Қазақ тіліндегі туыстық атаулардың мағыналық құрылымы мен лексикографиялану ерекшеліктері

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

ӘОЖ 811. 512. 122' 374 Қолжазба құқығында

ДИУАНОВА РАЙкҮЛ Кенесбаевна

Қазақ тіліндегі туыстық атаулардың мағыналық

құрылымы мен лексикографиялану ерекшеліктері

10. 02. 02 - қазақ тілі

филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу

үшін дайындалған диссертацияның

а в т о р е ф е р а т ы

Қазақстан Республикасы

Алматы, 2010

Жұмыс Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым Комитеті А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында орындалды

Ғылыми жетекшісі: филология ғылымдарының докторы,

профессор М. Малбақов

Ресми оппоненттері: филология ғылымдарының докторы,

профессор С. Бизақов

филология ғылымдарының

кандидаты, доцент Р. Түсіпқалиева

Жетекші ұйым: Қазақ мемлекеттік Қыздар

педагогикалық университеті

Диссертация 2010 жылы «03» желтоқсан күні сағат 16. 00-де ҚР БжҒМ ҒК А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты жанындағы 10. 02. 06 - түркі тілдері және 10. 02. 02 - қазақ тілі мамандықтары бойынша филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін диссертация қорғайтын Д. 53. 38. 01. диссертациялық кеңесінің мәжілісінде қорғалады (050010, Алматы қаласы, Құрманғазы көшесі, 29) .

Диссертациямен ҚР Білім және Ғылым министрлігінің Орталық ғылыми кітапханасында танысуға болады (050010, Алматы қаласы, Шевченко көшесі, 28) .

Автореферат 2010 жылы «03» қарашада таратылды.

Диссертациялық кеңестің

ғалым хатшысы, филология

ғылымдарының докторы,

профессор Ж. А. Манкеева

ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ

Зерттеу жұмысының өзектілігі. Әр халықтың қайталанбайтын ұлттық ерекшеліктерін, өзіне тән өзгешеліктерін құрайтын әдет-ғұрып лексикасы бар. Ол рухани дүниені де, материалдық дүниені де түгел қамтиды. Солардың ішінде өзінің ғасырлар қойнауына кететін терең тарихымен, жүйелі құрылымымен, мәдениетаралық коммуникация үшін ерекше маңызды танымдық құндылықтарымен ерекшеленетін сөздер тобы - туыстық атаулар. Қазақ тілін түркі тілдерінің ішінде туыстық атауларға ең бай тіл ретінде атауға болады. Қазіргі түркі тілдерінің арасындағы сөз байлығы мол тілдердің көпшілігі бұл мәселеде қазақ тіліне тең келе алмайды.

Қазақ тіліндегі туыстық атаулар жүйесінің бұрын-соңды толық құрамда қарастырылмай келгендігі, сондай-ақ, олардың лексика-семантикалық құрамы мен құрылымы туралы жүргізілген зерттемелер барысында елтанымдық, мәдениеттанымдық құндылық тұрғысынан қарастырылмауы, сөз мағынасындағы мәдени компоненттің ашылмауы және осы аталған мәселелердің қазақ сөздіктерінде лексикографиялану заңдылықтарының анықталмай отырғандығы осы жұмыстың өзектілігін көрсетеді.

Сөздік тіл мен мәдениет арасындағы өзара қарым-қатынасты, байланысты бейнелеудің ең тиімді формаларының бірі ретінде, мәдениет пен лексикография арасындағы диалогті көрсетудің формасы ретінде көрінеді. Мәдени, рухани мәнділік пен құндылыққа ие сөздік бірліктерді қазақ этносының ішкі және айнала қоршаған болмысы жайлы ғасырдан ғасырға ұласқан білім тәжірибелерінің жинақталған қоры ретінде арнайы зерттеу аса қажет деп білеміз. Когнитивті лингвистика мен лингвомәдениеттаным арналарында қарастырылған атаулық бірліктер ұлттық рухани әлемді суреттейтін, терең мағыналы этномәдени мазмұнға ие мәдениет кеңістігінің ерекше құрылымы екені аян.

Қазіргі кезеңдегі тіл білімі ғылымының дамуы антропоөзекті бағытта жүргізіліп жатқан зерттеулермен сипатталады. Антропоөзекті парадигма тілді санамен байланысты қарастырады. Осы бағыт тілдік таным үдерістеріне басты назар аударады. Туыстық атаулардың бойында сақталып отырған рухани мәдениет көріністерін ұлттың танымдық тәжірибесімен сабақтастыра отырып, жүйелі түрде қарастырудың қажеттілігі де осы жұмыстың өзектілігін айғақтайды.

Зерттеудің теориялық-әдістанымдық негіздерін Ә. Қайдар, Р. Сыздық, Е. Жанпейісов, Т. Жанұзақов, В. В. Виноградов, О. Н. Трубачев, В. Г. Костомаров, Е. М. Верещагин, Л. А. Покровская, М. Ш. Сарыбаева, Х. А. Арғынбаев, Ц. Д. Номинханов, Н. П. Дыренкова, Л. Жолдасбекова сынды зерттеушілердің еңбектері құрады.

Зерттеу нысаны. Қазақ тіліндегі туыстық атаулар жүйесі.

Зерттеу пәні. Қазақ тіліндегі туыстық атаулардың құрамы мен мағыналық құрылымы, сөздіктердегі лексикографиялану ерекшеліктері.

Зерттеудің дереккөздері. Дереккөздер ретінде қазақ тілінің бір томдық, екі томдық, он томдық, он бес томдық түсіндірме сөздіктері, қазақша-орысша, қазақша-ағылшынша аударма сөздіктер, түркі тілдерінің тарихи лексикологиясы мен тарихи лексикографиясы бойынша жүргізілген зерттеулер, әлем тілдері бойынша туыстық атаулар туралы жасалған салыстырмалы-салғастырмалы зерттемелер алынды.

Зерттеудің негізгі әдіс-тәсілдері. Жұмыста сипаттамалы, салыстырмалы тәсілдер, компоненттік талдау тәсілі, атаулық тіркестердің семантикалық типологиясы, сондай-ақ, статистикалық талдау әдісі қолданылады.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қазақ тілінің әдет-ғұрыпқа байланысты лексикандағы туыстық атаулардың қазақ сөздіктерінде берілуінің этнолингвистикалық ерекшеліктерін анықтау - зерттеудің негізгі мақсаты. Осы мақсатқа жету үшін мынадай нақты міндеттерді шешу көзделді:

- ұлттық ерекшелікті көрсететін лексиканың мағыналық құрылымын

зерделеу;

- лексикографиялау барысында сөз мағынасындағы мәдени компоненттің - аялық білім құрамына кіретін елтанымдық, мәдениеттанымдық құндылықтардың мазмұнын ашу;

- туыстық жүйесіндегі атаулардың құрамы мен құрылымдық- семантикалық ерекшеліктерін анықтау;

- туыстық терминдер жүйесіне талдау жасаудың лексика-семантикалық және лексикографиялық негіздерін анықтау;

- туыстық атаулар жүйесіндегі ортақ (интегралдық) және айырым (дифференциалдық) белгілерді тарихи-семантикалық негізде көрсету;

- қазақ тіліндегі туыстықты білдіретін терминологиялық лексемалар, терминологиялық фразеотіркестер, бейтерминологиялық атауларды лексикографиялаудың жолдарын, әдіс-тәсілдерін айқындау;

- түсіндірме сөздіктерде туыстық атаулардың дефинициясын кешенді сипатта ашу;

- туыстық атаулардың аударма сөздіктерде лексикографиялану заңдылықтарын қарастырып, дұрыс аударма жасаудың жолдарын белгілеу;

- туыстық атаулардың этнолингвистикалық, лингвоелтанымдық, сөздіктерде берілу ерекшеліктерін анықтау.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері:

- туыстық атауларының қазақ лексикографиясындағы толық жүйесі анықталды;

- лексикографиялық жүйедегі туыстыққа қатысты лексиканың аялық білім негізіндегі елтанымдық, мәдениеттанымдық, әлеуметтік мазмұны сипатталады;

- туыстық лексикасының құрамы, тарихи және лексика-семантикалық құрылымы айқындалды;

- туыстық атауларды лексикографиялаудағы ономасиологиялық, мәтіндік, этнографиялық, паремиологиялық деректердің мәні көрсетілді;

- қазақ тіліндегі туыстықты білдіретін терминологиялық лексемалар, терминологиялық фразеотіркестер, бейтерминологиялық атауларды лексикографиялауды жетілдіру жолдары мен әдіс-тәсілдері айқындалды;

- туыстық терминдерінің тарихи-семантикалық даму, қалыптасу заңдылықтары, «тіл мен ұлт», «тіл мен мәдениет» мәселесіндегі сабақтастығы түсіндірілді;

- туыстық атаулардың түсіндірме, аударма, этнолингвистикалық сөздіктерде лексикографиялану ерекшеліктері көрсетілді;

Зерттеудің теориялық маңыздылығы. Жұмыста қарастырылған туыстық терминдерінің құрылымдық-семантикалық сипаты ашылып, туыстық атаулары жүйесіндегі терминдерден басқа да туыстық лексемаларының, туыстық фразеологиялық тіркестерінің құрамы белгіленді. Қазақ тіліндегі туыстық атаулар жүйесі сөздік құрам, семантикалық құрылым, лексикографиялану заңдылықтары тұрғысынан зерделенді. Зерттеу барысында қол жеткен ғылыми нәтижелер мен тұжырымдар лексикография теориясы мен практикасы, тарихи лексикология, тарихи диалектология, этнолингвистика, лингвоелтаным, лингвомәдениеттаным, т. б. ғылыми пәндердің нысанасындағы теориялық мәселелерді айқындауға, дамытуға жәрдемін тигізеді.

Зерттеудің практикалық мәнділігі. Бұл зерттеудің материалдары, теориялық тұжырымдары мен қағидалары қазақ лексикографиясы жөнінде жаңа пайымдаулар жасауға мүмкіндік береді. Зерттеудің тұжырымдары мен нәтижелерін тарихи лексикология мен тарихи лексикографияның, жалпы тіл тарихының теориялық және практикалық мәселелерін әрі қарай зерттеуде монографиялық еңбектер, жоғары оқу орындарына арналған оқу құралдарын дайындауға, сонымен қатар, лексикология, тарихи семантика, лексикография пәндері бойыншаоқылатын дәрістер мен өткізілетін арнайы курстарда, семинарларда қолдануға болады.

Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар.

- қазақ тіліндегі туыстық атаулар жүйесі аялық білім қоры мен сөз мағыналары негізінде ұлт болмысын дәйектейтін өзекті мәдени компонент түрінде анықталады;

- қазақ тіліндегі туыстық атаулар түркі тілдері арасындағы құрамы мен құрылымы жағынан ең бай лексикалық топты құрайды;

- қазақ тіліндегі туыстық атаулар семемалардың Д1, Д2, К1, К2, К3 типтері арқылы жасалған;

- туыстық атаулар жүйесі тілтанымдық, лингвоелтанымдық, тұрғылардан ерекше маңызды лексикалық топ ретінде жалпылама қолданымға арналып жасалатын көп томдық түсіндірме сөздікте толық қамтылуы керек;

- туыстық атаулардың номинациясы мен функциясындағы когнитивтік, семиотикалық, лингвомәдени, этнолингвистикалық т. б аспектілерге талдау жасау арқылы олардың семантикасына қатысты экстралингвистикалық факторлар, объективті шындық пен қазақ этносының дүниетанымдық менталитеті жүйелі түрде анықталады.

Жұмыстың талқылануы мен жариялануы. Зерттеу жұмысының негізгі нәтижелері мен мазмұны Абай атындағы Қазақ педагогикалық университетінің 75-жылдығына арналған «Қазақ филология ғылымы: тарихы, бүгіні мен болашағы» атты халықаралық ғылыми-теориялық және әдістемелік конференцияда (Алматы, 2003), «Қазақ тілінің лексикология, лексикография, фольклортану мен көркем аударма мәселелері: қалыптасуы, дамуы мен болашағы» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда (Алматы, 2007), «Үздіксіз кәсіби білім беру жүйесі: даму проблемалары мен болашағы» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияда (Қызылорда, 2008), А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты жанындағы Лингвистикалық семинарда баяндалып, ғылыми басылымдар мен конференция материалдарында 9 мақала (оның ішінде Комитет тізімі бойынша - 5) түрінде жарияланды.

Зерттеу жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспе, негізгі екі тарау, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

негізгі бөлім

Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, нысаны, мақсаты мен міндеттері, теориялық және практикалық маңызы, ізденістердің ғылыми жаңалығы, зерттеудің әдіс-тәсілдері мен ұсынылған тұжырымдары айқындалып, жұмыстың талқылануы мен жариялануына қысқаша деректер берілді.

Диссертацияның бірінші тарауы «Туыстық атаулардың лексика-семантикалық құрамы мен құрылымдық ерекшеліктері » деп аталады.

Тілдің негізгі міндеті - тілдесуге, сөйлесуге қажетті қарым-қатынас құралы болу, сол себепті де оның басты қызметі - коммуникативтік қызмет. Алайда, әлемдік тіл білімі лингвистика тарихында тілдің коммуникативтік қызметін екінші қатарға ысырған кездер де болған. Мәселен, В. Гумбольдт тілдің әлемді, адамдардың рухани күштерін дамытуға, көзқарастарын қалыптастыруға қызмет ететін құрал яғни дүниені тану құралы болып табылатындығын жазған еді [1] . Демек, В. Гумбольдт тілдің жетекші функциясы ретінде гносеологиялық, танымдық функцияны таныған. Тілдің танымдық табиғатын зерттеуші ғалымдардың пікірі бойынша, тілдің дискурсивті және кумулятивті қызметі болады. Тілдің д и с к у р с и в т і қызметі адамның ойлау іс-әрекеті кезіндегі динамикадағы танымдық қызметін қамтитын болса, оның к у м у л я т и в т і қызметі статикалық қалыпта ойлауды мүмкін ететін зердеге, еске сақтау қабілетіне, адамның жадына сәйкес келеді. Демек, кумулятивтік қызмет өмір шындығы туралы жинақталған ақпардың тілдік бірліктерде бейнеленуін, тіркелуін, сақталуын қамтамасыз етеді. Мұндай ақпар тілдің барлық деңгейлерінде де жинақталып, сақталып отырады. Дей тұрғанмен, кумулятивтік қызмет бірінші кезекте лексика-фразеологиялық жүйеде көрініс табады.

Бір жағынан, тіл қоғамдық құбылыс ретінде нақты тілде сөйлеуші қауымға тән әлем жайлы ақпарды сақтаушылық қызмет атқарады. Екінші жақтан, жеке адамның үйренген тілі - өзгеге ұқсамайтын ерекше өмірлік тәжірибені сақтаушы болып табылады. Сонымен бірге, жеке адамның санасында тілде сақтаулы қоғамдық тәжірибе де орнығады. Осы тәжірибені бізге жеткізуші ең басты бірліктер - сөздер. Сөз өз бойында әлем туралы ақпарды сақтайды. Яғни әлемді сөз арқылы ғана іздеп табуға болады. Сөз - тілді тұтынушы, пайдаланушы қауымның ұжымдық жады, мәдениеттің ескерткіші, ұлттық өмірдің айнасы. Сөз - жинақталған ақпар орталығы, білім-білік қоймасы. Сонымен, сөз - адамзат тәжірибесінің сақтаушысы, акумуляторы болып табылады. Туыстық атаулардағы мәдени ақпарат жасырын (имплицитті) сипатқа ие, ол тілдік мағыналардың арғы жағында жасырулы. Тілдің атауыштық, бейнелеуіштік және кумулятивтік қызметі туыстық атау құрамында ұлттық мәдени ерекшеліктердің түрлі көріністерін беруге, жинақтауға және бекітуге қабілетті.

Сөздің ұлттық мәдениетпен байланысты семантикасы сөз мағынасындағы мәдени компонент деп аталады. Тілдегі сөздер әлеуметтік құбылыс ретінде қоғам өмірінің белгісін, оның материалдық және рухани мәдениетінің таңбасын сақтайды. Міне сондықтан да осы «мәдени мағына» сөз мағынасының айтарлықтай қомақты бір бөлігін құрайды. Мәдени мағынаның сөздіктерде айқын, ашық және жеткілікті дәрежеде ашылуы өзге тілді оқырмандардың тілді жақсы меңгеруіне мүмкіндік тудырады.

Мысал үшін айтар болсақ, отбасын құруға байланысты халқымыздың ғасырлар бойы қалыптасып, желісін үзбей жалғасып отырған салт дәстүрі бар. Бұл әдет-ғұрыптардың барлығы көбіне жастарды тәрбиелеуге, оларды отбасын құрудағы жауапкершілікке үйретуге бағытталады. Жастардың отбасын құруы, ежелден қалыптасқан дәстүр бойынша құдаласудан басталады. Қазақта құда болудың бірнеше түрі болған: бел құда, бесік құда, т. б. Құдалықтың баянды болуы көп жағдайда қыз айттыратын жаушыға байланысты. Жаушы жөн-жосықты білетін, тілге шешен, сөзге жүйрік адам болуы керек. Жаушы жіберіп құдаласып, сөз байласқаннан кейін, екі жақ қалыңмал кәдесі туралы келіседі. Қалыңмал төлеу дәстүрі де көнеден келе жатқан әдеттің бірі. Жалпы, қазақ дәстүрінде үйлену тойлары екі кезеңге бөлінеді: бірі - қалыңдықтың ұзатылуы, яғни қызды шығарып салу тойы, екіншісі - күйеу жігіттің ауылында болатын той. Көне көз қариялардың айтуынша ертеректе қалыңдық үйінен басына сәукеле киіп шыққан, ал болашақ қайын жұртының ауылына жақындағанда ауыл әйелдері алдынан шығып, шашу шашып, сәукелесін шешіп, басына шәлі, орамал салған.

Қазақ тілінің туыстық атауларға қатысты дәстүрлі этномәдени лексикасын концептологиялық тұрғыдан қарастыра отырып, концетілер аясындағы нақты ұғымдардың мән-мағынасын ашу үшін сөзге қатысты барлық мазмұнды ақпаратты қамтудың қажеттігін анықтау қажет болды. Шындығында, сөздің мағынасын және оның алуан түрлі ассоциациялық байланыстарын бейнелейтін денотативті және коннотативті мазмұн. Олар өз ішіне көптеген лексикалық бірліктердің мағыналарын жинақтайды. Концептіде әрбір тілдік тұлғаның мәдени деңгейі іске асады. Концептінің көрінісі сөзде ғана емес, сөз тіркестерінде де, сөйлеудегі дискурста, мәтіндерде жүзеге асырылады. Қазақ мәдениетінің негізгі туыстық жүйесінде бекітілген тілден тыс білімдерді (аялық білім) тіл арқылы ашып көрсету қажет. Жалпы кез келген тілдік құбылыстың табиғатын тек тілдік заңдылықтарға ғана сүйенбей, сонымен қатар, халықтың дүниетанымына, салт-дәстүріне, ұлттық болмысына назар сала қарау лингвоелтанымдық, тұрғылардан маңызды. Қазақ тіліндегі туыстық атаулардың лингвомәдени сипаты семантикалық маңызға ие болатын белгілі бір әдет-ғұрыпқа, ритуалдарға байланысты болып келеді. Туыстық лексика құрылымында ұлттық ерекшеліктер айқындалады.

Көптеген туыстық атаулардың мәдени-тарихи қосымша мағыналары (коннотациялары) еліміздегі мемлекетқұраушы қазақ ұлтының өкілдеріне, әсіресе Қазақстанды мекендейтін өзге мәдениеттің өкілдеріне бірдей дәрежеде, бірдей көлемде белгілі емес. Халықтың мәдени өмірінен хабар ететін туыстық атаулар ерекше таңбалық жүйені құрайды. Ол жүйе жалпыұлттық семиотикалық моделдеуші жүйемен диалектикалық өзара байланыста болады. Тіл де осындай жүйе болып табылатындықтан, мұнда әлеуметтік ақпарат жүзеге асырылады. Демек, туыстық атау - әлеуметтік таңба. Туыстық атау - этномәдени (лингвомәдени) таңба. Ол лингвомәдени таңба ретінде өзінің тарихи-мәдени семантикасында түрлі мәдени қосымша мағыналарды (коннотацияларды) жинақтайды. Мәдени коннотация екі семиотикалық жүйені (тіл мен мәдениет) салыстырып, олардың байланыстарын жүзеге асырады. Коннотациялар сөз мағынасындағы ассоциативтік белгілердің бекітілуі арқылы пайда болады. Туыстық атаулардың мағыналарында пайда болатын және жасырын формада бекітулі болатын мәдени коннотациялар мәдениет типтерімен және олардың ескі әдет-ғұрып тәрізді таңбалық көріністерімен қатысты қаралады.

Диссертациялық еңбектің екінші бөлімшесі « Туыстық атаулардың құрылымдық және семантикалық ерекшеліктері» деп аталады. Бұл бөлікте алдымен туыстық атаулардың құрылымдық ерекшеліктері сөз болады. Туыстық - тарихи-этникалық ұғым. Оның қалыптасуы мен дамуы белгілі бір этностың өмірімен, тұрмыс-тіршілігімен, мәдениетімен, әдет-ғұрып, салт-санасымен байланысты. Қазақ тіліндегі туыстық қатынастар мен атаулар топ-топқа бөлініп жүйеленеді. Туыстық терминологиясы бойынша американ этнографы Л. Г. Морган тарапынан жүргізілген алғашқы зерттеулер аталған топқа кіретін сөздердің әлеуметтік институттардың, әсіресе отбасы мен некенің, ескі замандардағы жағдайы мен даму жолын реконструкциялау үшін маңыздылығын байқатты. Отбасы мен ру-тайпа тарихы үшін туыстық терминдерінің маңыздылығын Ф. Энгельс те жазған еді. Туыстықтың терминологиялық жүйесі тілші қауым үшін де қызғылықты. Себебі оның әлеуметтік дамудың заңдылықтарына бағдарланған даму жолы тілде бейнеленеді, тіл заңдылықтарына бағынады.

Туыстық қатынастар мен атауларға байланысты материалдар жинау барысында ағылшын, орыс, қазақ тілдеріндегі туыстық атауларды салыстыра отырып, жүйе-жүйеге келтіріп, жан-жақты талдаған, классификация жасаған М. Ш. Сарыбаеваның жұмысынан бұдан ертеректе жарық көрген жүйелеуде кездеспеген соны жаңалықтар, өте маңызды сапалық ерекшеліктер байқалады [2] . Сол себепті, біз М. Сарыбаеваның классификациясын негізге ала отырып, туыстық атауларды туыстық қатыстылығына қарай жеке-жеке бөліп алуды жөн көрдік. Алдымен, туыстық қатынастарға байланысты жүйелеуді анықтап алдық. Туыстықтың типологиясы мағыналар жүйесінде нақты мағына ажыратушы семаларға сәйкес келетін параметрлер негізінде жасалады. Барлық мағына ажыратушы семалар денотативті мағынаны көрсетеді.

Туыстық атаулар (ТА) өзіндік стилистикалық боямасы бар, қалыптасқан әдеби мен сөйленістегі құрылымды көрсету және туыстықтың екі түрін атау үшін жұмсалады: нақты қандық (когнациялық) туыстық (НҚТ) және нақты некелік (матримониалдық) туыстық (ННТ) . Осыдан келіп, туыстықты атаудың екі түрі айқындалады: а) нақты қандық туыстық атаулар (әке, бапа) ; ә ) нақты некелік туыстық атаулар (әйел, әйкеш) . Қазақ тіліндегі туыстық атауларды қандас ТА және некелік ТА деп екіге бөліп қарастырдық. Қандық ТА екіге бөлінеді: 1. Тікелей аға буын (баба, ата, әке, ана, әже, шеше, бапа, әти, жөке, ене, шеке) . 2. Тікелей кіші буын (ұл, қыз, нашар бала, бала, жортпашақ, немере, актық, жиен, шөбере, немелтай, жиеншар, шөпшек, жаулық, немене, туажат, жүрежат, темене, көрбақ) . Жанама орта буын «ұрпақ ішіндегі аға буын» (аға, ақа, ағатай, апа апатай, әпке) . Жанама орта буын «ұрпақ ішіндегі кіші буын» ( іні, інікеш, қарындас, демеген, сіңлі, сіңді) .

Некелік ТА екі топтан тұрады. 1. Матримониалды НТА үшке бөлінеді: а) тікелей аға буынды НТА (ене, кебе, мұрындық ене) ; ә ) бастапқы орта түрдегі НТА (күйеу, әйел, әйкеш) ; б) жанама орта түрдегі НТА (абысын, бажа, бажай) . 2. Когнациялық НТА үшке бөлінеді: а) тікелей аға НТА (құда, құдағи, ақлай құда, жың құда, құдағай) ; ә) жанама кіші буынды НТА (құдаша) ; б) жанама орта буынды НТА (жезде, жеңге, жише) .

М. Ш. Сарыбаеваның пікірі бойынша, қазақ тілінде туыстық қатынасты білдіретін 147 терминологиялық бірлік бар. Олардың ішінде 105 бірлік когнациялық туыстықты, 42 бірлік матримониациялық туыстықты білдіреді.

Кез келген лексеманың семалық құрылымына, осы мәселені зерттеген ғалымдардың пікірі бойынша, төрт түрлі семаның (тектік сема, архисема, дифференциялдық семалар және потенциалды семалар) жиынтығы кіреді. Компоненттік талдау тілдік бірліктерді зерттеудің әмбебап тәсілі болып табылмайды. Алайда, семантикалық белгілердің (семалардың) анықталған жиынтығы көмегімен сөздің одан арғы семантикалық даму жолының механизмдерін ашуға болады. Яғни жаңа семантикалық статустардың (Д2, К1, К2) жасалу жолдарын түсіндіруге жол ашады. Немере аға, немере іні, немере апа, немере қарындас/сіңлі сөздеріндегі немере - Д2

Денотативтік және коннотативтік семемалардың маңызды белгілерін сөз етіп көрелік. М. М. Копыленко, т. б. ғалымдардың пікірі бойынша, семемалардың 5 түрі бар:

Д1 - экстралингвистикалық мәнді дәл бейнелейтін денотативті семема (адамның басы, туған аға) .

Д2 - өзге денотатпен ұқсастық немесе аралас-құралас шектестік негізінде анықталатын денотатты бейнелейтін денотативті семема (таудың басы, немере аға) .

К1 - денотатты тікелей бейнелемейтін, алайда осы лексеманың денотативті семемасымен логикалық байланысты сақтайтын коннотативті уәжді семема (бетпе-бет келу, қаламдас)

К2 - осы лексеманың денотативті семемасымен логикалық байланысы жоқ коннотативті уәжсіз семема

К3 - қандай да бір денотативті семемамен байланысы жоқ уәжсіз коннотативті семема.

1. Қазақ тіліндегі қандас туыстық терминдері.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.