Сана мен таным
1 Таным мен сананың өзара байланысы
2 Сананы қалыптастыратын факторлар
3 Тіл және ойлау
4 Сана. Білім. Таным
5 Рационалды таным және оның формалары: ұғым, пікір және ой қорыту
6 Пайдаланған әдебиет
2 Сананы қалыптастыратын факторлар
3 Тіл және ойлау
4 Сана. Білім. Таным
5 Рационалды таным және оның формалары: ұғым, пікір және ой қорыту
6 Пайдаланған әдебиет
Таным дегеніміз — нағыздықтың адам санасында мақсатты және белсенді түрде бейнелену үдерісі болып табылады. Таным кезінде болмыстың түрлі жақтары айқындалады. Заттардың сыртқы және ішкі мәні, қоршаған орта құбылыстары, сонымен қоса адамның санасында танымдық қызметтің субъектісі — адамның қызметі зерттеледі. Демек, адам өзін-өзі зерттейді. Осының бәрі адамның санасы барлығынан болып жатады. Өйтпесе онсыз таным үдерісі шынайы болмас еді. Сондықтан адамның санасы сияқты ғажап құбылыстың негізгі нысандарын зерттеп білу керек.
Адамда оның денесі (физиологиялық организм) және жаны (рухани-психикалық) сияқты қарама-қарсы екі бастама бар. Адам жануарлар дүниесінен шыққандықтан, ол биологиялық заңдылықтарға бағынады. Сонымен қоса адам сөйлей алады. Оған күрделі ойлау және эмоциялық қызмет тән. Ол "сана" деп аталады. Қоғам дамуының салыстырмалы қысқа тарихи мерзімі ішінде адам кептеген жетістіктерге: мысалы, заттарды алдын ала тапсырылған қасиеттер бойынша алуға, ойлай алатын машиналар жасауға, Айға, Шолпанға, Марсқа ғарыш кемелерін жіберуге, қарапайым бөлшектердің құпияларына терең үңілуге қол жеткізді. Әлеуметтік және коғамдық өмірдің аяларына, оны зерттеу, ойлау арқылы зерттелетін объектінің өткеніне, қазіргісіне және келешегіне үңілуге болады. Алайда адам солай болса да, езінің санасын әлі білмейді, оны жеткілікті деңгейде басқара алмайды. Демек, ежелгі ғалымдардың "өзіңді-өзің таны" дегені әлі күнге дейін өзекті болып отыр.
Адамда оның денесі (физиологиялық организм) және жаны (рухани-психикалық) сияқты қарама-қарсы екі бастама бар. Адам жануарлар дүниесінен шыққандықтан, ол биологиялық заңдылықтарға бағынады. Сонымен қоса адам сөйлей алады. Оған күрделі ойлау және эмоциялық қызмет тән. Ол "сана" деп аталады. Қоғам дамуының салыстырмалы қысқа тарихи мерзімі ішінде адам кептеген жетістіктерге: мысалы, заттарды алдын ала тапсырылған қасиеттер бойынша алуға, ойлай алатын машиналар жасауға, Айға, Шолпанға, Марсқа ғарыш кемелерін жіберуге, қарапайым бөлшектердің құпияларына терең үңілуге қол жеткізді. Әлеуметтік және коғамдық өмірдің аяларына, оны зерттеу, ойлау арқылы зерттелетін объектінің өткеніне, қазіргісіне және келешегіне үңілуге болады. Алайда адам солай болса да, езінің санасын әлі білмейді, оны жеткілікті деңгейде басқара алмайды. Демек, ежелгі ғалымдардың "өзіңді-өзің таны" дегені әлі күнге дейін өзекті болып отыр.
1. Қоғамдық білім негіздері:Жалпы біліы беретін мектептің коғамдык-гуманитарлык бағытындағы 10-сыныбына арналған окулык / Ә.Нысанбаев, Ғ.Есім, М.Изотов, К.Жүкешев, т.б. - Алматы: "Мектеп" баспасы, 2006.
Мазмұны
1 Таным мен сананың өзара байланысы
2 Сананы қалыптастыратын факторлар
3 Тіл және ойлау
4 Сана. Білім. Таным
5 Рационалды таным және оның формалары: ұғым, пікір және ой қорыту
6 Пайдаланған әдебиет
Сана мен таным
Таным мен сананың өзара байланысы
Таным дегеніміз — нағыздықтың адам санасында мақсатты және белсенді түрде
бейнелену үдерісі болып табылады. Таным кезінде болмыстың түрлі жақтары
айқындалады. Заттардың сыртқы және ішкі мәні, қоршаған орта құбылыстары,
сонымен қоса адамның санасында танымдық қызметтің субъектісі — адамның
қызметі зерттеледі. Демек, адам өзін-өзі зерттейді. Осының бәрі адамның
санасы барлығынан болып жатады. Өйтпесе онсыз таным үдерісі шынайы болмас
еді. Сондықтан адамның санасы сияқты ғажап құбылыстың негізгі нысандарын
зерттеп білу керек.
Адамда оның денесі (физиологиялық организм) және жаны (рухани-
психикалық) сияқты қарама-қарсы екі бастама бар. Адам жануарлар дүниесінен
шыққандықтан, ол биологиялық заңдылықтарға бағынады. Сонымен қоса адам
сөйлей алады. Оған күрделі ойлау және эмоциялық қызмет тән. Ол "сана" деп
аталады. Қоғам дамуының салыстырмалы қысқа тарихи мерзімі ішінде адам
кептеген жетістіктерге: мысалы, заттарды алдын ала тапсырылған қасиеттер
бойынша алуға, ойлай алатын машиналар жасауға, Айға, Шолпанға, Марсқа ғарыш
кемелерін жіберуге, қарапайым бөлшектердің құпияларына терең үңілуге қол
жеткізді. Әлеуметтік және коғамдық өмірдің аяларына, оны зерттеу, ойлау
арқылы зерттелетін объектінің өткеніне, қазіргісіне және келешегіне үңілуге
болады. Алайда адам солай болса да, езінің санасын әлі білмейді, оны
жеткілікті деңгейде басқара алмайды. Демек, ежелгі ғалымдардың "өзіңді-өзің
таны" дегені әлі күнге дейін өзекті болып отыр.
Бірде Үндістанда Шакунтале Деви деген әйелге 200 цифрлы санның 23
дәрежелі түбірін табу ұсынылған екен. Осындай есеп, сонымен бірге ең
жетілген компьютерге де берілген. Машина есепті 60 секундта, ал Деви 50
секундта шығарған. Есеп шығаруда осындай жетістіктерге жеткізе алатын
біздің ойлауымыздың сипаты қандай? Біздің жалпы санамыздың өзі қандай?
Жансыз заттардың, мысалы, компьютерлердің ойлауға қабілеті бар ма?
Сананы қалыптастыратын факторлар
Сана — қоғамдық құбылыс. Адамның санасы адамзат коғамының ұзаққа созылған
дамуының нәтижесінде пайда болды. Психикалық және саналы қызметтің
элементтері ақпарат алмасу үшін дыбыс сигналдарын және ишараны қолданатын
жоғары дамыған, топтасып өмір сүретін жануарларда көрініс береді. Бір катар
жануарлардың — мысық, ит тектестер, приматтар, дельфиндер әрекеттерінің
көбі күрделі және сананың қызметін талап етеді. Одан кейін жануарлардың
өзіндік "моралі", өзін ұстау әдеттері, жетекшілік үшін күрес жүргізуі бар.
Жалпы, жануарлардың өмірі өзінен-өзі жүріп жатқан жоқ, оларда санаға
бағыныштылық, яғни бір мән бар. Алайда адамның санасы бүл жануарлардың
күрделендірілген психикалық қызметінің жалғасы емес, терең ұстанымды
өзгерістердің нәтижесі. Бүл өзгерістердің негізі — еңбек. Еңбек арқылы
еңбек құралдары жасалды және материалдық заттарды кайта жаңғырту үшін
адамдардың алдымен қарапайым, кейінірек күрделі қажеттіліктерін өтеу үшін
пайдаланылды. Адамның эволюциясы 3 миллион жылға жуық мерзімді құрайды,
соның 95%-ы адамның нышаны айқын көрінетін алғашқы ұжымдарды калыптастыру
үшін жұмсалды. Алғашқы адам қалдықтары табылған жер француз деревнясы
Неандерталь болғандықтан, оларды неандертальдықтар деп атайды.
Неандертальдықтар тастан қанжар жасай білген, найзаның ұшын, сүйектен
қарулар жасады, жасанды жолмен отты алды. Оларда алғашқы қауымдық құрылыс
қатынастары орнады. Еңбек құралдары өлі жетілмеген дамудың алғашқы
кезеңінде өмір үшін күрес ширығып, еңбек қызметі сол мақсаттарға ғана
арналып, тек қана ұжымның күшімен жүзеге асырылатын жағдайда болды. Бүл
мақсаттарды іске асу, еңбек үдерісін басқару үшін жақсы сигнал жүйесі,
жылдам ақпарат алмасу қажет болды. Осындай жағдайлар ойдың дамуы мен
жетілуінде шешуші рөл атқарған тілдің пайда болуына алып келді. Қалыптасқан
бірқатар жағдайларға байланысты біздің ежелгі ата-бабаларымыз өмірінде өте
маңызды өзгерістер болып жатты. Кездейсоқ, жағдайда ғана қару ретінде
қолына белгілі бір затты — тасты немесе бұтақты алып әрекет еткен кездің
орнына қаруды тастан және сүйектен дайындап, үнемі пайдаланатын кез келді.
Тас және басқа да қарапайым қарулары бар адамдар тобыры енді жануарлармен
салыстыруға болмайтын, әлдеқайда күрделі жүйеге — қоғамға айналды. Онда
атқарылатын қызмет түрі өте көп еді. Тобырға қарағанда адамдардың бір-
бірімен қатынасы, пікір алмасуы күрделеніп, түрлене бастады. Тас қаруды
жасау және оны пайдалану, шұңқырды бірігіп қазып, оны жасыру, аңды оған
қуып әкеліп құлату үшін аңшылар көптеген жұмыстарды бірігіп атқаруы керек
болды. Өмір оларды соған үйретті, бірігіп еңбек етудің ұтымдылығы жалпының
күшімен жеке адамның қолынан келмейтін мақсаттарды іске асыруға болатынын
көрсетті және сонымен қоса ақпаратты да ұжым болып пайдалануға алып келді.
Демек, біреу бірдемені көрсе, естісе, ұжымдық қозғалыстың барлық
катысушылары оны естиді және көреді.
Тіл және ойлау
Адамдар арасында таралуға тиісті аппараттардың әр түрлі болуы оның
әрқайсысы жекелей белгілі бір затты және әрекетті білдіретіндей жағдайдың
болуына алып келді. Белгілі бір объектілер тобы үшін қолданылатын жалпылама
белгілер еңбек үдерісіне катысушылардың тануы үшін де жалпылама болуы тиіс
еді. Өйткені оларды кабылдау, түсіну үшін оларды көру керек. Ұжымдық
еңбекке адамдар бірін-бірі көрмей де катысуы керек болды. Сондықтан
әрекеттердің, оқиғалар мен заттардың топтарына олардың жалпылама
қасиеттерін көрсете алатындай тіл белгілерінің дыбыстық жүйесі қажет болды.
Құбылыстардың тұтас тобына төн жалпы белгілердің (жалпы жүгіру, жалпы үру,
жалпы ағаш, жалпы тас) көрініс беруі сол топтағы құбылыстар арасындағы
айырмашылықтарды бөліп алу, олардың тәуелділіктері мен байланыстарын
қарастыру үтттін ойлау қажеттігі туды.
Ойлау — адам санасының маңызды ерекшелігі. Ұжымдық еңбектің пайда болуы мен
дамуы бір-бірінен ажырамайтын ойлау мен тілдің болуын қажет етті. Еңбектің
үнемі жаңа нышандары мен жалпылама қасиеттері жалпылама атқа ие болды.
Жалпылама тілдік қолданыстар көрнекі түсініктерден бөліп алынған ұғымдарға
етуге, адамның санасының ерекше қасиеті — ойлауға себеп болды. Одан әрі
қарай адамдар қарапайым, әр кадам аттаған сайын кездесетін, қайталанып
отыратын байланыстарды аңғарды: "Осы зат екінші заттан қатты болса, егер ол
үшінші заттан да қатты болса, онда бірінші зат үшінші заттан қатты болады",
"Егер белгілі бір нәрсе екінші бір нәрсенің ішінде болса, ал ол үшінші бір
нәрсенің ішінде де болса, онда біріншісі үшіншінің ішінде болады". Осылай
бұрыннан белгілі түп текті қорытындылардан олардың арасындағы байланыс
негізінде белгілі бір жаңа білім шығатын логикалық ой қорыту пайда болды.
Уақыт өткен сайын логикалық түрде ой қорыта білу жылдамдады. Адамдардың
бірқатар ұрпақтарының көздері жетуіне орай логикалық байланыстар
оқиғалардың, әрекеттердің және сол заттардың ез арасындағы қатынастар мен
өзара байланыстарға сәйкес келетіндігі белгілі болды. Адамша ойлауға тән
логика шықты. Осылай сана өзіне сай атрибуттарымен (сезім мен ойлау,
логикамен) ұзақ мерзім ішінде пайда болған адамның жануарлық күйден адамдар
коғамына өтуге және тіл сияқты коғамдық еңбек қызметі кезінде пайда болған
қоғамдық құбылыс ретінде көрініс береді. Сананың мұндай әлеуметтік мәні
қалыптасып келе жатқан адам күнде өзі пікір алысып, қатынасып тұратын басқа
барлық адамдарға тән жалпыны анықтай отырып, ол өзінің адам екенін, өзімен
рудың мүшелерінің арасында белгілі бір қатынастар бар екендігін сезетін
болды. Адамның өзін-өзі тануы және өзінде болып жатқандардың, өзінің
санасынан тысқары болып жатқандардан тәуелсіз екендігін білуі — адам
санасының аса маңызды ерекшелігі. Хантәңірі шыңының басына жауып жатқан
кардың маған қалдырған өсерін еске түсіре отырып (мен тауға төменнен
қарадым), мен ой қорытамын. Алайда өзімнің ойларым туралы пікірлерді
талқылай отырып, мен Хантәңірінің басындағы карды алыстан көргендей
емеспін, ол туралы пікірім мүмкін қате шығар деп күдіктенемін. Адамның жеке
өзінің ойлары, сезімдері, зауқы, бағалауы, оның дұрыс немесе бұрыстығы
туралы ойлау қабілеті мынаны білдіреді: оның санасы тек қана объективті
нағыздықты емес, сонымен қоса өзін-өзі көрсете алады, демек, ол — жарқ
етудің көрінуі, өзіндік сана. Адам өзінің санасынан орын алғанның
субъективті шындық, ал оның санасынан тыс тәуелсіз болып жатқандар
объективті шындық екендігін жақсы аңғарады. Біздің психикамыздың идеалдығы
осындай, оған ешбір жануар қол жеткізе алмайды. Сыртқы табиғатты және
өзінің коғамдық қатынастарын өзгерте отырып, адам сонымен қоса өзінің
сипатын, өзінің санасын қалыптастырды және дамытты.
Сана. Білім. Таным
Арнайы жүргізілген ғылыми зерттеулер мыналарды көрсетті. Сана мидан бөлек
болмайды, тек ми ғана сана органы болып табылады. Ал сана адам миының
функциясы. Адамның миы биохимиялық, физиологиялық және жүйкелік үдерістер
жүріп жататын күрделі материалдық құрылым. Бұл өз бетінше, сонымен қоса
адамның тұтас ағзасының құрамындағы ішкі үдерістері мен ішкі қатынастарын
реттеп отыратын жүйе. Материяның өте нәзік құрылымы ми бұзылса, сананың да
құрылымы бұзылады. Қалыпты мидың қызметінен тыс қалыпты психика болмайды.
Сана әрқашанда мияда болып жатқан үдерістермен байланысты, одан тыс ерім
сүрмейді. Бірақ олар сананың мәнін құрай алмайды. Психика өзінің мазмұнына
тепе-тең деп айтуға келмейтін психикалық құбылыстардың физиологиялық
механизмдері субъективтік бейнелер формасында нағыздықтың бейнеленуі бола
алады. Философия тарихында "адам өтінін бауырға қатынасы қандай болса, ой
адамның миына да сондай қатынаста болады" дегенді айтатын философтар болды.
Бұл тұжырымның жалғандығы психикалық құбылыстарды өзінен-өзі тудыратын,
оның себебі және қайнар көзі деп есептейтін мидың жүйелік тұжырымдамасында.
Мұндай тұжырым жағдайында сана сыртқы өсерлердің субъективтік бейнесі
болмайды, ол тек материалдық ми үдерістерінің өзінен-өзі жүріп жатқан әлсіз
жаңғырығы сияқты болады. Заттардың бейнеленуі олардың мидағы қасиеттері мен
қатынастарының көрінісі, әрине, олардың миға орын аударуын көрсетпейді
немесе қоймалжыңда қалған бармактың ізі сияқты онда физикалық із
қалдырмайды. Мен қарағашты көріп тұрғанда, менің миымда ол қарағаштың өзі
де, оның физикалық қолтаңбасы да тұрған жоқ. Миға қатты, көк немесе суық
заттар өсер еткенде, оның формасы өзгермейді, көгермейді, суып қалмайды.
Мен көріп тұрған бейне заттың сыртқы бейнесі, ол субъективті идеалды. Ол
менен тыста тұрған материалдық объектінің өзіне мидың ішінде жүріп жатқан
және осы бейнені тудырып жатқан физиологиялық үдерістерге қосылып кетпейді.
Расында, адамның миынан осы уақытқа дейін ешкім ешқандай сұр немесе ашық
ойды тапқан жоқ: ой идеалды, ол сөздің физикалық және физиологиялық мәнінде
өмір сүрмейді. Сонымен қоса ой мен идея шынайы, олар бар, сондықтан идеяны
"нағыздық емес" деп есептеуге болмайды. Оның нағыздығы, шынайылығы
материалды емес, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1 Таным мен сананың өзара байланысы
2 Сананы қалыптастыратын факторлар
3 Тіл және ойлау
4 Сана. Білім. Таным
5 Рационалды таным және оның формалары: ұғым, пікір және ой қорыту
6 Пайдаланған әдебиет
Сана мен таным
Таным мен сананың өзара байланысы
Таным дегеніміз — нағыздықтың адам санасында мақсатты және белсенді түрде
бейнелену үдерісі болып табылады. Таным кезінде болмыстың түрлі жақтары
айқындалады. Заттардың сыртқы және ішкі мәні, қоршаған орта құбылыстары,
сонымен қоса адамның санасында танымдық қызметтің субъектісі — адамның
қызметі зерттеледі. Демек, адам өзін-өзі зерттейді. Осының бәрі адамның
санасы барлығынан болып жатады. Өйтпесе онсыз таным үдерісі шынайы болмас
еді. Сондықтан адамның санасы сияқты ғажап құбылыстың негізгі нысандарын
зерттеп білу керек.
Адамда оның денесі (физиологиялық организм) және жаны (рухани-
психикалық) сияқты қарама-қарсы екі бастама бар. Адам жануарлар дүниесінен
шыққандықтан, ол биологиялық заңдылықтарға бағынады. Сонымен қоса адам
сөйлей алады. Оған күрделі ойлау және эмоциялық қызмет тән. Ол "сана" деп
аталады. Қоғам дамуының салыстырмалы қысқа тарихи мерзімі ішінде адам
кептеген жетістіктерге: мысалы, заттарды алдын ала тапсырылған қасиеттер
бойынша алуға, ойлай алатын машиналар жасауға, Айға, Шолпанға, Марсқа ғарыш
кемелерін жіберуге, қарапайым бөлшектердің құпияларына терең үңілуге қол
жеткізді. Әлеуметтік және коғамдық өмірдің аяларына, оны зерттеу, ойлау
арқылы зерттелетін объектінің өткеніне, қазіргісіне және келешегіне үңілуге
болады. Алайда адам солай болса да, езінің санасын әлі білмейді, оны
жеткілікті деңгейде басқара алмайды. Демек, ежелгі ғалымдардың "өзіңді-өзің
таны" дегені әлі күнге дейін өзекті болып отыр.
Бірде Үндістанда Шакунтале Деви деген әйелге 200 цифрлы санның 23
дәрежелі түбірін табу ұсынылған екен. Осындай есеп, сонымен бірге ең
жетілген компьютерге де берілген. Машина есепті 60 секундта, ал Деви 50
секундта шығарған. Есеп шығаруда осындай жетістіктерге жеткізе алатын
біздің ойлауымыздың сипаты қандай? Біздің жалпы санамыздың өзі қандай?
Жансыз заттардың, мысалы, компьютерлердің ойлауға қабілеті бар ма?
Сананы қалыптастыратын факторлар
Сана — қоғамдық құбылыс. Адамның санасы адамзат коғамының ұзаққа созылған
дамуының нәтижесінде пайда болды. Психикалық және саналы қызметтің
элементтері ақпарат алмасу үшін дыбыс сигналдарын және ишараны қолданатын
жоғары дамыған, топтасып өмір сүретін жануарларда көрініс береді. Бір катар
жануарлардың — мысық, ит тектестер, приматтар, дельфиндер әрекеттерінің
көбі күрделі және сананың қызметін талап етеді. Одан кейін жануарлардың
өзіндік "моралі", өзін ұстау әдеттері, жетекшілік үшін күрес жүргізуі бар.
Жалпы, жануарлардың өмірі өзінен-өзі жүріп жатқан жоқ, оларда санаға
бағыныштылық, яғни бір мән бар. Алайда адамның санасы бүл жануарлардың
күрделендірілген психикалық қызметінің жалғасы емес, терең ұстанымды
өзгерістердің нәтижесі. Бүл өзгерістердің негізі — еңбек. Еңбек арқылы
еңбек құралдары жасалды және материалдық заттарды кайта жаңғырту үшін
адамдардың алдымен қарапайым, кейінірек күрделі қажеттіліктерін өтеу үшін
пайдаланылды. Адамның эволюциясы 3 миллион жылға жуық мерзімді құрайды,
соның 95%-ы адамның нышаны айқын көрінетін алғашқы ұжымдарды калыптастыру
үшін жұмсалды. Алғашқы адам қалдықтары табылған жер француз деревнясы
Неандерталь болғандықтан, оларды неандертальдықтар деп атайды.
Неандертальдықтар тастан қанжар жасай білген, найзаның ұшын, сүйектен
қарулар жасады, жасанды жолмен отты алды. Оларда алғашқы қауымдық құрылыс
қатынастары орнады. Еңбек құралдары өлі жетілмеген дамудың алғашқы
кезеңінде өмір үшін күрес ширығып, еңбек қызметі сол мақсаттарға ғана
арналып, тек қана ұжымның күшімен жүзеге асырылатын жағдайда болды. Бүл
мақсаттарды іске асу, еңбек үдерісін басқару үшін жақсы сигнал жүйесі,
жылдам ақпарат алмасу қажет болды. Осындай жағдайлар ойдың дамуы мен
жетілуінде шешуші рөл атқарған тілдің пайда болуына алып келді. Қалыптасқан
бірқатар жағдайларға байланысты біздің ежелгі ата-бабаларымыз өмірінде өте
маңызды өзгерістер болып жатты. Кездейсоқ, жағдайда ғана қару ретінде
қолына белгілі бір затты — тасты немесе бұтақты алып әрекет еткен кездің
орнына қаруды тастан және сүйектен дайындап, үнемі пайдаланатын кез келді.
Тас және басқа да қарапайым қарулары бар адамдар тобыры енді жануарлармен
салыстыруға болмайтын, әлдеқайда күрделі жүйеге — қоғамға айналды. Онда
атқарылатын қызмет түрі өте көп еді. Тобырға қарағанда адамдардың бір-
бірімен қатынасы, пікір алмасуы күрделеніп, түрлене бастады. Тас қаруды
жасау және оны пайдалану, шұңқырды бірігіп қазып, оны жасыру, аңды оған
қуып әкеліп құлату үшін аңшылар көптеген жұмыстарды бірігіп атқаруы керек
болды. Өмір оларды соған үйретті, бірігіп еңбек етудің ұтымдылығы жалпының
күшімен жеке адамның қолынан келмейтін мақсаттарды іске асыруға болатынын
көрсетті және сонымен қоса ақпаратты да ұжым болып пайдалануға алып келді.
Демек, біреу бірдемені көрсе, естісе, ұжымдық қозғалыстың барлық
катысушылары оны естиді және көреді.
Тіл және ойлау
Адамдар арасында таралуға тиісті аппараттардың әр түрлі болуы оның
әрқайсысы жекелей белгілі бір затты және әрекетті білдіретіндей жағдайдың
болуына алып келді. Белгілі бір объектілер тобы үшін қолданылатын жалпылама
белгілер еңбек үдерісіне катысушылардың тануы үшін де жалпылама болуы тиіс
еді. Өйткені оларды кабылдау, түсіну үшін оларды көру керек. Ұжымдық
еңбекке адамдар бірін-бірі көрмей де катысуы керек болды. Сондықтан
әрекеттердің, оқиғалар мен заттардың топтарына олардың жалпылама
қасиеттерін көрсете алатындай тіл белгілерінің дыбыстық жүйесі қажет болды.
Құбылыстардың тұтас тобына төн жалпы белгілердің (жалпы жүгіру, жалпы үру,
жалпы ағаш, жалпы тас) көрініс беруі сол топтағы құбылыстар арасындағы
айырмашылықтарды бөліп алу, олардың тәуелділіктері мен байланыстарын
қарастыру үтттін ойлау қажеттігі туды.
Ойлау — адам санасының маңызды ерекшелігі. Ұжымдық еңбектің пайда болуы мен
дамуы бір-бірінен ажырамайтын ойлау мен тілдің болуын қажет етті. Еңбектің
үнемі жаңа нышандары мен жалпылама қасиеттері жалпылама атқа ие болды.
Жалпылама тілдік қолданыстар көрнекі түсініктерден бөліп алынған ұғымдарға
етуге, адамның санасының ерекше қасиеті — ойлауға себеп болды. Одан әрі
қарай адамдар қарапайым, әр кадам аттаған сайын кездесетін, қайталанып
отыратын байланыстарды аңғарды: "Осы зат екінші заттан қатты болса, егер ол
үшінші заттан да қатты болса, онда бірінші зат үшінші заттан қатты болады",
"Егер белгілі бір нәрсе екінші бір нәрсенің ішінде болса, ал ол үшінші бір
нәрсенің ішінде де болса, онда біріншісі үшіншінің ішінде болады". Осылай
бұрыннан белгілі түп текті қорытындылардан олардың арасындағы байланыс
негізінде белгілі бір жаңа білім шығатын логикалық ой қорыту пайда болды.
Уақыт өткен сайын логикалық түрде ой қорыта білу жылдамдады. Адамдардың
бірқатар ұрпақтарының көздері жетуіне орай логикалық байланыстар
оқиғалардың, әрекеттердің және сол заттардың ез арасындағы қатынастар мен
өзара байланыстарға сәйкес келетіндігі белгілі болды. Адамша ойлауға тән
логика шықты. Осылай сана өзіне сай атрибуттарымен (сезім мен ойлау,
логикамен) ұзақ мерзім ішінде пайда болған адамның жануарлық күйден адамдар
коғамына өтуге және тіл сияқты коғамдық еңбек қызметі кезінде пайда болған
қоғамдық құбылыс ретінде көрініс береді. Сананың мұндай әлеуметтік мәні
қалыптасып келе жатқан адам күнде өзі пікір алысып, қатынасып тұратын басқа
барлық адамдарға тән жалпыны анықтай отырып, ол өзінің адам екенін, өзімен
рудың мүшелерінің арасында белгілі бір қатынастар бар екендігін сезетін
болды. Адамның өзін-өзі тануы және өзінде болып жатқандардың, өзінің
санасынан тысқары болып жатқандардан тәуелсіз екендігін білуі — адам
санасының аса маңызды ерекшелігі. Хантәңірі шыңының басына жауып жатқан
кардың маған қалдырған өсерін еске түсіре отырып (мен тауға төменнен
қарадым), мен ой қорытамын. Алайда өзімнің ойларым туралы пікірлерді
талқылай отырып, мен Хантәңірінің басындағы карды алыстан көргендей
емеспін, ол туралы пікірім мүмкін қате шығар деп күдіктенемін. Адамның жеке
өзінің ойлары, сезімдері, зауқы, бағалауы, оның дұрыс немесе бұрыстығы
туралы ойлау қабілеті мынаны білдіреді: оның санасы тек қана объективті
нағыздықты емес, сонымен қоса өзін-өзі көрсете алады, демек, ол — жарқ
етудің көрінуі, өзіндік сана. Адам өзінің санасынан орын алғанның
субъективті шындық, ал оның санасынан тыс тәуелсіз болып жатқандар
объективті шындық екендігін жақсы аңғарады. Біздің психикамыздың идеалдығы
осындай, оған ешбір жануар қол жеткізе алмайды. Сыртқы табиғатты және
өзінің коғамдық қатынастарын өзгерте отырып, адам сонымен қоса өзінің
сипатын, өзінің санасын қалыптастырды және дамытты.
Сана. Білім. Таным
Арнайы жүргізілген ғылыми зерттеулер мыналарды көрсетті. Сана мидан бөлек
болмайды, тек ми ғана сана органы болып табылады. Ал сана адам миының
функциясы. Адамның миы биохимиялық, физиологиялық және жүйкелік үдерістер
жүріп жататын күрделі материалдық құрылым. Бұл өз бетінше, сонымен қоса
адамның тұтас ағзасының құрамындағы ішкі үдерістері мен ішкі қатынастарын
реттеп отыратын жүйе. Материяның өте нәзік құрылымы ми бұзылса, сананың да
құрылымы бұзылады. Қалыпты мидың қызметінен тыс қалыпты психика болмайды.
Сана әрқашанда мияда болып жатқан үдерістермен байланысты, одан тыс ерім
сүрмейді. Бірақ олар сананың мәнін құрай алмайды. Психика өзінің мазмұнына
тепе-тең деп айтуға келмейтін психикалық құбылыстардың физиологиялық
механизмдері субъективтік бейнелер формасында нағыздықтың бейнеленуі бола
алады. Философия тарихында "адам өтінін бауырға қатынасы қандай болса, ой
адамның миына да сондай қатынаста болады" дегенді айтатын философтар болды.
Бұл тұжырымның жалғандығы психикалық құбылыстарды өзінен-өзі тудыратын,
оның себебі және қайнар көзі деп есептейтін мидың жүйелік тұжырымдамасында.
Мұндай тұжырым жағдайында сана сыртқы өсерлердің субъективтік бейнесі
болмайды, ол тек материалдық ми үдерістерінің өзінен-өзі жүріп жатқан әлсіз
жаңғырығы сияқты болады. Заттардың бейнеленуі олардың мидағы қасиеттері мен
қатынастарының көрінісі, әрине, олардың миға орын аударуын көрсетпейді
немесе қоймалжыңда қалған бармактың ізі сияқты онда физикалық із
қалдырмайды. Мен қарағашты көріп тұрғанда, менің миымда ол қарағаштың өзі
де, оның физикалық қолтаңбасы да тұрған жоқ. Миға қатты, көк немесе суық
заттар өсер еткенде, оның формасы өзгермейді, көгермейді, суып қалмайды.
Мен көріп тұрған бейне заттың сыртқы бейнесі, ол субъективті идеалды. Ол
менен тыста тұрған материалдық объектінің өзіне мидың ішінде жүріп жатқан
және осы бейнені тудырып жатқан физиологиялық үдерістерге қосылып кетпейді.
Расында, адамның миынан осы уақытқа дейін ешкім ешқандай сұр немесе ашық
ойды тапқан жоқ: ой идеалды, ол сөздің физикалық және физиологиялық мәнінде
өмір сүрмейді. Сонымен қоса ой мен идея шынайы, олар бар, сондықтан идеяны
"нағыздық емес" деп есептеуге болмайды. Оның нағыздығы, шынайылығы
материалды емес, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz