«Шымкентқұс» фабрикасында ветеринариялық-гигиеналық жағдайды жақсартудың экологиялық негіздерін жасау
АНЫҚТАМАЛАР, ҚЫСҚАРТЫЛҒАН АТАУЛАР
КІРІСПЕ.
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ...
1.1 Сыртқы орта экологиялық факторларының жұмыртқалағыш тауық организміне, өніміне және оның сапасына тигізетін әсері (жалпы мәлімет).
1.2 Тауықханаларға қойылатын экологиялық талаптар (құрылыс типтері, сиымдылығы, құрал.жабдықтары, микроклиматы, саңғырығы, т.б.).
1.3 Құс азығын, рациондарды экологиялық бағалау..
1.4 Су сапасын экологиялық бағалау..
1.5 Инкубациялайтын жұмыртқаларға қойылатын экологиялық талаптар..
1.6 Құсханаларды саңғырықтан тазарту.
2 НЕГІЗГІ БӨЛІМ..
2.1 ЖШС «Шымкентқұс» фабрикасының қысқаша мәліметі ... ... ...
2.2 Ғылыми.зерттеу нысандары мен әдістемелері..
2.3 Құсханалардың микроклиматының балапандардың өсіп.жетілуіне және мекиендердің өнімділігіне тигізетін әсері ... ... ..
2.4 Құс азығының сапасын бағалау нәтижелері. Рациондардың энергетикалық және қоректік деңгейінің тауық өнімділігі мен сапасына тигізетін әсерін анықтау нәтижелері.
2.5 Су сапасын жақсарту әдістері..
2.6 Инкубациялық жұмыртқаларға қойылатын талаптар мен балапан шығару режимдері.
2.7 Балапандарды өсіру және тауықтарды күтіп.бағу технологиясы ... .
2.8 Экологиялық таза тауық өнімдерін арттыру жолдары..
2.9 Тауықханаларды саңғырықтан тазарту, өңдеу және тыңайтқыщ ретінде пайдалану..
2.10 Экологиялық жағдайды жақсартудың экономикалық тиімділігі...
ҚОРЫТЫНДЫ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.
КІРІСПЕ.
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ...
1.1 Сыртқы орта экологиялық факторларының жұмыртқалағыш тауық организміне, өніміне және оның сапасына тигізетін әсері (жалпы мәлімет).
1.2 Тауықханаларға қойылатын экологиялық талаптар (құрылыс типтері, сиымдылығы, құрал.жабдықтары, микроклиматы, саңғырығы, т.б.).
1.3 Құс азығын, рациондарды экологиялық бағалау..
1.4 Су сапасын экологиялық бағалау..
1.5 Инкубациялайтын жұмыртқаларға қойылатын экологиялық талаптар..
1.6 Құсханаларды саңғырықтан тазарту.
2 НЕГІЗГІ БӨЛІМ..
2.1 ЖШС «Шымкентқұс» фабрикасының қысқаша мәліметі ... ... ...
2.2 Ғылыми.зерттеу нысандары мен әдістемелері..
2.3 Құсханалардың микроклиматының балапандардың өсіп.жетілуіне және мекиендердің өнімділігіне тигізетін әсері ... ... ..
2.4 Құс азығының сапасын бағалау нәтижелері. Рациондардың энергетикалық және қоректік деңгейінің тауық өнімділігі мен сапасына тигізетін әсерін анықтау нәтижелері.
2.5 Су сапасын жақсарту әдістері..
2.6 Инкубациялық жұмыртқаларға қойылатын талаптар мен балапан шығару режимдері.
2.7 Балапандарды өсіру және тауықтарды күтіп.бағу технологиясы ... .
2.8 Экологиялық таза тауық өнімдерін арттыру жолдары..
2.9 Тауықханаларды саңғырықтан тазарту, өңдеу және тыңайтқыщ ретінде пайдалану..
2.10 Экологиялық жағдайды жақсартудың экономикалық тиімділігі...
ҚОРЫТЫНДЫ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.
Құс шаруашылығының дамуы негізінен үш факторға негізделеді. Олар: құстың тұқымдық қасиеттері (генотипі), оған әсер ететін сыртқы ортаның экологиялық факторлары және бағып-күту жағдайлары (паратиптік). Қазақстан Республикасында құс өсіру жоғары мамандандырыл-ған кешендерде (құс фабрикаларында) автоматтандырылған басқару жүйесіне негізделген. Ауыл шаруашылығын жекешелендіру барысында орын алған келеңсіз жағдайлар құс шаруашылығының әрі қарай дамуына біршама кері әсерін тигізді. Дегенмен, соңғы уақытта құс шаруашылығы қайтадан жандана бастады. Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында әр бір тауық мекиенінен 250-280 жұмыртқа алып, 1000 жұмыртқаға небары 1,5-1,7 ц азық өлшемі жұмсалуда. Диетикалық құс етін 70000 тоннаға жеткізу көзделініп отыр. Егін шаруашылығы дамыған республикамызда құс шаруашылығының азықтық қорын жасауға, құс санын көбейтуге мүмкіншіліктер жеткілікті.
Құстарды күтіп-бағу ерекшеліктеріне қарай, құс фабрикаларында озат технологиялық құрал-жабдықтар орнатылған типтік құсханалармен қатар, әлі де болса экологиялық, ветеринарлық-санитарлық талаптарға сай келмейтін ескі ғимараттар және құрал жабдықтар пайдаланылып келеді. Мұндай жағдайда құс басын жедел арттырып, сапалы өнім өндіру қиындай түсетіні белгілі. Осыларға байланысты біздің ғылыми жұмысымыз сыртқы орта экологиялық факторлардың жұмыртқалағыш тауық организміне, өніміне, оның сапасына тигізетін әсерін зерттеуге бағытталады. Оның ішінде әртүрлі типті құсханалардың микроклиматын, атап айтқанда, ауаның температурасы, ылғалдылығы, қозғалысы, газдық құрамы, құрал-жабдықтар, желдеткіштер әсерін зерттеуге баса көңіл бөлінеді.
Құс азығындағы, судағы экологиялық зиянды заттарды анықтап, толық-қанды рациондар түзу, тауықтарды жасына, жынысына қарай күтіп-бағудың механикаландырылған технологиясы негізінде жүргізіліп, экологиялық таза сапалы өнім алуға бағытталған ғылыми-зерттеу жұмыстарымыздың теориялық және тәжірибелік маңызын айқындау тақырыптың өзектілігін көрсетеді деп сенеміз.
Құстарды күтіп-бағу ерекшеліктеріне қарай, құс фабрикаларында озат технологиялық құрал-жабдықтар орнатылған типтік құсханалармен қатар, әлі де болса экологиялық, ветеринарлық-санитарлық талаптарға сай келмейтін ескі ғимараттар және құрал жабдықтар пайдаланылып келеді. Мұндай жағдайда құс басын жедел арттырып, сапалы өнім өндіру қиындай түсетіні белгілі. Осыларға байланысты біздің ғылыми жұмысымыз сыртқы орта экологиялық факторлардың жұмыртқалағыш тауық организміне, өніміне, оның сапасына тигізетін әсерін зерттеуге бағытталады. Оның ішінде әртүрлі типті құсханалардың микроклиматын, атап айтқанда, ауаның температурасы, ылғалдылығы, қозғалысы, газдық құрамы, құрал-жабдықтар, желдеткіштер әсерін зерттеуге баса көңіл бөлінеді.
Құс азығындағы, судағы экологиялық зиянды заттарды анықтап, толық-қанды рациондар түзу, тауықтарды жасына, жынысына қарай күтіп-бағудың механикаландырылған технологиясы негізінде жүргізіліп, экологиялық таза сапалы өнім алуға бағытталған ғылыми-зерттеу жұмыстарымыздың теориялық және тәжірибелік маңызын айқындау тақырыптың өзектілігін көрсетеді деп сенеміз.
1. Оспанова Г.С., Бозшатаева Г.Т. Экология. –Алматы, 2002. -404 б.
2. Черников В.А., Чекерес А.И. Агроэкология. –Москва, 2002. -535 с.
3. Турарбеков А.Т. Жалпы экология. –Астана, 2009. -710 б.
4. Коробкин В.И., Передельский Л.В. Экология. –Ростов-на-Дону, 2009. -602 с.
5. Акимова Т.А., Хаскин В.В. Экология. –Москва, 2000. -506 с.
6. Фисинин В.И. Мясное птицеводство. –Москва, 2007. -404 с.
7. Гершун В.И., Муслимов Б.Б. Ветеринарная гигиена. –Алматы, 1994. -340 с.
8. Кузнецов А.Ф. Гигиена содержания животных. –Санкт-Петербург, 2004.
9. Лаптев А.П., Полиевский С.А. Гигиена. –Москва, 1990.
10. Мамышев М.М. Сельскохозяйственная экология. –Алматы: Агроуни-верситет, 1997.
11. Онегов А.П., Дудыров Ю.И., Хабибулов М.А. Справочник по гигиене сельскохозяйственных животных. –Москва, 1975. -286 с.
12. Третьяков А.Д. Организация ветеринарного контроля в промышлен-ном животноводстве. –Москва, 1982.
13. Ветеринарно-санитарные правила для птицеводческих хозяйств (ферм) и требования при их проектировании. –Ленинград, 1982.
14. Данилова А.К., Найденский М.С. Гигиена промышленного производ-ства яиц. –Москва, 1987.
15. Мырзабеков Ж., Ибрагимов П. Ветеринарная гигиена. –Алматы, 2005. -431 б.
16. Турарбеков А.Т. Влияние экологических факторов на генетические ресурсы животных и растений //Проблемы эффективного использования гено-фонда растений, животных и микроорганизмов в Казахстане. –Вестник с.-х науки Казахстана: Бастау, -Алматы, 2000. -№7. –С.56-59.
17. Базанова Н.У., Голиков А.Н., Кожебеков З.К. Физиология сельско-хозяйственных животных. –Москва, 1980. -480 с.
18. Бессарабов Б.Ф. Незаразные болезни птиц. –Москва, 2007.
19. Альпеисов Ш.А. Птицеводство. –Алматы, 2001.
20. Рисимбетов Т.К. Нормы и рационы сельскохозяйственных животных. –Москва, 1985. –С.223-260.
21. Рекомендации по кормлению сельскохозяйственной птицы. –Сергиев Посад, 2001. -43 с.
22. Кочиш И.И. Куры. –Москва, 1992. -16 с.
23. Волков Г.К., Режин В.М., Большаков В.И. Зоогигиенические нормативы для животноводческих объектов. –Москва, 1966. -303 с.
24. Зоотехнические нормативы для животноводческих объектов. –Москва, 1966. -303 с.
25. Волков Г.К. Зоогигиена и ветеринарная санитария в промышленном животноводстве. –Москва, 1982.
26. Онегов А.П. и др. Справочник по гигиене сельсохозяйственных животных. –Москва, 1975.
27. Совершенствование зоогигиенических мероприятий для повышения резистентности и продуктивности животных. –Москва, 2002.
28. Сабденов Қ.С. Төрт түлік мал. –Алматы: Агроуниверситет, 2002.
29. Әлмұханова Х.Т., Қазыбаева А.Т. Экология. –Шымкент: Академия-лық инновациялық университет, 2010. -78 б.
30. Рисимбетов Т.К. и др. Краткий курс экологии. –Шымкент, 200?. –С.?
31. Жылысбаева А.Н. Қазақстан Республикасы экологиясы. –Шымкент: Академиялық инновациялық университет, 2010. – б.
32. Камалов Р.А. Птицеводческие предприятия: типы, размеры и номен-клатура предприятий, основные нормативы, ветеринарно-санитарные требова-ния //Зоогигиенические нормативы для животноводчеких объектов. –Москва, 1986. –С.222-250.
33. Танатаров А.Б., Әлпеисов Ш.Ә., Досжанова С.Т. Құс шаруашылығы. –Алматы, 2005. -311 б.
34. Дәуренбеков Х.Т. Құс шаруашылығы. –Шымкент, 2010. -327 б.
35. Хабибулов М.А. Гигиена содержания сельскохозяйственной птицы //Справочник по гигиене сельскохозяйственных животных. –Москва, 1975. –С.217-233.
36. Общесоюзные нормы технологического проектирования ветеринар-ных объектов для животноводческих, звероводческих и птицеводческих предприятий (ОНТП-8-82). –Москва, 1983.
37. Писарев Н.В. и др. Технология производства продуктов птицеводства и их переработка. –Москва, 1991. -343 с.
38. Кочиш И.И. и др. Птицеводство. –Москва, 2007. -411 с.
39. Алексеев Ф.Ф. Промышленное птицеводство. –Москва, 1991. -544 с.
40. Фисинин В.И. Птицеводство на рубеже нового столетия //Птице-водство. –Москва, 1999. -183 с.
41. Общесоюзные нормы технологического проектирования птицевод-ческих предприятий (ОНТП-4-79).–Москва, 1980.
42. Хабибулов М.А. Технологическое оборудование птичников и механи-зация производственных процессов //Справочник по гигиене сельскохозяйст-венных животных. –Москва, 1975. –С.228-233.
43. Отрыганьев Г.К. Справочник по инкубации. –Москва, 1983.
44. Третьяков Н.П. Инкубация с основами эмбриологии. –Москва, 1990. -192 с.
45. Совершенствование технологии производства мясо бройлеров //Сб.науч.трудов РГАЗУ. –Москва, 2000. –С.178-179.
46. Танатаров А.Б., т.б. Құс шаруашылығы. –Алматы, 2005. -311 б.
47. Дауренбеков Х.Т. Құс шаруашылығы. Шымкент, 2010. -327 б.
48. Алексеев Ф.Ф. и др. Промышленное птицеводство. – Москва, 1991. -554 с.
49. Тучемский Л.И. и др. Опыт работы бройлерной производственной системы «Смена». –Сергиев Посад, 2000.
50. Кочиш И.И. Птицеводство. –Москва, 2007. -411 с.
51. Кондратьева М.И. Микроклимат на животноводческих фермах и комплексах. –Алматы, 1983.
52. Омарқожаұлы Н. Мал азығын бағалау және малды азықтандыру. –Алматы, 2005. -286 б.
53. Калашников А.П., Клейменов Н.И. Нормы и рационы сельскохозяйственных животных. – Москва, 1985. -350 с.
54. Рекомендации по кормлению сельскохозяйственной птицы. –Сергиев Посад, 2003. -142 с.
55. Мырзабеков Ж., Ибрагимов П. Ветеринариялық гигиена. –Алматы, 2005. -431 б.
56. Алтунин Д.А. Ядовитые растения кормов на кормовых участках. –Москва, 1989.
56. Вильнер А.М. Кормовые отравления. –Москва, 1974.
58. Дмитроченко А.П., Пшеничный П.Д. Кормление сельскохозяйствен-ных животных. –Ленинград, 1964. -527 с.
59. Омарқожаев Н. Малды құнарлы азықтандыру. –Алматы, 1993.
60. Кузнецов А.Ф. и др. Гигиена кормления сельскохозяйственных животных. –Москва, 1991.
61. Методические указания по санитарно-химическому и токсикологи-ческому контролю. –Москва: ВАСХНИИЛ, 1983.
62. Мырзабеков Ж., Ибрагимов П. Ветеринариялық гигиена. –Алматы, 2005. 431 б.
63. Танатаров А.Б. т.б. Құс шаруашылығы. –Алматы, 2005. -311 б.
64. Дауренбеков Х.Т. Құс шаруашылығы. –Шымкент, 2010. -327 б.
65. Базанова Н.У., Голиков А.Н., Кожебеков З.К. Физиология сельско-хозяйственных животных. –Москва, 1980. -480 с.
66. Несіпбаев Т. Жануарлар физиологиясы. –Алматы, 1995. -352 б.
67. Справочник по зоогигиеническим нормативам для животноводческих объектов //Под редакцией Г.К.Волкова. –Москва, 1966. -303 с.
68. Галосов И.М. и др. Санитарная оценка воды в животноводстве. –Ленинград, 1967. -127 с.
69. Батмангхелидж Ф. Вода и Здоровье //Перевод с англ. О.Г.Болошеева. -2004. -288 с.
70. Зарубеев Н.В. Охрана водных ресурсов. –Москва, 1979.
71. Черников В.А. и др. Определене экотоксикантов в воде, воздухе, почве, растениях. –Москва, 1975.
72. Оспанова Г.С., Бозшатаева. Экология. –Алматы, 2002. -405 б.
73. Онегов А.П. и др. Справочник по гигиене сельскохозяйственных животных. –Москва, 1975. -285 с.
74. Хирсанов А.И. Биогенное загрязнение вод в условиях интенсификации аграрного производства. –Москва, 1993.
77. Дауренбеков Х.Т. Құс шаруашылығы. –Шымкент, 2010. -327 б.
78. Танатаров А.Б., т.б. Құс шаруашылығы. –Алматы, 2005. -311 б.
79. Кочиш И.И. и др. Птицеводство. –Москва, 2004.
80. Кочиш И.И., Петраш М.Г., Смирнов С.Б. Птицеводство. –Москва, 2007. -411 с.
81. МемСТ 2874-82 «Ауыз судың сапасы». –Алматы, 1995.
82. Юрков В.М. Микроклимат животноводческих ферм и комплексов. –Москва, 1985.
83. Журавлев Е.М. Руководство по зоотехническому анализу кормов. –Москва, 1963. -295 с.
84. Ринькис Г.Я. Методы ускоренного калорометрического определения микроэлементов в биологических объектах. –Рига, 1983. -82 с.
85. Лукащик Н.А., Тащилин В.А. Зоотехнический анализ кормов. –Москва, 1965. -223 с.
86. Петухова Е.А. и др. Зоотехнический анализ кормов. –Москва, 1981. -255 с.
87. Егеубаев А.А. Зоотехнический анализ кормов. –Алматы, 1995.
88. Омарқожаев А. Мал азығын бағалау және азықтандыру. –Алматы, 2005. -286 б.
89. Методические рекомендации по изучению состава и питательных кормов СССР. –Дубровицы, 1975. -45 с.
90. Голосов И.М. Санитарная оценка воды в животноводстве. –Ленинград, 1967. -128 с.
91. Несіпбаев Т. Жануарлар физиологиясы. –Алматы, 2010.
92 Фисинин В.И. Производство мяса птицы. –Москва, 2002. -340 с.
2. Черников В.А., Чекерес А.И. Агроэкология. –Москва, 2002. -535 с.
3. Турарбеков А.Т. Жалпы экология. –Астана, 2009. -710 б.
4. Коробкин В.И., Передельский Л.В. Экология. –Ростов-на-Дону, 2009. -602 с.
5. Акимова Т.А., Хаскин В.В. Экология. –Москва, 2000. -506 с.
6. Фисинин В.И. Мясное птицеводство. –Москва, 2007. -404 с.
7. Гершун В.И., Муслимов Б.Б. Ветеринарная гигиена. –Алматы, 1994. -340 с.
8. Кузнецов А.Ф. Гигиена содержания животных. –Санкт-Петербург, 2004.
9. Лаптев А.П., Полиевский С.А. Гигиена. –Москва, 1990.
10. Мамышев М.М. Сельскохозяйственная экология. –Алматы: Агроуни-верситет, 1997.
11. Онегов А.П., Дудыров Ю.И., Хабибулов М.А. Справочник по гигиене сельскохозяйственных животных. –Москва, 1975. -286 с.
12. Третьяков А.Д. Организация ветеринарного контроля в промышлен-ном животноводстве. –Москва, 1982.
13. Ветеринарно-санитарные правила для птицеводческих хозяйств (ферм) и требования при их проектировании. –Ленинград, 1982.
14. Данилова А.К., Найденский М.С. Гигиена промышленного производ-ства яиц. –Москва, 1987.
15. Мырзабеков Ж., Ибрагимов П. Ветеринарная гигиена. –Алматы, 2005. -431 б.
16. Турарбеков А.Т. Влияние экологических факторов на генетические ресурсы животных и растений //Проблемы эффективного использования гено-фонда растений, животных и микроорганизмов в Казахстане. –Вестник с.-х науки Казахстана: Бастау, -Алматы, 2000. -№7. –С.56-59.
17. Базанова Н.У., Голиков А.Н., Кожебеков З.К. Физиология сельско-хозяйственных животных. –Москва, 1980. -480 с.
18. Бессарабов Б.Ф. Незаразные болезни птиц. –Москва, 2007.
19. Альпеисов Ш.А. Птицеводство. –Алматы, 2001.
20. Рисимбетов Т.К. Нормы и рационы сельскохозяйственных животных. –Москва, 1985. –С.223-260.
21. Рекомендации по кормлению сельскохозяйственной птицы. –Сергиев Посад, 2001. -43 с.
22. Кочиш И.И. Куры. –Москва, 1992. -16 с.
23. Волков Г.К., Режин В.М., Большаков В.И. Зоогигиенические нормативы для животноводческих объектов. –Москва, 1966. -303 с.
24. Зоотехнические нормативы для животноводческих объектов. –Москва, 1966. -303 с.
25. Волков Г.К. Зоогигиена и ветеринарная санитария в промышленном животноводстве. –Москва, 1982.
26. Онегов А.П. и др. Справочник по гигиене сельсохозяйственных животных. –Москва, 1975.
27. Совершенствование зоогигиенических мероприятий для повышения резистентности и продуктивности животных. –Москва, 2002.
28. Сабденов Қ.С. Төрт түлік мал. –Алматы: Агроуниверситет, 2002.
29. Әлмұханова Х.Т., Қазыбаева А.Т. Экология. –Шымкент: Академия-лық инновациялық университет, 2010. -78 б.
30. Рисимбетов Т.К. и др. Краткий курс экологии. –Шымкент, 200?. –С.?
31. Жылысбаева А.Н. Қазақстан Республикасы экологиясы. –Шымкент: Академиялық инновациялық университет, 2010. – б.
32. Камалов Р.А. Птицеводческие предприятия: типы, размеры и номен-клатура предприятий, основные нормативы, ветеринарно-санитарные требова-ния //Зоогигиенические нормативы для животноводчеких объектов. –Москва, 1986. –С.222-250.
33. Танатаров А.Б., Әлпеисов Ш.Ә., Досжанова С.Т. Құс шаруашылығы. –Алматы, 2005. -311 б.
34. Дәуренбеков Х.Т. Құс шаруашылығы. –Шымкент, 2010. -327 б.
35. Хабибулов М.А. Гигиена содержания сельскохозяйственной птицы //Справочник по гигиене сельскохозяйственных животных. –Москва, 1975. –С.217-233.
36. Общесоюзные нормы технологического проектирования ветеринар-ных объектов для животноводческих, звероводческих и птицеводческих предприятий (ОНТП-8-82). –Москва, 1983.
37. Писарев Н.В. и др. Технология производства продуктов птицеводства и их переработка. –Москва, 1991. -343 с.
38. Кочиш И.И. и др. Птицеводство. –Москва, 2007. -411 с.
39. Алексеев Ф.Ф. Промышленное птицеводство. –Москва, 1991. -544 с.
40. Фисинин В.И. Птицеводство на рубеже нового столетия //Птице-водство. –Москва, 1999. -183 с.
41. Общесоюзные нормы технологического проектирования птицевод-ческих предприятий (ОНТП-4-79).–Москва, 1980.
42. Хабибулов М.А. Технологическое оборудование птичников и механи-зация производственных процессов //Справочник по гигиене сельскохозяйст-венных животных. –Москва, 1975. –С.228-233.
43. Отрыганьев Г.К. Справочник по инкубации. –Москва, 1983.
44. Третьяков Н.П. Инкубация с основами эмбриологии. –Москва, 1990. -192 с.
45. Совершенствование технологии производства мясо бройлеров //Сб.науч.трудов РГАЗУ. –Москва, 2000. –С.178-179.
46. Танатаров А.Б., т.б. Құс шаруашылығы. –Алматы, 2005. -311 б.
47. Дауренбеков Х.Т. Құс шаруашылығы. Шымкент, 2010. -327 б.
48. Алексеев Ф.Ф. и др. Промышленное птицеводство. – Москва, 1991. -554 с.
49. Тучемский Л.И. и др. Опыт работы бройлерной производственной системы «Смена». –Сергиев Посад, 2000.
50. Кочиш И.И. Птицеводство. –Москва, 2007. -411 с.
51. Кондратьева М.И. Микроклимат на животноводческих фермах и комплексах. –Алматы, 1983.
52. Омарқожаұлы Н. Мал азығын бағалау және малды азықтандыру. –Алматы, 2005. -286 б.
53. Калашников А.П., Клейменов Н.И. Нормы и рационы сельскохозяйственных животных. – Москва, 1985. -350 с.
54. Рекомендации по кормлению сельскохозяйственной птицы. –Сергиев Посад, 2003. -142 с.
55. Мырзабеков Ж., Ибрагимов П. Ветеринариялық гигиена. –Алматы, 2005. -431 б.
56. Алтунин Д.А. Ядовитые растения кормов на кормовых участках. –Москва, 1989.
56. Вильнер А.М. Кормовые отравления. –Москва, 1974.
58. Дмитроченко А.П., Пшеничный П.Д. Кормление сельскохозяйствен-ных животных. –Ленинград, 1964. -527 с.
59. Омарқожаев Н. Малды құнарлы азықтандыру. –Алматы, 1993.
60. Кузнецов А.Ф. и др. Гигиена кормления сельскохозяйственных животных. –Москва, 1991.
61. Методические указания по санитарно-химическому и токсикологи-ческому контролю. –Москва: ВАСХНИИЛ, 1983.
62. Мырзабеков Ж., Ибрагимов П. Ветеринариялық гигиена. –Алматы, 2005. 431 б.
63. Танатаров А.Б. т.б. Құс шаруашылығы. –Алматы, 2005. -311 б.
64. Дауренбеков Х.Т. Құс шаруашылығы. –Шымкент, 2010. -327 б.
65. Базанова Н.У., Голиков А.Н., Кожебеков З.К. Физиология сельско-хозяйственных животных. –Москва, 1980. -480 с.
66. Несіпбаев Т. Жануарлар физиологиясы. –Алматы, 1995. -352 б.
67. Справочник по зоогигиеническим нормативам для животноводческих объектов //Под редакцией Г.К.Волкова. –Москва, 1966. -303 с.
68. Галосов И.М. и др. Санитарная оценка воды в животноводстве. –Ленинград, 1967. -127 с.
69. Батмангхелидж Ф. Вода и Здоровье //Перевод с англ. О.Г.Болошеева. -2004. -288 с.
70. Зарубеев Н.В. Охрана водных ресурсов. –Москва, 1979.
71. Черников В.А. и др. Определене экотоксикантов в воде, воздухе, почве, растениях. –Москва, 1975.
72. Оспанова Г.С., Бозшатаева. Экология. –Алматы, 2002. -405 б.
73. Онегов А.П. и др. Справочник по гигиене сельскохозяйственных животных. –Москва, 1975. -285 с.
74. Хирсанов А.И. Биогенное загрязнение вод в условиях интенсификации аграрного производства. –Москва, 1993.
77. Дауренбеков Х.Т. Құс шаруашылығы. –Шымкент, 2010. -327 б.
78. Танатаров А.Б., т.б. Құс шаруашылығы. –Алматы, 2005. -311 б.
79. Кочиш И.И. и др. Птицеводство. –Москва, 2004.
80. Кочиш И.И., Петраш М.Г., Смирнов С.Б. Птицеводство. –Москва, 2007. -411 с.
81. МемСТ 2874-82 «Ауыз судың сапасы». –Алматы, 1995.
82. Юрков В.М. Микроклимат животноводческих ферм и комплексов. –Москва, 1985.
83. Журавлев Е.М. Руководство по зоотехническому анализу кормов. –Москва, 1963. -295 с.
84. Ринькис Г.Я. Методы ускоренного калорометрического определения микроэлементов в биологических объектах. –Рига, 1983. -82 с.
85. Лукащик Н.А., Тащилин В.А. Зоотехнический анализ кормов. –Москва, 1965. -223 с.
86. Петухова Е.А. и др. Зоотехнический анализ кормов. –Москва, 1981. -255 с.
87. Егеубаев А.А. Зоотехнический анализ кормов. –Алматы, 1995.
88. Омарқожаев А. Мал азығын бағалау және азықтандыру. –Алматы, 2005. -286 б.
89. Методические рекомендации по изучению состава и питательных кормов СССР. –Дубровицы, 1975. -45 с.
90. Голосов И.М. Санитарная оценка воды в животноводстве. –Ленинград, 1967. -128 с.
91. Несіпбаев Т. Жануарлар физиологиясы. –Алматы, 2010.
92 Фисинин В.И. Производство мяса птицы. –Москва, 2002. -340 с.
ШЫМКЕНТҚҰС ФАБРИКАСЫНДА ВЕТЕРИНАРИЯЛЫҚ-ГИГИЕНАЛЫҚ ЖАҒДАЙДЫ ЖАҚСАРТУДЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІН ЖАСАУ
МАЗМҰНЫ
АНЫҚТАМАЛАР, ҚЫСҚАРТЫЛҒАН АТАУЛАР ... ... ... ... ... .
3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4
1
ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6
1.1
Сыртқы орта экологиялық факторларының жұмыртқалағыш тауық организміне, өніміне және оның сапасына тигізетін әсері (жалпы мәлімет) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1.2
Тауықханаларға қойылатын экологиялық талаптар (құрылыс типтері, сиымдылығы, құрал-жабдықтары, микроклиматы, саңғырығы, т.б.) ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8
1.3
Құс азығын, рациондарды экологиялық бағалау ... ... ... ... ... ... ..
13
1.4
Су сапасын экологиялық бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
22
1.5
Инкубациялайтын жұмыртқаларға қойылатын экологиялық талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
26
1.6
Құсханаларды саңғырықтан тазарту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
27
2
НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
29
2.1
ЖШС Шымкентқұс фабрикасының қысқаша мәліметі ... ... ...
29
2.2
Ғылыми-зерттеу нысандары мен әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ...
33
2.3
Құсханалардың микроклиматының балапандардың өсіп-жетілуіне және мекиендердің өнімділігіне тигізетін әсері ... ... ..
35
2.4
Құс азығының сапасын бағалау нәтижелері. Рациондардың энергетикалық және қоректік деңгейінің тауық өнімділігі мен сапасына тигізетін әсерін анықтау нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ...
44
2.5
Су сапасын жақсарту әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
57
2.6
Инкубациялық жұмыртқаларға қойылатын талаптар мен балапан шығару режимдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
58
2.7
Балапандарды өсіру және тауықтарды күтіп-бағу технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
70
2.8
Экологиялық таза тауық өнімдерін арттыру жолдары ... ... ... ... .
72
2.9
Тауықханаларды саңғырықтан тазарту, өңдеу және тыңайтқыщ ретінде пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
75
2.10
Экологиялық жағдайды жақсартудың экономикалық тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
76
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
78
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ...
80
АНЫҚТАМАЛАР, ҚЫСҚАРТЫЛҒАН АТАУЛАР
Анықтамалар
Судың бактериялық ластануының жанама көрсеткіштері:
- микроб саны - 370С 1 мл суды ет - пептон агары бар табақшада 24 сағатта өскен барлық микробтар саны;
- коли-титр - 1 л суда бір ішек таяқшасы бар су мөлшері
- коли-индекс - 1 л судағы табылған ішек таяқшаларының саны.
Азық өлшемі (а.ө.) - жануарларды 1 кг сұлымен азықтандырғанда оның организмінде 150 г май түзілетінін анықтап, оның қоректігі шартты түрде, 1 азық өлшемі етіп қабылданған.
Жемнің алмасу энергиясы (АЭ) - құстар үшінАЭқұс = Жэ-Эс, мұнда Жэ - жемнің жалпы энергиясы; Эс - саңғырықтың энергиясы. Алмасу энергиясы жемнің химиялық құрамын және қорытылатын қоректік заттарды анықтаған соң төмендегі формуламен шығаруға болады:
АЭқұс = 17,84қП + 39,78қМ + 17,71қЖ + 17,71қАЭЗ,
мұнда, қП - қорытылатын протиен, қМ - қорытылатын май, қЖ - құрытыла-тын жасұнық, қАЭЗ - қорытылатын азотсыз экстрактивті заттар.
Қысқартылған атаулар
ЖШС - жауапкершілігі шектеулі серіктестік
ОНТП - общесоюзные нормы технологического проектирования
СНиП - санитарные нормативы проектирования
ВИЖ - Всесоюзный институт животноводства
КБУ-3 - клеточная батарея трехъярусная
БКМ-3 - батарея клеточная модернизированная, трехъярусная
КБР-2 - клеточная батарея двухъярусная с раздатчиком кормов
КБН-1 - клеточная двухрядная четырехъярусная батарея с навесным бункерным кормораздатчиком
АЭЗ - азотсыз экстрактивті заттар
ГОСТ - Государственный стандарт
МемСт - Мемлекеттік стандарт
Ккал - килокалория
мДж - мегаджоуль
ЛК - люкс (жарық қуаттылығы)
ПЛМ-1 - передвижная лаборатория микроклимата
Р - Ресей желдеткіші
Қ - Қытай желдеткіші
МЕ - Международная единица
УОВ-5Н - Ультрафиолетовый облучатель воды
ОВУ-6П - Облучатель воды ультрафиолетовая, передвижная
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Құс шаруашылығының дамуы негізінен үш факторға негізделеді. Олар: құстың тұқымдық қасиеттері (генотипі), оған әсер ететін сыртқы ортаның экологиялық факторлары және бағып-күту жағдайлары (паратиптік). Қазақстан Республикасында құс өсіру жоғары мамандандырыл-ған кешендерде (құс фабрикаларында) автоматтандырылған басқару жүйесіне негізделген. Ауыл шаруашылығын жекешелендіру барысында орын алған келеңсіз жағдайлар құс шаруашылығының әрі қарай дамуына біршама кері әсерін тигізді. Дегенмен, соңғы уақытта құс шаруашылығы қайтадан жандана бастады. Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында әр бір тауық мекиенінен 250-280 жұмыртқа алып, 1000 жұмыртқаға небары 1,5-1,7 ц азық өлшемі жұмсалуда. Диетикалық құс етін 70000 тоннаға жеткізу көзделініп отыр. Егін шаруашылығы дамыған республикамызда құс шаруашылығының азықтық қорын жасауға, құс санын көбейтуге мүмкіншіліктер жеткілікті.
Құстарды күтіп-бағу ерекшеліктеріне қарай, құс фабрикаларында озат технологиялық құрал-жабдықтар орнатылған типтік құсханалармен қатар, әлі де болса экологиялық, ветеринарлық-санитарлық талаптарға сай келмейтін ескі ғимараттар және құрал жабдықтар пайдаланылып келеді. Мұндай жағдайда құс басын жедел арттырып, сапалы өнім өндіру қиындай түсетіні белгілі. Осыларға байланысты біздің ғылыми жұмысымыз сыртқы орта экологиялық факторлардың жұмыртқалағыш тауық организміне, өніміне, оның сапасына тигізетін әсерін зерттеуге бағытталады. Оның ішінде әртүрлі типті құсханалардың микроклиматын, атап айтқанда, ауаның температурасы, ылғалдылығы, қозғалысы, газдық құрамы, құрал-жабдықтар, желдеткіштер әсерін зерттеуге баса көңіл бөлінеді.
Құс азығындағы, судағы экологиялық зиянды заттарды анықтап, толық-қанды рациондар түзу, тауықтарды жасына, жынысына қарай күтіп-бағудың механикаландырылған технологиясы негізінде жүргізіліп, экологиялық таза сапалы өнім алуға бағытталған ғылыми-зерттеу жұмыстарымыздың теориялық және тәжірибелік маңызын айқындау тақырыптың өзектілігін көрсетеді деп сенеміз.
Ғылыми-зерттеу жұмыстарының мақсаты мен міндеті. ЖШС Шымкентқұс фабрикасында қалыптасқан экологиялық жағдайды бағалап, жұмыртқалағыш тауықтарға сыртқы ортаның зиянды әсерлерін төмендету, олардың өнімділігін арттыру, экологиялық таза жұмыртқа, ет және қосалқы өнімдерді (мамық, саңғырық) пайдаға асыру болып табылады.
Осы мақсатты орындау үшін төмендегідей міндеттер қойылады:
1. Ересек тауықтар мен балапандарды күтіп-бағатын құсханалардың типтерін анықтап, жұмыртқа өндіру технологиясын зерттеу.
2. Тауықханалардың микроклиматын: ауа температурасы, ылғалдылығы, қозғалысы; зиянды газдардың (көмірқышқыл газы, аммиак, күкіртті сутегі) концентрациясының құс организміне, өніміне, оның сапасына тигізетін әсерін зерттеу.
3. Жыл мезгілдерінде өзгерісте болатын табиғи ортаның температурасы, жарықтылығы, жасанды жарықтандырудың режимі, тауықтарды толықрацион-ды құрама жеммен қоректендіру, таза сумен қамтамасыз етудегі әдістердің құс организміне, өнімдеріне тигізетін әсерлерін зерттеу.
4. Тауықханалардың микроклиматын жақсарту үшін орнатылған әртүрлі қондырғылар мен желдеткіштердің мүмкіншіліктерін анықтау.
5. Тауықханаларды саңғырықтан тазарту, жинау, биотермиялық өңдеуден соң тыңайтқыш ретінде пайдалану.
6. Ғыыми-зерттеу жұмыстары нәтижелерінің экономикалық тиімділігін анықтау.
Ғылыми жаңалығы. Жан-жақты жүргізілген ғылыми-зерттеу жұмыстар-дың нәтижесінде ЖШС Шымкентқұс фабрикасының экологиялық жағдайы анықталды;
* тауықханалардың микроклиматына әсер етуші ластаушы көздері анықталды;
* Оңтүстік Қазақстан өңірінің табиғи-климаттық жағдайына сәйкес зиянды заттардың шекті мөлшері анықталды;
* Оңтүстік Қазақстан облысында өндірілетін дәнді дақылдардың химиялық құрамын, қоректілігін ескере отырып түзілген рецептпен дайындалған құрама жемнің балапандардың өсіп-жетілуіне, ересек тауықтардың жұмыртқалағыштығына тигізетін әсері зерттелді;
* ЖШС Шымкентқұс фабрикасының негізгі бағыты тағамдық жұмыртқа болғанымен, ауыстырып отырылатын мекиендерден өндірілген тауық етінің сапасы анықталды. Сонымен қатар қосалқы өнімдердің (мамық, саңғырық) пайдаланудың технологиясы анықталды;
* түрлі құрал-жабдықтардың, желдеткіштердің тауықханалардың зиянды газдардан тазартудағы техникалық мүмкіншіліктері анықталды.
Практикалық маңызы. Тәжірибе нәтижелерін өндіріске ендірген жағдайда тауықтардың жұмыртқалағыштығы 7,1%, 1000 жұмыртқаның салмағы 2 кг-ға артып, олардан жасалынған меланж, жұмыртқа ұнтағының сапасы 10% жоғарылайды.
Балапандарды толыққанды азықтандыру нәтижесінде олардың өсімтал-дығы жоғарылап, өлім-жітім азаяды. Ауыстырылып отыратын жұмыртқала-ғыш мекиендердің етінің сапасы жоғарылайды.
Биотермиялық өңдеуден өткен саңғырықтың қоректік заттары басқа малдың көңімен салыстырғанда анағұрлым жоғары болуы оның құнарлы органикалық тыңайтқыш болатындығын көрсетеді.
ЖШС Шымкентқұс фабрикасында экологияландырылған технологияны ендірген жағдайда құс шаруашылығының рентабельділігі 8%-ға дейін артады.
Диссертацияняң құрылымы. Диссертация мәтіні компьютермен терілген 83 беттен тұрады. Диссертация кіріспе, әдебиетке шолу, ЖШС Шымкентқұс факбрикасы туралы жалпы мәлімет, әдістеме және ғылыми-зерттеу жұмыстарының нәтижелері бөлімдерінен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диссертацияда 46 кесте келтіріліп, 29 фотосуреттермен безендірілген. Пайдаланылған әдебиеттер саны - 91.
Диссертация тақырыбы бойынша екі мақала жарық көрді.
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Сыртқы орта экологиялық факторларының жұмыртқалағыш тауық организміне, өніміне және оның сапасына тигізетін әсері (жалпы мәлімет)
Жануарлар сыртқы ортаның компоненттерімен (атмосфералық ауа, су, азық, топырақ, технологиялық құрал-саймандар, қора-жай, т.б.) тығыз қарым-қатынаста тіршілік етеді. Олар жануарларға тәкелей немесе жанама әсер етеді. Организмнің тіршілік әсеріне қарай сыртқы ортаның әсер ету шамасы минимум, максимум және оптимальді болып келеді [1, 2, 3, 4, 5, 6]. Соңғы жағдайда малдың, құстың денсаулығы жақсы болып, қоршаған орта мен организм арасындағы үйлесімділік сақталады. Жануарлардың өсіп-дамуының және өнімдерінің төмендеуі олардың денсаулығының нашарлағанын көрсетеді [7, 8, 9, 10, 11, 12]. Оптимальды жағдайда организмнің физиологиялық константтары (дене температурасы, артериялық қысым, тыныс алу, қанның құрамы, т.б.) қалыпты жағдайдан ауытқымай, құстардың өсіп-дамуы жедел өтіп, ересек кезінде мол өнім береді. Ауру жануарлардың организмі физиоло-гиялық және морфологиялық өзгерістерге ұшырап, қоршаған ортадан патогенді вирус, бактерия, ұсақ саңырауқұлақ, гельминттердің енуіне жол беріледі [14, 15, 16].
Құсханалардың ауасындағы зиянды газдар (аммиак, күкіртті сутегі, көмірқышқыл газы, т.б.) шектеу концентрациясынан артқан жағдайда құстар ринит, ларинготрахаит, бронхит, өкпенің қабынуы сияқты ауруларға душар болады [17, 18, 19].
Құстардың азық рационында макро- және минералды заттар жетіспеген жағдайда (кальций, фосфор, кобальт, йод, мыс, мырыш, т.б.) олардың өнімділігі төмендеп, сапасы нашарлайды [20, 21]. Тауықтардың қанат қағуынан, қимылдарынан болатын шаң-тозаңдар олардың тыныс органдарына жағымсыз әсер етеді.
Биологиялық ластаушылар ауа, су, топырақ және жануарлардан құс организміне түсіп, оларды түрлі ауруларға (сібір жарасы, туберкулез, бруцеллез, сальмонеллез, аусыл, туляремия, т.б.) шалдықтырады [23, 24 ,25].
Жалпы айтқанда, жануарлардың денсаулығының төмендеуінің басты себептері - сыртқы орта әсерінен болатындығы байқалады. Жануарлардың сыртқы ортаның зиянды факторларына қарсы тұру (резистенттілігі) қасиеті мал мен құстың түріне, иммундік жүйесіне байланысты. Белгілі жағдайларда олар сыртқы ортаның бөгде заттарына қарсы тұрып, төзімділік көрсетеді. Бірақ олар жануарлар организміне әсер етпей қоймайды. Соның салдарынан жас шөжелердің өсіп-жетілуі нашарлап, ересектерінің өнімділігі төмендейді. Жоғарыда айтылған көрсеткіштер жануарлар денсаулығының қалыпты жағдайдан ауытқуын көрсететін индикатор ретінде пайдаланылады [26, 27, 28].
Шымкент қаласының аумағының кеңеюіне байланысты құс фабрикасы қазір қала шеңбері ішінде қалып қойған. Оңтүстік Қазақстан облысының бас қаласында үлкен өндірістік зауыт, фабрикалар бар екендігі белгілі. Құс фабрикасы Қорғасын зауытының іргесінде орналасқандықтан ауыр металдар-дың зиянды зардабын шегуде.
700 мыңға жақын халқы бар қалада 250 мыңнан астам автокөлік тіркелген. Сондықтан да қалада, зиянды және улы өндірістік, тұрмыстық қалдықтармен қатар қоршаған ортаның диоксидпен ластануы шекті мөлшерден әлдеқайда жоғары.
Шымкентқұс фабрикасы бықсып жатқан қоқыстың ығында орналасқан-дықтан қоршаған ортаның ластануы жоғарғы дәрежеде болып отыр.
Құс фабрикасы қала шеңберінде орналасқандықтан өнеркәсіптік кешен-дердің, автокөліктердің шуымен қатар, құсханалардағы техникалық құрал-жабдықтар және тауықтардың өздерінің дауыстарын қосқанда, жалпы акустикалық деңгейі жоғары болатындығы белгілі. Оның үстіне темір жол торабы мен аэропорт небары 2-4 км қашықтықта орналасқанын ескерсек, тауықтар физикалық экологиялық ластаушылардан кенде емес [29, 30, 31].
Қорыта келе құстардың денсаулығы, өнімі мен оның сапасының деңгейі қоршаған ортаның әсеріне байланысты деп тұжырымдауға болады.
Төменде сыртқы ортаның негізгі компонентері болатын - құсханалардыңмикроклиматын, азықты, суды және саңғырықты экологиялық тұрғыдан бағалау - таза, сапалы тауық өнімдерін өндіруге арналған әдебиеттік шолулар жеке тақырыпшалармен беріледі.
1.2 Тауықханаларға қойылатын экологиялық талаптар (құрылыс типтері, сиымдылығы, құрал-жабдықтары, микроклиматы, саңғырығы, т.б.)
Алғашқы жұмыртқа бағытындағы құс фабрикаларын салғанда негізінен ОНТП 4-79, 82 технологиялық нормативтері басшылыққа алынды. Олар өндірістік бағыттарына қарай товарлы (өндірістік), асыл тұқымды болып бөлінеді. Әрқайсысында инкубаторлық стансия қарастырылған.
Жұмыртқа өндіретін құс фабрикаларының ғимараттарының сиымдылығы 300; 400; 500; 600; 1000 мыңдық тауық мекиендеріне арналып салынған. Мұндағы қосалқы өнімдер ет, мамық, көң [33, 34].
Ветеринариялық-санитарлық, экологиялық талаптар.
Құрылысты бастар алдында территорияда инфекциялық аурулардың ошақтарының жоқтығы зерттеледі. Құс фабрикасы елді мекеннен кем дегенде 1000-1200 м қашықтықта салынуы тиіс. Ірі құс фабрикаларының инкубатор-лық стансасы қарастырылған. Өндірістік ғимараттар жекеленген аймақтық зоналарға бөлініп, оның бір-бірінен қашықтығы 60 м болуы тиіс [35, 36].
Тауықтарды құсханаларға орналастырғанда олардың жасы, жынысы ескеріледі. Бұл кезде шөжелердің жас айырмашылығы 5 күннен, ал мекиендердікі 15 күннен аспауы тиіс.
Құс фабрикасының әкімшілік, шаруашылық (гараж, қойма, т.б.) ғимарат-тары құсханалардан 300 м қашықтықта болуы тиіс. Сонымен қатар құстарды сою, құрама жем дайындайтын цехтар, жем және еденге төсегіш заттар қоймасын оқшауланған (300-500 м) жерде орналасқаны дұрыс. Құс саңғырығын залалсыздандыратын орын 300 м-ден кем болмауы тиіс.
Тауықтардан босаған ғимараттарды дезинфекциялағаннан кейін, есік, терезелерін 4 күндей жабық ұстау керек. Жаңадан толтыру алдындағы үзіліс жасына қарай 2-4 аптаға созылады.
Әр өндірістік аймақта жұмысшылар үшін міндетті түрде санитарлық бөлмелер болуы керек.
Көліктерге дезобарьерлер жасалынады.
Жұмыртқаларды инкубациялау алдында оларды тексерістен өткізеді. Саңғырық пен ластанған жұмыртқаларды инкубациялауға болмайды.
Бір күндік балапандарды өлшемдері 30х30 см, биіктігі 18 см дезинфекция-ланған қораптарға салып тасымалдайды. Дені сау, жақсы жетілген балапан-дарды өсіруге қалдырады [37, 38].
Тауықханалардың номенклатурасы. Өндірістік бөлмеде құс өсірудің технологиялық нормативтері.
Жұмыртқа өндіретін құс факбрикаларының ғимараттарының номенклатурасы 1-кестеде көрсетіледі.
1-кесте. Өндірістік ғимараттардың сиымдылығы
Өндірістік тауықханалар
Сиымдылығы, мың бас
Торда ұстағанда:
Жұмыртқалағыш тауықтар
150
Асылтұқымды тауықтар
16
Асылтұқымды тауықтарды еденде ұстағанда
10
Толықтырғыш шөжелерді өсіру:
торда
200
еденде
20
Жұмыртқалағыш тауықтарды және шөжелерді тауықханаларда орналастыру технологиялық нормативтер арқылы жүргізіледі. Мұнда ересек және шөжелердің саны барлық тауықтардың жылдық орташа басына пайызбен есептелінеді (2-кесте) [39, 40].
2-кесте. Тауықтарды құсханаларда күтіп-бағу
Толықтырғыш шөжелер
Ересек тауықтар
Жасы (апта)
алатын орны, %
жасы (апта)
алатын орны, %
1-9
35,19
10-72
150,8
1-10
41,58
11-72
148,5
1-13
49,21
14-74
140,6
1-17
61,51
18-74
131,8
2-кестенің мәліметтері бойынша ересек мекиендердің үлес салмағы жоғары 150,8% болса, 1-9 апталық шөжелердікі 35,19% шамасында болатынын көрсетеді.
Әтештердің мекиендерге қатынасы еденде ұстағанда 1:10, ал торда 1:9 болғаны дұрыс.
ОНТП 4-79, 82 нормативтері бойынша негізгі аналық мекиендерді шөжелермен толықтырып отыру мақсаты көзделеді [41] (3-кесте).
3-кесте. Аналық бастың толықтырғыш балапандарға қатынасы
Өнім бағыты
Өндірістік мекиендер
Аналық мекиендер
Текті мекиендер
ұрғашы шөже
жас әтеш
орташа-сы
ұрғашы шөже
жас әтеш
орташа-сы
Жұмыртқа
1,4
1,5
4
1,7
1,5
4
1,7
Ет
-
1,7
5
2,0
2,0
6,
2,4
3-кестеде көрсетілгендей, құс фабрикасында тауықтардың санын бір деңгей-де ұстап тұру үшін бір жұмыртқалағыш мекиенге 1,5 ұрғашы шөже және 4 жас әтеш өсіру керек, ал етті бағыттағы кешендерде бұл көрсеткіш 1,7-2,0, 2,0-2,4 болуы керек. Егер құс санын өсіру керек болған жағдайда толықтырғыш балапандардың басы артып отырады.
Құс фабрикасының ғимараттарына қойылатын технологиялық талаптар.
Бекітілген жоба бойынша барлық құс фабрикаларында қосалқы (құрама жем дайындайтын цех, сумен, жылумен, жарықпен қамтамасыз ететін ғимараттар, таразы және құрал-жабдықтарды жөндейтін шеберханалар, гараж, көліктер тұратын жабық алаң, өртке қарсы жабдықталған бекет болуы тиіс.
СНиП нормативтері бойынша құс фабрикаларында экологияны, ветеринариялық гигиенаны жақсарту үшін құсханаларды саңғырықтан, шайынды судан тазарту, қалдықтарды жинау, сақтау және залалсыздандыруға қажетті техникалар, қоймалар болуы қаралады [41, 42].
Құс фабрикаларында оқшауланған территорияда әкімшілік және шаруашылық ғимараттары, асхана, медициналық және жұмысшылар демалатын орын болуы тиіс.
Өндірістік ғимараттарды салуда жергілікті ауданның табиғи-климаттық жағдайы ескеріледі. Мысалы, елді-мекенге құс фабрикасының жағымсыз исі келмес үшін фабрика желдің ығында болғаны дұрыс.
Тұжырымдап айтқанда, құс факбрикаларының ғимараттары технология-лық талаптарға сай келіп, оның ішіндегі құрал-жабдықтар құсханалардың микроклиматын, жарықтылығын жақсарту керек.
Құстарды торлы еденде ұстаған жағдайда оның биіктігі жерден 0,4 м болғаны дұрыс. Бұл көрсеткіш тауықтарды күтіп-бағу ұзақтығына байланысты болады да, қордаланған саңғырықтан тазартуды жеңілдетеді.
Барлық өндірістік құсханалардың, өрт қауіпсіздігін сақтау үшін кем дегенде екі эвакуациялық дарбазалары болуы керек.
Тауықтардың санын бірқалыпты ұстап отыру және де балапандарды сату үшін құс фабрикасында бір немесе екі инкубатор болады [43].
Өндірістік құсханалардың биіктігі 3 м-ден кем болмауы тиіс. Өйткені саңғырықты тазалайтын, жем тасымалдайтын және тарататын, төсеніш салатын механизмдер кедергісіз жұмыс істеп тұруы керек [44].
Өндірістік ғимараттардың, икубатордың жұмыртқа қоймаларының ішкі қабырғалары және төбесі тұтас келіп, оларды ылғалдылыққа төзімді, ақ түске сырлануы керек.
Құстарды сою цехының қабырғасы керамикалық кафельдермен қалануға тиіс [45].
Тауықтарды құсханаларда күтіп-бағу нормативтері.
Құсханалар бөлімдерінде өндірістік жұмыртқалағыш тауықтарды 1000-1500, толықтырғыш балапандарды 1000-2500, бройлерлерді 10 000 бастан орналастырады.
Тауықтарды еденде күтіп-бағу технологиясын қолданғанда қоршалған серуендеу алаңы қарастырылады. Оның ауданы құсханалардың жартысындай болуы керек [46, 47] (4-кесте).
4-кесте. Құсхананың 1 м2 алаңына орналастыратын тауықтың саны
Тауықтардың жасы (күн)
1 м2 тауықтың саны
қалың төсенішті еденде
торлы еденде
Жұмыртқалағыш ересек мекиен:
аналық топ
өндірістік топ
3,5-4,0
5
3,5-4,0
5
Толықтырғыш балапандар (күн)
1-30
31-60
1-60
61-140-150
141-151-18
25
16
17
9
4,0-4,5
-
-
17
9
4,0-4,5
Бройлерлер (күн)
1-75
16
16
4-кестеде көрсетілгендей, тауықтарды күтіп-бағудың екі түрінің айырмашылығы тек қана 1-60 күндік толықтырғыш балапандардың басына байланыстылығымен ерекшеленеді.
Технологиялық құрал-жабдықтар мен өндірістік процестерді механикаландыру
Құс фабрикаларындағы өндірістік процестерді (азық тасымалдау және жемдеу, суару, жұмыртқа жинау, саңғырықты тазалау, т.б.) механикалан-дыруда түрлі машиналар, агрегаттар жүйесі қолданылады. Олар тауықтардың өндірістік бағытына, жасына, азықтандыру, суару технологиясына, кешендер-дің аймақтық ерекшеліктеріне байланысты болады. Мысалы, балапанды өсіретін КБЭ-1, КБЭ-1А, КБМ-2, мекиендерге арналған 3-4 қабаттық КБН батериялары жиі кездеседі [48].
Тауықтарды еденде күтіп-бағу үшін азықтандыратын және суаратын дөңгелек автоматты жабдықтар (дөңгелек науалар) қойылады және жұмыртқа-лайтын ұялар салынады. Олардың өлшемдері 0,3х0,4х0,3-0,4 м болып, еденнен 0,5-0,6 м биіктікте орнатылады.
ОНТП 4-79, 82 нормативі бойынша төсеніштің қалыңдығы 30 см болғанда ол бір мекиендерге 8 кг жұмсалса, 1-26 апталық балапандарға 1,5 кг қажет болады.
Жалпы су шығыны бір ересек тауыққа тәулігіне 0,46 л болса, 1-22 апталық шөжелерге 0,25 л [49].
Өндірістік тауықханалардың микроклиматы.
Стандарт бойынша тауықхананың температурасы 16-180С, ал ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 60-70% шамасында болуы тиіс. Бұл көрсеткіш 1-4 апталық балапандар үшін 28-240С, 5-11 апталықтағыларға - 18-160С, 12-26 апталықтардіке 160С жоғары болмауы тиіс.
Өтпелі көктемгі және күзгі мезгілдері тауықханының ауасының ылғалды-ғы 85%-ке артуы мүмкін. Қыстың күндері бұл көрсеткіш 40-50%-ке төмендей-ді. Жазғы айларда сыртқы ортаның температурасы 100С жоғары болғанда, тауықхана ауасының температурасындағы айырмашылық 50С шамасында болуы керек. Сыртқы ауаның температурасы 330С шамасында болғанда, 1-10 күндік балапандар үшін 280С, есейген шөжелер үшін 260С болуы тиіс.
Атмосфералық ауаның температурасы 330С асқан жағдайда (ОҚО жиі байқалады) желдеткіштерді, салқындатқыштарды қосып, тауықханалардың температуасын төмендету керек болады.
Салқын күндері құсханалардағы ауа алмасуды көмірқышқыл немесе су буының үлесімен анықтайды, ал жазғытұрым шамадан тыс жылудың мөлшерімен анықталады (5-кесте).
5-кесте. Құсханадағы ауа қозғалысының жылдамдығы, мсек
Тауықхана-лардағы құстар
Жыл мезгілі
салқын
жылы
минимал-ды
оптимал-ды
макси-малды
минимал-ды
оптимал-ды
макси-малды
Тауық
0,2
0,3
0,6
0,3
0,6
1,0
Балапан
0,1
0,2
0,5
0,2
0,4
0,6
Оңтүстік Қазақстан облысы климаты үшін тауықтардың жасы 9 аптадан кейін ауа қозғалысының жылдамдығы 1,5 мсек аспауы керек [50, 51] (6-кесте).
6-кесте. Жұмыртқалағыш тауықханалардың микроклиматтық көрсеткіштері
Құстар
Тауықтың массасы, кг
Көмір-қышқылы, л
Бос жылу, кДж
Су буы, г
Ересек мекиен
1,7
1,54
24,6
4,50
Толықтырғыш балапан, апта:
1
2-4
5-8
9-17
10-22
0,06
0,25
0,60
1,14
0,145
2,70
2,20
1,53
1,26
1,02
63,8
51,2
30,1
27,9
26,4
11,85
5,55
3,30
3,12
3,00
6-кестедегі балапандардың салмағы жасының соңғы кезеңдеріне сәйкес келеді.
Түндегі құс организмінен бөлінетін заттардың мөлшері 6-кестенің 60%-ын құрайды.
30 күндік балапандардың көрсеткіші ғимарат ішіндегі 240С температурада өлшенсе, ересектеу шөжелерден бөлінген заттарды - 16-180С анықтайды [49] (7-кесте).
7-кесте. Тауықханалардың микроклиматтық көрсеткіштері
Көрсеткіштер
Ересек тауық
Балапан
(1-30 күндік)
Температура, 0С
16
24-22
Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы, %
60-70
60-70
Ауа қозғалысы, мсек
0,3
0,2-0,3
СО2 концентрациясы, %
0,18-0,2
0,18-0,2
NH3 концентрациясы, %
0,002-0,01
0,01
Тауықтың 1 кг салмағына ауа алмасуы:
қыста
жазда
1,3-1,8
4,7-5,0
1,1
9,0-9,2
1.3 Құс азығын, рациондарды экологиялық бағалау
Құстың дене жылуы (40-420С) басқа үй шаруашылығы малдарынан жоғары болғандықтан олардың тыныс алуы мен қан айналымы жиі болып, зат алмасуы жедел жүріп, организмдегі тотығу үрдісіне оттегі көп жұмсалады. Сондықтан басқа жануарларға қарағанда құстардың организмі энергетикалық және қоректік заттарға қажеттілігі басым болады [52, 53]. Құс өнімділігіне желінген азық энергиялық қуаттылығының 40-50% жұмсалады.
Рациондағы протеиннің энергетикалық қуаттылығы құс өнімділігінің 20-25% шамасында жұмсалса, жасұнақтіке - 5-15% аралығында болады.
Құс азығының құрамында болатын май және көмірсулардың организмде ыдырауынан пайда болған энергиялар қорытылған протеинді дене мен жұмыртқа, т.б. түзілуіне жұмсалып, белгілі мөлшерде құс денесінде май биосинтезделеді.
Азықтың энергетикалық және протеиндік құндылығымен қоса құстың өсіп-жетілуіне макро-, микроминералдық және витаминдік қоректілік пен құнарлылық өзіндік ықпал етеді. Құстың желінген азығындағы протеиннің 20-25% жұмыртқа белогына конверсияланатындықтан жемнің биологиялық құн-дылығына аса көңіл бөлінеді, әсіресе алмастыруға болмайтын аминқышқыл-дың құрамы жоғары болуы тиіс [54].
Мал азығының құрамы биосферадағы химиялық элементтерден тұрады. Жануарлар мал азығындағы элементтерді және күрделі қосындыларды қоректік заттар ретінде пайдалануда бірегей физиологиялық қызмет атқаратын топтарға жатқызылады. Азық құрамындағы қоректік, минералдық және биологиялық әсерлі заттар топтары оның химиялық құрамы ретінде алынады (1-сурет).
1-сурет. Мал азығының құрамы
Қоректік заттардың аталуындағы шикі деген сөз тазартылмаған деген мағынаны білдіреді.
Жемшөптегі су көлемі өсімдіктердің вегетациялық кезеңі мен дайындау әдісіне байланысты өзгеріп отырады. Мысалы, көк жоңышқаның ылғалдылығы 75-80% болса, одан жасалған шөп ұнында 15-17% су болады. Пісіп жетілген дәнді дақылдардың ылғалдылығы да соңғы шамада.
Энергия бөлетін органикалық заттардың құрамында қоректік зат және зат алмасу процесін реттейтін биологиялық әсерлі қосындылар (ферменттер, гормондар) кіреді. Олардың құрылымы С, Н, О, N сияқты элементтерден тұрады.
Азық күлін биогенді макро- және микроэлементтер құрайды. Биогенді макроэлементтерген Са, Р, К, Na, Mg, S, Cl, микроэлементтерге Fe, Cu, Co, I, Mn, Zn жатады.
Азықтағы органикалық заттар азотты және азотсыз заттардан тұрады. Барлық азотты қосындылар шикі протеин деп аталады. Пептидтік қосындыларға енбеген жекелеген аминқышқылдарын, аммоний тұздары мен нитрат, нитриттерді амидтер тобына жатқызады.
Азотсыз заттарға шикі май мен көмірсулар жатады. Олардың организде ыдырағыштылығына қарай қиын ыдыратылатын шикі жасұнық және жеңіл ыдырайтын АЭЗ тобына бөледі.
Азық органикалық затының құрамында ферменттер, гормондар, витаминдер сияқты биологиялық әсерлі заттар мен алколоидтар, глюкозидтер, токсиндер сияқты зиянды қосындылар да кездеседі [52].
Жоғарыда көрсетілген қоректік заттар мен биогенді элементтер құс организміне қажетті мөлшерде түскен жағдайда ғана оның денсаулығы, өнімділігі мен өнім сапасына тікелей жағымды әсер ететін сыртқы ортаның маңызды факторлары болып табылады.
Қоректік немесе биогендік заттар организмге қажетті мөлшерден кем немесе артық болғанда, яғни тепе-теңдік бұзылған жағдайда, құстар әртүрлі ауруға душар болуы мүмкін. Мұндай аурулар алиментарлық деп аталады [55].
Қоректік заттардың тапшылығына, әсіресе жас балапандар, өнімділігі жоғары мекиендер төзімсіз келеді.
Азықтағы белок жетіспеген жағдайда оның организмдегі синтезі нашарлап, ұлпаларды қалыпқа келтіру процестері тежеледі және олардың қорғаныш қызметі әлсірейді.
Организм белокты шамадан артық қабылдағанда А дәруменінің сіңірілуі нашарлайды. Белок қосындыларының артық мөлшерде ыдырауы күкірт және басқа қышқылдарының көптеп түзілуіне әкеліп, жануарлар ацидоз ауруына шалдығады.
Рационда май көп болып, белок аз болған жағдайда бүйрек бездерінің қызметі бұзылды [55].
Макроминералды заттар организмдегі зат алмасу процесіне қатысып, жануарлардың өсуі мен жетілуіне қолайлы әсер етеді. Олардың рационда жетіспеуі остеомаляция, остепороз, құныс, т.б. ауруларға әкеліп соғады.
Мал организмінде микроэлементтер қан, бауыр, бұлшық ет, ми эндокринді бездерінде жинақталып, өте маңызды қызмет атқарады. Мысалы, темір оттегімен байланысып, оксигемоглобин түзеді. Ол жетіспеген жағдайда тауық анемия ауруына шалдығады [55].
Жануарлар организмінде дәрумендер жетіспесе авитаминоз өршиді. Витаминдердің организмде зат алмасудағы ролі өте зор. Рационда каротиннің (А провитамині) жетіспеуі жас балапандардың өсіп-жетілуіне кері әсерін тигізеді.
Кальций, фосфор алмасуына Д витамині белсене қатысады. Сол сияқты организмде Е, К, С, В витаминдер тобы жануарлардың көбеюіне, қанның ұюына, гемоглобин және эритроциттерді ұлғайтып, малдың денсаулығына, өнімділігіне жағымды әсер етеді [55].
Азық сапасын бағалау.
Азық сапасын жан-жақты бағалау оның жоғарыда көрсетілген қоректілігін, зиянды ластаушылардың қауіпсіздігін, биологиялық құндылығын анықтау арқылы жүргізіледі.
Жануарларды толыққанды қоректендіру олардың потенциалдық, өнімділігін арттыруда, денсаулығын жақсартуда үлкен роль атқарады.
Азықтың зияндылығы мен улылығы организмде зат алмасуының бұзылуына, токсикоинфекциялық, аллергиялық аурулардың пайда болуына әкеліп соғады.
Минералды тыңайтқыштарды, пестицилтерді сақтау және пайдалану ережелері бұзылған жағдайда олар қоршаған ортадан мал организміне түсіп, улануға, тіпті өлім-жітімге алып келеді.
Алуан түрлі өсімдіктер арасында улы шөптер кездесіп отыратыны белгілі. Олар құстарға беретін дәнді дақылдардың ішінен де табылады. Мысалы, арпа, бидай қаранүктелері, сасық қурай, қара шытыр, меңдуана улы болып келеді. Ал зиянды бактериялар барлық жемшөпте кездеседі. Ылғалдылығы жоғары (25-30%) мал азығында ұсақ саңырауқұлақтар өсіп, олардан бөлінетін метаболиттік улар жануарларды актиномикоз ауруына шалдықтырады. Олар құстардың ұрықтандырылған жұмыртқаларын жарамсыз етіп, эмбриотоксин-дік немесе теротогендік кемістіктерге алып келеді.
Жоғарғы активті химиялық, физикалық, биологиялық факторлар тұқым қуалаушылық өзгерістер тудыруы мүмкін [56, 57].
Азықтың сапалығын анықтау МемСТ-та көрсетілген (әртүрлі азықтар үшін) талаптар бойынша анықталады. Азық сапасын зерттеу органолепти-калық, физико-механикалық, химиялық, биологиялық әдістермен жүргізіледі.
Органолептикалық әдіспен азықтың исін, түсін, түрлік құрамын анықтаса, физико-механикалық әдіспен олардың ылғалдылығын, бөгде заттың болуын (тас, топырақ, метал, т.б.) тексереді. Азық құнарлығын, биологиялық құнды-лығын, зиянды және улы заттармен ластағанын тексеруде химиялық әдіс қолданылады. Биологиялық тәсілмен азықтағы микробиологиялық, микология-лық, гельминтологиялық, паразитологиялық тексерістен өткізеді.
Құсты азықтандыру барысында жемшөппен асқазан-ішек жолын зақымдайтын бөгде заттардың болмауы керек. Аязда тоңазыған, қатып қалған азықпен жемдегенде ас қорыту қызметі бұзылып, рефлекстік реакциясы және басқа қызметтері тежеледі.
Кейбір жағдайда суармалы егістікте тыңайтқышты шамадан артық қолданғанда дәнді дақылдардың сапасын органолептикалық әдіспен анықтауға мүмкін болмайды. Сондықтан оларды химиялық әдіспен анықтауға тура келеді. Тауыққа беретін дәнді дақылдарда оның мөлшері 1 кг жемде 1,0 г аспау керек. Технкикалық өндірістен шыққан жемдік зығыр және мақта күнжарасы, сорго, қара тары құрамында циангендік глюкозидтер болады. Оның құрамын-дағы көгергіш қышқыл, гассипол тыныс алуды нашарлатып, организмнің ұлпасына, нерв жүйесіне қауіп төндіреді. Сондықтан тауық тәлтіректеп, құрысып, ентігеді де жүрек қызметі нашарлайды.
Гассипол қан тамырын, бауырды, жүйкені уландырады. Гассиполды зарарсыздандыру үшін оны қыздырып, 1 кг күнжараға 0,5 г күкірт қышқылды мырыш ерітіндісін қосып, басқа жемге араластырып береді [60].
Пестицидтер азыққа топырақтан, судан, өсімдіктен және дезинфекция-ланған малдан да түсуі мүмкін. Аса қауіпті улы заттарға фтор, мышьяк, мыс, қорғасын, молибден, барий, минералдық тыңайтқыштар, минералды қышқыл-дар, негіздер және цианидтер жатады. Құстың улануы аталған химикаттарды тасымалдағанда, қоймада сақтағанда және пайдалану кезінде болуы мүмкін. Сондықтан химикаттарды сақтайтын қоймаларды міндетті түрде оқшау орналастыру керек. Пестицидтерді дайындау және пайдалану кезіндегі барлық құрал-жабдықтарды бөлек сақтап, тазартып, жабық бөлмеде құлыптап ұстау керек [61].
8-кесте. Құс азығындағы кейбір пестицидтердің рұқсат етілген максимальды деңгейі, мгкг
Пестицидтер
мгкг
Бутафос
3,0
ДДТ
0,05
Карбофос
2,0
Күкіртті сутегі
10,0
Трихлорметафос-3
2,0
Фосфамид
2,0
Фталофос
1,0
Хлорофос
1,0
Қамба зиянкерімен, бактериялармен, ұсақ саңырауқұлақтармен зақымданған азықтар.
Қамба зиянкестерімен (ұзынтұмсық, қанатты қоңыздар, кене, көбелек, тышқан) дәнді азықтардың қоректілігін 10% дейін төмендетеді. Сонымен қатар азықтың құнарлы заттарында қауіпті метаболиттер пайда болады. Қамба зиянкестерінің экскрименттері азықтың құрамына кері әсерін тигумен бірге әртүрлі микроорганизмдердің көбеюіне себеп болады [62].
Жаңадан орылған дәнді дақылдарда Bac.mesentericus, Bac.myсoides, Bac. рroteusсияқты бацилдерді кездестіруге болады. Егер дәнді дақылдар топы-рақпен ластанса Bac.mesentericus,Bac.subtilisқоймад ағы азықтарда көптеп өсіп-өнеді.
Құрама жем құрамында ет-сутек, балық, шрот, күнжара болғанда азықта сальмонелла тез өсіп-жетіледі.
Дәнді дақылдардың ылғалындағы жоғарылағанда азықтың қызуы баста-лып, зиянды микроорганизмдер (көгергіш қышқыл, саңырауқұлақ, актиноми-цит, т.б.) қарқынды өсіп-өнеді.
Ұсақ микроскопиялық саңырауқұлақтардың тіршілігінің нәтижесінде азықтың исі жағымсыз, түсі зеңденіп, токсиндер пайда болады. Керек болса Fusarium және Dendrodochium туыстығына жататын саңырауқұлақтармен зақымданған шөпті төсеніш ретінде пайдалануға болмайды. Улы және зиянды ұсақ саңырауқұлақтар микоз және микротоксикоз ауруларына душар етеді [62].
Құс азығының экологиялық сапасын жақсарту үшін жемшөпті дер кезінде жинап алып, бірінші кезекте оларды бұзылмайтын ылғалдылықта қоймада сақтау керек. Мысалы, дәнді дақылдардың, жоңышқа ұнының ылғалдылығы 15-170С аспауы тиіс.
ЖШС Шымкентқұс фабрикасында құрама жем жасайтын цех бар. Азықты тасымалдайтын, астауға салатын машина-механизмдер жеткілікті.
Фабриканың азықтың сапасын зерттейтін жақсы жабдықталған лаборато-риясында жүргізіледі. Мұнда жоғарыда көрсетілген химиялық, механикалық және биологиялық зерттеулер жүргізілуге толық мүмкіншіліктер бар.
Ауыл шаруашылық құстарын азықтандыру мөлшері организмге қоректік және биологиялық әсерлі заттардың, алмасу энергияның қажеттілігінен туындайды.
Құс азығында энергияның жетіспеушілігінен, көп жағдайда, тауықтардың өнімділігі төмендейді. Ол аминқышқылдар, витаминдер және макро- микро-элементтердің кем немесе артық болуынан да болады.
Организмге түскен энергия тауықтардың өнімділігінің 40-50% қамтама-сыз етеді. Рациондағы энергияның негізгі көзі дәнді дақылдар және азықтық майлар болып табылады [52].
Құстардың организмін протеинмен толық қамтамасыз етудің зор маңызы бар. Өйткені протеиннің қажеттілігінің 40-45% алмастыруға болмайтын аминқышқылдарының есебінен толықтырылса, 55-60% алмастыруға болатын аминқышқылдардың үлесіне тиеді. Сондықтан құстардың рационындағы протеинді қажетті мөлшерде беру, азықтың аз жұмсалуының кепілі болады [52, 53]. Толықрационды жемдегі аминқышқылдардың деңгейі 9-кестедегідей болуы керек.
9-кесте. Толықрационды құрама жемнің құрамындағы аминқышқылдар деңгейі, %
Протеиндегі аминқышқылдар, %
Мекиен
Қораз
Балапан, апта
асыл тұқымды
өндірістік апта
22-47
48
1-8
9-21
Шикі протеин
17,0
17,0
16,0
16,0
20,0
14,0
Лизин
0,75
0,75
0,70
0,70
1,00
0,70
Метионин
0,32
0,32
0,30
0,30
0,45
0,32
Метионин+цистин
0,60
0,60
0,57
0,57
0,75
0,53
Триптофан
0,17
0,17
0,16
0,16
0,20
0,14
Аргинин
0,90
0,90
0,85
0,85
1,10
0,77
Гистидин
0,34
0,34
0,32
0,32
0,35
0,25
Лейцин
1,30
1,30
1,28
1,28
1,40
0,98
Изолейцин
0,66
0,66
0,62
0,62
0,70
0,49
Фенилаланин
0,54
0,54
0,51
0,51
0,63
0,44
Фенилаланин+тирозин
0,94
0,94
0,88
0,88
1,20
0,84
Треонин
0,45
0,45
0,43
0,43
0,70
0,49
Валин
0,64
0,64
0,60
0,60
0,80
0,56
Глицин
0,79
0,79
0,74
0,74
1,00
0,70
Жұмыртқалағыш тауықтардың алмасу энергиясына және протеиннің және басқа қоректік заттардың нормалары 10-кестеде келтіріледі.
10-кесте. Жұмыртқалағыш тауықтарға арналған құрама жемдегі қоректік заттар мен алмасу энергиясының мөлшері, %
Тауықтар
100 г жемнің алмасу энергиясы
Шикі протеин
Шикі жасұнық
Каль-ций
Фос-фор
Нат-рий
ккал
мДж
Асыл тұқымды мекиен
270
1,13
17
5,0
3,1
0,7
0,3
Өндірістік мекиен, апта
22-47
270
1,13
17
5,5
3,1
0,7
0,3
48-ден жоғары
260
1,09
16
6,0
3,1
0,7
0,3
Қораздар
280
1,17
18
5,0
1,3
0,8
0,4
Балапан 1-8 апта
290
1,21
20
5,0
1,1
0,8
0,3
Балапан 9-21 апта
260
1,07
14
7,0
1,2
0,7
0,3
Құстардың аминқышқылдарға сұранысын толық қанағаттандыруда, олардың организмдегі витаминдер, микроэлементтер және алмасу энергияның мөлшеріне байланысты болатынын ескеру керек. Мысалы, құрама жемде никотин қышқылы жетіспегенде құстардың триптофан аминқышқылына қажеттілігі жоғарылайды. Лизин мен Д витамин екеуінің минералдық заттардың алмасуын оңтайлағаны тәжірибелер арқылы дәлелденген [53]. Рациондағы А, В, В1, В6 витаминдері жетіспегенде аминқышқылдардың сіңімділігі нашарлайды.
Құс рациондары кальций, фосфор, натрий сияқты макроэлементтерді және микроэлементтерді (кобальт, мыс, йод, т.б.) тауықтардың мұқтаждығын толық өтейтіндей мөлшерде беру керек. Құрама жемде кальций жетіспеген жағдайда бор, әк, ал фосфор қажетті болса үшкальцийфосфат, фторсызданған фосфат, т.б. толықтырылады [63, 64].
Тауықтарды, негізінен, құрама және толықрационды жеммен азықтан-дырады. Соңғысының қоректілігі 11-кестеде келтіріледі.
11-кесте. Тауықтарға арналған толық рационды құрама жемнің алмасу энергиясы мен қоректік заттары
Энергия және қоректік заттар
Мекиен
Балапандар
1-4 апта
5-тен жоғары
100 г азықтағы алмасу энергия
МДж
1,26
1,30
1,34
Ккал
300
310
320
Шикі протеин
19
23
21
Шикі жасұнық
5,0
4,0
4,0
Кальций
3,3
1,0
0,9
Фосфор
0,9
0,9
0,8
Натрий
0,4
0,4
0,4
Линолен қышқылы
1,2
1,4
1,3
Лизин
0,9
1,15
1,1
Метионин+цистеин
0,7
0,82
0,7
Тауықтың натрий микроэлементтіне мұқтаждығы ас тұзы арқылы қанағаттандырылады.
Құрама жемде көп жағдайда 12-кестеде көрсетілген микроэлементтер жетіспейді. Олардың қажеттілігі микроэлементтері және витаминдері бар премиксті құрама жемге қосу арқылы қанағаттандырылады.
12-кесте. Құрама жемге қосатын микроэлементтердің мөлшері, гт
Микроэлементтер
Мөлшері
Микроэлементтер
Мөлшері
Марганец
50
Мыс
2,5
Мырыш
50
Кобальт
1,0
Темір
10
Йод
0,7
Премикстің құрама жемдегі үлесі 1% шамасында болуы керек. Құстардың микроэлементтерге қажеттілігі олардың тұздарын премикске қосу арқылы жүргізіледі.
Құстардың организміне өте қажетті биологиялық белсенді заттарға витаминдер жатады. Олар жетіспеген жағдайда организмдегі зат алмасу процесі бұзылып, құстардың өсіп-дамуы тежеледі. Сонымен қатар жұмыртқа-ның және еттің сапасы нашарлайды. Сондықтан құрама жемге міндетті түрде витаминдер 13-кестеде көрсетілген мөлшерде берілуі тиіс.
13-кесте. Құрама жемге қосатын витаминдердің мөлшері (mME; тг)
Витаминдер
Мекиен
Қораз
Балапан, апта
асыл тұқымды
өндірістік
1-8
9-21
А - ретинол, млн МЕ
10
7
15
10
7
Д - холекальциферол, млн.МС
2,0
1,5
2,0
1,5
1,5
Е - токоферол, г
10
5
20
10
5
К - менадион, г
2
1
2
2
1
В - тиамин, г
2
-
2
1,5
-
В2 - рибофлобин, г
5
3
5
3
2
В3 - понтотен қышқылы, г
20
20
20
10
10
В4 - холинхлорид, г
500
250
500
500
250
В5 (РР) - никотин қышқылы, г
20
20
20
20
20
В6 - пиридоксин, г
4
4
4
2
1
Вс - фолий қышқылы, г
1
-
1,0
0,5
-
В12 - кобаламин, г
0,025
0,025
0,025
0,025
0,25
Н - биотин, г
0,15
0,1
0,1
0,1
-
С - аскорбин қышқылы, г
50
-
50
50
-
Тауықтарға берілетін құрама жемнің нормасы олардың өнімділік бағытына, жасына қарай есептелінеді (14-кесте).
14-кесте. Жұмыртқалағыш тауықтарға беретін құрама жемнің тәуліктік мөлшері, гбас
Тауықтар
Торда ұстаналатын мекиендер
115
Еденде күтіп-бағатын мекиендер
120
Ұрғашы балапандар, 1-10 апталық
7-64
11-20 апталық
67-90
21-30 апталық
93-95
Еркек балапандар, 1-10 апталық
8-70
11-20 апталық
73-100
21-30 апталық
102-105
Жұмыртқалағыш тауықтардың алмасу энергияға және қоректік заттарға мұқаждығы 15-кестеде келтірілген.
15-кесте. Жұмыртқалағыш тауықтың энергия және қоректік заттарға қажеттілігі (бір басқа тәулікте)
Тауықтар
Алмасу энергиясы
Шикі протеин
Каль-ций
Фосфор
Натрий
МДж
Ккал
Асыл тұқымды мекиен
1,36
324
20,4
3,72
0,84
0,35
Жұмыртқалағыш мекиен
1,28
305
19,2
3,50
0,79
0,34
48 апталық
1,27
304
18,7
3,63
0,82
0,35
Жас қораз
1,41
336
21,6
1,56
0,96
0,48
Балапандар, 1-10 апта
0,08-0,67
20-166
1,4- 8,9
0,08-0,77
0,06-0,45
0,02-0,19
11-22 апта
0,73-1,03
174-247
9,4- 13,3
0,80-1,14
0,47-0,67
0,20-0,29
1.4 Су сапасын экологиялық бағалау
Судың құрамында тіршілікке қажетті 60-қа жуық химиялық элементтер кездеседі.
Организмдегі зат алмасу процесі сусыз жүрмейді. Тірі организмдегі судың құрамы олардың тегіне, түріне, жасына, жынысына қарай 60-90% аралығында өзгеріп отырады. Судың үлес салмағы ұлпаның типіне байланысты. Мысалы, сүйекте ол 20% шамасында болса, бұлшық еттерде 70-80%, қанда - 90%-ке жақын. Су өсімдік пен жануарлардың организміндегі жасушалар протоплазмасының негізін құрайды және оның массасының 80%-ке жуығы судан тұрады.
Сыртқы ортадан көптеген қоректік заттар жасушаға судағы ерітінді күйінде түсуімен қатар, қажетсіз өнімдер сыртқа шығарылады [65, 66].
Құстардың суға қажеттілігі олардың тұқымына, массасына, климаттық факторларға, қоралардың микроклиматына, суару режиміне тікелей байла-нысты. Сондықтан су құс өніміндерін арттырудың басты факторы болмақ [66, 67, 68].
Құстар судың тапшылығына шыдамсыз келеді. Организмдегі су 20% кемісе олар өледі. Себебі жедел ыдыраған белоктар интоксикацияға алып келеді.
Организмдегі судың артықшылығынан электролиттер және қоректік заттар нашар сіңіріліп, жануарлардың өнімділігі төмендейді [66].
Су өсімдік пен жануарларға қажеттілігінен басқа, шаруашылықта, экологиялық-санитарлық және технологиялық процестерді жүргізу үшін керек. Биологиялық ластанған су көптеген инфекциялық және инвазиялық аурулардың туындауына себеп болады. Ішетін судың тазалығы адам және жануарлар денсаулығына тікелей әсер ететін экологиялық фактор. Сондықтан республикамызда елді мекендерді экологиялық таза сумен қамтамасыз ету мақсатында Ақ бұлақ бағдарламасы қабылданған [67, 68].
Су тегіне қарай атмосфералық, жер үсті және жер асты болып бөлінеді. Алғашқы екі су көздері ішуге және бірден пайдалануға жарамайды. Тоғандар, өзен-көлдер, теңіздер әртүрлі аймақта болғандықтан ластаушы заттар мен оның концентрациясында үлкен айырмашылықтар бар. Олардың суын алғашқы өңдеусіз ішуге жарамайды.
Жер асты сулары атмосфералық жауын-шашын суларының топырақтың төменгі қабатына өтіп, жер асты су ағындары немесе су қоймасы ретінде жиналады. Жер бетіне жақын жатқан тайыз сулар атмосфералық судан таза болғанымен көп жағдайда оны бірден ішуге болмайды.
Жер астындағы терең сулар 7-2000 м тереңдікте, алғашқы су өткізбейтін қабаттың астында жатады. Бұл сулар адамдарды ауыз сумен қамтамасыз етудегі ең басты су көзі болып табылады [69, 70, 71, 72].
Табиғи сулардың барлығы дерлік тау-кен, өнеркәсіп, шаруашылық орны мен кешендерінің ықпалының әсерінен ластанып, оның дәрежесі әртүрлі болады. Ластанған табиғи суды ішуге, шомылуға, техникалық қажеттілікке пайдалануға болмайды. Мысалы, судың 1 литрінде 0,1 мг мұнай араласса, балық етіндегі иісті кетіру мүмкін емес. Өнеркәсіптік кешендерден шығатын шайынды сулар негізінен фенол, синтетикалық заттар, ауыр ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
АНЫҚТАМАЛАР, ҚЫСҚАРТЫЛҒАН АТАУЛАР ... ... ... ... ... .
3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4
1
ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6
1.1
Сыртқы орта экологиялық факторларының жұмыртқалағыш тауық организміне, өніміне және оның сапасына тигізетін әсері (жалпы мәлімет) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1.2
Тауықханаларға қойылатын экологиялық талаптар (құрылыс типтері, сиымдылығы, құрал-жабдықтары, микроклиматы, саңғырығы, т.б.) ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8
1.3
Құс азығын, рациондарды экологиялық бағалау ... ... ... ... ... ... ..
13
1.4
Су сапасын экологиялық бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
22
1.5
Инкубациялайтын жұмыртқаларға қойылатын экологиялық талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
26
1.6
Құсханаларды саңғырықтан тазарту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
27
2
НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
29
2.1
ЖШС Шымкентқұс фабрикасының қысқаша мәліметі ... ... ...
29
2.2
Ғылыми-зерттеу нысандары мен әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ...
33
2.3
Құсханалардың микроклиматының балапандардың өсіп-жетілуіне және мекиендердің өнімділігіне тигізетін әсері ... ... ..
35
2.4
Құс азығының сапасын бағалау нәтижелері. Рациондардың энергетикалық және қоректік деңгейінің тауық өнімділігі мен сапасына тигізетін әсерін анықтау нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ...
44
2.5
Су сапасын жақсарту әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
57
2.6
Инкубациялық жұмыртқаларға қойылатын талаптар мен балапан шығару режимдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
58
2.7
Балапандарды өсіру және тауықтарды күтіп-бағу технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
70
2.8
Экологиялық таза тауық өнімдерін арттыру жолдары ... ... ... ... .
72
2.9
Тауықханаларды саңғырықтан тазарту, өңдеу және тыңайтқыщ ретінде пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
75
2.10
Экологиялық жағдайды жақсартудың экономикалық тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
76
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
78
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ...
80
АНЫҚТАМАЛАР, ҚЫСҚАРТЫЛҒАН АТАУЛАР
Анықтамалар
Судың бактериялық ластануының жанама көрсеткіштері:
- микроб саны - 370С 1 мл суды ет - пептон агары бар табақшада 24 сағатта өскен барлық микробтар саны;
- коли-титр - 1 л суда бір ішек таяқшасы бар су мөлшері
- коли-индекс - 1 л судағы табылған ішек таяқшаларының саны.
Азық өлшемі (а.ө.) - жануарларды 1 кг сұлымен азықтандырғанда оның организмінде 150 г май түзілетінін анықтап, оның қоректігі шартты түрде, 1 азық өлшемі етіп қабылданған.
Жемнің алмасу энергиясы (АЭ) - құстар үшінАЭқұс = Жэ-Эс, мұнда Жэ - жемнің жалпы энергиясы; Эс - саңғырықтың энергиясы. Алмасу энергиясы жемнің химиялық құрамын және қорытылатын қоректік заттарды анықтаған соң төмендегі формуламен шығаруға болады:
АЭқұс = 17,84қП + 39,78қМ + 17,71қЖ + 17,71қАЭЗ,
мұнда, қП - қорытылатын протиен, қМ - қорытылатын май, қЖ - құрытыла-тын жасұнық, қАЭЗ - қорытылатын азотсыз экстрактивті заттар.
Қысқартылған атаулар
ЖШС - жауапкершілігі шектеулі серіктестік
ОНТП - общесоюзные нормы технологического проектирования
СНиП - санитарные нормативы проектирования
ВИЖ - Всесоюзный институт животноводства
КБУ-3 - клеточная батарея трехъярусная
БКМ-3 - батарея клеточная модернизированная, трехъярусная
КБР-2 - клеточная батарея двухъярусная с раздатчиком кормов
КБН-1 - клеточная двухрядная четырехъярусная батарея с навесным бункерным кормораздатчиком
АЭЗ - азотсыз экстрактивті заттар
ГОСТ - Государственный стандарт
МемСт - Мемлекеттік стандарт
Ккал - килокалория
мДж - мегаджоуль
ЛК - люкс (жарық қуаттылығы)
ПЛМ-1 - передвижная лаборатория микроклимата
Р - Ресей желдеткіші
Қ - Қытай желдеткіші
МЕ - Международная единица
УОВ-5Н - Ультрафиолетовый облучатель воды
ОВУ-6П - Облучатель воды ультрафиолетовая, передвижная
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Құс шаруашылығының дамуы негізінен үш факторға негізделеді. Олар: құстың тұқымдық қасиеттері (генотипі), оған әсер ететін сыртқы ортаның экологиялық факторлары және бағып-күту жағдайлары (паратиптік). Қазақстан Республикасында құс өсіру жоғары мамандандырыл-ған кешендерде (құс фабрикаларында) автоматтандырылған басқару жүйесіне негізделген. Ауыл шаруашылығын жекешелендіру барысында орын алған келеңсіз жағдайлар құс шаруашылығының әрі қарай дамуына біршама кері әсерін тигізді. Дегенмен, соңғы уақытта құс шаруашылығы қайтадан жандана бастады. Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында әр бір тауық мекиенінен 250-280 жұмыртқа алып, 1000 жұмыртқаға небары 1,5-1,7 ц азық өлшемі жұмсалуда. Диетикалық құс етін 70000 тоннаға жеткізу көзделініп отыр. Егін шаруашылығы дамыған республикамызда құс шаруашылығының азықтық қорын жасауға, құс санын көбейтуге мүмкіншіліктер жеткілікті.
Құстарды күтіп-бағу ерекшеліктеріне қарай, құс фабрикаларында озат технологиялық құрал-жабдықтар орнатылған типтік құсханалармен қатар, әлі де болса экологиялық, ветеринарлық-санитарлық талаптарға сай келмейтін ескі ғимараттар және құрал жабдықтар пайдаланылып келеді. Мұндай жағдайда құс басын жедел арттырып, сапалы өнім өндіру қиындай түсетіні белгілі. Осыларға байланысты біздің ғылыми жұмысымыз сыртқы орта экологиялық факторлардың жұмыртқалағыш тауық организміне, өніміне, оның сапасына тигізетін әсерін зерттеуге бағытталады. Оның ішінде әртүрлі типті құсханалардың микроклиматын, атап айтқанда, ауаның температурасы, ылғалдылығы, қозғалысы, газдық құрамы, құрал-жабдықтар, желдеткіштер әсерін зерттеуге баса көңіл бөлінеді.
Құс азығындағы, судағы экологиялық зиянды заттарды анықтап, толық-қанды рациондар түзу, тауықтарды жасына, жынысына қарай күтіп-бағудың механикаландырылған технологиясы негізінде жүргізіліп, экологиялық таза сапалы өнім алуға бағытталған ғылыми-зерттеу жұмыстарымыздың теориялық және тәжірибелік маңызын айқындау тақырыптың өзектілігін көрсетеді деп сенеміз.
Ғылыми-зерттеу жұмыстарының мақсаты мен міндеті. ЖШС Шымкентқұс фабрикасында қалыптасқан экологиялық жағдайды бағалап, жұмыртқалағыш тауықтарға сыртқы ортаның зиянды әсерлерін төмендету, олардың өнімділігін арттыру, экологиялық таза жұмыртқа, ет және қосалқы өнімдерді (мамық, саңғырық) пайдаға асыру болып табылады.
Осы мақсатты орындау үшін төмендегідей міндеттер қойылады:
1. Ересек тауықтар мен балапандарды күтіп-бағатын құсханалардың типтерін анықтап, жұмыртқа өндіру технологиясын зерттеу.
2. Тауықханалардың микроклиматын: ауа температурасы, ылғалдылығы, қозғалысы; зиянды газдардың (көмірқышқыл газы, аммиак, күкіртті сутегі) концентрациясының құс организміне, өніміне, оның сапасына тигізетін әсерін зерттеу.
3. Жыл мезгілдерінде өзгерісте болатын табиғи ортаның температурасы, жарықтылығы, жасанды жарықтандырудың режимі, тауықтарды толықрацион-ды құрама жеммен қоректендіру, таза сумен қамтамасыз етудегі әдістердің құс организміне, өнімдеріне тигізетін әсерлерін зерттеу.
4. Тауықханалардың микроклиматын жақсарту үшін орнатылған әртүрлі қондырғылар мен желдеткіштердің мүмкіншіліктерін анықтау.
5. Тауықханаларды саңғырықтан тазарту, жинау, биотермиялық өңдеуден соң тыңайтқыш ретінде пайдалану.
6. Ғыыми-зерттеу жұмыстары нәтижелерінің экономикалық тиімділігін анықтау.
Ғылыми жаңалығы. Жан-жақты жүргізілген ғылыми-зерттеу жұмыстар-дың нәтижесінде ЖШС Шымкентқұс фабрикасының экологиялық жағдайы анықталды;
* тауықханалардың микроклиматына әсер етуші ластаушы көздері анықталды;
* Оңтүстік Қазақстан өңірінің табиғи-климаттық жағдайына сәйкес зиянды заттардың шекті мөлшері анықталды;
* Оңтүстік Қазақстан облысында өндірілетін дәнді дақылдардың химиялық құрамын, қоректілігін ескере отырып түзілген рецептпен дайындалған құрама жемнің балапандардың өсіп-жетілуіне, ересек тауықтардың жұмыртқалағыштығына тигізетін әсері зерттелді;
* ЖШС Шымкентқұс фабрикасының негізгі бағыты тағамдық жұмыртқа болғанымен, ауыстырып отырылатын мекиендерден өндірілген тауық етінің сапасы анықталды. Сонымен қатар қосалқы өнімдердің (мамық, саңғырық) пайдаланудың технологиясы анықталды;
* түрлі құрал-жабдықтардың, желдеткіштердің тауықханалардың зиянды газдардан тазартудағы техникалық мүмкіншіліктері анықталды.
Практикалық маңызы. Тәжірибе нәтижелерін өндіріске ендірген жағдайда тауықтардың жұмыртқалағыштығы 7,1%, 1000 жұмыртқаның салмағы 2 кг-ға артып, олардан жасалынған меланж, жұмыртқа ұнтағының сапасы 10% жоғарылайды.
Балапандарды толыққанды азықтандыру нәтижесінде олардың өсімтал-дығы жоғарылап, өлім-жітім азаяды. Ауыстырылып отыратын жұмыртқала-ғыш мекиендердің етінің сапасы жоғарылайды.
Биотермиялық өңдеуден өткен саңғырықтың қоректік заттары басқа малдың көңімен салыстырғанда анағұрлым жоғары болуы оның құнарлы органикалық тыңайтқыш болатындығын көрсетеді.
ЖШС Шымкентқұс фабрикасында экологияландырылған технологияны ендірген жағдайда құс шаруашылығының рентабельділігі 8%-ға дейін артады.
Диссертацияняң құрылымы. Диссертация мәтіні компьютермен терілген 83 беттен тұрады. Диссертация кіріспе, әдебиетке шолу, ЖШС Шымкентқұс факбрикасы туралы жалпы мәлімет, әдістеме және ғылыми-зерттеу жұмыстарының нәтижелері бөлімдерінен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диссертацияда 46 кесте келтіріліп, 29 фотосуреттермен безендірілген. Пайдаланылған әдебиеттер саны - 91.
Диссертация тақырыбы бойынша екі мақала жарық көрді.
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Сыртқы орта экологиялық факторларының жұмыртқалағыш тауық организміне, өніміне және оның сапасына тигізетін әсері (жалпы мәлімет)
Жануарлар сыртқы ортаның компоненттерімен (атмосфералық ауа, су, азық, топырақ, технологиялық құрал-саймандар, қора-жай, т.б.) тығыз қарым-қатынаста тіршілік етеді. Олар жануарларға тәкелей немесе жанама әсер етеді. Организмнің тіршілік әсеріне қарай сыртқы ортаның әсер ету шамасы минимум, максимум және оптимальді болып келеді [1, 2, 3, 4, 5, 6]. Соңғы жағдайда малдың, құстың денсаулығы жақсы болып, қоршаған орта мен организм арасындағы үйлесімділік сақталады. Жануарлардың өсіп-дамуының және өнімдерінің төмендеуі олардың денсаулығының нашарлағанын көрсетеді [7, 8, 9, 10, 11, 12]. Оптимальды жағдайда организмнің физиологиялық константтары (дене температурасы, артериялық қысым, тыныс алу, қанның құрамы, т.б.) қалыпты жағдайдан ауытқымай, құстардың өсіп-дамуы жедел өтіп, ересек кезінде мол өнім береді. Ауру жануарлардың организмі физиоло-гиялық және морфологиялық өзгерістерге ұшырап, қоршаған ортадан патогенді вирус, бактерия, ұсақ саңырауқұлақ, гельминттердің енуіне жол беріледі [14, 15, 16].
Құсханалардың ауасындағы зиянды газдар (аммиак, күкіртті сутегі, көмірқышқыл газы, т.б.) шектеу концентрациясынан артқан жағдайда құстар ринит, ларинготрахаит, бронхит, өкпенің қабынуы сияқты ауруларға душар болады [17, 18, 19].
Құстардың азық рационында макро- және минералды заттар жетіспеген жағдайда (кальций, фосфор, кобальт, йод, мыс, мырыш, т.б.) олардың өнімділігі төмендеп, сапасы нашарлайды [20, 21]. Тауықтардың қанат қағуынан, қимылдарынан болатын шаң-тозаңдар олардың тыныс органдарына жағымсыз әсер етеді.
Биологиялық ластаушылар ауа, су, топырақ және жануарлардан құс организміне түсіп, оларды түрлі ауруларға (сібір жарасы, туберкулез, бруцеллез, сальмонеллез, аусыл, туляремия, т.б.) шалдықтырады [23, 24 ,25].
Жалпы айтқанда, жануарлардың денсаулығының төмендеуінің басты себептері - сыртқы орта әсерінен болатындығы байқалады. Жануарлардың сыртқы ортаның зиянды факторларына қарсы тұру (резистенттілігі) қасиеті мал мен құстың түріне, иммундік жүйесіне байланысты. Белгілі жағдайларда олар сыртқы ортаның бөгде заттарына қарсы тұрып, төзімділік көрсетеді. Бірақ олар жануарлар организміне әсер етпей қоймайды. Соның салдарынан жас шөжелердің өсіп-жетілуі нашарлап, ересектерінің өнімділігі төмендейді. Жоғарыда айтылған көрсеткіштер жануарлар денсаулығының қалыпты жағдайдан ауытқуын көрсететін индикатор ретінде пайдаланылады [26, 27, 28].
Шымкент қаласының аумағының кеңеюіне байланысты құс фабрикасы қазір қала шеңбері ішінде қалып қойған. Оңтүстік Қазақстан облысының бас қаласында үлкен өндірістік зауыт, фабрикалар бар екендігі белгілі. Құс фабрикасы Қорғасын зауытының іргесінде орналасқандықтан ауыр металдар-дың зиянды зардабын шегуде.
700 мыңға жақын халқы бар қалада 250 мыңнан астам автокөлік тіркелген. Сондықтан да қалада, зиянды және улы өндірістік, тұрмыстық қалдықтармен қатар қоршаған ортаның диоксидпен ластануы шекті мөлшерден әлдеқайда жоғары.
Шымкентқұс фабрикасы бықсып жатқан қоқыстың ығында орналасқан-дықтан қоршаған ортаның ластануы жоғарғы дәрежеде болып отыр.
Құс фабрикасы қала шеңберінде орналасқандықтан өнеркәсіптік кешен-дердің, автокөліктердің шуымен қатар, құсханалардағы техникалық құрал-жабдықтар және тауықтардың өздерінің дауыстарын қосқанда, жалпы акустикалық деңгейі жоғары болатындығы белгілі. Оның үстіне темір жол торабы мен аэропорт небары 2-4 км қашықтықта орналасқанын ескерсек, тауықтар физикалық экологиялық ластаушылардан кенде емес [29, 30, 31].
Қорыта келе құстардың денсаулығы, өнімі мен оның сапасының деңгейі қоршаған ортаның әсеріне байланысты деп тұжырымдауға болады.
Төменде сыртқы ортаның негізгі компонентері болатын - құсханалардыңмикроклиматын, азықты, суды және саңғырықты экологиялық тұрғыдан бағалау - таза, сапалы тауық өнімдерін өндіруге арналған әдебиеттік шолулар жеке тақырыпшалармен беріледі.
1.2 Тауықханаларға қойылатын экологиялық талаптар (құрылыс типтері, сиымдылығы, құрал-жабдықтары, микроклиматы, саңғырығы, т.б.)
Алғашқы жұмыртқа бағытындағы құс фабрикаларын салғанда негізінен ОНТП 4-79, 82 технологиялық нормативтері басшылыққа алынды. Олар өндірістік бағыттарына қарай товарлы (өндірістік), асыл тұқымды болып бөлінеді. Әрқайсысында инкубаторлық стансия қарастырылған.
Жұмыртқа өндіретін құс фабрикаларының ғимараттарының сиымдылығы 300; 400; 500; 600; 1000 мыңдық тауық мекиендеріне арналып салынған. Мұндағы қосалқы өнімдер ет, мамық, көң [33, 34].
Ветеринариялық-санитарлық, экологиялық талаптар.
Құрылысты бастар алдында территорияда инфекциялық аурулардың ошақтарының жоқтығы зерттеледі. Құс фабрикасы елді мекеннен кем дегенде 1000-1200 м қашықтықта салынуы тиіс. Ірі құс фабрикаларының инкубатор-лық стансасы қарастырылған. Өндірістік ғимараттар жекеленген аймақтық зоналарға бөлініп, оның бір-бірінен қашықтығы 60 м болуы тиіс [35, 36].
Тауықтарды құсханаларға орналастырғанда олардың жасы, жынысы ескеріледі. Бұл кезде шөжелердің жас айырмашылығы 5 күннен, ал мекиендердікі 15 күннен аспауы тиіс.
Құс фабрикасының әкімшілік, шаруашылық (гараж, қойма, т.б.) ғимарат-тары құсханалардан 300 м қашықтықта болуы тиіс. Сонымен қатар құстарды сою, құрама жем дайындайтын цехтар, жем және еденге төсегіш заттар қоймасын оқшауланған (300-500 м) жерде орналасқаны дұрыс. Құс саңғырығын залалсыздандыратын орын 300 м-ден кем болмауы тиіс.
Тауықтардан босаған ғимараттарды дезинфекциялағаннан кейін, есік, терезелерін 4 күндей жабық ұстау керек. Жаңадан толтыру алдындағы үзіліс жасына қарай 2-4 аптаға созылады.
Әр өндірістік аймақта жұмысшылар үшін міндетті түрде санитарлық бөлмелер болуы керек.
Көліктерге дезобарьерлер жасалынады.
Жұмыртқаларды инкубациялау алдында оларды тексерістен өткізеді. Саңғырық пен ластанған жұмыртқаларды инкубациялауға болмайды.
Бір күндік балапандарды өлшемдері 30х30 см, биіктігі 18 см дезинфекция-ланған қораптарға салып тасымалдайды. Дені сау, жақсы жетілген балапан-дарды өсіруге қалдырады [37, 38].
Тауықханалардың номенклатурасы. Өндірістік бөлмеде құс өсірудің технологиялық нормативтері.
Жұмыртқа өндіретін құс факбрикаларының ғимараттарының номенклатурасы 1-кестеде көрсетіледі.
1-кесте. Өндірістік ғимараттардың сиымдылығы
Өндірістік тауықханалар
Сиымдылығы, мың бас
Торда ұстағанда:
Жұмыртқалағыш тауықтар
150
Асылтұқымды тауықтар
16
Асылтұқымды тауықтарды еденде ұстағанда
10
Толықтырғыш шөжелерді өсіру:
торда
200
еденде
20
Жұмыртқалағыш тауықтарды және шөжелерді тауықханаларда орналастыру технологиялық нормативтер арқылы жүргізіледі. Мұнда ересек және шөжелердің саны барлық тауықтардың жылдық орташа басына пайызбен есептелінеді (2-кесте) [39, 40].
2-кесте. Тауықтарды құсханаларда күтіп-бағу
Толықтырғыш шөжелер
Ересек тауықтар
Жасы (апта)
алатын орны, %
жасы (апта)
алатын орны, %
1-9
35,19
10-72
150,8
1-10
41,58
11-72
148,5
1-13
49,21
14-74
140,6
1-17
61,51
18-74
131,8
2-кестенің мәліметтері бойынша ересек мекиендердің үлес салмағы жоғары 150,8% болса, 1-9 апталық шөжелердікі 35,19% шамасында болатынын көрсетеді.
Әтештердің мекиендерге қатынасы еденде ұстағанда 1:10, ал торда 1:9 болғаны дұрыс.
ОНТП 4-79, 82 нормативтері бойынша негізгі аналық мекиендерді шөжелермен толықтырып отыру мақсаты көзделеді [41] (3-кесте).
3-кесте. Аналық бастың толықтырғыш балапандарға қатынасы
Өнім бағыты
Өндірістік мекиендер
Аналық мекиендер
Текті мекиендер
ұрғашы шөже
жас әтеш
орташа-сы
ұрғашы шөже
жас әтеш
орташа-сы
Жұмыртқа
1,4
1,5
4
1,7
1,5
4
1,7
Ет
-
1,7
5
2,0
2,0
6,
2,4
3-кестеде көрсетілгендей, құс фабрикасында тауықтардың санын бір деңгей-де ұстап тұру үшін бір жұмыртқалағыш мекиенге 1,5 ұрғашы шөже және 4 жас әтеш өсіру керек, ал етті бағыттағы кешендерде бұл көрсеткіш 1,7-2,0, 2,0-2,4 болуы керек. Егер құс санын өсіру керек болған жағдайда толықтырғыш балапандардың басы артып отырады.
Құс фабрикасының ғимараттарына қойылатын технологиялық талаптар.
Бекітілген жоба бойынша барлық құс фабрикаларында қосалқы (құрама жем дайындайтын цех, сумен, жылумен, жарықпен қамтамасыз ететін ғимараттар, таразы және құрал-жабдықтарды жөндейтін шеберханалар, гараж, көліктер тұратын жабық алаң, өртке қарсы жабдықталған бекет болуы тиіс.
СНиП нормативтері бойынша құс фабрикаларында экологияны, ветеринариялық гигиенаны жақсарту үшін құсханаларды саңғырықтан, шайынды судан тазарту, қалдықтарды жинау, сақтау және залалсыздандыруға қажетті техникалар, қоймалар болуы қаралады [41, 42].
Құс фабрикаларында оқшауланған территорияда әкімшілік және шаруашылық ғимараттары, асхана, медициналық және жұмысшылар демалатын орын болуы тиіс.
Өндірістік ғимараттарды салуда жергілікті ауданның табиғи-климаттық жағдайы ескеріледі. Мысалы, елді-мекенге құс фабрикасының жағымсыз исі келмес үшін фабрика желдің ығында болғаны дұрыс.
Тұжырымдап айтқанда, құс факбрикаларының ғимараттары технология-лық талаптарға сай келіп, оның ішіндегі құрал-жабдықтар құсханалардың микроклиматын, жарықтылығын жақсарту керек.
Құстарды торлы еденде ұстаған жағдайда оның биіктігі жерден 0,4 м болғаны дұрыс. Бұл көрсеткіш тауықтарды күтіп-бағу ұзақтығына байланысты болады да, қордаланған саңғырықтан тазартуды жеңілдетеді.
Барлық өндірістік құсханалардың, өрт қауіпсіздігін сақтау үшін кем дегенде екі эвакуациялық дарбазалары болуы керек.
Тауықтардың санын бірқалыпты ұстап отыру және де балапандарды сату үшін құс фабрикасында бір немесе екі инкубатор болады [43].
Өндірістік құсханалардың биіктігі 3 м-ден кем болмауы тиіс. Өйткені саңғырықты тазалайтын, жем тасымалдайтын және тарататын, төсеніш салатын механизмдер кедергісіз жұмыс істеп тұруы керек [44].
Өндірістік ғимараттардың, икубатордың жұмыртқа қоймаларының ішкі қабырғалары және төбесі тұтас келіп, оларды ылғалдылыққа төзімді, ақ түске сырлануы керек.
Құстарды сою цехының қабырғасы керамикалық кафельдермен қалануға тиіс [45].
Тауықтарды құсханаларда күтіп-бағу нормативтері.
Құсханалар бөлімдерінде өндірістік жұмыртқалағыш тауықтарды 1000-1500, толықтырғыш балапандарды 1000-2500, бройлерлерді 10 000 бастан орналастырады.
Тауықтарды еденде күтіп-бағу технологиясын қолданғанда қоршалған серуендеу алаңы қарастырылады. Оның ауданы құсханалардың жартысындай болуы керек [46, 47] (4-кесте).
4-кесте. Құсхананың 1 м2 алаңына орналастыратын тауықтың саны
Тауықтардың жасы (күн)
1 м2 тауықтың саны
қалың төсенішті еденде
торлы еденде
Жұмыртқалағыш ересек мекиен:
аналық топ
өндірістік топ
3,5-4,0
5
3,5-4,0
5
Толықтырғыш балапандар (күн)
1-30
31-60
1-60
61-140-150
141-151-18
25
16
17
9
4,0-4,5
-
-
17
9
4,0-4,5
Бройлерлер (күн)
1-75
16
16
4-кестеде көрсетілгендей, тауықтарды күтіп-бағудың екі түрінің айырмашылығы тек қана 1-60 күндік толықтырғыш балапандардың басына байланыстылығымен ерекшеленеді.
Технологиялық құрал-жабдықтар мен өндірістік процестерді механикаландыру
Құс фабрикаларындағы өндірістік процестерді (азық тасымалдау және жемдеу, суару, жұмыртқа жинау, саңғырықты тазалау, т.б.) механикалан-дыруда түрлі машиналар, агрегаттар жүйесі қолданылады. Олар тауықтардың өндірістік бағытына, жасына, азықтандыру, суару технологиясына, кешендер-дің аймақтық ерекшеліктеріне байланысты болады. Мысалы, балапанды өсіретін КБЭ-1, КБЭ-1А, КБМ-2, мекиендерге арналған 3-4 қабаттық КБН батериялары жиі кездеседі [48].
Тауықтарды еденде күтіп-бағу үшін азықтандыратын және суаратын дөңгелек автоматты жабдықтар (дөңгелек науалар) қойылады және жұмыртқа-лайтын ұялар салынады. Олардың өлшемдері 0,3х0,4х0,3-0,4 м болып, еденнен 0,5-0,6 м биіктікте орнатылады.
ОНТП 4-79, 82 нормативі бойынша төсеніштің қалыңдығы 30 см болғанда ол бір мекиендерге 8 кг жұмсалса, 1-26 апталық балапандарға 1,5 кг қажет болады.
Жалпы су шығыны бір ересек тауыққа тәулігіне 0,46 л болса, 1-22 апталық шөжелерге 0,25 л [49].
Өндірістік тауықханалардың микроклиматы.
Стандарт бойынша тауықхананың температурасы 16-180С, ал ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 60-70% шамасында болуы тиіс. Бұл көрсеткіш 1-4 апталық балапандар үшін 28-240С, 5-11 апталықтағыларға - 18-160С, 12-26 апталықтардіке 160С жоғары болмауы тиіс.
Өтпелі көктемгі және күзгі мезгілдері тауықханының ауасының ылғалды-ғы 85%-ке артуы мүмкін. Қыстың күндері бұл көрсеткіш 40-50%-ке төмендей-ді. Жазғы айларда сыртқы ортаның температурасы 100С жоғары болғанда, тауықхана ауасының температурасындағы айырмашылық 50С шамасында болуы керек. Сыртқы ауаның температурасы 330С шамасында болғанда, 1-10 күндік балапандар үшін 280С, есейген шөжелер үшін 260С болуы тиіс.
Атмосфералық ауаның температурасы 330С асқан жағдайда (ОҚО жиі байқалады) желдеткіштерді, салқындатқыштарды қосып, тауықханалардың температуасын төмендету керек болады.
Салқын күндері құсханалардағы ауа алмасуды көмірқышқыл немесе су буының үлесімен анықтайды, ал жазғытұрым шамадан тыс жылудың мөлшерімен анықталады (5-кесте).
5-кесте. Құсханадағы ауа қозғалысының жылдамдығы, мсек
Тауықхана-лардағы құстар
Жыл мезгілі
салқын
жылы
минимал-ды
оптимал-ды
макси-малды
минимал-ды
оптимал-ды
макси-малды
Тауық
0,2
0,3
0,6
0,3
0,6
1,0
Балапан
0,1
0,2
0,5
0,2
0,4
0,6
Оңтүстік Қазақстан облысы климаты үшін тауықтардың жасы 9 аптадан кейін ауа қозғалысының жылдамдығы 1,5 мсек аспауы керек [50, 51] (6-кесте).
6-кесте. Жұмыртқалағыш тауықханалардың микроклиматтық көрсеткіштері
Құстар
Тауықтың массасы, кг
Көмір-қышқылы, л
Бос жылу, кДж
Су буы, г
Ересек мекиен
1,7
1,54
24,6
4,50
Толықтырғыш балапан, апта:
1
2-4
5-8
9-17
10-22
0,06
0,25
0,60
1,14
0,145
2,70
2,20
1,53
1,26
1,02
63,8
51,2
30,1
27,9
26,4
11,85
5,55
3,30
3,12
3,00
6-кестедегі балапандардың салмағы жасының соңғы кезеңдеріне сәйкес келеді.
Түндегі құс организмінен бөлінетін заттардың мөлшері 6-кестенің 60%-ын құрайды.
30 күндік балапандардың көрсеткіші ғимарат ішіндегі 240С температурада өлшенсе, ересектеу шөжелерден бөлінген заттарды - 16-180С анықтайды [49] (7-кесте).
7-кесте. Тауықханалардың микроклиматтық көрсеткіштері
Көрсеткіштер
Ересек тауық
Балапан
(1-30 күндік)
Температура, 0С
16
24-22
Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы, %
60-70
60-70
Ауа қозғалысы, мсек
0,3
0,2-0,3
СО2 концентрациясы, %
0,18-0,2
0,18-0,2
NH3 концентрациясы, %
0,002-0,01
0,01
Тауықтың 1 кг салмағына ауа алмасуы:
қыста
жазда
1,3-1,8
4,7-5,0
1,1
9,0-9,2
1.3 Құс азығын, рациондарды экологиялық бағалау
Құстың дене жылуы (40-420С) басқа үй шаруашылығы малдарынан жоғары болғандықтан олардың тыныс алуы мен қан айналымы жиі болып, зат алмасуы жедел жүріп, организмдегі тотығу үрдісіне оттегі көп жұмсалады. Сондықтан басқа жануарларға қарағанда құстардың организмі энергетикалық және қоректік заттарға қажеттілігі басым болады [52, 53]. Құс өнімділігіне желінген азық энергиялық қуаттылығының 40-50% жұмсалады.
Рациондағы протеиннің энергетикалық қуаттылығы құс өнімділігінің 20-25% шамасында жұмсалса, жасұнақтіке - 5-15% аралығында болады.
Құс азығының құрамында болатын май және көмірсулардың организмде ыдырауынан пайда болған энергиялар қорытылған протеинді дене мен жұмыртқа, т.б. түзілуіне жұмсалып, белгілі мөлшерде құс денесінде май биосинтезделеді.
Азықтың энергетикалық және протеиндік құндылығымен қоса құстың өсіп-жетілуіне макро-, микроминералдық және витаминдік қоректілік пен құнарлылық өзіндік ықпал етеді. Құстың желінген азығындағы протеиннің 20-25% жұмыртқа белогына конверсияланатындықтан жемнің биологиялық құн-дылығына аса көңіл бөлінеді, әсіресе алмастыруға болмайтын аминқышқыл-дың құрамы жоғары болуы тиіс [54].
Мал азығының құрамы биосферадағы химиялық элементтерден тұрады. Жануарлар мал азығындағы элементтерді және күрделі қосындыларды қоректік заттар ретінде пайдалануда бірегей физиологиялық қызмет атқаратын топтарға жатқызылады. Азық құрамындағы қоректік, минералдық және биологиялық әсерлі заттар топтары оның химиялық құрамы ретінде алынады (1-сурет).
1-сурет. Мал азығының құрамы
Қоректік заттардың аталуындағы шикі деген сөз тазартылмаған деген мағынаны білдіреді.
Жемшөптегі су көлемі өсімдіктердің вегетациялық кезеңі мен дайындау әдісіне байланысты өзгеріп отырады. Мысалы, көк жоңышқаның ылғалдылығы 75-80% болса, одан жасалған шөп ұнында 15-17% су болады. Пісіп жетілген дәнді дақылдардың ылғалдылығы да соңғы шамада.
Энергия бөлетін органикалық заттардың құрамында қоректік зат және зат алмасу процесін реттейтін биологиялық әсерлі қосындылар (ферменттер, гормондар) кіреді. Олардың құрылымы С, Н, О, N сияқты элементтерден тұрады.
Азық күлін биогенді макро- және микроэлементтер құрайды. Биогенді макроэлементтерген Са, Р, К, Na, Mg, S, Cl, микроэлементтерге Fe, Cu, Co, I, Mn, Zn жатады.
Азықтағы органикалық заттар азотты және азотсыз заттардан тұрады. Барлық азотты қосындылар шикі протеин деп аталады. Пептидтік қосындыларға енбеген жекелеген аминқышқылдарын, аммоний тұздары мен нитрат, нитриттерді амидтер тобына жатқызады.
Азотсыз заттарға шикі май мен көмірсулар жатады. Олардың организде ыдырағыштылығына қарай қиын ыдыратылатын шикі жасұнық және жеңіл ыдырайтын АЭЗ тобына бөледі.
Азық органикалық затының құрамында ферменттер, гормондар, витаминдер сияқты биологиялық әсерлі заттар мен алколоидтар, глюкозидтер, токсиндер сияқты зиянды қосындылар да кездеседі [52].
Жоғарыда көрсетілген қоректік заттар мен биогенді элементтер құс организміне қажетті мөлшерде түскен жағдайда ғана оның денсаулығы, өнімділігі мен өнім сапасына тікелей жағымды әсер ететін сыртқы ортаның маңызды факторлары болып табылады.
Қоректік немесе биогендік заттар организмге қажетті мөлшерден кем немесе артық болғанда, яғни тепе-теңдік бұзылған жағдайда, құстар әртүрлі ауруға душар болуы мүмкін. Мұндай аурулар алиментарлық деп аталады [55].
Қоректік заттардың тапшылығына, әсіресе жас балапандар, өнімділігі жоғары мекиендер төзімсіз келеді.
Азықтағы белок жетіспеген жағдайда оның организмдегі синтезі нашарлап, ұлпаларды қалыпқа келтіру процестері тежеледі және олардың қорғаныш қызметі әлсірейді.
Организм белокты шамадан артық қабылдағанда А дәруменінің сіңірілуі нашарлайды. Белок қосындыларының артық мөлшерде ыдырауы күкірт және басқа қышқылдарының көптеп түзілуіне әкеліп, жануарлар ацидоз ауруына шалдығады.
Рационда май көп болып, белок аз болған жағдайда бүйрек бездерінің қызметі бұзылды [55].
Макроминералды заттар организмдегі зат алмасу процесіне қатысып, жануарлардың өсуі мен жетілуіне қолайлы әсер етеді. Олардың рационда жетіспеуі остеомаляция, остепороз, құныс, т.б. ауруларға әкеліп соғады.
Мал организмінде микроэлементтер қан, бауыр, бұлшық ет, ми эндокринді бездерінде жинақталып, өте маңызды қызмет атқарады. Мысалы, темір оттегімен байланысып, оксигемоглобин түзеді. Ол жетіспеген жағдайда тауық анемия ауруына шалдығады [55].
Жануарлар организмінде дәрумендер жетіспесе авитаминоз өршиді. Витаминдердің организмде зат алмасудағы ролі өте зор. Рационда каротиннің (А провитамині) жетіспеуі жас балапандардың өсіп-жетілуіне кері әсерін тигізеді.
Кальций, фосфор алмасуына Д витамині белсене қатысады. Сол сияқты организмде Е, К, С, В витаминдер тобы жануарлардың көбеюіне, қанның ұюына, гемоглобин және эритроциттерді ұлғайтып, малдың денсаулығына, өнімділігіне жағымды әсер етеді [55].
Азық сапасын бағалау.
Азық сапасын жан-жақты бағалау оның жоғарыда көрсетілген қоректілігін, зиянды ластаушылардың қауіпсіздігін, биологиялық құндылығын анықтау арқылы жүргізіледі.
Жануарларды толыққанды қоректендіру олардың потенциалдық, өнімділігін арттыруда, денсаулығын жақсартуда үлкен роль атқарады.
Азықтың зияндылығы мен улылығы организмде зат алмасуының бұзылуына, токсикоинфекциялық, аллергиялық аурулардың пайда болуына әкеліп соғады.
Минералды тыңайтқыштарды, пестицилтерді сақтау және пайдалану ережелері бұзылған жағдайда олар қоршаған ортадан мал организміне түсіп, улануға, тіпті өлім-жітімге алып келеді.
Алуан түрлі өсімдіктер арасында улы шөптер кездесіп отыратыны белгілі. Олар құстарға беретін дәнді дақылдардың ішінен де табылады. Мысалы, арпа, бидай қаранүктелері, сасық қурай, қара шытыр, меңдуана улы болып келеді. Ал зиянды бактериялар барлық жемшөпте кездеседі. Ылғалдылығы жоғары (25-30%) мал азығында ұсақ саңырауқұлақтар өсіп, олардан бөлінетін метаболиттік улар жануарларды актиномикоз ауруына шалдықтырады. Олар құстардың ұрықтандырылған жұмыртқаларын жарамсыз етіп, эмбриотоксин-дік немесе теротогендік кемістіктерге алып келеді.
Жоғарғы активті химиялық, физикалық, биологиялық факторлар тұқым қуалаушылық өзгерістер тудыруы мүмкін [56, 57].
Азықтың сапалығын анықтау МемСТ-та көрсетілген (әртүрлі азықтар үшін) талаптар бойынша анықталады. Азық сапасын зерттеу органолепти-калық, физико-механикалық, химиялық, биологиялық әдістермен жүргізіледі.
Органолептикалық әдіспен азықтың исін, түсін, түрлік құрамын анықтаса, физико-механикалық әдіспен олардың ылғалдылығын, бөгде заттың болуын (тас, топырақ, метал, т.б.) тексереді. Азық құнарлығын, биологиялық құнды-лығын, зиянды және улы заттармен ластағанын тексеруде химиялық әдіс қолданылады. Биологиялық тәсілмен азықтағы микробиологиялық, микология-лық, гельминтологиялық, паразитологиялық тексерістен өткізеді.
Құсты азықтандыру барысында жемшөппен асқазан-ішек жолын зақымдайтын бөгде заттардың болмауы керек. Аязда тоңазыған, қатып қалған азықпен жемдегенде ас қорыту қызметі бұзылып, рефлекстік реакциясы және басқа қызметтері тежеледі.
Кейбір жағдайда суармалы егістікте тыңайтқышты шамадан артық қолданғанда дәнді дақылдардың сапасын органолептикалық әдіспен анықтауға мүмкін болмайды. Сондықтан оларды химиялық әдіспен анықтауға тура келеді. Тауыққа беретін дәнді дақылдарда оның мөлшері 1 кг жемде 1,0 г аспау керек. Технкикалық өндірістен шыққан жемдік зығыр және мақта күнжарасы, сорго, қара тары құрамында циангендік глюкозидтер болады. Оның құрамын-дағы көгергіш қышқыл, гассипол тыныс алуды нашарлатып, организмнің ұлпасына, нерв жүйесіне қауіп төндіреді. Сондықтан тауық тәлтіректеп, құрысып, ентігеді де жүрек қызметі нашарлайды.
Гассипол қан тамырын, бауырды, жүйкені уландырады. Гассиполды зарарсыздандыру үшін оны қыздырып, 1 кг күнжараға 0,5 г күкірт қышқылды мырыш ерітіндісін қосып, басқа жемге араластырып береді [60].
Пестицидтер азыққа топырақтан, судан, өсімдіктен және дезинфекция-ланған малдан да түсуі мүмкін. Аса қауіпті улы заттарға фтор, мышьяк, мыс, қорғасын, молибден, барий, минералдық тыңайтқыштар, минералды қышқыл-дар, негіздер және цианидтер жатады. Құстың улануы аталған химикаттарды тасымалдағанда, қоймада сақтағанда және пайдалану кезінде болуы мүмкін. Сондықтан химикаттарды сақтайтын қоймаларды міндетті түрде оқшау орналастыру керек. Пестицидтерді дайындау және пайдалану кезіндегі барлық құрал-жабдықтарды бөлек сақтап, тазартып, жабық бөлмеде құлыптап ұстау керек [61].
8-кесте. Құс азығындағы кейбір пестицидтердің рұқсат етілген максимальды деңгейі, мгкг
Пестицидтер
мгкг
Бутафос
3,0
ДДТ
0,05
Карбофос
2,0
Күкіртті сутегі
10,0
Трихлорметафос-3
2,0
Фосфамид
2,0
Фталофос
1,0
Хлорофос
1,0
Қамба зиянкерімен, бактериялармен, ұсақ саңырауқұлақтармен зақымданған азықтар.
Қамба зиянкестерімен (ұзынтұмсық, қанатты қоңыздар, кене, көбелек, тышқан) дәнді азықтардың қоректілігін 10% дейін төмендетеді. Сонымен қатар азықтың құнарлы заттарында қауіпті метаболиттер пайда болады. Қамба зиянкестерінің экскрименттері азықтың құрамына кері әсерін тигумен бірге әртүрлі микроорганизмдердің көбеюіне себеп болады [62].
Жаңадан орылған дәнді дақылдарда Bac.mesentericus, Bac.myсoides, Bac. рroteusсияқты бацилдерді кездестіруге болады. Егер дәнді дақылдар топы-рақпен ластанса Bac.mesentericus,Bac.subtilisқоймад ағы азықтарда көптеп өсіп-өнеді.
Құрама жем құрамында ет-сутек, балық, шрот, күнжара болғанда азықта сальмонелла тез өсіп-жетіледі.
Дәнді дақылдардың ылғалындағы жоғарылағанда азықтың қызуы баста-лып, зиянды микроорганизмдер (көгергіш қышқыл, саңырауқұлақ, актиноми-цит, т.б.) қарқынды өсіп-өнеді.
Ұсақ микроскопиялық саңырауқұлақтардың тіршілігінің нәтижесінде азықтың исі жағымсыз, түсі зеңденіп, токсиндер пайда болады. Керек болса Fusarium және Dendrodochium туыстығына жататын саңырауқұлақтармен зақымданған шөпті төсеніш ретінде пайдалануға болмайды. Улы және зиянды ұсақ саңырауқұлақтар микоз және микротоксикоз ауруларына душар етеді [62].
Құс азығының экологиялық сапасын жақсарту үшін жемшөпті дер кезінде жинап алып, бірінші кезекте оларды бұзылмайтын ылғалдылықта қоймада сақтау керек. Мысалы, дәнді дақылдардың, жоңышқа ұнының ылғалдылығы 15-170С аспауы тиіс.
ЖШС Шымкентқұс фабрикасында құрама жем жасайтын цех бар. Азықты тасымалдайтын, астауға салатын машина-механизмдер жеткілікті.
Фабриканың азықтың сапасын зерттейтін жақсы жабдықталған лаборато-риясында жүргізіледі. Мұнда жоғарыда көрсетілген химиялық, механикалық және биологиялық зерттеулер жүргізілуге толық мүмкіншіліктер бар.
Ауыл шаруашылық құстарын азықтандыру мөлшері организмге қоректік және биологиялық әсерлі заттардың, алмасу энергияның қажеттілігінен туындайды.
Құс азығында энергияның жетіспеушілігінен, көп жағдайда, тауықтардың өнімділігі төмендейді. Ол аминқышқылдар, витаминдер және макро- микро-элементтердің кем немесе артық болуынан да болады.
Организмге түскен энергия тауықтардың өнімділігінің 40-50% қамтама-сыз етеді. Рациондағы энергияның негізгі көзі дәнді дақылдар және азықтық майлар болып табылады [52].
Құстардың организмін протеинмен толық қамтамасыз етудің зор маңызы бар. Өйткені протеиннің қажеттілігінің 40-45% алмастыруға болмайтын аминқышқылдарының есебінен толықтырылса, 55-60% алмастыруға болатын аминқышқылдардың үлесіне тиеді. Сондықтан құстардың рационындағы протеинді қажетті мөлшерде беру, азықтың аз жұмсалуының кепілі болады [52, 53]. Толықрационды жемдегі аминқышқылдардың деңгейі 9-кестедегідей болуы керек.
9-кесте. Толықрационды құрама жемнің құрамындағы аминқышқылдар деңгейі, %
Протеиндегі аминқышқылдар, %
Мекиен
Қораз
Балапан, апта
асыл тұқымды
өндірістік апта
22-47
48
1-8
9-21
Шикі протеин
17,0
17,0
16,0
16,0
20,0
14,0
Лизин
0,75
0,75
0,70
0,70
1,00
0,70
Метионин
0,32
0,32
0,30
0,30
0,45
0,32
Метионин+цистин
0,60
0,60
0,57
0,57
0,75
0,53
Триптофан
0,17
0,17
0,16
0,16
0,20
0,14
Аргинин
0,90
0,90
0,85
0,85
1,10
0,77
Гистидин
0,34
0,34
0,32
0,32
0,35
0,25
Лейцин
1,30
1,30
1,28
1,28
1,40
0,98
Изолейцин
0,66
0,66
0,62
0,62
0,70
0,49
Фенилаланин
0,54
0,54
0,51
0,51
0,63
0,44
Фенилаланин+тирозин
0,94
0,94
0,88
0,88
1,20
0,84
Треонин
0,45
0,45
0,43
0,43
0,70
0,49
Валин
0,64
0,64
0,60
0,60
0,80
0,56
Глицин
0,79
0,79
0,74
0,74
1,00
0,70
Жұмыртқалағыш тауықтардың алмасу энергиясына және протеиннің және басқа қоректік заттардың нормалары 10-кестеде келтіріледі.
10-кесте. Жұмыртқалағыш тауықтарға арналған құрама жемдегі қоректік заттар мен алмасу энергиясының мөлшері, %
Тауықтар
100 г жемнің алмасу энергиясы
Шикі протеин
Шикі жасұнық
Каль-ций
Фос-фор
Нат-рий
ккал
мДж
Асыл тұқымды мекиен
270
1,13
17
5,0
3,1
0,7
0,3
Өндірістік мекиен, апта
22-47
270
1,13
17
5,5
3,1
0,7
0,3
48-ден жоғары
260
1,09
16
6,0
3,1
0,7
0,3
Қораздар
280
1,17
18
5,0
1,3
0,8
0,4
Балапан 1-8 апта
290
1,21
20
5,0
1,1
0,8
0,3
Балапан 9-21 апта
260
1,07
14
7,0
1,2
0,7
0,3
Құстардың аминқышқылдарға сұранысын толық қанағаттандыруда, олардың организмдегі витаминдер, микроэлементтер және алмасу энергияның мөлшеріне байланысты болатынын ескеру керек. Мысалы, құрама жемде никотин қышқылы жетіспегенде құстардың триптофан аминқышқылына қажеттілігі жоғарылайды. Лизин мен Д витамин екеуінің минералдық заттардың алмасуын оңтайлағаны тәжірибелер арқылы дәлелденген [53]. Рациондағы А, В, В1, В6 витаминдері жетіспегенде аминқышқылдардың сіңімділігі нашарлайды.
Құс рациондары кальций, фосфор, натрий сияқты макроэлементтерді және микроэлементтерді (кобальт, мыс, йод, т.б.) тауықтардың мұқтаждығын толық өтейтіндей мөлшерде беру керек. Құрама жемде кальций жетіспеген жағдайда бор, әк, ал фосфор қажетті болса үшкальцийфосфат, фторсызданған фосфат, т.б. толықтырылады [63, 64].
Тауықтарды, негізінен, құрама және толықрационды жеммен азықтан-дырады. Соңғысының қоректілігі 11-кестеде келтіріледі.
11-кесте. Тауықтарға арналған толық рационды құрама жемнің алмасу энергиясы мен қоректік заттары
Энергия және қоректік заттар
Мекиен
Балапандар
1-4 апта
5-тен жоғары
100 г азықтағы алмасу энергия
МДж
1,26
1,30
1,34
Ккал
300
310
320
Шикі протеин
19
23
21
Шикі жасұнық
5,0
4,0
4,0
Кальций
3,3
1,0
0,9
Фосфор
0,9
0,9
0,8
Натрий
0,4
0,4
0,4
Линолен қышқылы
1,2
1,4
1,3
Лизин
0,9
1,15
1,1
Метионин+цистеин
0,7
0,82
0,7
Тауықтың натрий микроэлементтіне мұқтаждығы ас тұзы арқылы қанағаттандырылады.
Құрама жемде көп жағдайда 12-кестеде көрсетілген микроэлементтер жетіспейді. Олардың қажеттілігі микроэлементтері және витаминдері бар премиксті құрама жемге қосу арқылы қанағаттандырылады.
12-кесте. Құрама жемге қосатын микроэлементтердің мөлшері, гт
Микроэлементтер
Мөлшері
Микроэлементтер
Мөлшері
Марганец
50
Мыс
2,5
Мырыш
50
Кобальт
1,0
Темір
10
Йод
0,7
Премикстің құрама жемдегі үлесі 1% шамасында болуы керек. Құстардың микроэлементтерге қажеттілігі олардың тұздарын премикске қосу арқылы жүргізіледі.
Құстардың организміне өте қажетті биологиялық белсенді заттарға витаминдер жатады. Олар жетіспеген жағдайда организмдегі зат алмасу процесі бұзылып, құстардың өсіп-дамуы тежеледі. Сонымен қатар жұмыртқа-ның және еттің сапасы нашарлайды. Сондықтан құрама жемге міндетті түрде витаминдер 13-кестеде көрсетілген мөлшерде берілуі тиіс.
13-кесте. Құрама жемге қосатын витаминдердің мөлшері (mME; тг)
Витаминдер
Мекиен
Қораз
Балапан, апта
асыл тұқымды
өндірістік
1-8
9-21
А - ретинол, млн МЕ
10
7
15
10
7
Д - холекальциферол, млн.МС
2,0
1,5
2,0
1,5
1,5
Е - токоферол, г
10
5
20
10
5
К - менадион, г
2
1
2
2
1
В - тиамин, г
2
-
2
1,5
-
В2 - рибофлобин, г
5
3
5
3
2
В3 - понтотен қышқылы, г
20
20
20
10
10
В4 - холинхлорид, г
500
250
500
500
250
В5 (РР) - никотин қышқылы, г
20
20
20
20
20
В6 - пиридоксин, г
4
4
4
2
1
Вс - фолий қышқылы, г
1
-
1,0
0,5
-
В12 - кобаламин, г
0,025
0,025
0,025
0,025
0,25
Н - биотин, г
0,15
0,1
0,1
0,1
-
С - аскорбин қышқылы, г
50
-
50
50
-
Тауықтарға берілетін құрама жемнің нормасы олардың өнімділік бағытына, жасына қарай есептелінеді (14-кесте).
14-кесте. Жұмыртқалағыш тауықтарға беретін құрама жемнің тәуліктік мөлшері, гбас
Тауықтар
Торда ұстаналатын мекиендер
115
Еденде күтіп-бағатын мекиендер
120
Ұрғашы балапандар, 1-10 апталық
7-64
11-20 апталық
67-90
21-30 апталық
93-95
Еркек балапандар, 1-10 апталық
8-70
11-20 апталық
73-100
21-30 апталық
102-105
Жұмыртқалағыш тауықтардың алмасу энергияға және қоректік заттарға мұқаждығы 15-кестеде келтірілген.
15-кесте. Жұмыртқалағыш тауықтың энергия және қоректік заттарға қажеттілігі (бір басқа тәулікте)
Тауықтар
Алмасу энергиясы
Шикі протеин
Каль-ций
Фосфор
Натрий
МДж
Ккал
Асыл тұқымды мекиен
1,36
324
20,4
3,72
0,84
0,35
Жұмыртқалағыш мекиен
1,28
305
19,2
3,50
0,79
0,34
48 апталық
1,27
304
18,7
3,63
0,82
0,35
Жас қораз
1,41
336
21,6
1,56
0,96
0,48
Балапандар, 1-10 апта
0,08-0,67
20-166
1,4- 8,9
0,08-0,77
0,06-0,45
0,02-0,19
11-22 апта
0,73-1,03
174-247
9,4- 13,3
0,80-1,14
0,47-0,67
0,20-0,29
1.4 Су сапасын экологиялық бағалау
Судың құрамында тіршілікке қажетті 60-қа жуық химиялық элементтер кездеседі.
Организмдегі зат алмасу процесі сусыз жүрмейді. Тірі организмдегі судың құрамы олардың тегіне, түріне, жасына, жынысына қарай 60-90% аралығында өзгеріп отырады. Судың үлес салмағы ұлпаның типіне байланысты. Мысалы, сүйекте ол 20% шамасында болса, бұлшық еттерде 70-80%, қанда - 90%-ке жақын. Су өсімдік пен жануарлардың организміндегі жасушалар протоплазмасының негізін құрайды және оның массасының 80%-ке жуығы судан тұрады.
Сыртқы ортадан көптеген қоректік заттар жасушаға судағы ерітінді күйінде түсуімен қатар, қажетсіз өнімдер сыртқа шығарылады [65, 66].
Құстардың суға қажеттілігі олардың тұқымына, массасына, климаттық факторларға, қоралардың микроклиматына, суару режиміне тікелей байла-нысты. Сондықтан су құс өніміндерін арттырудың басты факторы болмақ [66, 67, 68].
Құстар судың тапшылығына шыдамсыз келеді. Организмдегі су 20% кемісе олар өледі. Себебі жедел ыдыраған белоктар интоксикацияға алып келеді.
Организмдегі судың артықшылығынан электролиттер және қоректік заттар нашар сіңіріліп, жануарлардың өнімділігі төмендейді [66].
Су өсімдік пен жануарларға қажеттілігінен басқа, шаруашылықта, экологиялық-санитарлық және технологиялық процестерді жүргізу үшін керек. Биологиялық ластанған су көптеген инфекциялық және инвазиялық аурулардың туындауына себеп болады. Ішетін судың тазалығы адам және жануарлар денсаулығына тікелей әсер ететін экологиялық фактор. Сондықтан республикамызда елді мекендерді экологиялық таза сумен қамтамасыз ету мақсатында Ақ бұлақ бағдарламасы қабылданған [67, 68].
Су тегіне қарай атмосфералық, жер үсті және жер асты болып бөлінеді. Алғашқы екі су көздері ішуге және бірден пайдалануға жарамайды. Тоғандар, өзен-көлдер, теңіздер әртүрлі аймақта болғандықтан ластаушы заттар мен оның концентрациясында үлкен айырмашылықтар бар. Олардың суын алғашқы өңдеусіз ішуге жарамайды.
Жер асты сулары атмосфералық жауын-шашын суларының топырақтың төменгі қабатына өтіп, жер асты су ағындары немесе су қоймасы ретінде жиналады. Жер бетіне жақын жатқан тайыз сулар атмосфералық судан таза болғанымен көп жағдайда оны бірден ішуге болмайды.
Жер астындағы терең сулар 7-2000 м тереңдікте, алғашқы су өткізбейтін қабаттың астында жатады. Бұл сулар адамдарды ауыз сумен қамтамасыз етудегі ең басты су көзі болып табылады [69, 70, 71, 72].
Табиғи сулардың барлығы дерлік тау-кен, өнеркәсіп, шаруашылық орны мен кешендерінің ықпалының әсерінен ластанып, оның дәрежесі әртүрлі болады. Ластанған табиғи суды ішуге, шомылуға, техникалық қажеттілікке пайдалануға болмайды. Мысалы, судың 1 литрінде 0,1 мг мұнай араласса, балық етіндегі иісті кетіру мүмкін емес. Өнеркәсіптік кешендерден шығатын шайынды сулар негізінен фенол, синтетикалық заттар, ауыр ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz