басты ұғымымен таныстыру.
13.2Қаралатын сұрақтар және қысқаша мазмұны:
1. Машина агрегаты.
2. Технологиялық операциялар.
14.дәріс Ауыл шаруашылығының машина паркі
14.1Дәрістің мақсты:ауылшаруашылығының машина паркімен таныстыру.
14.2Қаралатын сұрақтар және қысқаша мазмұны:
1. Ауылшаруашылығының машина паркі.
2. Ауылшаруашылығының трактор паркі.
Автомобильдер паркның ұлғайуы пайдалану материалдарының шығынының жоғарлауына әкеп соқты. Көліктік техниканың ұлғаюы жанармай, майлау майларының және сұйықтардың өндірілуінің жоғарылауын талап етіп отыр. Автомобильдің жылдамдықтары мен қуаттарының өзгеруі, қолданатын жерлерінің ұлғаюы, арнайы машиналардың көбеюі 21-ғасырдың даму ерекшеліктері болып, пайдалану материалдарының сапасын әрдайым жетілдіруді талап етіп отыр. Сонымен қатар қазіргі кездегі шығыарылатын технико-экономикалдық көрсеткіштері шыңдалған көліктік қозғалтқыштар жоғары сапалы пайдалану материалдарын қалайды. Сондықтан қазіргі және болашақ қозғалтқыштарға арнап пайдалану материалдарының жаңа сорттарын шығаруға тура келеді. Пайдалану материалдарының өндірісінің негізгі қайнар көзі болып мұнай өңдейтін және химиялық салалар саналады. Яғни көліктік техниканың дамуы, пайдалану материалдарының жаңа сорттарын шығару үлкен үш саланың бірігіп дамуын: машина жасау, мұнай өңдеу және химия өндірісін дамуларын талап етіп отыр. Және олардың байланыстыру звеносы ретінде пайдалану материалдарының ролін айтуымыз керек.
Пайдаланушылар тұрғысынан қарағанда, пайдалану материалдары өздерінің жақсы қасиеттері мен қатар, олардың жанған жанармайлардың қалдық газдарының қоршаған ортаға әсерін ескеруіміз керек.
Осы және басқа да пайдалану материалдарының көрсеткіштері пәнің мақсатын анықтайды:
○ Көліктік техниканың сенімді, төзімді және үнемді жұмысын қамтамасыз ететін, жанармай, майлау майлары мен арнайы сұйықтардың оңтайланған талаптарын анықтау;
○ жанармайлардың, майлау майларының және техникалық сұйықтардың қолдану ерекшеліктеріне байланысты олардың құрылымы туралы негізгі мағлұмат беру;
○ мұнай өнімдері мен жоғары сапалы пайдалану материалдарының өндіру қағидалары туралы мағлұматтарды беріп және оларды шет ел маркаларымен салыстыру;
○ жанармайдың, майлардың және сұйықтардың сапасын бақылайтын және пайдалану қасиеттерін бағалайтын зертханалық, стендалық және сапарлық әдістерін жасау.
Мұнайдан пайдалану материалдарын өндіру
Қазіргі кездегі қолданатын жанармайлар, майлау майлары, пластикалық майлардың негізгі, тежегіштік және бәсеңдеткіштік сұйықтар мұнай өңдеудің өнімдері болып табылады. Мұнай газдарының өнімдері – синтетикалық қаптау материалдары, пласмасстар, резиналық бұйымдар конструкторлық, жөндеу материалдары ретінде кеңінен қолдануда. Былайша айтқанда металл емес материалдардың дені Жер қойнауының өнімдері болып саналып, қазіргі көліктік техника да кеңінен қолданады. Жер қойнауының өнімдері – мұнай, көмір шым тезектер мен түсті және қара металдардың кендері негізгі шикі заттары болып келеді.
Пайдаланушылар тұрғысынан қарағанда, пайдалану материалдары өздерінің жақсы қасиеттері мен қатар, олардың жанған жанармайлардың қалдық газдарының қоршаған ортаға әсерін ескеруіміз керек.
Осы және басқа да пайдалану материалдарының көрсеткіштері пәнің мақсатын анықтайды:
○ Көліктік техниканың сенімді, төзімді және үнемді жұмысын қамтамасыз ететін, жанармай, майлау майлары мен арнайы сұйықтардың оңтайланған талаптарын анықтау;
○ жанармайлардың, майлау майларының және техникалық сұйықтардың қолдану ерекшеліктеріне байланысты олардың құрылымы туралы негізгі мағлұмат беру;
○ мұнай өнімдері мен жоғары сапалы пайдалану материалдарының өндіру қағидалары туралы мағлұматтарды беріп және оларды шет ел маркаларымен салыстыру;
○ жанармайдың, майлардың және сұйықтардың сапасын бақылайтын және пайдалану қасиеттерін бағалайтын зертханалық, стендалық және сапарлық әдістерін жасау.
Мұнайдан пайдалану материалдарын өндіру
Қазіргі кездегі қолданатын жанармайлар, майлау майлары, пластикалық майлардың негізгі, тежегіштік және бәсеңдеткіштік сұйықтар мұнай өңдеудің өнімдері болып табылады. Мұнай газдарының өнімдері – синтетикалық қаптау материалдары, пласмасстар, резиналық бұйымдар конструкторлық, жөндеу материалдары ретінде кеңінен қолдануда. Былайша айтқанда металл емес материалдардың дені Жер қойнауының өнімдері болып саналып, қазіргі көліктік техника да кеңінен қолданады. Жер қойнауының өнімдері – мұнай, көмір шым тезектер мен түсті және қара металдардың кендері негізгі шикі заттары болып келеді.
Негізгі әдебиеттер
1. Кузнецов А.В. Отын және майлағыш материалдар. – М.: Колос, 2004
2. Колесник П.А. Автомобиль көлігіндегі материалтану, 3-ші басылым, өзгерт. және толыққан. – М.: Транспорт, 1980. – 260 б.
3. Итинская Н.И., Кузнецов Н.А. Отын, майлар және техникалық сұйықтарға нұсқау. – М.: Колос, 1982.
4. Инженерлік факультет студенттеріне арналған отын және майлағыш материалдар бойынша зертханалық жұмыстарды орындауға әдістемелік нұсқаулар. – Алматы: КазАШИ, 1995.
5. Кузнецов А.В. Отын және майлағыш материалдар бойынша практикум. - М.: Агропромиздат, 1987.
6. Обельницкий А.М. Отын және майлағыш материалдар. – М.: Высшая школа, 1982.
Қосымша әдебиеттер
7. Васильева Л.С. Автомобильдың эксплуатациялық материалдары. – М.: Транспорт, 1987.
8. Итинская Н.И. Отын, майлағыш материалдар және техникалық сұйықтар, , 2-ші басылым, өзгерт. және толыққан. М.: 1974.
9. Итинская Н.И., Кузнецова Н.А. Автотракторлық эксплуатациялық материалдар.
10. Литвинов А.А. Жанармай материалдарын азаматтық авиацияда қолдану негіздері. – М.: Трансп
1. Кузнецов А.В. Отын және майлағыш материалдар. – М.: Колос, 2004
2. Колесник П.А. Автомобиль көлігіндегі материалтану, 3-ші басылым, өзгерт. және толыққан. – М.: Транспорт, 1980. – 260 б.
3. Итинская Н.И., Кузнецов Н.А. Отын, майлар және техникалық сұйықтарға нұсқау. – М.: Колос, 1982.
4. Инженерлік факультет студенттеріне арналған отын және майлағыш материалдар бойынша зертханалық жұмыстарды орындауға әдістемелік нұсқаулар. – Алматы: КазАШИ, 1995.
5. Кузнецов А.В. Отын және майлағыш материалдар бойынша практикум. - М.: Агропромиздат, 1987.
6. Обельницкий А.М. Отын және майлағыш материалдар. – М.: Высшая школа, 1982.
Қосымша әдебиеттер
7. Васильева Л.С. Автомобильдың эксплуатациялық материалдары. – М.: Транспорт, 1987.
8. Итинская Н.И. Отын, майлағыш материалдар және техникалық сұйықтар, , 2-ші басылым, өзгерт. және толыққан. М.: 1974.
9. Итинская Н.И., Кузнецова Н.А. Автотракторлық эксплуатациялық материалдар.
10. Литвинов А.А. Жанармай материалдарын азаматтық авиацияда қолдану негіздері. – М.: Трансп
ДӘРІСТЕР КЕШЕНІ
Дәріс 1 Мұнай және оны өндеудің негізгі жолдары. Тазарту.
1.1Дәрістің мақсаты:Мұңай және оны өңдеудің негізгі жолдарымен
таныстыру.
1.2Қаралатын сұрақтар және қысқаша мазмұны:
1. Мұңай.Мұңайды өңдеудің негізгі жолдары.
2. Тазарту
Автомобильдер паркның ұлғайуы пайдалану материалдарының шығынының
жоғарлауына әкеп соқты. Көліктік техниканың ұлғаюы жанармай, майлау
майларының және сұйықтардың өндірілуінің жоғарылауын талап етіп отыр.
Автомобильдің жылдамдықтары мен қуаттарының өзгеруі, қолданатын жерлерінің
ұлғаюы, арнайы машиналардың көбеюі 21-ғасырдың даму ерекшеліктері болып,
пайдалану материалдарының сапасын әрдайым жетілдіруді талап етіп отыр.
Сонымен қатар қазіргі кездегі шығыарылатын технико-экономикалдық
көрсеткіштері шыңдалған көліктік қозғалтқыштар жоғары сапалы пайдалану
материалдарын қалайды. Сондықтан қазіргі және болашақ қозғалтқыштарға
арнап пайдалану материалдарының жаңа сорттарын шығаруға тура келеді.
Пайдалану материалдарының өндірісінің негізгі қайнар көзі болып мұнай
өңдейтін және химиялық салалар саналады. Яғни көліктік техниканың дамуы,
пайдалану материалдарының жаңа сорттарын шығару үлкен үш саланың бірігіп
дамуын: машина жасау, мұнай өңдеу және химия өндірісін дамуларын талап етіп
отыр. Және олардың байланыстыру звеносы ретінде пайдалану материалдарының
ролін айтуымыз керек.
Пайдаланушылар тұрғысынан қарағанда, пайдалану материалдары өздерінің
жақсы қасиеттері мен қатар, олардың жанған жанармайлардың қалдық газдарының
қоршаған ортаға әсерін ескеруіміз керек.
Осы және басқа да пайдалану материалдарының көрсеткіштері пәнің
мақсатын анықтайды:
○ Көліктік техниканың сенімді, төзімді және үнемді жұмысын қамтамасыз
ететін, жанармай, майлау майлары мен арнайы сұйықтардың оңтайланған
талаптарын анықтау;
○ жанармайлардың, майлау майларының және техникалық сұйықтардың
қолдану ерекшеліктеріне байланысты олардың құрылымы туралы негізгі мағлұмат
беру;
○ мұнай өнімдері мен жоғары сапалы пайдалану материалдарының өндіру
қағидалары туралы мағлұматтарды беріп және оларды шет ел маркаларымен
салыстыру;
○ жанармайдың, майлардың және сұйықтардың сапасын бақылайтын және
пайдалану қасиеттерін бағалайтын зертханалық, стендалық және сапарлық
әдістерін жасау.
Мұнайдан пайдалану материалдарын өндіру
Қазіргі кездегі қолданатын жанармайлар, майлау майлары, пластикалық
майлардың негізгі, тежегіштік және бәсеңдеткіштік сұйықтар мұнай өңдеудің
өнімдері болып табылады. Мұнай газдарының өнімдері – синтетикалық қаптау
материалдары, пласмасстар, резиналық бұйымдар конструкторлық, жөндеу
материалдары ретінде кеңінен қолдануда. Былайша айтқанда металл емес
материалдардың дені Жер қойнауының өнімдері болып саналып, қазіргі көліктік
техника да кеңінен қолданады. Жер қойнауының өнімдері – мұнай, көмір шым
тезектер мен түсті және қара металдардың кендері негізгі шикі заттары
болып келеді.
Мұнай өңдеуінің қағидалары
Мұнай – тұтқырлы майлы сұйық түрі қарақоңыр, кейде жасыл қоңыр, көмір
сутегі құрамында 99 % шейін жететін, ал құрлысы жағынан әртүрлі болып
келеді. Оның құрамына кіретін көмір сутектері үш класқа бөлінеді:
– парафиндік;
– нафтендік;
– ароматтық.
Мұнай құрамына кіретін көмір сутегінің молекуласындағы атомдардың
сандары бірнеше мәндермен анықталады. Қарапайым парафиндік көмірсутектері
екі, үш және төрт атомды көміртегі әдеттегі жағдайда газ болып келеді де,
кейбір мұнайлардың құрамында ертінді күйінде болуы да мүмкін. Көмір сутегін
құрымындағы көміртегін атомдар саны бестен және одан жоғары молекулада
болған жағдай сұйық түрде болуы мүмкін. Парафин қатарындағы көмір сутегінің
құрамындағы атомдар саны он жетіден және одан жоғары атомды көміртегі қатты
зат болып, мұнай құрамында ертінді ретінде кездеседі. Көмір сутегінің
бұндай әртүрлігі мұнайлардың қайнау температурасы тұрақсыз және қыздырған
кезде булану температурасының шегі бірнеше мәнді қабылдайтынын көрсетеді.
Мұнайдың басым көпшілігін жай ғана қыздырғанда 30 ... 40 0С шамасында, олар
буланып, жеңіл көмір сутегілері тез қайнап кетеді. Ал қыздыру
температурасын одан әрі жоғарылатқан жағдайда мұнайдан ауырақ,
көмірсутегілері қайнап бөліне бастайды. Мұнайдың бұлай бөлшектену қасиетін
мұнайдың анықталған температура шегінде фракцияға бөліну қасиеті деп
атайды.
Температура бойынша көмірсутегін мұнай деп бөлшектеу іс амалын тура
айыру дейді.
Атмосфералық қысым жағдайда мұнайды тура айыру үрдісін мұнай өңдеуде
ең қажетті түрдегі алғашқы іс амалы ретінде қолданылады.
1-суретте мұнайды айырудың атмосфералық-вакуумды қондырғының нұсқасы
келтірілген.
1-сурет. Мұнай айырудың атмосфералы-вакуумдық қондырғысының нұсқасы:
1–құбырлы пеш; 2–атмосфералық ұстын; 3–батырмалы тоңазытқыштар;
4–газ айыратындар; 5–вакуумдық ұстын; 6–жылу ауыстыратындар
Мұнай сораптардың қысымы бойынша құбырлы пешке 1 беріледі де, оны
температурасы 330 ... 350 0С болғанша қыздырады. Қыздырылған мұнай
буларымен атмосфералық ректификациялық ұстынның 2 орта бөліміне келіп
түсіп, қысымның төмендеуіне байланысты қосымша буланады да, буланған көмір
сутегілер мұнайдың сұйық бөлшегінен айырылады. Көмірсутегінің булары
ұстынның жоғары жағына бағытталса, ал оның сұйық қалдығы төменге қарай
ағады. Ректификациялық ұстынның ішінде көмірсутегін парларының қозғалу
бағыты бойынша ректификациялық табақталар (тарелкалар) қойылған да, оларға
көмірсутегінің булары бір бөлігі шықтанады. Ауыр салмақты көмір сутегілер
қайнау температурасы жоғары болғандықтан олар лезде шықталып бірінші
табақшаларда қалады. Ал жеңіл көмірсутегілер жоғары көтеріліп үлгіреді де,
өте жеңіл көмірсутегілер газбен бірге ұстынның жоғары жағына шықтанбай
көтеріледі. Олар бу ретінде ұстынның үстіңгі жағынан әкетеді. Қайнау
температурасына тәуелділігіне байланысты мұнайды көмір сутектері
ректификациялық ұстынның биіктігі бойынша фракцияға бөлінеді. Ұстынның
төбесінен және оның жоғарғы жағындағы табақшалардан мұнайдың жеңіл
бензиндік фракцияларын (дистилляттарды) бөліп алады. Бұндай дистиляттар
қайнау шегі 300-тан 180 ...205 0С тазартылғаннан кейін товарлық автомобиль
бензиндерінің құрамдық бөлегі болып саналады. Ұстынның келесі төменгі
жағынан керосиндік дистилляттарды алып, оларды тазартқаннан кейін
газотурбинді реактивті авиа қозғалтқыштардың жанармай ретінде қолданады.
Керосинді дистилляттардың төмен орналасқан табақшалардан газойлдық
дистилляттарды алып, тазартады да оларды дизельдердің жанармай ретінде
пайдаланады.
Мұнайларды тура айыру үрдісінен кейін мазут қалады. Құрамына қарай
мазутты отын түрінде қолданады да немесе оларды келесі өңдеуге жібереді.
Қайта өңдеуге жіберген мазут құбырлы пештерде 420 ... 430 0С дейін
қыздырылып, одан кейін ректификациялық ұстынға жіберіледі (ондағы қысым
қалдығы 50 ... 100 мм рт. ст деңгейінде) қысым төмендеген сайын көмір
сутегінің қайнау температурасы төмендейді де мазутта қалған ауыр
көмірсутегі буланады. Мазуттың бұл өңдеу түрін вакуумдық айыру деп атайды.
Вакуумдық айыруды жүргізген кезде ректификациялық ұстынның жоғарғы
бөлігінен солярлық дистилляттарды бөліп алады да, олар каталикалық
крекингтің шикізаты ретінде қолданады. Ұстынның одан төменгі жағынан
майлық дистилляттарды – әуеле веретендық, содан кейін машиналық, ал ең
соңында цилиндрлық дистилляттарды алады. Бұл дистилляттардан өздеріне тән
майларды алып, оларды дистилляттық майлар деп атайды.
Мұнайды тура айыру үрдісінің кемшілігі болып бензин фракциясының аз
мөлшерде бөлінуі саналады.
Яғни, мұнайдан бензин фракцияларының бөлу үрдісін жоғарылатын мақсатты
іске асыру туралы мәселе туады.
Мәселенің шешілуі – мұнайдағы көмірсутегілерін ыдыратуға әкеледі.
Өндірісте бұл үрдіс АҚШ-та қолданылды да, оны крекинг – үрдіс деп
атада. Крекингтің мағанасы ыдырату, айыру, ажырату деген ұғымды береді.
Яғни құрамында бірнеше көміртегінің атомдарынан тұратын ірі молекулаларды
ажыратып, ұсақтайды. Ол үшін мұнайды жоғары температурада қыздырады. Егер
катализатор қолданбаса оны жылулық крекинг дейді де, ал катализатор
қолданса оны каталикалық крекинг дейді.
Мұнайды тура айыру үрдісі бойынша бензиндік фракцияның шығымы20 ..25 %
болса, крекинг үрдісте ол 50 ..60 %-ға жетті.
Есте болу керек, қандайда болмасын барлық дистилляттар басқа
қоспалардан тазартылғаннан кейін ғана қолдануға болады.
Жанармай мен майларды тазарту
Тура айыру және крекинг үрдістер бойынша алынған дистилляттардың
құрамында майлар мен жанармайлардың пайдалану қасиеттерін төмендететін
қажетсіз қоспалар болады. Өздерінің құрамына байланысты бұл қоспалар әр
текті: мұнай қышқылы; фенолдар, азоттық және күкірттік қосындылар және
бейтарапсыздандыратын күкірт қышқылы мен оның өнімдерінің көмірсутегімен
әсерін бәсеңдететін (сульфокислот, күкірт қышқылының эфирлері) сонымен
қатар күкірт қышқылымен тазартқан кейін қалатын оның қалдықтары.
Тазартылатын мұнайөнімдеріне сілтелерді қосқанда келесі реакциялар
орын алады:
RCOOH + NaOH → RCOOH + H2O
мұнай мұнай
қышқылы қышқылының
тұздары
ROH + NaOH → RONa + H2O
фенолдар фенолиттер
Бензин дистилляттарын алынған бензиндерді тазарту керек дедік. Оларды
тазарту үшін бірнеше әдістерді қолданады: сілтілермен, қышқылдар,
ерітетіндер мен және т.б. Мысалы сілтілерді қолданғанда
H2S + 2NaOH → Na2S + 2H2O
көмірсутегі күкірттік
натрий
RSH + NaOH → RSNa + H2O
меркаптан- меркап-
дар тидтер
Осылай алынған заттар суда ериді және мұнай өнімдерінен судың сілтелік
ертіндісімен шығарылады.
Құрамында шектелмеген көмірсутектері, шәйірлік, азоттық және
күкірттік қосындылар бар заттарды тазарту үшін күкірт қышқылын қолданады.
Естеріңізде болсын күкірт қышқылымен тазартуды тек қана майларды
өндіргенде қолданады.
Ерітетіндер көмегімен тазарту (селективная очистка) майларды
тазартқанда қолданады. Мұнай өніміндегі қажетсіз элементтер: асфальт
шәйірлі заттар, полициклдік көмір сутектері, күкірттік қосындылар,
шектелмеген көмір сутегілер ж. т.б. Ерітетіндерді қолданып тазартылған
майларды рафинат дейді, ал майдан алынған ертіндіні экстракт деп атайды.
Экстрат трансмиссиалық майларға қоспа ретінде қолданылады да, ал рафинат
майларды жасауға жіберіледі.
Депарафинизация. Кейбір мұнайлардың жоғары қайтайтын фракцияларында
көмір сутегінің мөлшері жоғары болып келеді де, олар тоңазыған кезде
кристалдық күйге ауысады. Мұндай жағдайда кристалдық тор (решетка) мұнай
өнімдерінің жалпы қозғалтқыштығын жоғалтып, қатып қалуына әкеліп соғады.
Дизельдік фракцияларда бұндай сутектері жатады, ал майлық фракцияларда
парафиндерден басқа циклдық көмір сутектері кристалданады. Мұнай
өнімдерінен қату температурасы жоғары көмір сутегін шығару үрдісін де
парафинизация деп атайды. Өндірісте депарафинизацияны дизельдік жанармай
мен майларды өндіргенде қолданады.
Абсорбациялық тазарту. Мұнай өнімдерінде кездесетін керексіз
қосындыларды өзінім сорып алу қасиеттері бар заттарды, қолдану арқылы
тазартуға болады. Ондай заттарды абсорбенттер деп, ал тазарту тәсілін
адсорбциялық тазарту дейді. Адсорбенттер ретінде ағартылған жер қыртысы,
губрин, саратовтық опока ж. т.б. Адсорбциялық тазартуды май өндіргенде
қолданады.
Негізгі 4.1 [3-11] 4.2 [6-15]; 4.3[4-10]
Қосымша 4.5 [3-9] 4.6 [3-12] 4.8 [5-9]
Бақылау сұрақтары
1. Мұнай өңдеу технологиясының жолдары.
2. Мұнайдан қандай өнімдер алынады.
3. Мұнай өнімдерін тазарту жолдары.
4. Мұнай өнімдеріне қойылатын талаптар.
5. Өнімдерді тазарту үшін қандай заттар қолданылады.
1.3Бақылау сұрақтары:
1. Мұнайдан пайдалану материалдарын өндіру
2. Мұнай өңдеуінің қағидалары
1.4Әдебиеттер тізімі:
Негізгі әдебиеттер
1. Кузнецов А.В. Отын және майлағыш материалдар. – М.: Колос, 2004
2. Колесник П.А. Автомобиль көлігіндегі материалтану, 3-ші басылым, өзгерт.
және толыққан. – М.: Транспорт, 1980. – 260 б.
3. Итинская Н.И., Кузнецов Н.А. Отын, майлар және техникалық сұйықтарға
нұсқау. – М.: Колос, 1982.
4. Инженерлік факультет студенттеріне арналған отын және майлағыш
материалдар бойынша зертханалық жұмыстарды орындауға әдістемелік
нұсқаулар. – Алматы: КазАШИ, 1995.
5. Кузнецов А.В. Отын және майлағыш материалдар бойынша практикум. - М.:
Агропромиздат, 1987.
6. Обельницкий А.М. Отын және майлағыш материалдар. – М.: Высшая школа,
1982.
Қосымша әдебиеттер
7. Васильева Л.С. Автомобильдың эксплуатациялық материалдары. – М.:
Транспорт, 1987.
Итинская Н.И. Отын, майлағыш материалдар және техникалық сұйықтар,
, 2-ші басылым, өзгерт. және толыққан. М.: 1974.
8. Итинская Н.И., Кузнецова Н.А. Автотракторлық эксплуатациялық
материалдар.
Литвинов А.А. Жанармай материалдарын азаматтық авиацияда қолдану
негіздері. – М.: Транспорт, 1987.
2- Дәріс Бензиндер, олардың қасиеттері, белгіленуі қолданылатын
жерлері қойылатын талаптар.
2.1Дәрістің мақсаты:Бензиндер, олардың қасиеттері, белгіленуі
қолданылатын жерлері қойылатын талаптарымен таныстыру.
2.2Қаралатын сұрақтар және қысқаша мазмұны:
1. Бензин.Олардың қасиеттері
2. Қойылатын талаптары.Қолданылуы.
Қайнау температурасы 40 ..200 0С көмірсутегінің қоспаларынан тұратын
сұйықты автомобиль бензиндері дейді. Сыртқы түріне бойынша бензин
түссіз, мөлдір сұйық немесе сәл бояланған болып келеді. Өзіне тән иісті
және атмосфералық жағдайды тез буланады. Басқа көмірсутектері сияқты ол
судан жеңіл және онда ерімейді. Жандырған кезде бензин тез жанып, қалдық
қалдырмайды.
Автомобильдік бензиндер карбюраторлық қозғалтқышты автомобиль, жолдық
және де басқа машиналардың жанармайы болып есептеледі.
Бензин қозғалтқыштардың сенімді де ұтымды жұмыс істеуін қамтамасыз
етуі керек те, ол үшін келесі қасиеттерде қамту тиіс:
○ күбірден карбюраторға бензиннің қажетті мөлшерде кедергісіз
жеткізуін;
○ секунттің жүзден бір бөлігінде жанармай мен ауаның қосындысын
құрастыруды;
○ ол қоспаның оңтайланған жылдамдықпен толық жануын;
○ қозғалтқышта, демеуші жүйе де және сақтайтын ыдыстарда мүмкіндігіне
қарай қақтар мен тұнбалардың аз болуын;
○ металдардың мардымсыз тотығуын;
○ қолдану және сақтау мезгілдерінде олардың сапаларының аз өзгеруі.
Автомобильдік дистилляттардан әртүрлі әдістермен алынған автомобильдік
бензиндер бір-бірінен айырықшылығы шамалы болып, тек тығыздылы, тұтқырлығы,
беткейлік кернеулері мен жану жылулығы бойынша ерекшелінеді. Сондықтан
автомобильдік бензиндерге келесі пайдаланулық талаптар қойылады:
– олардың анықталған булануы болуға тиіс;
- физикалық және химиялық тұрғыдан тұрақты және механикалық қосындылар
мен су болмауға тиіс;
– детонациялық тұрақтылы анықталған.
Ауамен қосылған жанармай бір-бірімен араласып жану қоспасын
құрастырады. Жану қоспасының сапасына қарай жанармайдың толық жануы
тікелей байланысты. Бензин қалқу камерасынан қоспалық камераға жеткенде,
келіп түскен оның көлемі кедергілердің шамасына тәуелді болады (айталық
сұйықтың тұтқырлығы, тығыздылығы және т.б.).
Зат массасының оның бірлік көлеміне қатынасын тығыздылық деп атайды.
Автомобильдік бензиндер үшін ол р= 0,69 гсм3.
Сұйықтың бір қабатын екінші бір қабатына жылжытқандағы сыртқы күшке
түсетін кедергі әсер қасиетін тұтқырлық дейді. Оны сұйықтар бір ыдыстан
екінші бір ыдысқа құйғанда немесе ыдыс ішінде шайқағанда байқауға болады.
Тұтқырлығы аз сұйықтар (бензин, су) жеңіл шайқалып, ыдыстан-ыдысқа тез
құйылады, ал тұтқырлы жоғары (бал, майлар) заттардың шайқалу шамалы немесе
шайқалмайды, ал ыдысқа ауыстыруы әжептәуір уақыт алады. Сұйықтардың
тұтқырлық шамасын арнайы аспап – вискозиметр арқылы анықтайды.
Тұтқырлық динамикалық және кинематикалық бөлып бөлінеді.
Динамикалық тұтқырлықтың μ бірлігі ретінде екі параллел 1м2 ауданның
аралығы 1 м болғанда 1 мсек жылдамдықпен қозғалғандағы күштің мөлшерін 1 Н
көрсетеді. Динамикалық тұтқырлықтың өлшем бірлігі
– пуаз (пз) 1 пз =0,1 кгм · сек.
Кинематикалық тұтқырлық – υ динамикалық тұтқырлықтың тығыздылық – ρ
қатнасы. Оның өлшем бірлігі стокс (ст).
Жанармайлардың үнемді жануына бұрқырата шашу үрдісі елеулі үлес
қосады. Бұрғылатқыш шашылған тамшылар неғұрлым ұсақ болса олар тезірек және
толығырақ буланады.
Сұйықтарды бұрқырауына олардың тұтқырлығы мен беткей кернеулері әсер
етеді.
Барлық автомобиль бензиндері үшін беткей кернеулері бірдей,
температура 200С болған кезде олардың мәндері 20 ...22 динсм, яғни 3,5
есе судан кем болып келеді.
Бір кг жанармай толық жанғанда шыққан жылуды жану жылуы деп атайды.
Жану жылуы жоғарылаған сайын автомобильдің 1 км жолға жұмсалған шығыны
төмендейді немесе 1 сағатқа шаққан шығыны төмендейді.
Сезондық пайдалануларына қарай автомобильдік бензиндер қысқы және
жазғы болып бөлінеді. Олардың сипаттамалары 1 кестеде және одан келесі
кестелерде келтірілген.
Жанармай мен майдарды жанатын кендердің қатаң түрлерінен өндіру
Мұнайдан басқа жанармайлар мен майларды жанатын қатты денелі кендерден
алуға болатыны ертеден мәлім.
Қатты денелі жанатын кендерге, көмір, шымтезек (торф) және жанатын
сланецтер жатады. Олар құрамы өте күрделі, құрамындағы ароматтық көмір
сутегілерінің молекулаларында күкірттің, азоттың және оттегінің атомдары
кездеседі. Бұл элементтердің құрамы кеннің жыныстануына, пайда болуына
уақытына және басқа жағдайларға байланысты.
Қатты денелі жанатын кендердің сұйық жанармайларды алу үшін, оларды
жоғары температуралы арнайы пештерде кокстандыру және жартылай кокстандыру
үрдістерін жүргізеді. Үрдісті ауасыз жүргізеді, ақырында газ, сұйық шәйір
және қатты қалдық-кокс пен жартылай коксты алады.
Жанармайларды және оның компоненттерін шәйірдің өзінен айыру арқылы
алу мүмкіндігі бар. Бірақ бұндай жанармайлар төменгі сапалы болып және
арнайы тазартуды қажет етеді.
Жанармайларды өндірудің жетілдірген тәсілдердің бірі болып
деструктивная гирогенизация үрдіс саналады.
Бұл үрдіс бойынша шикізатты жоғыры қысым мен жоғары температурада
катализатор қолдана отыра сутегімен қанықтырады. Сутегімен қанықтырған
кезде өңдеуге алынған шикізаттың молекулалары бөлініп, орын-орындарына
жаңадан тұрады.
1-кесте
Бензиндердің негізгі сипаттамалары
Көрсеткіштер МЕСТ 2084–77 ТУ38.001ТУ38.001
1225–89 165–97
А 72* А 76 А 93 А 95 АИ91* АИ–92
* ** * ** *
Фракция құрамы
өндірудің 35 35 35
алғашқы
температурасы
жазғы бензин
қысқа бензин
Қорғасынның
концентрациясы, 0,013
гдм3, артық емес
Марка, МЕСТ, ТУ Марка Спецификация Ел
1 2 3 4
А – 76 Кәдімгі ONORM C-113 Австралия
2084 – 77 МЕСТ туре 2 R 2202-80 Жапония
CAN – 23,5-90 Канада
АИ – 92 АИ – 93 БДС 8638-82 Болгария
ТУ 38.001 51600 Германия
165–97 51607 Германия
АТМ 439-83 АҚШ
АИ – 95 АИ – 95 В 7070-85 Ұлы британия
2084-77 МЕСТ 181162 Швейцария
АИ – 98 АИ – 96 БДС 8638-82 Болгария
2084-77 МЕСТ В 4040-78 Ұлыбритания
1811611 Швейцария
2084-77 МЕСТ бойынша шығарылатын автомобильдік бензиндердің сапа
көрсеткіштері халықаралық қабылданған мөлшерлерден өзгеше, әсіресе
экологиялық талаптар бойынша. Россиялық бензиндер мен конкурстық
қабылеттігін арттыру мақсатымен Р 51105-97 МЕСТ жасалады. Іштен жану
қозғалтқыштарының жанармайлары. Этилсіз бензиндер. Техникалық жағдайлары.
Бұл стандарт 2084-77 МЕСТін этильденген және этилсіз бензиндерді шығаруға
арналған ерекше стандартты ауыстырмайды.
МЕСТ Р 51105-97 бойынша тек қана этильсіз бензиндерді шығару көзделген
(қорғасынның мардымды қосындысы 0,01 гдм3 аспауы керек).
Зерттеу әдісі бойынша октандық санына байланысты бензиндердің төрт
маркасы белгіленген: Нормаль-80, Регулятор-91, Премум-95 және Супер-
98.
3 Кесте
Р 5105-97 МЕСТ-і бойынша автомобиль бензиндерінің сапасына қойылатын
нормалар мен талаптар
Көрсеткіштер Нормаль Регуля-Преми-уСупер Зерттеу әдісі
80 тор–91 м–95 98
Октандық сан, 76,0 82,5 85 88,0 511-82 МЕСТ
кем дегенде бойынша немесе
ASTM 2700,
Зерттеулік әдіс 80,0 91,0 95,0 98,0 ИСО 5163-90
бойынша 8626-82 МЕСТ
бойынша, немесе
ASTM D-2699-94
ИСО 5164-90
Қорғасын қосындысы,0,010 28828-90 МЕСТ
гдм3, артық емес бойынша немесе
ASTM D 3237-90
EN 237
Марганецің 50 18 Р 51105-97 МЕСТ
қосындысы, гдм3, ASTM 3831-94
артық емес
Нақтылы шәйірлердің 5,0 1567-83 МЕСТ
қосындысы немесе
мг100см3, артық ASTM D 381-94
емес EN-5
Бензиннің 360 4039-88 МЕСТ
индукци-ондық бойынша, немесе
кезеңі, мин, кем ASTM D 595-95
емес ИСО 7536-94
3 кестенің жалғасы
1 2 3 4 5 6
Күкірттің массалық 0,05 Р 50442-92 МЕСТ
үлесі, % ASTM D 1266-91
ASTM D 4294-90
ИСО 8754-94
Мыс тілігінде сынау ұстайды, класс 1 6321-92 МЕСТ
ASTM D 130-94
ИСО 2160-85
Сыртқы көрінісі таза, мөлдір 51105-97 МЕСТ
п.7.3 бойынша
15оС-ғы тығыздығы, 700-750 725-780725-780725-780 51069-97 МЕСТ
кгм3 ASTM D 1298-90
ASTM D 4052-91
ИСО 3675-93
ИСО 3838-83
Ескерту: 1. Марганец қосындысы тек марганецтік детонаторлы қарсы
бензиндер үшін анықталады.
2. Госрезерв пен Қоғаныс Министрлігінің ұзақ сақтауға
(5 жыл) арналған автомобильдік бензиндердің индукциондық мерзімі кем
дегенде 1200 мин болуға тиіс.
4- кесте
Бензиннің кластары бойынша сипаттамалары
Көрсеткіштер класс Сынау әдісі
1 2 3 4 5
Бензиндердің 1756-52 мест бойынша
қаныққан немесе 28781-90 мест
буларының АSTM D 323-94
қысымы, 35–7045–8055–9060-9580–100АST M D 4953-93
кПа EN 12
Айыру 2177-82 МЕСТ бойынша,
темпера-турасы немесе АSTM D 86-95
оС фрак-циондық 35 35 мөлшерленбеген ИСО 3405-88
құрамы
Айыру шегі оС
жоғары емес
10% 75 70 65 60 55
50% 120 115 110 105 100
90% 190 185 180 179 160
Қайнауының соңы,
оС жағ.емес
Колбадағы
қалдықтың
көлемдік үлесі, 215
% шығындармен 2177-82 МЕСТ бойынша
қалдықтар, % 2 немесе ASTM D 86-95
немесе буланған ИСО 3405-88
бензиннің көлемі 1
%, температура
70 оС 10-4515-4515-4715-5015-50
100 оС 15-6540-7040-7040-7040-70
180 оС кем емес85 85 85 85 85
Булану индесі,
жоғары емес 900 1000 1000 1200 1200 EN 228 б.7.
5 кесте
Экологиялық көрсеткіштері жетілдірілген бензиндердің сипаттамалары
Көрсеткіштер АИ-80 АИ-92 АИ-95 АИ-98 ЯрмаркаЯрмарка
ЭК ЭК ЭК ЭК 92Е 95Е
ТУ 38.401-58-171-96 ТУ 38.301-25-41-97
1 2 3 4 5 6 7
Моторлық әдісі бойынша
октандық саны, 76,0 83,0 85,0 88,0 83,0 85,0
зерттеу әдісі бойынша 80,0 92,0 95,0 98,0 92,0 95,0
Қорғасын құрамында,
гдм3, артық емес 0,010 0,010 0,010 0,010 0,010 0,010
Буланған бензиннің
көле-міндегі фракциондық
құрамы, % темпер-сы
70 оС 10-50 15-50 15-50 15-50 15-50 15-50
100 оС 35-70 40-70 40-70 40-70 40-70 40-70
180 оС 85 85 85 85 85 85
Бензиннің қайнау
темпе-ратурасының соңы,
оС, артық емес 215 215 215 215 215 215
Колбадағы көлемдік 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0
қалдық, % а.е.
Бензинның қаныққан
бу-ларының қысымы, кПа:
жаз айларында
1 сәуір. 1 қазанға 35-70 35-70 35-70 35-70 35-70 35-70
шейін; қыс айларында
1 қазаннан 1 сәуірге 60-100 60-100
шейін
Бу тығынының индексі
жаз айларында 950 950 950 950 950 950
қыс айларында 1250 1250 1250 1250 1250 1250
Нақтылы шәйірлердің
қосындысы, мг100 см3, 5,0 5,0 5,0 5,0 5,0 5,0
өндіру орнында, арт.
емес
Өндіру орында бензиннің
индукциондық кезеңі, мин360 360 360 360 360 360
Күкірттің массалық
үлесі, %, артық емес 0,05 0,05 0,05 0,05 0,05 0,05
20оС-ғы тығыздылығы,
кгм3,артық емес 780 780 780 780 780 780
Ескерту: Бензиндердің бардық маркалары үшін: мыс тілігінде (пластина)
сынау–шыдайды; жоғары еритін Қышқылдар мен сілтелер, мехникалық қоспалар
мен су – жоқ.
2.3Бақылау сұрақтары.
1. Бензиндерді сипаттап бер.
2. Бензиндер қандай қасиеттерді қамту керек.
3. Жану жылуы дегеніміз не, оны қалай анықтайды.
4. Бензиннің қай маркасы сақтауға тиімді.
2.4Әдебиеттер тізімі:
Негізгі әдебиеттер
7. Кузнецов А.В. Отын және майлағыш материалдар. – М.: Колос, 2004
8. Колесник П.А. Автомобиль көлігіндегі материалтану, 3-ші басылым, өзгерт.
және толыққан. – М.: Транспорт, 1980. – 260 б.
9. Итинская Н.И., Кузнецов Н.А. Отын, майлар және техникалық сұйықтарға
нұсқау. – М.: Колос, 1982.
10. Инженерлік факультет студенттеріне арналған отын және майлағыш
материалдар бойынша зертханалық жұмыстарды орындауға әдістемелік
нұсқаулар. – Алматы: КазАШИ, 1995.
11. Кузнецов А.В. Отын және майлағыш материалдар бойынша практикум. - М.:
Агропромиздат, 1987.
12. Обельницкий А.М. Отын және майлағыш материалдар. – М.: Высшая школа,
1982.
Қосымша әдебиеттер
7. Васильева Л.С. Автомобильдың эксплуатациялық материалдары. – М.:
Транспорт, 1987.
Итинская Н.И. Отын, майлағыш материалдар және техникалық сұйықтар,
, 2-ші басылым, өзгерт. және толыққан. М.: 1974.
8. Итинская Н.И., Кузнецова Н.А. Автотракторлық эксплуатациялық
материалдар.
Литвинов А.А. Жанармай материалдарын азаматтық авиацияда қолдану
негіздері. – М.: Транспорт, 1987.
3- Дәріс Дизельдік жанармайлар, қасиеттері оған қойылатын талаптар.
Газ отындары.
3.1Дәрістің мақсаты: Дизельдік жанармайлар, қасиеттері оған қойылатын
талаптарымен және газ отындарымен таныстыру.
3.2Қаралатын сұрақтар және қысқаша мазмұны:
1. Дизельдік жанармайлардың қасиеттері және оларға қойылатын талаптар.
2. Газ отындары.
Бензиндер сияқты, керосин де әртүрлі ауырырақ көмір сутегін
қоспаларынан тұрады. Керосиннің құрамына кіретін көмір сутегінің
молекуласындағы атомдар саны 9-дан 16-ға дейін, қайнау температурасы 150оС
ден 315оС ге шейін.
Керосиннен де ауыр мұнай фракциясын дизельдік жанармай дейді.
Дизельдік жанрамайдың құрамына кіретін көмір сутегінің молекуласындағы
атомдар саны 15...25 аралығында болады да, қайнау температурасы 190оС
...350оС дейін жетеді.
Дизельдік жанармайларға келесі талаптар қойылады: үздіксіз жанармайды
қозғалтқышқа жетуін қамтамасыз ету; жақсы қоспа құрастыру; қоспаның жеңіл
тұтануы; қозғалтқыштың жұмсақ жұмыс істеуін қамтамасыз ету. Дизельдік
жанармай жанғанда жану камерасына және форсунка (бүркегіштің) тұмсығында
күйдірмелер (нагар) мен қатар олардың қабырғаларында болмауы тиіс. Сонымен
қатар қозғалтқыш тетіктеріне тотығу зардабын келтірмеуге тиіс.
305-82 МЕСТ бойынша автотракторлық дизельдердің жұмыс істеу
жағдайларына қарай және жанармайлардың кеңінен қолдануына байланысты
дизельдік жанармайлардың келесі маркалары шығарылады:
Л – ОоС ден жоғары температура пайдаланатын дизельдер үшін жазғы
жанармайлар;
З – қысқы, ауаның температурасы минус 30оС және одан төмен болғанда
пайдалану үшін дизельдерге ұсынылады;
А – арктикалық, ауаның температурасы минус 50оС және одан төмен
болғанда пайдалану үшін ұсынылған.
құрамындағы күкірттің мәні бойынша дизельдік жанармайлары екі топқа
бөлінеді:
1) күкірт құрамы 0,2 % кем;
2) күкірт құрамы 0,2 ... 0,5 % дейін.
Цетандық сан.
Дизель отындарының өздігінен тұтануы, оның цетандық саны бойынша
бағаланады.
Бағалау әдісі әсіресе жедел жүретін дизельдердің өздігінен жанатын
отындар үшін бензиндердің детонациялық тұрақтылығын анықтау әдістеріне
сәйкес жүргізіледі. Этолондық отын ретінде екі көмірсутегін: қатан мен
альфаметилнафтамен қабылданады. Цетанның өздігінен жануы шартты түрде 100%
деп қабылданып, екіншісі 0- тен деп алынады. Сондықтан бұл көрсеткіште
шартты көрсеткіш боп саналады.
Дизель отындарының цетандық санын тұтану сәйкестік әдісі бойынша
анықталады.
Қазіргі дизель қозғалтқыштарының үздіксіз жұмыс істеуін қамтамасыз ету
үшін жаз айларында дизельдік отынның цетандық саны кем дегенде 45, ал қыс
айларында -50 тең болуы керек. Цетандық сан 45 кем болған жағдайда
қозғалтқыш қатаң жұмыс істейді де, ал 45 тен жоғарғы болған да жұмсақ жұмыс
істейді. Егер цетандық сан 60 жоғары болған жағдайда қозғалтқыштың жұмыс
істеуі тиімсіз боп саналады да, жанармай шығыны жоғары болады.
6 кесте
Дизельдік жанармайлардың негізгі сипаттамалары
Көрсеткіштер Л З А
Цетандық саны, кем дегенде 45
Фракциялық құрамы:
Температура оС болғанда айыру мөлшері
50 %, артық емес; 280 280 255
Температура оС болғанда айыру мөлшері
96% артық емес 360 340 330
20 оС-ғы кинематикалық тұтқырлығы,
ммс 1,8...5 1,5...4
Температура оС төмен емес, қату 10 35 55
қоюлану 5 25 30
Жабық тигельде тұтану температурасы,
оС 40 35 30
Меркаптандық күкірттің массалық
үлесі, 0,01
% артық емес
Кислотності, мгКОН100см3 артық емес
0,01
20 оС тығыздылығы, кгм3 860 840 830
үкірттің массалық үлесі,
% артық емес: 0,2 0,2 0,2
1-түрдегі дизель жанармайында 0,5 0,5 0,4
2-түрдегі дизель жанармайында
7 кесте
Еліміздегі және шет ел дизельдік жанармайлардың өзара ауыстырылымдығы
305-82 МЕСТ еліміздегіШетел жанармайы
жанармай маркасы
маркасы спецификация ел
Л (жазғы дизельдік) Л БДС 8884-82 Болгария
2 А ТМ 975-81 АҚШ
3 К 2204-83 Жапония
51603-81 Германия
З (қысқы дизельдік) I А ТМ 975-81 А)Ш
TPA К 2204-83 Жапония
СА-2-3, 6-м-83 Канада
А (арктикалық 50 Р 67С-96048 Польша
дизельдік) СА-2-3, 6-М-83 Канада
Экспорттың дизельдік жанармай (ТУ 38.401-58-110-94) шетелдерге экспорт
бойынша шығарылады, оның құрамындағы күкірт 0,2 %. Бұл жанармайдың сапасын
дизельдік индекс бойынша анықтайды (елемезде дизельдік жанармайлардың
сапасын 305-82 МЕСТ бойынша цетан санымен анықталатын).
8- кесте
Экспорттық дизель жанармайының сипаттамалары.
Көрсеткіштер Марка мөлшері
ДЛЭ ДЗЭ
1 2 3
Дизельдік индекс, кем емес 53 53
Фракциялық құрамы:
Айыру тампературасы, оС
50 % 280 280
90 % 340 330
96 % 360 360
Кинематикалық тұтқырлығы (20оС), ммс 3...6 2,7...6
Температура, оС:
Қату - 10 35
Сүзгіштік шегі -5 25
Жабық тигельде тұтануы 65 60
Күкірттің массалық үлесі, % 0,21 0,2
1 – түрі 0,3
2 – түрі
Мыс тілікте сынау шыдайды шыдайды
Кислотность, мг КОН 100 см3 3,0 3,0
Зольность (күлге айналу қасиеті), % 0,01 0,01
арт.емес
Көкістенуі, қалдықтың 10 % не 0,2 0,2
шаққанда, %
Түрі, ЦНТ бірлігі бойынша 2,0 2,0
Құрамындағы механикалық қоспа жоқ жоқ
10оС дағы мөлдірлігі мөлдір мөлдір
20оС дағы тығыздылығы, кгм3, артық 860 845
емес
ТУ 38.101889-81 бойынша 1981 жылдан бастап қысқы дизель жанармайының
ДЗП маркасы шығарыла бастады. Оны жазғы дизель жанармайының негізінде минус
5оС алады.
Жазғы дизель жанармайын қыс мерзімінде қолдану үшін, оған қосындының
(присадка) 0,01 үлесін қосса сүзгіштік шек температурасын – 150оС дейін,
қату температурасын – 30оС дейін төмендетуге болады.
Суық климатты аудандарда температура – 25 ... – 45оС қолданатын
жанармайларды ТУ 38.401-58-36-92 сәйкестеп 2 маркасын шығарады: ДЗп 1525 (
– 15оС қоюланатын негізгі дизельдік жанармай ал шектік, сүзегіштік
температурасы – 25оС) және ДАп – 35 – 45 арктикалық дизель жанармайы.
9 кесте
Депрессорлық қосындыларымен шығарылатын дизель жанармайларының
сипаттамалары
Марканың мөлшері
Көрсеткіштер
ДЗп ДЗп-15-2ДАп-35-45
5
ТУ 38.101 Ту 38.401-58-36-92
889-81
Цетандық саны, кем дегенде 45 45 40
Айыру температурасы оС фракциялық
құрамы
50 % 280 280 280
90 % (айыру соңы) 360 360 360
20оС – дағы жалпы қолданатын
дизельдер үшінкинематикалық
тұтқырлығы, мм2с 3,0...6,0 1,8...6,01,5...5,0
Температура оС, артық емес қату 30 35 55
қоюлану 5 15 35
шектік сүзгіштілігі 15 25 45
Жабық тигельде тұтану температурасы
Жалпы қолданатын дизельдер үшін 40 40 35
тпловоздықжәне су дизельдері үшін 62 35 30
Күкірттің массалық үлесі, %
Жанармайдың I- түрінде 0,2 0,2 0,2
Жанармайдың II- түрінде 0,5 0,5 0,4
Меркаптандық 0,01 0,01 0,01
шәйірлердің нақтылы концентрациясы,40
мг100см3
Кислотность мг КОН см3 5 5 5
Жанармайдың 1100 иодтық сан, г 6 5 5
Күлденуі, % 0,01 0,01 0,01
Кокстену, 10 % қалдықта, % 0,3 0,2 0,2
Сүзгіштілік коэффициенті
негізгі жанармай үшін 2,0
қосындылы жанармай үшін 3,0 3,0 3,0
20оС тығыздылығы, кгм3 860 860 840
Түрі, ЦНТ бірлігі бойынша 2,0 2,0 2,0
Ескерту: Барлық маркадарда күкірт сүтегі, суда еритін қышқылдар мен
сілтелер, су, механикалық қоспалар болмауы керек; мыс тілігіндегі сынаққа
шыдайды.
ТУ 38.1011348 – 89 бойынша экологиялық таза дизель жанармайлары
шығарылады. Бұл ТУ екі маркасы ДЛЭЧ-В және ДЛЭЧ қамтылған (10 кестені қара)
жаздық пен қыстық ДЗЭЧ.
10 кесте
Экологиялық таза дизель жанармайының сипаттамалары
(ТУ 38.1011348 – 90)
Маркалардың мөлшері
Көрсеткіштер
ДЛЭЧ-В ДЛЭЧ ДЛЭЧ
1 2 3 4
Цетандық сан, кем дегенде 45 45 45
Айыру температурасы оС артық болмағандағы
фракциалық құрам
50 % 280 280 280
96 % 360 360 340
20оС кинематикалық түтқырлығы, мм2с 3,0...6,03,0...1,8...5,0
шектік сүзгіштілігі – 10 6,0 – 35
температура оС, жоғары емес 5 – 10 – 25
5
Жабық тигельдегі түтану температурасы оС,
артық емес тепловоздар мен теңіздік
дизельдерүшін 40 40 35
Жалпы дизельдер үшін 62 62 40
Күкірттің массалық үлесі, % а.е
Майдың І – түрінде 0,05 0,05 0,05
Майдың ІІ – түрінде 0,1 0,1 0,1
Мыс тілікте сынау шыдайды
Кислотность мг КОН100 см3 5,0 5,0 5,0
Күлденуі, % 0,01 0,01 0,01
10% қалдықтың кокстенуі, %, артық емес 0,2 0,2 0,2
ЦНТ бірлігі бойынша түсі 2,0 2,0 2,0
Механикалық қосындылар мен судың
қосындысы жоқ жоқ жоқ
20оС тығыздылығы, кгм3 860 860 840
Құрамрамындағы ароматтық көмір сутегі,
%артық емес 20 10
11 кесте
ТУ 38№401-58-170-96 бойынша экологиялық қасиеті жетілдірілген дизель
жанармайларының сипаттамалары
Көрсеткіштер Маркалардың мөлшері
ДЭК-Л ДЭКп-Л ДЭК-3 ДЭКп-3 ДЭКп-3
– 15оС – 20оС
1 2 3 4 5 6
Цетандық сан, кем емес 49 45 49 45 45
Айыру температурасы, оС болғандағы
фракциялық құрам
50 % 280 280 280 280 280
96 % (айыру соңы) 360 360 360 360 360
20оС-ғы кинематикалық тұтқырлығы,
мм2с 3,0-6,1,8-5,03,0-6,1,8-6,01,8- 6,
0 0 0
Температура, оС қату –10 –35 –10 –25 –35
Шектік сүзгіштілігі –5 –25 –5 –15 –25
Жабық тигельдегі түтану
температурасы 40 35 40 35 35
Жалпы дизельдер үшін 62 40 62 40 40
тепловоздар мен теңіз дизельдер
үшін
Күкірттің массалық үлесі, %
Майдың І – түрінде 0,05 0,05 0,05 0,05 0,05
Майдың ІІ – түрінде 0,10 0,10 0,10 0,10 0,10
Меркаптандық күкірттің массалық
үлесі, % 0,01 0,01 0,01 0,01 0,01
Кислотность, мгКОН100 см3 5,0 5,0 5,0 5,0 5,0
1100 г жанармайдағы иодтық сан, г5,0 5,0 5,0 5,0 5,0
Күлденуі, % артық емес 0,01 0,01 0,04 0,04 0,04
10% қалдықтың кокстенуі, % артық
емес 0,3 0,3 0,03 0,03 0,03
Сүзгіштілік коэффициенті
(жанармайдағы қоспаны қоспастан 2 2 2 2 2
бұрын)
20оС тығыздылығы, кгм3 860 860 860 860 860
Ескерту: Дизель жанармайларының барлық маркалары үшін: күкірт
сутегінің қосындысы, суда еритін қышқылдар мен су – жоқ; мыс тілігіндегі
сынаққа – шыдайды.
Жанармайлардың төменгі температуралық қасиеттерін жақсартатын
депроссорлық қоспалар негізінен шет елде шыққан винилацетатты этилен
сополимерінен тұрады.
Европалық стандарт ЕN1996 жылдан бастап Европалық қоғамға қарасты
елдерде жүргізіледі. Стандарт дизель жанармайларының әртүрлі климатты
регионалдарда сай етіп шығаруын қарастырады. Жалпы дизель жанармайларына
қойылатын талаптар болып:
– түтану температурасы 55оС-дан кем болмауы;
– 10% қалдықтың көксенуі 0,3% артық болмауы;
– күлденуі 0,01% артық болмауы;
– су құрамы 200 ррт артық болмауы;
– механикалық қоқыс 24 ррт артық болмауы;
– мыс тіліндегі тотығуы – 1 класс;
– тотықтық тұрақтылығы 25г тұнуым3 артық болмауы.
Орташа климатты аудандарға арналып дизель жанармайларының алты
маркасы: А, В, С, Д, Е, F шығарылады да, әр қайсысының температуралық
сүзгішіліктері + 5,0; – 5; – 10; – 15 және – 20оС сәйкес.
Суық климатты аудандар үшін дизель жанармайларының бес класы
шығарылады. Олардың қасиеттері келесідей:
Класс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..0 1
2 3 4
Қоюлану температурасы, оС ... –10, –16, –20, –22, –34
Сүзгішілік температурасының
шегі, оС жоғары емес –20, –26, –32, –38,
–44
1996 жылдан бастап Европада дизел жанармайларының құрамындағы
күкірттерге шек қойылған – 0,05 % артық болмауға тиіс.
Бұл талаптарға еліміздегі ТУ 38.1011348-89 тура келеді.
Газтәрізді жанармайлар мен майлар.
Автомобильдердің жанармай ретінде қысылған табиғи газдар мен
сұйытылған мұнай газдары қолданылады.
Газ тәрізді жанармайларды қолдану олардың бірнеше артықшылығы мен
айқындалады. Жалпы отын-энергетикалық баланс бойынша мұнай үлесінің шамасы
төмендейді; шығатын газдардың, зияндылығы кемиді; газтәрізді жанармайлардың
детонациялық тұрақтылығы жоғары болып келеді және т.б.
Елімізде шығатын автомобильдер үшін 27577–87 МЕСТ бойынша қысылған
табиғи газ қолданылады (12-кестені қара).
12 кесте
Газобаллонды автомобильдер үшін қысылған табиғи газ
Көрсеткіштер Көрсеткіштердің мәні
Төменгі жану жылулығы, кДжм3 32600 ... 36000
ауамен салыстырғандағы тығыздылығы, кем дегенде 0,56 ... 0,62
есептелінген октандық саны, кем дегенде 105
күкіртсутегісінің топтасуы, гм3 артық емес 0,02
меркаптандық күкірттің топтасуы гм3 ден артық 0,036
емес механикалық қоспалардың массасы мгм3-ден 1,0
артық емес судың қосындысы гм3 артық емес 0,009
Қысылған табиғи газдарды пайдалану үшін ұшқын арқылы тұтанатын
карбюраторлы қозғалтқышты газбаллонды автомобильдер ЗИЛ, ГАЗ шығарылады.
Сонымен қатар КАМАЗ тобының газдизельді қозғалтқыштарда да қолданылады.
Оның үстіне газодизельді автобустардың қолдануы кенейе тгсуде екен
ескеруіміз керек. Автобустар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дәріс 1 Мұнай және оны өндеудің негізгі жолдары. Тазарту.
1.1Дәрістің мақсаты:Мұңай және оны өңдеудің негізгі жолдарымен
таныстыру.
1.2Қаралатын сұрақтар және қысқаша мазмұны:
1. Мұңай.Мұңайды өңдеудің негізгі жолдары.
2. Тазарту
Автомобильдер паркның ұлғайуы пайдалану материалдарының шығынының
жоғарлауына әкеп соқты. Көліктік техниканың ұлғаюы жанармай, майлау
майларының және сұйықтардың өндірілуінің жоғарылауын талап етіп отыр.
Автомобильдің жылдамдықтары мен қуаттарының өзгеруі, қолданатын жерлерінің
ұлғаюы, арнайы машиналардың көбеюі 21-ғасырдың даму ерекшеліктері болып,
пайдалану материалдарының сапасын әрдайым жетілдіруді талап етіп отыр.
Сонымен қатар қазіргі кездегі шығыарылатын технико-экономикалдық
көрсеткіштері шыңдалған көліктік қозғалтқыштар жоғары сапалы пайдалану
материалдарын қалайды. Сондықтан қазіргі және болашақ қозғалтқыштарға
арнап пайдалану материалдарының жаңа сорттарын шығаруға тура келеді.
Пайдалану материалдарының өндірісінің негізгі қайнар көзі болып мұнай
өңдейтін және химиялық салалар саналады. Яғни көліктік техниканың дамуы,
пайдалану материалдарының жаңа сорттарын шығару үлкен үш саланың бірігіп
дамуын: машина жасау, мұнай өңдеу және химия өндірісін дамуларын талап етіп
отыр. Және олардың байланыстыру звеносы ретінде пайдалану материалдарының
ролін айтуымыз керек.
Пайдаланушылар тұрғысынан қарағанда, пайдалану материалдары өздерінің
жақсы қасиеттері мен қатар, олардың жанған жанармайлардың қалдық газдарының
қоршаған ортаға әсерін ескеруіміз керек.
Осы және басқа да пайдалану материалдарының көрсеткіштері пәнің
мақсатын анықтайды:
○ Көліктік техниканың сенімді, төзімді және үнемді жұмысын қамтамасыз
ететін, жанармай, майлау майлары мен арнайы сұйықтардың оңтайланған
талаптарын анықтау;
○ жанармайлардың, майлау майларының және техникалық сұйықтардың
қолдану ерекшеліктеріне байланысты олардың құрылымы туралы негізгі мағлұмат
беру;
○ мұнай өнімдері мен жоғары сапалы пайдалану материалдарының өндіру
қағидалары туралы мағлұматтарды беріп және оларды шет ел маркаларымен
салыстыру;
○ жанармайдың, майлардың және сұйықтардың сапасын бақылайтын және
пайдалану қасиеттерін бағалайтын зертханалық, стендалық және сапарлық
әдістерін жасау.
Мұнайдан пайдалану материалдарын өндіру
Қазіргі кездегі қолданатын жанармайлар, майлау майлары, пластикалық
майлардың негізгі, тежегіштік және бәсеңдеткіштік сұйықтар мұнай өңдеудің
өнімдері болып табылады. Мұнай газдарының өнімдері – синтетикалық қаптау
материалдары, пласмасстар, резиналық бұйымдар конструкторлық, жөндеу
материалдары ретінде кеңінен қолдануда. Былайша айтқанда металл емес
материалдардың дені Жер қойнауының өнімдері болып саналып, қазіргі көліктік
техника да кеңінен қолданады. Жер қойнауының өнімдері – мұнай, көмір шым
тезектер мен түсті және қара металдардың кендері негізгі шикі заттары
болып келеді.
Мұнай өңдеуінің қағидалары
Мұнай – тұтқырлы майлы сұйық түрі қарақоңыр, кейде жасыл қоңыр, көмір
сутегі құрамында 99 % шейін жететін, ал құрлысы жағынан әртүрлі болып
келеді. Оның құрамына кіретін көмір сутектері үш класқа бөлінеді:
– парафиндік;
– нафтендік;
– ароматтық.
Мұнай құрамына кіретін көмір сутегінің молекуласындағы атомдардың
сандары бірнеше мәндермен анықталады. Қарапайым парафиндік көмірсутектері
екі, үш және төрт атомды көміртегі әдеттегі жағдайда газ болып келеді де,
кейбір мұнайлардың құрамында ертінді күйінде болуы да мүмкін. Көмір сутегін
құрымындағы көміртегін атомдар саны бестен және одан жоғары молекулада
болған жағдай сұйық түрде болуы мүмкін. Парафин қатарындағы көмір сутегінің
құрамындағы атомдар саны он жетіден және одан жоғары атомды көміртегі қатты
зат болып, мұнай құрамында ертінді ретінде кездеседі. Көмір сутегінің
бұндай әртүрлігі мұнайлардың қайнау температурасы тұрақсыз және қыздырған
кезде булану температурасының шегі бірнеше мәнді қабылдайтынын көрсетеді.
Мұнайдың басым көпшілігін жай ғана қыздырғанда 30 ... 40 0С шамасында, олар
буланып, жеңіл көмір сутегілері тез қайнап кетеді. Ал қыздыру
температурасын одан әрі жоғарылатқан жағдайда мұнайдан ауырақ,
көмірсутегілері қайнап бөліне бастайды. Мұнайдың бұлай бөлшектену қасиетін
мұнайдың анықталған температура шегінде фракцияға бөліну қасиеті деп
атайды.
Температура бойынша көмірсутегін мұнай деп бөлшектеу іс амалын тура
айыру дейді.
Атмосфералық қысым жағдайда мұнайды тура айыру үрдісін мұнай өңдеуде
ең қажетті түрдегі алғашқы іс амалы ретінде қолданылады.
1-суретте мұнайды айырудың атмосфералық-вакуумды қондырғының нұсқасы
келтірілген.
1-сурет. Мұнай айырудың атмосфералы-вакуумдық қондырғысының нұсқасы:
1–құбырлы пеш; 2–атмосфералық ұстын; 3–батырмалы тоңазытқыштар;
4–газ айыратындар; 5–вакуумдық ұстын; 6–жылу ауыстыратындар
Мұнай сораптардың қысымы бойынша құбырлы пешке 1 беріледі де, оны
температурасы 330 ... 350 0С болғанша қыздырады. Қыздырылған мұнай
буларымен атмосфералық ректификациялық ұстынның 2 орта бөліміне келіп
түсіп, қысымның төмендеуіне байланысты қосымша буланады да, буланған көмір
сутегілер мұнайдың сұйық бөлшегінен айырылады. Көмірсутегінің булары
ұстынның жоғары жағына бағытталса, ал оның сұйық қалдығы төменге қарай
ағады. Ректификациялық ұстынның ішінде көмірсутегін парларының қозғалу
бағыты бойынша ректификациялық табақталар (тарелкалар) қойылған да, оларға
көмірсутегінің булары бір бөлігі шықтанады. Ауыр салмақты көмір сутегілер
қайнау температурасы жоғары болғандықтан олар лезде шықталып бірінші
табақшаларда қалады. Ал жеңіл көмірсутегілер жоғары көтеріліп үлгіреді де,
өте жеңіл көмірсутегілер газбен бірге ұстынның жоғары жағына шықтанбай
көтеріледі. Олар бу ретінде ұстынның үстіңгі жағынан әкетеді. Қайнау
температурасына тәуелділігіне байланысты мұнайды көмір сутектері
ректификациялық ұстынның биіктігі бойынша фракцияға бөлінеді. Ұстынның
төбесінен және оның жоғарғы жағындағы табақшалардан мұнайдың жеңіл
бензиндік фракцияларын (дистилляттарды) бөліп алады. Бұндай дистиляттар
қайнау шегі 300-тан 180 ...205 0С тазартылғаннан кейін товарлық автомобиль
бензиндерінің құрамдық бөлегі болып саналады. Ұстынның келесі төменгі
жағынан керосиндік дистилляттарды алып, оларды тазартқаннан кейін
газотурбинді реактивті авиа қозғалтқыштардың жанармай ретінде қолданады.
Керосинді дистилляттардың төмен орналасқан табақшалардан газойлдық
дистилляттарды алып, тазартады да оларды дизельдердің жанармай ретінде
пайдаланады.
Мұнайларды тура айыру үрдісінен кейін мазут қалады. Құрамына қарай
мазутты отын түрінде қолданады да немесе оларды келесі өңдеуге жібереді.
Қайта өңдеуге жіберген мазут құбырлы пештерде 420 ... 430 0С дейін
қыздырылып, одан кейін ректификациялық ұстынға жіберіледі (ондағы қысым
қалдығы 50 ... 100 мм рт. ст деңгейінде) қысым төмендеген сайын көмір
сутегінің қайнау температурасы төмендейді де мазутта қалған ауыр
көмірсутегі буланады. Мазуттың бұл өңдеу түрін вакуумдық айыру деп атайды.
Вакуумдық айыруды жүргізген кезде ректификациялық ұстынның жоғарғы
бөлігінен солярлық дистилляттарды бөліп алады да, олар каталикалық
крекингтің шикізаты ретінде қолданады. Ұстынның одан төменгі жағынан
майлық дистилляттарды – әуеле веретендық, содан кейін машиналық, ал ең
соңында цилиндрлық дистилляттарды алады. Бұл дистилляттардан өздеріне тән
майларды алып, оларды дистилляттық майлар деп атайды.
Мұнайды тура айыру үрдісінің кемшілігі болып бензин фракциясының аз
мөлшерде бөлінуі саналады.
Яғни, мұнайдан бензин фракцияларының бөлу үрдісін жоғарылатын мақсатты
іске асыру туралы мәселе туады.
Мәселенің шешілуі – мұнайдағы көмірсутегілерін ыдыратуға әкеледі.
Өндірісте бұл үрдіс АҚШ-та қолданылды да, оны крекинг – үрдіс деп
атада. Крекингтің мағанасы ыдырату, айыру, ажырату деген ұғымды береді.
Яғни құрамында бірнеше көміртегінің атомдарынан тұратын ірі молекулаларды
ажыратып, ұсақтайды. Ол үшін мұнайды жоғары температурада қыздырады. Егер
катализатор қолданбаса оны жылулық крекинг дейді де, ал катализатор
қолданса оны каталикалық крекинг дейді.
Мұнайды тура айыру үрдісі бойынша бензиндік фракцияның шығымы20 ..25 %
болса, крекинг үрдісте ол 50 ..60 %-ға жетті.
Есте болу керек, қандайда болмасын барлық дистилляттар басқа
қоспалардан тазартылғаннан кейін ғана қолдануға болады.
Жанармай мен майларды тазарту
Тура айыру және крекинг үрдістер бойынша алынған дистилляттардың
құрамында майлар мен жанармайлардың пайдалану қасиеттерін төмендететін
қажетсіз қоспалар болады. Өздерінің құрамына байланысты бұл қоспалар әр
текті: мұнай қышқылы; фенолдар, азоттық және күкірттік қосындылар және
бейтарапсыздандыратын күкірт қышқылы мен оның өнімдерінің көмірсутегімен
әсерін бәсеңдететін (сульфокислот, күкірт қышқылының эфирлері) сонымен
қатар күкірт қышқылымен тазартқан кейін қалатын оның қалдықтары.
Тазартылатын мұнайөнімдеріне сілтелерді қосқанда келесі реакциялар
орын алады:
RCOOH + NaOH → RCOOH + H2O
мұнай мұнай
қышқылы қышқылының
тұздары
ROH + NaOH → RONa + H2O
фенолдар фенолиттер
Бензин дистилляттарын алынған бензиндерді тазарту керек дедік. Оларды
тазарту үшін бірнеше әдістерді қолданады: сілтілермен, қышқылдар,
ерітетіндер мен және т.б. Мысалы сілтілерді қолданғанда
H2S + 2NaOH → Na2S + 2H2O
көмірсутегі күкірттік
натрий
RSH + NaOH → RSNa + H2O
меркаптан- меркап-
дар тидтер
Осылай алынған заттар суда ериді және мұнай өнімдерінен судың сілтелік
ертіндісімен шығарылады.
Құрамында шектелмеген көмірсутектері, шәйірлік, азоттық және
күкірттік қосындылар бар заттарды тазарту үшін күкірт қышқылын қолданады.
Естеріңізде болсын күкірт қышқылымен тазартуды тек қана майларды
өндіргенде қолданады.
Ерітетіндер көмегімен тазарту (селективная очистка) майларды
тазартқанда қолданады. Мұнай өніміндегі қажетсіз элементтер: асфальт
шәйірлі заттар, полициклдік көмір сутектері, күкірттік қосындылар,
шектелмеген көмір сутегілер ж. т.б. Ерітетіндерді қолданып тазартылған
майларды рафинат дейді, ал майдан алынған ертіндіні экстракт деп атайды.
Экстрат трансмиссиалық майларға қоспа ретінде қолданылады да, ал рафинат
майларды жасауға жіберіледі.
Депарафинизация. Кейбір мұнайлардың жоғары қайтайтын фракцияларында
көмір сутегінің мөлшері жоғары болып келеді де, олар тоңазыған кезде
кристалдық күйге ауысады. Мұндай жағдайда кристалдық тор (решетка) мұнай
өнімдерінің жалпы қозғалтқыштығын жоғалтып, қатып қалуына әкеліп соғады.
Дизельдік фракцияларда бұндай сутектері жатады, ал майлық фракцияларда
парафиндерден басқа циклдық көмір сутектері кристалданады. Мұнай
өнімдерінен қату температурасы жоғары көмір сутегін шығару үрдісін де
парафинизация деп атайды. Өндірісте депарафинизацияны дизельдік жанармай
мен майларды өндіргенде қолданады.
Абсорбациялық тазарту. Мұнай өнімдерінде кездесетін керексіз
қосындыларды өзінім сорып алу қасиеттері бар заттарды, қолдану арқылы
тазартуға болады. Ондай заттарды абсорбенттер деп, ал тазарту тәсілін
адсорбциялық тазарту дейді. Адсорбенттер ретінде ағартылған жер қыртысы,
губрин, саратовтық опока ж. т.б. Адсорбциялық тазартуды май өндіргенде
қолданады.
Негізгі 4.1 [3-11] 4.2 [6-15]; 4.3[4-10]
Қосымша 4.5 [3-9] 4.6 [3-12] 4.8 [5-9]
Бақылау сұрақтары
1. Мұнай өңдеу технологиясының жолдары.
2. Мұнайдан қандай өнімдер алынады.
3. Мұнай өнімдерін тазарту жолдары.
4. Мұнай өнімдеріне қойылатын талаптар.
5. Өнімдерді тазарту үшін қандай заттар қолданылады.
1.3Бақылау сұрақтары:
1. Мұнайдан пайдалану материалдарын өндіру
2. Мұнай өңдеуінің қағидалары
1.4Әдебиеттер тізімі:
Негізгі әдебиеттер
1. Кузнецов А.В. Отын және майлағыш материалдар. – М.: Колос, 2004
2. Колесник П.А. Автомобиль көлігіндегі материалтану, 3-ші басылым, өзгерт.
және толыққан. – М.: Транспорт, 1980. – 260 б.
3. Итинская Н.И., Кузнецов Н.А. Отын, майлар және техникалық сұйықтарға
нұсқау. – М.: Колос, 1982.
4. Инженерлік факультет студенттеріне арналған отын және майлағыш
материалдар бойынша зертханалық жұмыстарды орындауға әдістемелік
нұсқаулар. – Алматы: КазАШИ, 1995.
5. Кузнецов А.В. Отын және майлағыш материалдар бойынша практикум. - М.:
Агропромиздат, 1987.
6. Обельницкий А.М. Отын және майлағыш материалдар. – М.: Высшая школа,
1982.
Қосымша әдебиеттер
7. Васильева Л.С. Автомобильдың эксплуатациялық материалдары. – М.:
Транспорт, 1987.
Итинская Н.И. Отын, майлағыш материалдар және техникалық сұйықтар,
, 2-ші басылым, өзгерт. және толыққан. М.: 1974.
8. Итинская Н.И., Кузнецова Н.А. Автотракторлық эксплуатациялық
материалдар.
Литвинов А.А. Жанармай материалдарын азаматтық авиацияда қолдану
негіздері. – М.: Транспорт, 1987.
2- Дәріс Бензиндер, олардың қасиеттері, белгіленуі қолданылатын
жерлері қойылатын талаптар.
2.1Дәрістің мақсаты:Бензиндер, олардың қасиеттері, белгіленуі
қолданылатын жерлері қойылатын талаптарымен таныстыру.
2.2Қаралатын сұрақтар және қысқаша мазмұны:
1. Бензин.Олардың қасиеттері
2. Қойылатын талаптары.Қолданылуы.
Қайнау температурасы 40 ..200 0С көмірсутегінің қоспаларынан тұратын
сұйықты автомобиль бензиндері дейді. Сыртқы түріне бойынша бензин
түссіз, мөлдір сұйық немесе сәл бояланған болып келеді. Өзіне тән иісті
және атмосфералық жағдайды тез буланады. Басқа көмірсутектері сияқты ол
судан жеңіл және онда ерімейді. Жандырған кезде бензин тез жанып, қалдық
қалдырмайды.
Автомобильдік бензиндер карбюраторлық қозғалтқышты автомобиль, жолдық
және де басқа машиналардың жанармайы болып есептеледі.
Бензин қозғалтқыштардың сенімді де ұтымды жұмыс істеуін қамтамасыз
етуі керек те, ол үшін келесі қасиеттерде қамту тиіс:
○ күбірден карбюраторға бензиннің қажетті мөлшерде кедергісіз
жеткізуін;
○ секунттің жүзден бір бөлігінде жанармай мен ауаның қосындысын
құрастыруды;
○ ол қоспаның оңтайланған жылдамдықпен толық жануын;
○ қозғалтқышта, демеуші жүйе де және сақтайтын ыдыстарда мүмкіндігіне
қарай қақтар мен тұнбалардың аз болуын;
○ металдардың мардымсыз тотығуын;
○ қолдану және сақтау мезгілдерінде олардың сапаларының аз өзгеруі.
Автомобильдік дистилляттардан әртүрлі әдістермен алынған автомобильдік
бензиндер бір-бірінен айырықшылығы шамалы болып, тек тығыздылы, тұтқырлығы,
беткейлік кернеулері мен жану жылулығы бойынша ерекшелінеді. Сондықтан
автомобильдік бензиндерге келесі пайдаланулық талаптар қойылады:
– олардың анықталған булануы болуға тиіс;
- физикалық және химиялық тұрғыдан тұрақты және механикалық қосындылар
мен су болмауға тиіс;
– детонациялық тұрақтылы анықталған.
Ауамен қосылған жанармай бір-бірімен араласып жану қоспасын
құрастырады. Жану қоспасының сапасына қарай жанармайдың толық жануы
тікелей байланысты. Бензин қалқу камерасынан қоспалық камераға жеткенде,
келіп түскен оның көлемі кедергілердің шамасына тәуелді болады (айталық
сұйықтың тұтқырлығы, тығыздылығы және т.б.).
Зат массасының оның бірлік көлеміне қатынасын тығыздылық деп атайды.
Автомобильдік бензиндер үшін ол р= 0,69 гсм3.
Сұйықтың бір қабатын екінші бір қабатына жылжытқандағы сыртқы күшке
түсетін кедергі әсер қасиетін тұтқырлық дейді. Оны сұйықтар бір ыдыстан
екінші бір ыдысқа құйғанда немесе ыдыс ішінде шайқағанда байқауға болады.
Тұтқырлығы аз сұйықтар (бензин, су) жеңіл шайқалып, ыдыстан-ыдысқа тез
құйылады, ал тұтқырлы жоғары (бал, майлар) заттардың шайқалу шамалы немесе
шайқалмайды, ал ыдысқа ауыстыруы әжептәуір уақыт алады. Сұйықтардың
тұтқырлық шамасын арнайы аспап – вискозиметр арқылы анықтайды.
Тұтқырлық динамикалық және кинематикалық бөлып бөлінеді.
Динамикалық тұтқырлықтың μ бірлігі ретінде екі параллел 1м2 ауданның
аралығы 1 м болғанда 1 мсек жылдамдықпен қозғалғандағы күштің мөлшерін 1 Н
көрсетеді. Динамикалық тұтқырлықтың өлшем бірлігі
– пуаз (пз) 1 пз =0,1 кгм · сек.
Кинематикалық тұтқырлық – υ динамикалық тұтқырлықтың тығыздылық – ρ
қатнасы. Оның өлшем бірлігі стокс (ст).
Жанармайлардың үнемді жануына бұрқырата шашу үрдісі елеулі үлес
қосады. Бұрғылатқыш шашылған тамшылар неғұрлым ұсақ болса олар тезірек және
толығырақ буланады.
Сұйықтарды бұрқырауына олардың тұтқырлығы мен беткей кернеулері әсер
етеді.
Барлық автомобиль бензиндері үшін беткей кернеулері бірдей,
температура 200С болған кезде олардың мәндері 20 ...22 динсм, яғни 3,5
есе судан кем болып келеді.
Бір кг жанармай толық жанғанда шыққан жылуды жану жылуы деп атайды.
Жану жылуы жоғарылаған сайын автомобильдің 1 км жолға жұмсалған шығыны
төмендейді немесе 1 сағатқа шаққан шығыны төмендейді.
Сезондық пайдалануларына қарай автомобильдік бензиндер қысқы және
жазғы болып бөлінеді. Олардың сипаттамалары 1 кестеде және одан келесі
кестелерде келтірілген.
Жанармай мен майдарды жанатын кендердің қатаң түрлерінен өндіру
Мұнайдан басқа жанармайлар мен майларды жанатын қатты денелі кендерден
алуға болатыны ертеден мәлім.
Қатты денелі жанатын кендерге, көмір, шымтезек (торф) және жанатын
сланецтер жатады. Олар құрамы өте күрделі, құрамындағы ароматтық көмір
сутегілерінің молекулаларында күкірттің, азоттың және оттегінің атомдары
кездеседі. Бұл элементтердің құрамы кеннің жыныстануына, пайда болуына
уақытына және басқа жағдайларға байланысты.
Қатты денелі жанатын кендердің сұйық жанармайларды алу үшін, оларды
жоғары температуралы арнайы пештерде кокстандыру және жартылай кокстандыру
үрдістерін жүргізеді. Үрдісті ауасыз жүргізеді, ақырында газ, сұйық шәйір
және қатты қалдық-кокс пен жартылай коксты алады.
Жанармайларды және оның компоненттерін шәйірдің өзінен айыру арқылы
алу мүмкіндігі бар. Бірақ бұндай жанармайлар төменгі сапалы болып және
арнайы тазартуды қажет етеді.
Жанармайларды өндірудің жетілдірген тәсілдердің бірі болып
деструктивная гирогенизация үрдіс саналады.
Бұл үрдіс бойынша шикізатты жоғыры қысым мен жоғары температурада
катализатор қолдана отыра сутегімен қанықтырады. Сутегімен қанықтырған
кезде өңдеуге алынған шикізаттың молекулалары бөлініп, орын-орындарына
жаңадан тұрады.
1-кесте
Бензиндердің негізгі сипаттамалары
Көрсеткіштер МЕСТ 2084–77 ТУ38.001ТУ38.001
1225–89 165–97
А 72* А 76 А 93 А 95 АИ91* АИ–92
* ** * ** *
Фракция құрамы
өндірудің 35 35 35
алғашқы
температурасы
жазғы бензин
қысқа бензин
Қорғасынның
концентрациясы, 0,013
гдм3, артық емес
Марка, МЕСТ, ТУ Марка Спецификация Ел
1 2 3 4
А – 76 Кәдімгі ONORM C-113 Австралия
2084 – 77 МЕСТ туре 2 R 2202-80 Жапония
CAN – 23,5-90 Канада
АИ – 92 АИ – 93 БДС 8638-82 Болгария
ТУ 38.001 51600 Германия
165–97 51607 Германия
АТМ 439-83 АҚШ
АИ – 95 АИ – 95 В 7070-85 Ұлы британия
2084-77 МЕСТ 181162 Швейцария
АИ – 98 АИ – 96 БДС 8638-82 Болгария
2084-77 МЕСТ В 4040-78 Ұлыбритания
1811611 Швейцария
2084-77 МЕСТ бойынша шығарылатын автомобильдік бензиндердің сапа
көрсеткіштері халықаралық қабылданған мөлшерлерден өзгеше, әсіресе
экологиялық талаптар бойынша. Россиялық бензиндер мен конкурстық
қабылеттігін арттыру мақсатымен Р 51105-97 МЕСТ жасалады. Іштен жану
қозғалтқыштарының жанармайлары. Этилсіз бензиндер. Техникалық жағдайлары.
Бұл стандарт 2084-77 МЕСТін этильденген және этилсіз бензиндерді шығаруға
арналған ерекше стандартты ауыстырмайды.
МЕСТ Р 51105-97 бойынша тек қана этильсіз бензиндерді шығару көзделген
(қорғасынның мардымды қосындысы 0,01 гдм3 аспауы керек).
Зерттеу әдісі бойынша октандық санына байланысты бензиндердің төрт
маркасы белгіленген: Нормаль-80, Регулятор-91, Премум-95 және Супер-
98.
3 Кесте
Р 5105-97 МЕСТ-і бойынша автомобиль бензиндерінің сапасына қойылатын
нормалар мен талаптар
Көрсеткіштер Нормаль Регуля-Преми-уСупер Зерттеу әдісі
80 тор–91 м–95 98
Октандық сан, 76,0 82,5 85 88,0 511-82 МЕСТ
кем дегенде бойынша немесе
ASTM 2700,
Зерттеулік әдіс 80,0 91,0 95,0 98,0 ИСО 5163-90
бойынша 8626-82 МЕСТ
бойынша, немесе
ASTM D-2699-94
ИСО 5164-90
Қорғасын қосындысы,0,010 28828-90 МЕСТ
гдм3, артық емес бойынша немесе
ASTM D 3237-90
EN 237
Марганецің 50 18 Р 51105-97 МЕСТ
қосындысы, гдм3, ASTM 3831-94
артық емес
Нақтылы шәйірлердің 5,0 1567-83 МЕСТ
қосындысы немесе
мг100см3, артық ASTM D 381-94
емес EN-5
Бензиннің 360 4039-88 МЕСТ
индукци-ондық бойынша, немесе
кезеңі, мин, кем ASTM D 595-95
емес ИСО 7536-94
3 кестенің жалғасы
1 2 3 4 5 6
Күкірттің массалық 0,05 Р 50442-92 МЕСТ
үлесі, % ASTM D 1266-91
ASTM D 4294-90
ИСО 8754-94
Мыс тілігінде сынау ұстайды, класс 1 6321-92 МЕСТ
ASTM D 130-94
ИСО 2160-85
Сыртқы көрінісі таза, мөлдір 51105-97 МЕСТ
п.7.3 бойынша
15оС-ғы тығыздығы, 700-750 725-780725-780725-780 51069-97 МЕСТ
кгм3 ASTM D 1298-90
ASTM D 4052-91
ИСО 3675-93
ИСО 3838-83
Ескерту: 1. Марганец қосындысы тек марганецтік детонаторлы қарсы
бензиндер үшін анықталады.
2. Госрезерв пен Қоғаныс Министрлігінің ұзақ сақтауға
(5 жыл) арналған автомобильдік бензиндердің индукциондық мерзімі кем
дегенде 1200 мин болуға тиіс.
4- кесте
Бензиннің кластары бойынша сипаттамалары
Көрсеткіштер класс Сынау әдісі
1 2 3 4 5
Бензиндердің 1756-52 мест бойынша
қаныққан немесе 28781-90 мест
буларының АSTM D 323-94
қысымы, 35–7045–8055–9060-9580–100АST M D 4953-93
кПа EN 12
Айыру 2177-82 МЕСТ бойынша,
темпера-турасы немесе АSTM D 86-95
оС фрак-циондық 35 35 мөлшерленбеген ИСО 3405-88
құрамы
Айыру шегі оС
жоғары емес
10% 75 70 65 60 55
50% 120 115 110 105 100
90% 190 185 180 179 160
Қайнауының соңы,
оС жағ.емес
Колбадағы
қалдықтың
көлемдік үлесі, 215
% шығындармен 2177-82 МЕСТ бойынша
қалдықтар, % 2 немесе ASTM D 86-95
немесе буланған ИСО 3405-88
бензиннің көлемі 1
%, температура
70 оС 10-4515-4515-4715-5015-50
100 оС 15-6540-7040-7040-7040-70
180 оС кем емес85 85 85 85 85
Булану индесі,
жоғары емес 900 1000 1000 1200 1200 EN 228 б.7.
5 кесте
Экологиялық көрсеткіштері жетілдірілген бензиндердің сипаттамалары
Көрсеткіштер АИ-80 АИ-92 АИ-95 АИ-98 ЯрмаркаЯрмарка
ЭК ЭК ЭК ЭК 92Е 95Е
ТУ 38.401-58-171-96 ТУ 38.301-25-41-97
1 2 3 4 5 6 7
Моторлық әдісі бойынша
октандық саны, 76,0 83,0 85,0 88,0 83,0 85,0
зерттеу әдісі бойынша 80,0 92,0 95,0 98,0 92,0 95,0
Қорғасын құрамында,
гдм3, артық емес 0,010 0,010 0,010 0,010 0,010 0,010
Буланған бензиннің
көле-міндегі фракциондық
құрамы, % темпер-сы
70 оС 10-50 15-50 15-50 15-50 15-50 15-50
100 оС 35-70 40-70 40-70 40-70 40-70 40-70
180 оС 85 85 85 85 85 85
Бензиннің қайнау
темпе-ратурасының соңы,
оС, артық емес 215 215 215 215 215 215
Колбадағы көлемдік 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0
қалдық, % а.е.
Бензинның қаныққан
бу-ларының қысымы, кПа:
жаз айларында
1 сәуір. 1 қазанға 35-70 35-70 35-70 35-70 35-70 35-70
шейін; қыс айларында
1 қазаннан 1 сәуірге 60-100 60-100
шейін
Бу тығынының индексі
жаз айларында 950 950 950 950 950 950
қыс айларында 1250 1250 1250 1250 1250 1250
Нақтылы шәйірлердің
қосындысы, мг100 см3, 5,0 5,0 5,0 5,0 5,0 5,0
өндіру орнында, арт.
емес
Өндіру орында бензиннің
индукциондық кезеңі, мин360 360 360 360 360 360
Күкірттің массалық
үлесі, %, артық емес 0,05 0,05 0,05 0,05 0,05 0,05
20оС-ғы тығыздылығы,
кгм3,артық емес 780 780 780 780 780 780
Ескерту: Бензиндердің бардық маркалары үшін: мыс тілігінде (пластина)
сынау–шыдайды; жоғары еритін Қышқылдар мен сілтелер, мехникалық қоспалар
мен су – жоқ.
2.3Бақылау сұрақтары.
1. Бензиндерді сипаттап бер.
2. Бензиндер қандай қасиеттерді қамту керек.
3. Жану жылуы дегеніміз не, оны қалай анықтайды.
4. Бензиннің қай маркасы сақтауға тиімді.
2.4Әдебиеттер тізімі:
Негізгі әдебиеттер
7. Кузнецов А.В. Отын және майлағыш материалдар. – М.: Колос, 2004
8. Колесник П.А. Автомобиль көлігіндегі материалтану, 3-ші басылым, өзгерт.
және толыққан. – М.: Транспорт, 1980. – 260 б.
9. Итинская Н.И., Кузнецов Н.А. Отын, майлар және техникалық сұйықтарға
нұсқау. – М.: Колос, 1982.
10. Инженерлік факультет студенттеріне арналған отын және майлағыш
материалдар бойынша зертханалық жұмыстарды орындауға әдістемелік
нұсқаулар. – Алматы: КазАШИ, 1995.
11. Кузнецов А.В. Отын және майлағыш материалдар бойынша практикум. - М.:
Агропромиздат, 1987.
12. Обельницкий А.М. Отын және майлағыш материалдар. – М.: Высшая школа,
1982.
Қосымша әдебиеттер
7. Васильева Л.С. Автомобильдың эксплуатациялық материалдары. – М.:
Транспорт, 1987.
Итинская Н.И. Отын, майлағыш материалдар және техникалық сұйықтар,
, 2-ші басылым, өзгерт. және толыққан. М.: 1974.
8. Итинская Н.И., Кузнецова Н.А. Автотракторлық эксплуатациялық
материалдар.
Литвинов А.А. Жанармай материалдарын азаматтық авиацияда қолдану
негіздері. – М.: Транспорт, 1987.
3- Дәріс Дизельдік жанармайлар, қасиеттері оған қойылатын талаптар.
Газ отындары.
3.1Дәрістің мақсаты: Дизельдік жанармайлар, қасиеттері оған қойылатын
талаптарымен және газ отындарымен таныстыру.
3.2Қаралатын сұрақтар және қысқаша мазмұны:
1. Дизельдік жанармайлардың қасиеттері және оларға қойылатын талаптар.
2. Газ отындары.
Бензиндер сияқты, керосин де әртүрлі ауырырақ көмір сутегін
қоспаларынан тұрады. Керосиннің құрамына кіретін көмір сутегінің
молекуласындағы атомдар саны 9-дан 16-ға дейін, қайнау температурасы 150оС
ден 315оС ге шейін.
Керосиннен де ауыр мұнай фракциясын дизельдік жанармай дейді.
Дизельдік жанрамайдың құрамына кіретін көмір сутегінің молекуласындағы
атомдар саны 15...25 аралығында болады да, қайнау температурасы 190оС
...350оС дейін жетеді.
Дизельдік жанармайларға келесі талаптар қойылады: үздіксіз жанармайды
қозғалтқышқа жетуін қамтамасыз ету; жақсы қоспа құрастыру; қоспаның жеңіл
тұтануы; қозғалтқыштың жұмсақ жұмыс істеуін қамтамасыз ету. Дизельдік
жанармай жанғанда жану камерасына және форсунка (бүркегіштің) тұмсығында
күйдірмелер (нагар) мен қатар олардың қабырғаларында болмауы тиіс. Сонымен
қатар қозғалтқыш тетіктеріне тотығу зардабын келтірмеуге тиіс.
305-82 МЕСТ бойынша автотракторлық дизельдердің жұмыс істеу
жағдайларына қарай және жанармайлардың кеңінен қолдануына байланысты
дизельдік жанармайлардың келесі маркалары шығарылады:
Л – ОоС ден жоғары температура пайдаланатын дизельдер үшін жазғы
жанармайлар;
З – қысқы, ауаның температурасы минус 30оС және одан төмен болғанда
пайдалану үшін дизельдерге ұсынылады;
А – арктикалық, ауаның температурасы минус 50оС және одан төмен
болғанда пайдалану үшін ұсынылған.
құрамындағы күкірттің мәні бойынша дизельдік жанармайлары екі топқа
бөлінеді:
1) күкірт құрамы 0,2 % кем;
2) күкірт құрамы 0,2 ... 0,5 % дейін.
Цетандық сан.
Дизель отындарының өздігінен тұтануы, оның цетандық саны бойынша
бағаланады.
Бағалау әдісі әсіресе жедел жүретін дизельдердің өздігінен жанатын
отындар үшін бензиндердің детонациялық тұрақтылығын анықтау әдістеріне
сәйкес жүргізіледі. Этолондық отын ретінде екі көмірсутегін: қатан мен
альфаметилнафтамен қабылданады. Цетанның өздігінен жануы шартты түрде 100%
деп қабылданып, екіншісі 0- тен деп алынады. Сондықтан бұл көрсеткіште
шартты көрсеткіш боп саналады.
Дизель отындарының цетандық санын тұтану сәйкестік әдісі бойынша
анықталады.
Қазіргі дизель қозғалтқыштарының үздіксіз жұмыс істеуін қамтамасыз ету
үшін жаз айларында дизельдік отынның цетандық саны кем дегенде 45, ал қыс
айларында -50 тең болуы керек. Цетандық сан 45 кем болған жағдайда
қозғалтқыш қатаң жұмыс істейді де, ал 45 тен жоғарғы болған да жұмсақ жұмыс
істейді. Егер цетандық сан 60 жоғары болған жағдайда қозғалтқыштың жұмыс
істеуі тиімсіз боп саналады да, жанармай шығыны жоғары болады.
6 кесте
Дизельдік жанармайлардың негізгі сипаттамалары
Көрсеткіштер Л З А
Цетандық саны, кем дегенде 45
Фракциялық құрамы:
Температура оС болғанда айыру мөлшері
50 %, артық емес; 280 280 255
Температура оС болғанда айыру мөлшері
96% артық емес 360 340 330
20 оС-ғы кинематикалық тұтқырлығы,
ммс 1,8...5 1,5...4
Температура оС төмен емес, қату 10 35 55
қоюлану 5 25 30
Жабық тигельде тұтану температурасы,
оС 40 35 30
Меркаптандық күкірттің массалық
үлесі, 0,01
% артық емес
Кислотності, мгКОН100см3 артық емес
0,01
20 оС тығыздылығы, кгм3 860 840 830
үкірттің массалық үлесі,
% артық емес: 0,2 0,2 0,2
1-түрдегі дизель жанармайында 0,5 0,5 0,4
2-түрдегі дизель жанармайында
7 кесте
Еліміздегі және шет ел дизельдік жанармайлардың өзара ауыстырылымдығы
305-82 МЕСТ еліміздегіШетел жанармайы
жанармай маркасы
маркасы спецификация ел
Л (жазғы дизельдік) Л БДС 8884-82 Болгария
2 А ТМ 975-81 АҚШ
3 К 2204-83 Жапония
51603-81 Германия
З (қысқы дизельдік) I А ТМ 975-81 А)Ш
TPA К 2204-83 Жапония
СА-2-3, 6-м-83 Канада
А (арктикалық 50 Р 67С-96048 Польша
дизельдік) СА-2-3, 6-М-83 Канада
Экспорттың дизельдік жанармай (ТУ 38.401-58-110-94) шетелдерге экспорт
бойынша шығарылады, оның құрамындағы күкірт 0,2 %. Бұл жанармайдың сапасын
дизельдік индекс бойынша анықтайды (елемезде дизельдік жанармайлардың
сапасын 305-82 МЕСТ бойынша цетан санымен анықталатын).
8- кесте
Экспорттық дизель жанармайының сипаттамалары.
Көрсеткіштер Марка мөлшері
ДЛЭ ДЗЭ
1 2 3
Дизельдік индекс, кем емес 53 53
Фракциялық құрамы:
Айыру тампературасы, оС
50 % 280 280
90 % 340 330
96 % 360 360
Кинематикалық тұтқырлығы (20оС), ммс 3...6 2,7...6
Температура, оС:
Қату - 10 35
Сүзгіштік шегі -5 25
Жабық тигельде тұтануы 65 60
Күкірттің массалық үлесі, % 0,21 0,2
1 – түрі 0,3
2 – түрі
Мыс тілікте сынау шыдайды шыдайды
Кислотность, мг КОН 100 см3 3,0 3,0
Зольность (күлге айналу қасиеті), % 0,01 0,01
арт.емес
Көкістенуі, қалдықтың 10 % не 0,2 0,2
шаққанда, %
Түрі, ЦНТ бірлігі бойынша 2,0 2,0
Құрамындағы механикалық қоспа жоқ жоқ
10оС дағы мөлдірлігі мөлдір мөлдір
20оС дағы тығыздылығы, кгм3, артық 860 845
емес
ТУ 38.101889-81 бойынша 1981 жылдан бастап қысқы дизель жанармайының
ДЗП маркасы шығарыла бастады. Оны жазғы дизель жанармайының негізінде минус
5оС алады.
Жазғы дизель жанармайын қыс мерзімінде қолдану үшін, оған қосындының
(присадка) 0,01 үлесін қосса сүзгіштік шек температурасын – 150оС дейін,
қату температурасын – 30оС дейін төмендетуге болады.
Суық климатты аудандарда температура – 25 ... – 45оС қолданатын
жанармайларды ТУ 38.401-58-36-92 сәйкестеп 2 маркасын шығарады: ДЗп 1525 (
– 15оС қоюланатын негізгі дизельдік жанармай ал шектік, сүзегіштік
температурасы – 25оС) және ДАп – 35 – 45 арктикалық дизель жанармайы.
9 кесте
Депрессорлық қосындыларымен шығарылатын дизель жанармайларының
сипаттамалары
Марканың мөлшері
Көрсеткіштер
ДЗп ДЗп-15-2ДАп-35-45
5
ТУ 38.101 Ту 38.401-58-36-92
889-81
Цетандық саны, кем дегенде 45 45 40
Айыру температурасы оС фракциялық
құрамы
50 % 280 280 280
90 % (айыру соңы) 360 360 360
20оС – дағы жалпы қолданатын
дизельдер үшінкинематикалық
тұтқырлығы, мм2с 3,0...6,0 1,8...6,01,5...5,0
Температура оС, артық емес қату 30 35 55
қоюлану 5 15 35
шектік сүзгіштілігі 15 25 45
Жабық тигельде тұтану температурасы
Жалпы қолданатын дизельдер үшін 40 40 35
тпловоздықжәне су дизельдері үшін 62 35 30
Күкірттің массалық үлесі, %
Жанармайдың I- түрінде 0,2 0,2 0,2
Жанармайдың II- түрінде 0,5 0,5 0,4
Меркаптандық 0,01 0,01 0,01
шәйірлердің нақтылы концентрациясы,40
мг100см3
Кислотность мг КОН см3 5 5 5
Жанармайдың 1100 иодтық сан, г 6 5 5
Күлденуі, % 0,01 0,01 0,01
Кокстену, 10 % қалдықта, % 0,3 0,2 0,2
Сүзгіштілік коэффициенті
негізгі жанармай үшін 2,0
қосындылы жанармай үшін 3,0 3,0 3,0
20оС тығыздылығы, кгм3 860 860 840
Түрі, ЦНТ бірлігі бойынша 2,0 2,0 2,0
Ескерту: Барлық маркадарда күкірт сүтегі, суда еритін қышқылдар мен
сілтелер, су, механикалық қоспалар болмауы керек; мыс тілігіндегі сынаққа
шыдайды.
ТУ 38.1011348 – 89 бойынша экологиялық таза дизель жанармайлары
шығарылады. Бұл ТУ екі маркасы ДЛЭЧ-В және ДЛЭЧ қамтылған (10 кестені қара)
жаздық пен қыстық ДЗЭЧ.
10 кесте
Экологиялық таза дизель жанармайының сипаттамалары
(ТУ 38.1011348 – 90)
Маркалардың мөлшері
Көрсеткіштер
ДЛЭЧ-В ДЛЭЧ ДЛЭЧ
1 2 3 4
Цетандық сан, кем дегенде 45 45 45
Айыру температурасы оС артық болмағандағы
фракциалық құрам
50 % 280 280 280
96 % 360 360 340
20оС кинематикалық түтқырлығы, мм2с 3,0...6,03,0...1,8...5,0
шектік сүзгіштілігі – 10 6,0 – 35
температура оС, жоғары емес 5 – 10 – 25
5
Жабық тигельдегі түтану температурасы оС,
артық емес тепловоздар мен теңіздік
дизельдерүшін 40 40 35
Жалпы дизельдер үшін 62 62 40
Күкірттің массалық үлесі, % а.е
Майдың І – түрінде 0,05 0,05 0,05
Майдың ІІ – түрінде 0,1 0,1 0,1
Мыс тілікте сынау шыдайды
Кислотность мг КОН100 см3 5,0 5,0 5,0
Күлденуі, % 0,01 0,01 0,01
10% қалдықтың кокстенуі, %, артық емес 0,2 0,2 0,2
ЦНТ бірлігі бойынша түсі 2,0 2,0 2,0
Механикалық қосындылар мен судың
қосындысы жоқ жоқ жоқ
20оС тығыздылығы, кгм3 860 860 840
Құрамрамындағы ароматтық көмір сутегі,
%артық емес 20 10
11 кесте
ТУ 38№401-58-170-96 бойынша экологиялық қасиеті жетілдірілген дизель
жанармайларының сипаттамалары
Көрсеткіштер Маркалардың мөлшері
ДЭК-Л ДЭКп-Л ДЭК-3 ДЭКп-3 ДЭКп-3
– 15оС – 20оС
1 2 3 4 5 6
Цетандық сан, кем емес 49 45 49 45 45
Айыру температурасы, оС болғандағы
фракциялық құрам
50 % 280 280 280 280 280
96 % (айыру соңы) 360 360 360 360 360
20оС-ғы кинематикалық тұтқырлығы,
мм2с 3,0-6,1,8-5,03,0-6,1,8-6,01,8- 6,
0 0 0
Температура, оС қату –10 –35 –10 –25 –35
Шектік сүзгіштілігі –5 –25 –5 –15 –25
Жабық тигельдегі түтану
температурасы 40 35 40 35 35
Жалпы дизельдер үшін 62 40 62 40 40
тепловоздар мен теңіз дизельдер
үшін
Күкірттің массалық үлесі, %
Майдың І – түрінде 0,05 0,05 0,05 0,05 0,05
Майдың ІІ – түрінде 0,10 0,10 0,10 0,10 0,10
Меркаптандық күкірттің массалық
үлесі, % 0,01 0,01 0,01 0,01 0,01
Кислотность, мгКОН100 см3 5,0 5,0 5,0 5,0 5,0
1100 г жанармайдағы иодтық сан, г5,0 5,0 5,0 5,0 5,0
Күлденуі, % артық емес 0,01 0,01 0,04 0,04 0,04
10% қалдықтың кокстенуі, % артық
емес 0,3 0,3 0,03 0,03 0,03
Сүзгіштілік коэффициенті
(жанармайдағы қоспаны қоспастан 2 2 2 2 2
бұрын)
20оС тығыздылығы, кгм3 860 860 860 860 860
Ескерту: Дизель жанармайларының барлық маркалары үшін: күкірт
сутегінің қосындысы, суда еритін қышқылдар мен су – жоқ; мыс тілігіндегі
сынаққа – шыдайды.
Жанармайлардың төменгі температуралық қасиеттерін жақсартатын
депроссорлық қоспалар негізінен шет елде шыққан винилацетатты этилен
сополимерінен тұрады.
Европалық стандарт ЕN1996 жылдан бастап Европалық қоғамға қарасты
елдерде жүргізіледі. Стандарт дизель жанармайларының әртүрлі климатты
регионалдарда сай етіп шығаруын қарастырады. Жалпы дизель жанармайларына
қойылатын талаптар болып:
– түтану температурасы 55оС-дан кем болмауы;
– 10% қалдықтың көксенуі 0,3% артық болмауы;
– күлденуі 0,01% артық болмауы;
– су құрамы 200 ррт артық болмауы;
– механикалық қоқыс 24 ррт артық болмауы;
– мыс тіліндегі тотығуы – 1 класс;
– тотықтық тұрақтылығы 25г тұнуым3 артық болмауы.
Орташа климатты аудандарға арналып дизель жанармайларының алты
маркасы: А, В, С, Д, Е, F шығарылады да, әр қайсысының температуралық
сүзгішіліктері + 5,0; – 5; – 10; – 15 және – 20оС сәйкес.
Суық климатты аудандар үшін дизель жанармайларының бес класы
шығарылады. Олардың қасиеттері келесідей:
Класс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..0 1
2 3 4
Қоюлану температурасы, оС ... –10, –16, –20, –22, –34
Сүзгішілік температурасының
шегі, оС жоғары емес –20, –26, –32, –38,
–44
1996 жылдан бастап Европада дизел жанармайларының құрамындағы
күкірттерге шек қойылған – 0,05 % артық болмауға тиіс.
Бұл талаптарға еліміздегі ТУ 38.1011348-89 тура келеді.
Газтәрізді жанармайлар мен майлар.
Автомобильдердің жанармай ретінде қысылған табиғи газдар мен
сұйытылған мұнай газдары қолданылады.
Газ тәрізді жанармайларды қолдану олардың бірнеше артықшылығы мен
айқындалады. Жалпы отын-энергетикалық баланс бойынша мұнай үлесінің шамасы
төмендейді; шығатын газдардың, зияндылығы кемиді; газтәрізді жанармайлардың
детонациялық тұрақтылығы жоғары болып келеді және т.б.
Елімізде шығатын автомобильдер үшін 27577–87 МЕСТ бойынша қысылған
табиғи газ қолданылады (12-кестені қара).
12 кесте
Газобаллонды автомобильдер үшін қысылған табиғи газ
Көрсеткіштер Көрсеткіштердің мәні
Төменгі жану жылулығы, кДжм3 32600 ... 36000
ауамен салыстырғандағы тығыздылығы, кем дегенде 0,56 ... 0,62
есептелінген октандық саны, кем дегенде 105
күкіртсутегісінің топтасуы, гм3 артық емес 0,02
меркаптандық күкірттің топтасуы гм3 ден артық 0,036
емес механикалық қоспалардың массасы мгм3-ден 1,0
артық емес судың қосындысы гм3 артық емес 0,009
Қысылған табиғи газдарды пайдалану үшін ұшқын арқылы тұтанатын
карбюраторлы қозғалтқышты газбаллонды автомобильдер ЗИЛ, ГАЗ шығарылады.
Сонымен қатар КАМАЗ тобының газдизельді қозғалтқыштарда да қолданылады.
Оның үстіне газодизельді автобустардың қолдануы кенейе тгсуде екен
ескеруіміз керек. Автобустар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz