Бағалы қағаздар нарығы және оның құрылымы

Жоспар
Кіріспе

КІРІСПЕ
Республикамыздың қаржы секторы экономиканың ең жоғары қарқынмен дамып жатқан саланың бірі болып саналады. Елдегi нарықтық өзгерiстердің дамыумен қаржы нарығының әсерiнің маңыздылығы және салалары кеңидi, бұл салалар экономиканың субъекттерiнiң ұсыныс пен сұраныстың сәйкес капитал ағындарын тиiмдi қайта бөлуін қамтамасыз ететiн ең негiзгi нарықтық тетiгіне айнала бастады.
Бағалы қағаздар нарығы елдiң экономикасын дамытудың басым бағыттарының бiрі болып табылады. Нарықтық экономика жағдайында есепке алудың ең маңызды объектiсі - қаржы инвестициялары болып табылады, яғни инвестордың бағалы қаздарды сатып алуға кеткен шығыны, кәсіпорындағы үлестік қатысуы, қарыз міндеттемелері арқылы кәсіпорындарға заемдер беру. Бағалы қағаздар иесі қаржы инвестицияларды жүзеге асыру кезнде тек бір ғана мақсатты көздейді – табыс алу, капиталды көбейту ең болмаса оның бұрыңғы деңгейінде сақтау, ал бұл инфляция жағдайында өзекті мәселе болып саналады.
Қор нарығының рөлі қаржы нарығының жалпы құрылымында маңызы өте зор. Ортақ қаржы нарығының құрама бөлiгi ретiнде бағалы қағаздар нарығы жалпы экономиканың дамуына түбегейлi ықпал етіп экономикаға инвестиция салуына негiзгi инфрақұрылым элементтерiнің бiрі болады.
Қор нарығы сияқты капиталды үлкейтудің тиiмдi тетiктiң бар болуы, инвестицияларды тарту тиiмдiлiгін сан ретке көбейтеді, сонымен бірге экономиканың инвестициялық мүмкiндiктерiн үлкейтеді.
Бағалы қағаздар нарығы кез келген елдiң қаржы нарығының құрама бөлiгi болып табылады. Халық шаруашылығының саласы, жаңа технологияны енгiзу, жұмыс iстейтiн өндiрiстiң жаңа құрылыс немесе жаңғыртуы, қандай болмасын игеру нақты капиталды бiр моменттi салуды талап ететiндiгiнен, бағалы қағаздар нарығы бүкіл әлемде, барлық елдiң экономикасын дамытуының маңызды факторы болып табылады. Бағалы қағаздар нарығының құралы ретінде бағалы қағаздар болып табылады. Бағалы қағаздар нарығы қаржы жүйесiнiң құрама бөлiгi бола тұра, капиталды және борыш құралдарын қайта бөлу арқылы өте қолайлы жұмыс салаларын құруын қамтамасыз етедi, бәсекелестікті дамытады және инвестициялардың тиiмдiлiгiнiң жоғарлауына мүмкiндiк туғызады.
Көрсетiлген қарыз капиталы, бағалы қағаздар нарығы, валюталық нарық және алтын нарығы деген төрт бөлiктен тұратын қаржы нарығының сегменттерiнiң дамуы, елдiң экономикалық дамуына тәуелдi болады. Мемлекетіміз нарықтық қатынастарға көшпегенше дейін бағалы қағаздар нарығы дамымаған болатын. Соңғы кездерге дейiн меншiктi капитал жеткiлiксiз болған кезде ақша қаражаттарын ұзақ мерзімді, сол сияқты қысқа мерзiмдi несиелердің негiзiнде тартуы болды. Бірақ несие саясатының қаталдандыруы банктiк мекемелердiң қарыз беруі туралы талаптарының жоғарылатуында көрініс тапты, ал бұл несиелердің қолдану аясын тарылтты. Қазіргі таңда қосымша ақша қаражаттарын тартудың негізгі көзі болып бағалы қағаздарды шығару болып табылады.
Қазақстан Республакасының нарықтық экономикаға өткеннен кейін бағалы қағаздар нырығын дамыту шараларын жүргізу үшін көптеген реформалық саясаттар жүргізілді. Барлық бағалы қағаздардың түрлері ішінде ең жақсы өтімділік қабілетіне мемлекеттік құнды қағаздар және акция мен облигация нарықтары ие. Ал туынды бағалы қағаздарға сұраныс әлде қайда төмен. Менің ойымша ҚР-да бағалы қағаздар нарығының дамуына үлкен кедергі болып, инвесторларды қорғау туралы тиімді жүйесінің жоқтығымен бірге халықтың экономикалық белгісіздігі болып табылады.
Қазақстанда бағалы қағаздар нарығын дамыту бойынша екі бағдарлама іске асырылғанына байланысты, бағалы қағаздар нарығының негізгі субъектілерінің сапасын объективті түрде бағалап, болашақта қызмет етуінің перспективасын анықтау қажет.
Еліміз ақша-несиелік реттеу және қаржы саясаты аумағында атқарылып жатқан жұмыстар арқасында ақша-несиелік саясатты құрастыру мерзімі бойынша көптеген ТМД елдерінен озып кеткенін айта кетуі жөн деп ойлаймын. Жеке тоқталсақ, Қазақстан ТМД елдері арасында: Зейнетақы реформасы, банктік салымдардың кепілдік жүйесі, Ұлттық банк арқылы Әлем банкіне қарызды ұзақ мерзімде қайтару, Ұлттық қорды қалыптастыру және т.б. шараларды бірінші болып енгізді. Мемлекет және шаруашылық субъекттер қаржыны басқарудың қазіргі әдістерді белсенді түрде пайдаланып, құнды қағаздарды (еврооблигациялар, депозитарлық қолхаттар) шетел нарықтарына шығарады, қайта сақтандыру мен тәуекелдерді хеджерлеу механизмдерін қолданады.
Осылардың бәрін ескере отырып, сауатты ақша-несиелік және қаржы саясатына тірелген "2030 ж. Бағдарламалары" нақты сипатқа ие болуын болжауға болады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бағалы қағаз нарығы қаржы нарығының негізгі құрамдас бөлігіне жатқызылады. Бағалы қағаз нарығын дамыту елдің басыңқы бағыттарының бірі ретінде тануы қазіргі уақытта осы нарыққа деген ғалымдардың, экономистердің аса көңіл аударуына септігін тигізді.
Қаржы нарығының жаһандануы және әлемде бәсекелестік артықшылықта болу елдегі бағалы қағаздар нарығына әсерін береді. Әлемдік қаржы нарықтарының дамуы, ең алдымен дамыған бағалы қағаздар нарығымен сипат алады. Макро деңгеймен қатар, бағалы қағаздар нарығы микро деңгейде де үлесі зор. Ең алдымен, бағалы қағаздар нарығында қаржылық ресурстар шоғырлануын атауға болады. Қаржылық ресурстар меншіктік, қарыздық және тартылған жіктелімі бар. Олардың арасындағы бәсекелестіктің болуы дамыған нарықтың бірден-бір факторы. Себебі, нарық субъектілері үшін қаржылық ресурстардың жедел, әрі арзан құралды қолдануы негізгі мақсаттарына айналды.
ҚР қаржы нарығы негізінен банктік саладан тұрады. Банктік мекемелер өнімдері мен қызметтерінің жыл сайын дамуы бағалы қағаздар нарығының бәсекелеске түсуіне кедергі келтіреді. Ал, қаржылық ресурстардың тек банктік салада шоғырлануы, нарықтың барлық қатысушыларына кері әсерін тигізеді. Еліміз егемендігін алғаннан бастап бағалы қағаздар нарығы қалыптасты. Бағалы қағаздар нарығының, соның ішінде қор нарығының қалыптасу уақыты аз емес. Осы аралықта ұлттық бағалы қағаздар нарығының қалыптасу ерекшелігі, дамыған мемлекеттердің қолданған тәжірибесін енгізуімен сипат алады. Алайда, соған қарамастан ұлттық нарықтағы біршама қайшылықтардың салдарынан бағалы қағаздар нарығының жете дамымауы көрініс алады.
ҚР Президентінің кезекті жолдауында ұлттық бағалы қағаздар нарығын дамыту бағыттары мен міндеттері айқындалды. Соған қарамастан, бағалы қағаздар нарығының дамуын тежейтін факторлардың болуы тұтастай қаржы нарығының даму серпініне әсер ете алмайды.
Жоғарыдағы факторларды ескере отырып, бағалы қағаздар нарығы, оның мәселелері жөніндегі зерттеулердің қажеттілігі, таңдалған тақырыптың өзектілігін сипаттайды.
Зерттеудің мақсаты ретінде Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығының теориялық-әдістемелік және тәжірибелік жақтарын зерттей отырып, бағалы қағаздар нарығының даму бағыттарын анықтау болып табылады. Аталған мақсатқа жету барысында зерттеудің алдында келесідей міндеттер анықталған:
- бағалы қағаздар нарығының теориялық пен тәжірибелік мазмұнын қарастыру;
- әлемдік және ұлттық бағалы қағаздар нарықтарының үлгілерін, оны құрушы факторларды зерттеу;
- бағалы қағаздар нарығының дамуы жағдайында Қазақстанда мемлекеттік реттеудің сипатын айқындау;
- ҚР эмиссиялық бағалы қағаздар нарығының жағдайына талдау жүргізу;
- ҚР бағалы қағаздар нарығындағы қатысушылардың өзара байланысының механизмін және олардың қызметіне бағалау жүргізу;
- бағалы қағаздар нарығының даму бағыттары бойынша ұсыныстар беру.
Диплом жұмысының пәні ретінде ҚР бағалы қағаздар нарығындағы мемлекеттік органдар мен бағалы қағаздар нарығы қатысушылардың арасындағы экономикалық қатынастары алынады.
Зерттеу объектісі болып Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығы саналады.
Менің диплом жұмысым: кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Негізгі бөлім үш тараудан тұрады. Бірінші тарауда құнды қағаздар нарығының құрылымы туралы жазылған, атап айтқанда мәні мен қалыптасуы, сонымен бірге қор нарығының объектілері мен субъектілері. Екінші тарауда бағалы қағаздар нарығына талдау жасалған. Үшінші тарау Қазақстан құнды қағаздар нарығының жеткен нәтижелері, даму перспективалары мен оны дамыту жолдары анықталған.

Пән: Қаржы
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 77 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Бөлім: БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ ... 5
1.1. Құнды қағаздар нарығының мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Құнды қағаздар нарығының объектілері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.3. Құнды қағаздар нарығының
субъектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28

2 Бөлім: БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНА
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .32
2.1. Мемлекеттік құнды қағаздар нарығы: мәні және қазіргі жағдайы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..32
2.2. Корпоративті құнды қағаздар нарығы: мәні және қазіргі жағдайы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
2.3. Бағалы қағаздардың қаржылық
талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... .

3 Бөлім: ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ ЖЕТКЕН
НӘТИЖЕЛЕРІ МЕН ДАМЫТУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .46
3.1. KASE-тің 2009 жылғы қызметінің қорытындысы жəне
2010 жылы атқарылатын жұмыстардың негізгі бағыттары ... ... ... ..46
3.2. Құнды қағаздар нарығының инфрақұрылымы ... ... ... .
3.3. Бағалы қағаздар нарығының даму болашағы
мен дамыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62

ҚОРЫТЫНДЫ

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

КІРІСПЕ

Республикамыздың қаржы секторы экономиканың ең жоғары қарқынмен дамып
жатқан саланың бірі болып саналады. Елдегi нарықтық өзгерiстердің дамыумен
қаржы нарығының әсерiнің маңыздылығы және салалары кеңидi, бұл салалар
экономиканың субъекттерiнiң ұсыныс пен сұраныстың сәйкес капитал ағындарын
тиiмдi қайта бөлуін қамтамасыз ететiн ең негiзгi нарықтық тетiгіне айнала
бастады.
Бағалы қағаздар нарығы елдiң экономикасын дамытудың басым бағыттарының
бiрі болып табылады. Нарықтық экономика жағдайында есепке алудың ең маңызды
объектiсі - қаржы инвестициялары болып табылады, яғни инвестордың бағалы
қаздарды сатып алуға кеткен шығыны, кәсіпорындағы үлестік қатысуы, қарыз
міндеттемелері арқылы кәсіпорындарға заемдер беру. Бағалы қағаздар иесі
қаржы инвестицияларды жүзеге асыру кезнде тек бір ғана мақсатты көздейді –
табыс алу, капиталды көбейту ең болмаса оның бұрыңғы деңгейінде сақтау, ал
бұл инфляция жағдайында өзекті мәселе болып саналады.
Қор нарығының рөлі қаржы нарығының жалпы құрылымында маңызы өте зор.
Ортақ қаржы нарығының құрама бөлiгi ретiнде бағалы қағаздар нарығы жалпы
экономиканың дамуына түбегейлi ықпал етіп экономикаға инвестиция салуына
негiзгi инфрақұрылым элементтерiнің бiрі болады.
Қор нарығы сияқты капиталды үлкейтудің тиiмдi тетiктiң бар болуы,
инвестицияларды тарту тиiмдiлiгін сан ретке көбейтеді, сонымен бірге
экономиканың инвестициялық мүмкiндiктерiн үлкейтеді.
Бағалы қағаздар нарығы кез келген елдiң қаржы нарығының құрама бөлiгi
болып табылады. Халық шаруашылығының саласы, жаңа технологияны енгiзу,
жұмыс iстейтiн өндiрiстiң жаңа құрылыс немесе жаңғыртуы, қандай болмасын
игеру нақты капиталды бiр моменттi салуды талап ететiндiгiнен, бағалы
қағаздар нарығы бүкіл әлемде, барлық елдiң экономикасын дамытуының маңызды
факторы болып табылады. Бағалы қағаздар нарығының құралы ретінде бағалы
қағаздар болып табылады. Бағалы қағаздар нарығы қаржы жүйесiнiң құрама
бөлiгi бола тұра, капиталды және борыш құралдарын қайта бөлу арқылы өте
қолайлы жұмыс салаларын құруын қамтамасыз етедi, бәсекелестікті дамытады
және инвестициялардың тиiмдiлiгiнiң жоғарлауына мүмкiндiк туғызады.
Көрсетiлген қарыз капиталы, бағалы қағаздар нарығы, валюталық нарық
және алтын нарығы деген төрт бөлiктен тұратын қаржы нарығының
сегменттерiнiң дамуы, елдiң экономикалық дамуына тәуелдi болады.
Мемлекетіміз нарықтық қатынастарға көшпегенше дейін бағалы қағаздар нарығы
дамымаған болатын. Соңғы кездерге дейiн меншiктi капитал жеткiлiксiз болған
кезде ақша қаражаттарын ұзақ мерзімді, сол сияқты қысқа мерзiмдi
несиелердің негiзiнде тартуы болды. Бірақ несие саясатының қаталдандыруы
банктiк мекемелердiң қарыз беруі туралы талаптарының жоғарылатуында көрініс
тапты, ал бұл несиелердің қолдану аясын тарылтты. Қазіргі таңда қосымша
ақша қаражаттарын тартудың негізгі көзі болып бағалы қағаздарды шығару
болып табылады.
Қазақстан Республакасының нарықтық экономикаға өткеннен кейін бағалы
қағаздар нырығын дамыту шараларын жүргізу үшін көптеген реформалық
саясаттар жүргізілді. Барлық бағалы қағаздардың түрлері ішінде ең жақсы
өтімділік қабілетіне мемлекеттік құнды қағаздар және акция мен облигация
нарықтары ие. Ал туынды бағалы қағаздарға сұраныс әлде қайда төмен. Менің
ойымша ҚР-да бағалы қағаздар нарығының дамуына үлкен кедергі болып,
инвесторларды қорғау туралы тиімді жүйесінің жоқтығымен бірге халықтың
экономикалық белгісіздігі болып табылады.
Қазақстанда бағалы қағаздар нарығын дамыту бойынша екі бағдарлама
іске асырылғанына байланысты, бағалы қағаздар нарығының негізгі
субъектілерінің сапасын объективті түрде бағалап, болашақта қызмет етуінің
перспективасын анықтау қажет.
Еліміз ақша-несиелік реттеу және қаржы саясаты аумағында атқарылып
жатқан жұмыстар арқасында ақша-несиелік саясатты құрастыру мерзімі бойынша
көптеген ТМД елдерінен озып кеткенін айта кетуі жөн деп ойлаймын. Жеке
тоқталсақ, Қазақстан ТМД елдері арасында: Зейнетақы реформасы, банктік
салымдардың кепілдік жүйесі, Ұлттық банк арқылы Әлем банкіне қарызды ұзақ
мерзімде қайтару, Ұлттық қорды қалыптастыру және т.б. шараларды бірінші
болып енгізді. Мемлекет және шаруашылық субъекттер қаржыны басқарудың
қазіргі әдістерді белсенді түрде пайдаланып, құнды қағаздарды
(еврооблигациялар, депозитарлық қолхаттар) шетел нарықтарына шығарады,
қайта сақтандыру мен тәуекелдерді хеджерлеу механизмдерін қолданады.
Осылардың бәрін ескере отырып, сауатты ақша-несиелік және қаржы
саясатына тірелген "2030 ж. Бағдарламалары" нақты сипатқа ие болуын
болжауға болады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бағалы қағаз нарығы қаржы
нарығының негізгі құрамдас бөлігіне жатқызылады. Бағалы қағаз нарығын
дамыту елдің басыңқы бағыттарының бірі ретінде тануы қазіргі уақытта осы
нарыққа деген ғалымдардың, экономистердің аса көңіл аударуына септігін
тигізді.
Қаржы нарығының жаһандануы және әлемде бәсекелестік артықшылықта болу
елдегі бағалы қағаздар нарығына әсерін береді. Әлемдік қаржы нарықтарының
дамуы, ең алдымен дамыған бағалы қағаздар нарығымен сипат алады. Макро
деңгеймен қатар, бағалы қағаздар нарығы микро деңгейде де үлесі зор. Ең
алдымен, бағалы қағаздар нарығында қаржылық ресурстар шоғырлануын атауға
болады. Қаржылық ресурстар меншіктік, қарыздық және тартылған жіктелімі
бар. Олардың арасындағы бәсекелестіктің болуы дамыған нарықтың бірден-бір
факторы. Себебі, нарық субъектілері үшін қаржылық ресурстардың жедел, әрі
арзан құралды қолдануы негізгі мақсаттарына айналды.
ҚР қаржы нарығы негізінен банктік саладан тұрады. Банктік мекемелер
өнімдері мен қызметтерінің жыл сайын дамуы бағалы қағаздар нарығының
бәсекелеске түсуіне кедергі келтіреді. Ал, қаржылық ресурстардың тек
банктік салада шоғырлануы, нарықтың барлық қатысушыларына кері әсерін
тигізеді. Еліміз егемендігін алғаннан бастап бағалы қағаздар нарығы
қалыптасты. Бағалы қағаздар нарығының, соның ішінде қор нарығының қалыптасу
уақыты аз емес. Осы аралықта ұлттық бағалы қағаздар нарығының қалыптасу
ерекшелігі, дамыған мемлекеттердің қолданған тәжірибесін енгізуімен сипат
алады. Алайда, соған қарамастан ұлттық нарықтағы біршама қайшылықтардың
салдарынан бағалы қағаздар нарығының жете дамымауы көрініс алады.
ҚР Президентінің кезекті жолдауында ұлттық бағалы қағаздар нарығын
дамыту бағыттары мен міндеттері айқындалды. Соған қарамастан, бағалы
қағаздар нарығының дамуын тежейтін факторлардың болуы тұтастай қаржы
нарығының даму серпініне әсер ете алмайды.
Жоғарыдағы факторларды ескере отырып, бағалы қағаздар нарығы, оның
мәселелері жөніндегі зерттеулердің қажеттілігі, таңдалған тақырыптың
өзектілігін сипаттайды.
Зерттеудің мақсаты ретінде Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар
нарығының теориялық-әдістемелік және тәжірибелік жақтарын зерттей отырып,
бағалы қағаздар нарығының даму бағыттарын анықтау болып табылады. Аталған
мақсатқа жету барысында зерттеудің алдында келесідей міндеттер анықталған:

- бағалы қағаздар нарығының теориялық пен тәжірибелік мазмұнын
қарастыру;
- әлемдік және ұлттық бағалы қағаздар нарықтарының үлгілерін, оны
құрушы факторларды зерттеу;
- бағалы қағаздар нарығының дамуы жағдайында Қазақстанда мемлекеттік
реттеудің сипатын айқындау;
- ҚР эмиссиялық бағалы қағаздар нарығының жағдайына талдау жүргізу;
- ҚР бағалы қағаздар нарығындағы қатысушылардың өзара байланысының
механизмін және олардың қызметіне бағалау жүргізу;
- бағалы қағаздар нарығының даму бағыттары бойынша ұсыныстар беру.

Диплом жұмысының пәні ретінде ҚР бағалы қағаздар нарығындағы
мемлекеттік органдар мен бағалы қағаздар нарығы қатысушылардың арасындағы
экономикалық қатынастары алынады.
Зерттеу объектісі болып Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар
нарығы саналады.
Менің диплом жұмысым: кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды және
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Негізгі бөлім үш тараудан тұрады. Бірінші тарауда құнды қағаздар
нарығының құрылымы туралы жазылған, атап айтқанда мәні мен қалыптасуы,
сонымен бірге қор нарығының объектілері мен субъектілері. Екінші тарауда
бағалы қағаздар нарығына талдау жасалған. Үшінші тарау Қазақстан құнды
қағаздар нарығының жеткен нәтижелері, даму перспективалары мен оны дамыту
жолдары анықталған.

1 БӨЛІМ. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ

1. Құнды қағаздар нарығының мәні.

Қазақстан қаржы нарығы әлі де даму кезеңінде. Оның тиімді жұмыс
жасауы және экономикадағы өзгерістердің нақты бейнесін көрсететін
құралдарының бірі болып бағалы қағаздар нарығы және оның құрамдас бөлігі,
яғни мемлекеттік бағалы қағаздар, нарықтың инфрақұрылымы және
мамандандырылған инвестициялық институттар болып табылады.
Бағалы қағаздар нарығы (немесе Капитал нарығы ағыл. Capital market) —
құрамына бағалы қағаздар, туынды қаржы құралдары және т. б. жататын қаржы
құралдарын сату-сатып алу операцияларын жүзеге асыратын қаржы нарығының
құрамдас бөлігі.
Бағалы қағаздар нарығы (қор нарығы) қаржы нарығының ең маңызды
сегменті бола тұра, - эмитенттерге инвесторлардың ақша қаражаттарын
тартуға мүмкіндік беретін, ал инвесторларға ақша қаражаттарын бағалы
қағаздарға салу арқылы көбейту механизмі болып табылады. Бұл нарықта
эмиссия – сатып алу – бағалы қағазды сату операциялар жүргізіледі. Түптеп
келгенде, бағалы қағаз саудасынан эмитентке сауда-саттыққа араласқан
басқаларға да түсер пайда көп. Тұтас алғанда бұл экономиканы көтерудің бір
жолы өйткені, бағалы қағаздан түскен қаржыны көзін тауып, өндіріске жұмсай
білсе, бұдан бүкіл Қазақстан ұтады, жұмыссыздық саны азайып, халықтың
тұрмыс жағдайы да жақсара түспек. Бағалы қағаз саудасы биржа қоры аркылы
жүргізіледі оның, құнды қағаз жөніндегі Ұлттық комиссия бекіткен өз
талаптары бар. Ол талаптар биржа аралық қатынастың сенімділігіне, қаржы
мәселесіне тіреледі. Биржа арқылы құнды қағазын өткізген әрбір кәсіпорын
көпшілік хабардар болып отыруы үшін, өзінің қаржы жағдайын экономикалық
ахуалы, басқарма органдары, алдағы жоспары хақында ақпарат беріп тұруға
міндетті. Бағалы қағаздарға жататындар: компаниялардың акциялары және
адамдардың облигациялары, мемлекеттік облигациялар, банктердің
сертификаттары, казначейлік вексельдер.
Қазақстанның бағалы қағаздар нарығы 18 жылға жуық қызмет атқарып
жатыр. Оның алғашқы элементтері 1991 жылы ССРО-ның заңнамалық базасында
акционерлік қоғам, брокерлік фирмалар, қор биржалары құрылған кездерінде
пайда болды.

Кесте 1 - Қазақстанның республикасының экономикасындағы қаржы
нарығының рөлін сипаттайтын негiзгi көрсеткiштер [1]

Бағалы қағаздар нарығы 01.01.08г. 01.01.09 г.
ЖІӨ, млрд долл 104,5 131,7*
ЖІӨ-ге бағалы қағаздар нарғының кәсiби 0,38 0,46
қатысушыларының активтерiнiң қатынасы, %
(банкетрден басқа)
ЖІӨ-ге бағалы қағаздар нарғының кәсiби 0,36 0,38
қатысушыларының меншiктi капиталының қатынасы, %
ЖІӨ-ге мемлекеттік емес бағалы қағаздардың KASE
капитализациясына қатынасы, %:
Акция бойынша 9,82 11,24
Облигация бойынша 10,16 14,38
ЖІӨ-ге мемлекеттiк емес бағалы қағаздар бойынша 6,02 9,31
KASE-та мәмiлелер көлемiнiң қатынасыі, %

Бағалы қағаздар нарығы түрлерінің классификациясы бағалы қағаздар
класификацияларымен көп ұқсастықтары бар:
• халықаралық және ұлттық бағалы қағаздар нарығы
• ұлттық және жергілікті бағалы қағаздар нарығы
• нақты нарықтардың бағалы қағаздар түрлері (акция және облигация)
• бастапқы және туынды бағалы қағаздар нарығы
Аталған капитал салымдар нарығы арасындағы қаражат қозғалысы көп
факторларға байланысты болады, олардың негізгілері болып:
• табыстылық деңгейі;
• нарықтың салық салу шарттары
• капиталды жоғалту немесе күтілген табысты алмау тәуекел деңгейі
• инвесторға арналған ыңғайлықтар және нарықтың ұйымдастырылуы, нарыққа тез
кіру және шығу мүмкіндіктері, ақпаратты тез жеткізу деңгейі.
Бағалы қағаздар нарығының функциялары:
✓ коммерциялық функция, яғни берілген нарықта операциялардың
нәтижесінде табыс алу функциясы;
✓ бағалық функция, яғни нарықтық бағаны құру процесін жасайды, олардың
тұрақты қозғалысын қамтамасыз етеді;
✓ ақпараттық функция, яғни нарық сауда объекттерi және оның
қатысушылары туралы нарықтық мәлiметтерді өз қатысушыларына дейiн
өндiрiп алып жеткiзедi;
✓ реттеу функциясы, яғни нарық сауда ережелерін және онда қатысу
ережелерін құрайды, қатысушылар арасында дауларды шешу тәртіптерін
және қадағалау органдарды бекітеді;

Басқа нарықтардан айырмашылық тудыратын озіндік функциялары:
✓ бағалық және қаржылық тәуекелдерді сақтандыру функциялары;
✓ ақша қаражаттарын салалар арасында және нарық қызметтерінің әр түрлі
сфераларына қайта бөлу;
✓ халықтың жинақтарын өндірістік емес формадан өндірістік формаға
аудару
✓ мемлекеттік бюджеттің дефицитін инфляциялық емес негізінде
қаржыландыру, яғни айналымға қосымша ақша қаражаттарын шығармау.
Бағалы қағаздар нарығын келесі белгілер бойынша бөлуге болады –
бастапқы және туынды, ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған.
Бастапқы бағалы қағаздар нарығын[2], бағалы қағазды шығару және
орналастыру кезінде бір жағынан эмитенттің немесе оның тапсырысымен
андеррайтердің, әлде эмиссиялық консорциумнің және екінші жағынан
инвесторлардың қатынастары ретінде сипаттауға болады. Бастпақы бағалы
қағаздар нарығы – бұл бағалы қағаздың эмитенттен бастап бірінші сатып
алушыға дейіңгі өтіп жатқан экономикалық кеңістік. Бұл кеңістіктің
экономикалық деп аталуы эмитент және инвестордың қатысы болғандықтан ғана
емес, сонымен қатар ол ұтымды ұйымдастырылған болып саналады, осы
кеңістіктің шегінде белгілі экономикалық есепті іске асыру кезінде эмитент
өзіне керекті капиталды алу мүмкіндігі бар. Бірінші сатып алушыдан соңғы
сатып алушыға бағалы қағаздың бұдан былайғы қозғалысы эмитентке табыс алып
келе алмайды.
Туынды бағалы қағаздар[3] – бағалы қағаздар нарығының субъектілері
арасында, орналасқан бағалы қағаздардың айналымы процессінде пайда болған
құқықтық қарым қатынас. Эмитенттен сатып алған бағалы қағаздың бірінші иесі
акцияларын сатқаннан кейін бағалы қағаздар осы айналыс өрісіне түседі. Бұл
нарық келесідей болу мүмкін:
- ұйымдастырылған[4] – бұл эмиссиялық бағалы қағаздар немесе басқа да
қаржы инструменттердің айналым сферасы, мұнда мәмілелерді жасайтын
қатысушыларына арналған, сауданы ұйымдастырушылармен (қор биржасы)
бекітілген процедуралармен және ішкі құжаттарға сәйкес шарттармен,
реттелетін нарықтың бір түрі.
Қор биржасы – ғылыми, ақпараттық және техникалық ұйымдастырылған,
сонымен қатар белгілі бір қағидалар негізінде жұмыс істейтін бағалы
қағаздар нарығы. Бұл қағидалар төмендегілерден тұрады:
– сатылатын бағалы қағаздардың сапасын тексеру және сенімділігін
тексеру;
– бір эмитенттің бірдей бағалы қағаздарына аукцион саудасы
негізінде біртұтас курсты анықтау;
– биржада орындалатын операциялардың жариялылығы.
1992 жылдың биржалық даму үдерісі кезінде массалық биржа құру
сипатынан кейін биржалық сауда біршама тоқтатыла бастады. Өздеріне биржалық
статусты иемденген ұйымдар, заңнамалық регламенттерінің қызметтері бойынша
мемлекеттік стандарттарға сай келмей сауда үйлеріне, брокерлік ұйымдарға
және мүлдем бағалы қағаздар нарығынан бас тартуға мәжбүр болған.
1996 жылдың аяқталу кезінде Қазақстан бағалы қағаздар нарығында өзара
бәсекелесуші алғашқы құрылған - Орталық Азия және Қазақстан қор
биржаларынан тендерде жеңуінің нәтижесінде қазірде нарыққа бір ғана -
Қазақстан кор биржасы кызмет көрсетуде.
1997 жылдың 5 наурызында Бағалы кағаздар нарығы туралы және
Қазақстан Республикасында бағалы қағаздармен мәмілені тіркеу туралы
қабылданған екі заң негізінде қазіргі Қазақстан бағалы қағаздар нарығының
базалық инфрақұрылымы түгелінен құрылды. Қазақстан Үкіметі осы заңдарға
сүйене отырып, 1997 жылдың жазында бағалы қағаздар нарығында кәсіби
қызметті атқаруды және лицензиялауды реттейтін нормативтік-құқықтық
актілердің - брокерлік-дилерлік, кастодиандық, Орталық депозитарий, бағалы
қағаздарды ұстаушылардың реестрін жүргізу бойынша пакетін бекітті.
1997 жьілы жүргізілген тендердің нәтижесінде ¥лттық банк пен Қазақстан
кор биржасының біріккен ұсынысы жеңіске жетіп, Бағалы қағаздардың Орталық
депозитарийі ЖАҚ құрылды. Ол Қазақстан қор биржасымен бірігіп қор
нарығының техникалық инфрақұрылымының негізгі өзегі болып есептеледі.
Орталық депозитарий бағалы қағаздар бойынша есеп айырысудың халықаралық
стандарты саналатын - Отыздар тобының ұсынысымен құрылған. Бағалы
қағаздар депозитарийі – бағалы қағаздар иесінің құқығын, сондай-ақ бағалы
қағаздардың дематериализациясын айқындайты және есеп бойынша қызметті
жүзеге асыратын арнайы ұйым. Сөйтіп қазіргі кезде Қазақстан
Республикасында мемлекет қолдап тұрған және қызметі Орталық депозитарийдің
жұмысымен өзара байланыстырылған Қазақстан қор биржасы АҚ-ы қызмет етіп
жатыр.
Сонымен бірге бағалы қағаздардың туынды нарығы ұйымдастырылмаған бола
алады - бұл бағалы қағаздар немесе басқа да қаржы инструменттердің айналым
сферасы бірақ мұнда мәмілелерді жасайтын қатысушыларына арналған, сауданы
ұйымдастырушылардың бекітілген процедуралармен және ішкі құжаттарға сәйкес
шарттармен, реттелмейтін нарықтың бір түрі. Ұйымдастырлмаған бағалы
қағаздар нарығы – тарихи бірінші құрылған құнды қағаздар нарығы болып
саналады. Оның пайда болуы 18 ғасырдың басына жатқызуға болады, осы нарықта
сатылатын бірінші құнды қағаздар болып вексельдер, коносоменттер,
облигациялар және акциялар болып табылады.
Ұйымдастырылмаған нарық келесі ерекшеліктермен мінезделеді:
• сатушылардың көптігі;
• бірдей бағалы қағаздардың біртұтас курстың болмауы;
• бағалы қағаздардың саудасы біріңғай бірнеше жерде жүзеге асырылады;
• осы сауданы ұйымдастыратын және әдістерін құратын біріңғай орталықтың
болмауы.
Бағалы қағаздар нарығын оның қатысушылары арасындағы бағалы
қағаздардың шығырылымына және айналымына байланысты экономикалық қатынастар
жийынтығы ретінде анықтауға болады. Қазақстан нарығында бағалы қағаздар
ретінде шаруашылық субъектілерінің және ҚР Үкіметнің акциялары және
облигациялары қолданылады.
Акция – шаруашылық субъектісінің дивиденд түрінде пайдаға қатысу
құқығын, акционерлердің жалпы жиналысында дауыс беру құқығын және оны жою
кезінде субъектінің мүлік бөлігіне құқық беретін оның бағалы қағазы.
Акционердің қоғамдағы үлесін немесе меншігін куәландыратын бағалы қағаз.
Облигация – қоғамды басқаруға құқық бермейтін, бірақ купоy ненемес
дисконт түрінде сыйақы алуға кепілдік беретін борыштың бағалы қағаз.
Негізінен, бағалы қағаздар ресурстарды тарту құралы болып табылады.
Акциялар – акционерлік капиталды арттыру үшін шығарылады. Облигациялар
айналымдағы қорларды арттырады немесе белгілі мақсатты бағдарламаларды
жүргізу үшін эмитацияланады. Мемлекеттік облигациялар – бұл мемлекет
қайтарымды және ақылы негізде бюджет тапшылығын өтеу, әртүрлі мақсатты
бағдарламаларды жүргізу, зейнетақы және т.б. берешектерді төлеу үшін
ресурстарды тартқан жағдайдағы мемлекет борышының нысаны. Эмитент
көзқарасымен корпоративтік облигациялар – облигацияларды шығару және
орнықтыру арқылы белгілі мерзімге, банктік кредиттің орташа нарықтық
ставкасынан төмен болып саналатын белгілі ставка бойынша ақшаларды тарту
арқылы банктік кредитк баламасы.
Шектеулер инвестордың қызмет өзгешелігімен туындаған жағдайдан өзге,
бағалы қағаздар нарығындағы инвесторлар қандай да бір шектеулерсіз жеке
және заңды тұлғалар болуы мүмкін. Бірақ қор нарығында жұмыстарды орындау
өзінің клиенттері атынан сатып алуменсатумен айналысатын делдалдарсыз
мүмкін емес. Қор нарығындағы кәсіби делдал – бұл өзінің штатында білікті
мамандары бар және биржа мүшесі болып табылатын брокерлікдилерлік
қызметпен айналысуға лицензиясы бар кәсіби қатысушы брокер немесе дилер.
Брокер мен оның клиентінің өзара қарым қатынастары негізгі және бір реттік
сипаттағы брокерлік шарттармен реттеледі.
Инвестор тарапынан, бағалы қағаздар – банктік депозит баламасы. Оларды
сатып ала отырып, инвестор уақытша бос қорларды орналастырады немесе бағалы
қағаздарды өтеу мерзіміне дейін (облигация жағдайларында, себебі акциялар
өтеу мерзіміне ие емес) немесе инвестордың пікірі бойынша кез келген
ыңғайлы мерзімде сатумен орналастырады.
Қаржы кеңесшілері қор нарығы капиталды көбейтудің негізгі құралы деп
атайды. Бірақ бағалы қағаздарға қаржы бөлу туралы шешімді қабылдай отырып,
оның пайдасымен қатар жоғалтып алу қаупінің бар екендігін ұмытпау керек.
Сіз ақшаларыңызды сенімді басқармаға бергеніңізге, тіпті тәуекелін өзіңіз
көтергеніңізге байланыссыз. Кез келген жағдайда, қор нарығындағы
инвестициялардың жемістілігі ең алдымен, сіздің қажет бағалы қағаздарды
немесе жақсы басқару компаниясын таңдап алғаныңызға байланысты. Ал, бұл
әркімнің жеке қаржы сауаттылығының еншісінде.

1.2 Бағалы қағаздар нарығының объектілері

Бағалы қағаздар нарығының инструменттері болып бағалы қағаздар және
оның туындылары болып табылады. Қазақстан нарығында бағалы қағаздар ретінде
шаруашылық субъектілерінің және ҚР Үкіметнің акциялары және облигациялары
қолданылады.
Заңды тұрғыдан қарастырғанда, Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексіне сәйкес бағалы қағаздың түсінігі: бекітілген формада және
реквезиттерден тұратын ортақ қазанға ақша төленген соң, пайдаға ортақтасуға
және корпарация капиталын бөлісуге құқық беретін куәлік.
Ал экономикалық мазмұны, бұл бүкіл тауарлық әлем екі топқа бөлінеді
деген тұжырымдамаға негізделген: тауарлар (материалдық құндылықтар,
қызметтер) және ақша. Ақша тек қана ақша және капитал бола алады.
Бағалы қағаздар материалдық құндылықтарға да ақшаға да жатпайды,
олардың құндылығы иемденушіге берілетін құқық болып табылады.
Бағалы қағаздар бірқатар маңызды функциялар атқарады:
1) ақша қаражаттарын салалар және экономиканың секторлары, аумақ және
мемлекеттер, тұрғындар топтары мен қабаттары арасында қайта
бөледі.;
2) иемденушілерге қосымша құқықтар береді: капиталға құқық, басқаруға
қатысу үшін құқық,сәйкес ақпарат алуға құқық, сәйкес жағдайдағы
бірінші кезекті құқық;
3) капиталға табыс алуға немесе капиталды қайтарып алуға құқық жән т.б.
Бағалы қағаздардың классификациясы[5]
Экономикалық табиғаты бойынша:
1) қарыздық (облигациялар, ҰБ-ң ноталары, МЕККАМ және т.б.);
2) тауарлық жарлық документтері (коносамент);
3) туынды (фьючерсы, опцион, варрант, своп и др.).
4) үлестік (акция);
Құқықты тапсыру бойынша:
1) атаулы;
2) ордерлік;
3) ұсынушылық.
Шығару формасы бойынша:
1) документ түрінде (қағаздар);
2) документсіз.
Капиталды тарту мерзімі бойынша:
1) қысқа мерзімді (1 ж.-ға дейін);
2) орта мерзімді (1 ж.-дан 10 ж.-ға дейін);
3) ұзақ мерзімді ( 10 ж.-дан астам)
4) мерзімсіз.
Айаналым территориясы бойынша:
1) аймақтық;
2) ұлттық;
3) халықаралық;
Эмитент бойынша:
1) корпоративті;
2) мемлекеттік ( ҚР-ң Үкіметі, жергілікті атқарушы органдар, ҚР ҰБ);
3) шетел.
Табыстылық бойынша:
1) тұрақты табыс;
2) бір реттегі табыс;
3) бекітілген пайыз мөлшерлемесі бойынша;
4) қалқымалы пайыздық мөлшерлеме бойынша.
Қазақстан Республикасының[6] бағалы қағаздар нарығының
объектілері болып:
1) Қазақстан республикасының заңнамасы негізінде
бекітілген, уәкілетті органдармен шығарылымы тіркелген, Қазақстан
Республикасының мемлекеттік емес резидент ұйымдарының эмиссиялық бағалы
қағаздары болып табылады;
2) Қазақстан Республикасының өкілетті органдардың
нормативтік-құқықтық базасы негізінде бекітілген, уәкілетті органдармен
шығарылымы тіркелген немесе ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығында
айналымға жіберілген мемлекеттік емес, резидент-емес ұйымдарының
эмиссиялық бағалы қағаздары;
3) Өкілетті органдырдың нормативтік-құқықтық актілерінде
бекітілген тәртіп бойынша, шетел мемлекеттердің заңнамасына сәйкес
шығарылымы тіркелген және Қазақстан Республикасының ұйымдастырылған бағалы
қағаздар нарығына айыналымға жіберілген Қазақстан Республикасының
мемлекеттік емес резидент ұйымдарының эмиссиялық бағалы қағаздары;
4) Шығарылымы өкілетті органдардың нормативтік-құқықтық
базасы негізінде тіркелген немесе Қазақстан Республикасының ұйымдастырылған
бағалы қағаздар нарығында айналымға жіберілген халықаралық қаржы
ұйымдарының эмиссиялық бағалы қағаздар;
5) мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар;
6) туынды бағалы қағаздар және басқа да қаржы
инструменттер;
Эмиссиялық бағалы қағаздардың түрлері Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексімен, қазіргі Заңы және басқа да заңнамалық
актілері негізінде анықталады.
Акция - акционер үшін акционерлердің жалпы отырысына қатысып, дауыс
беру құқығын, салық төленгеннен кейінгі компанияның кірісі болған жағдайда
дивидендтер алу құқығын, сонымен қатар қабылданған Қазақстан Республикасы
заңнамасының тәртібі бойынша ликвидацияланған кезде қоғам мүлкінің бөлігін
иелену құқығын ұсынады.
Дүниежүзілік тәжірибеде акциялар келесідей сұрыпталанады:
1) бір акционерден басқаға беру тәсілі бойынша: атаулы және иесі ұсынушы
болып екіге бөлінеді;
2) табыс алу құқығы бойынша: жай және артықшылығы бар.
Қоғам тек өзінің жарғысында бекітілген акуияларды ғана шығара алады.

Атаулы акция - иесі міндетті түрде қоғамның реестрінде тіркелуі тиіс
акция. Акционерлер кітабында оны қанша және кай уақытта алғандығы туралы
жазылған акция иесі ғана акционер деп есептеледі.
Ұсынушы акциясы - иесінің аты-жөні қоғам кітабында тіркелмеген акция.
Кітапта ұсынушы акциясының жалпы саны ғана көрсетіледі.

Кесте 2 - Акциялардың түрлері
Қоғамға басқару жағынан қолында атаулы акциясы бар акционерлер қолайлы.
Себебі ол акционерлік капиталдың және бағалы қағаздардың қозғалысын,
сонымен қатар бағалы қағаздардың кейбір акционерлердің қолында шоғырлануын,
олардың бұл мемлекеттен кеткенін реттеп және бақылап отыруға мүмкіндік
береді. Акционерлердің көзқарасы тұрғысынан қарағанда, әсіресе, қысқа
мерзімді мүдддені көздеген акционерлер ұсынушы акциясын қолдайды. Себебі еш
жерде тіркелмеген бұндай акцияларды екінші нарықта еркін сатуға болады. Ал
атаулы акцияны еркін қолма-қол ақшаға айырбастауға болмайтындықтан олардың
өтімділігі акционерге кейбір жағдайда қолбайлау туғызады.
Акцияның осы екі түрін айналымға түсіру жолдары да әртүрлі:
Біріншіден, сату механизмі бойынша. Агаулы акцияның иесі оларды қоғамнан
сатып алғанын куәландыратын барлық акция саны толтырылған бір сертификат
алады. Бұл акцияларды сатқанда сертификаттың сырт жағында екі жақтың қолы
қоылған индоссамент белгісі қойылады. Содан соң акционерлердің тізіміне
өзгеріс енгізу үшін сертификат қоғамға жіберіледі. Содан кейін ғана
акциялардың жаңа иесі акцияларға жаңа сертификат алады.
Ұсынушы акциясын сатқанда оны иемденушілер тікелей, яғни қолма-қол сатып
алушыға береді.
Екіншіден, акцияның осы екі түрінің жаңа данасын (тиражын) иемденушілер
құқығын белгілеу тәртібі де әртүрлі. Бұл туралы атаулы акция иесі қоғамнан
хабарландыру хат алса, ал ұсынушы акциясына бұндай механизм жүруі мүмкін
емес. Ұсынушы акциясында кесіп алатын купоны (талоны) болады. Соны
толтырғаннан кейін қоғамға жіберіп, өзінің меншік қүқығын іске асырады.
Үшіншіден, ұсынушы акциясының номиналы тым жоғары болмайды, бірақ ол өте
көп тиражбен шығарылады, ал атаулы акцияның номиналы әртүрлі мөлшерде бола
береді.
Қоғамды басқаруға қатынасу құқығы бойынша акция жай және артықшылықты
болып бөлінеді.
Жай акцияларды иеленушілердің қоғамның түсірген пайдасының мөлшеріне
байланысты дивидендтер алу қүқығы, жиналыстарда дауыс беру арқылы қоғамды
басқаруға қатысу қүқығы және қоғам жабылып қалған жағдайда несие
берушілермен есеп айырысқаннан кейін мүліктің бір бөлігін алу қүқығы бар.
Қүқықтар акция мөлшеріне сәйкес көлемде жүзеге асырылады.
Әрбір жай акция өз иесіне бір дауыс үлесін береді. Әйтседе жай акция
дивиденд алуға кепілдік бермейді. Себебі дивиденд қоғамның шаруашылық
нәтижесіне байланысты беріледі. Дивиденд қоғамның таза пайдасының бір
бөлігі, басқаша айтканда, дивиденд төлеу пайданың салық төлегеннен қалған
қалдығын бөлуге негізделген. Дивидендтің мөлшеріне күшті өзгерістердің әсер
етуі кездейсоқ жәйт емес.
Жай акцияны иеленушілердің өкілеттіктері:
1. Директорлар кеңесін сайлауға дауыс беруге және сол кеңеске өзі
сайлануға құқылы. Директоратқа сайланғанда кейбір қоғамның жарғысында кей
жағдайда мүлік иесі көрсетіледі, яғни үміткердің қолындағы жай акцияның ең
төменгі қажетті мөлшері көрсетілуі тиіс.
Директорлар кеңесі жылдық балансты және таза пайданы бөлу
жобасын дайындайды. Табысты бөлу – қоғам меншігін оның акционерлері
арасында дивиденд ретінде үлестіру деген үғым.
2. Дивиденд алу құқығы. Дивиденд мөлшері қоғамның жылдық
қаржы айналымына байланысты анықталады. Оны тоқсан сайын (әрбір үш айда
бір) төлеуі мүмкін. Дивидендттің бірнеше түрі бар:
- қолма-қол төленетін дивидендттер. Бұл табысты бөлудің ең кең тараған
түрі. Ол бір жай акцияға есептеліп төленеді;
- мүліктік дивидендтер. Бұл табысты бөлудің, мүліктік формасы
акционердің қолындағы акция санына пропорционалды анықталады. Қоғам
дивиденттің бұл типін әдетте өзі жабылу кезінде қолданады;
- акция формасындағы дивиденттер. Бұл қосымша акциялар акционерлер
арасында акционерлердің колындағы бұрыңғы акция санына пропорционалды
бөлінеді. Дивиденд төлеудің бұл түрі қоғамның өзін-өзі қорғап калуын
қамтамасыз етеді.
Қолма-қол төленетін, дивидендттер баланстың активі мен пассивін және
колма-қол ақша қаражаты қозғалысы ведомостың тексергеннен кейін ғана
жүзеге асырылады. Дивиденд дұрыс төленбеген жағдайда қоғам жауап беруге
міндетті. Дивиденд акционер табысының тек бір ғана бөлігі. Оның екінші
бөлігі акция бағасының өзгеруне байланысты қалыптасады.
3. Жай акция бойынша меншік құқығын басқаға беру деген акционер өзінің
акциясын я сатып, я сыйға беріп, я өсиетке қалдырып жүзеге асыруы. Сонымен
қатар акция банктен несие алғанда кепілдікке де беріледі.
4. Қоғамдағы акционерлердің мүліктік мүддесін қорғауға дауыс беру
құқығы. Бұған, мысалы, жаңа бағалы қағаздар шығару, қоғамның активтерінің
бір бөлігін сату сияқты мәселелер жатады. Активтер болып қоғамның барлық
қозғалмайтын және қозғалатын меншігі: жер, құрылыс, мүлік, қолма-қол қаржы
және с.с. есептеледі.
Директорлар кеңесі, жоғарыда айтып кеткеніміздей, қоғам
акционерлерінің жылма-жыл өтетін жалпы жиналысында сайланады. Дауыс берудің
екі әдісі болады. Тікелей дауыс беру - ол жай көп дауыс алу деген үғым. Ол
әрбір акционердің қолындағы акция санына тең дауыс беру. Сонымен қатар,
дауыс беруде сенім-хатты да пайдалануға болады. Акционерлердің жиналысында
біреудің акциясы негізінде басқа біреу сенімхатпен дауыс беруінеөкілеттілік
алады.
Көптеген қоғамдар жай акцияның номинал құнын бекітеді. Ол бір акцияға
шаққандагы жарғылық капиталдың мөлшерін көрсетеді. Номинал қүны акцияның
нарықтық бағасының одан әрі қозғалысына ешқандай әсер етпейді. Ол акцияны
тек алғашқы орналастырғанда ғана маңызды роль атқарады. Номинал құны -ол
акцияның эмиссиялық бағасы.
Егер акция көпшілікке сатылып кетсе, онда оның бағамын (курсын) сатуға
қатысқан барлық инвесторлар қалыптастырады. Акцияның нарықтық бағасын
сатушының төмендеткен төменгі бағасы мен сатып алушының төлейтін жоғары
бағасы анықтайды. Акцияның нарықтық бағасы сұраныс пен ұсыныс негізінде
айқындалады.
Акцияның эмиссиялық және нарықтық бағаларынан басқа, оның баланстық
бағасы да болады. Акцияның баланстық бағасы - қаржылық есептің құжаттары
негізінде анықталып, бухгалтерлік немесе кітаптық баға деп аталады. Ол
активтің таза құнын (қоғам активінен оның пассиві минусталады)
орналастырылған акция санына бөлгенге, немесе бір акцияға келетін
акционерлерге тиесілі капиталдың көлеміне тең.
Қоғам жай акцияның номналын көрсетпей де шығаруға құқығы бар. Онда ол
нарықтық бағаммен (курспен) сатылады. Бұл жағдайда акцияның сертификатында
қоғамның капиталы бірнеше үлеске бөлінгені көрсетіледі. Қоғам жабылғанда
бұл акциялар акционерлерге активтің бклгілі-бір бөлігін (номиналдық құнының
емес) алуға кепілдік береді.
Артықшылықты (немесе преференциалды) акциялар - меншік туралы ерекше
сертификат. Олар қоғам түсірген пайданың деңгейіне қарамастан өз иесіне
белгіленген мөлшерде неғұрлым нақты дивиденд төленуін қамтамасыз етеді.
Префеенциалды акция дауыс құқығын бермейді. Ол дауыссыз бағалы қағаз.
Осыған байланысты берілеген артықшылықтар дауыс құқығы жоқтығының орнына
төлеу ретінде жүреді. Алайда, артықшылықты акция иемденуші - акционерлер
қоғамды жабу туралы шешім қабылдайтын болғанда ғана жалпы жиналысқа дауыс
беру құқығымен қатыса алады.
Артықшылықты акциялардың өзі бірнеше түр тармағына: қатысушылар және
қатыспаушылар, кумулятивтік және кумулятивтік емес, айырбасталатын және
айырбасталмайтын болып бөлінеді. Артықшылықты акциялардың аталған түрлерін
шығару қоғамның жарғысында қарастырылады. Акция иемденушілердің
артықшылықтарды пайдалану мүмкіндіктері де әртүрлі болады. Атап айтқанда:
- үстеме пайданы бөлуге катысу;
- хабарланып, бірақ төленбеген дивиденд алу мүмкіндігіне келешекте
қатысу;
- акцияны басқа түріне айырбастау мүмкіндігі.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде артықшылықты акциялар саны,
әлбетте, барлық акциялардың 10%-нан аспайды. Демек, қоғам қаржысында
олардың үлесі өте төмен. Дегенмен де, артықшылықты акциялардың коғам ісін
басқаруда маңызы орасан зор. Олар акционерлік қоғамның жалпы жиналысында
дауыс беретін жай акция иемденушілердің санын өзгертпей-ақ қосымша капитал
тартуга мүмкіндік береді.
Қорыта айтқанда, жай акциялар бойынша дивиденд төлеу коғамның нәтижелі
қызмет істеуіне байланысты болса, ал артықшылықты акциялар бойынша қоғамның
шаруашылық қызметі нәтижелі болмағанына қарамастан алдын ала жоспарланған
кіріс бойынша нақты мөлшерде дивиденд төленеді. Әрине нақты төленген
дивиденд жылдық жұмыс нәтижесіне байланысты түскен кіріс мөлшерін өсіруі де
мүмкін, керісіншеі бөлінген пайданың мөлшерін кемітуі де мүмкін.
Облигация деп - эмитенттің оны ұсынушыға белгілі бір уақытта
облигацияда көрсетілген құнды және осы құннан белгіленген процентты алуға
құқық беретін эмиссиялық бағалы қағаз. Облигация — бағалы қағаздардың
әр алуан түрі. Облигация иесінің және облигация эмитентінің арасындағы
қарыз қатынасын куәландырады. Облигация өз иесінің облигация бойынша
тіркелген пайызды, сондай-ақ өтеу сәтіндегі облигацияның атаулы құнын
алу құқығын растайды. Облигация шығару арқылы тартылған капитал акционерлік
капитал деп есептелмейді.
Облигация мерзімдік қарыз міндеттемесі болғандықтан оның кепілі болып
эмитенттің жалпы кепілдігі саналады. Ол кепілдік - эмитенттің банкротқа
ұшырап, өз міндеттемесін орындай алмаған кезінде - қоғам мүлкінің бір
бөлігін иемденуге облигация ұстаушының құқығы. Облигация да акция сияқты
қоғамды инвестициялаудың ең маңызды көзі. Дегенмен бұл екі бағалы
қағаздардың бір-бірінен түбегейлі өзгешеліктері бар. Ол өзгешеліктердің
маңыздылары мыналар:
1. Облигация ұстаушы қоғамға несие беруші, ал облигация - қоғамды
несиелеудің куәлігі. Акционер қоғамды меншіктенуші. Ал акция сол
меншіктеудің куәлігі тәрізді.
2. Облигация ұстаушыға процент түрінде табыс төленеді.
Оның мөлшері алдын ала бекітіліп, нақты анықталады. Бұл бағалы
кағаз өзінде көрсетілген белгілі бір анықталған уақыт аралығында
ғана кіріс түсіреді. Облигация бойынша процент басқа өтелетін
дивидендтерден бұрын төленеді. Қоғамның процентті уақытында
төлей алмауы оның банкрот деп танылуына тең. Акционер де дивиденд түрінде
табыс алады. Бірақ дивидендтің мөлшері тіркелмейді және ол арнаулы уақытта
төленбейді. Егер қоғам дивиденд төлеу туралы хабарламаса, демек, төлегісі
келмесе, онда акционер қоғамға қарсы ешқандай шара қолдана алмайды.
3. Басқа несие беруші сияқты, облигация ұстаушының дауыс беру құқығы
жоқ. Ол акционерлер жиналысына, сонымен қатар, қоғамды басқаруға да
қатыспайд. Оған керісінше, акция иесінің қоғамның мүліктік мүддесін
қорғауда шешуші дауыс құқығы бар.
4. Облигация бойынша табыс төлеу қоғамның шығынын құрайды. Ол салык
төлегеннен қалған пайдадан төленеді. Ал дивиденд те қоғамның таза
пайдасынан өтеледі.
Облигацияда оның номиналы, купондық мөлшері, эмиссия шарты, өтеу
туралы нұсқау, қамтамассыз етілуі, рейтингі көрсетіледі.
Номинал - облигация сертификатының бет жағында көрсетілген ақша
қаражаты. Оны облигация ұстаушы өтелу мерзімі келгенде алады.
Купондық мөлшері – жыл сайын эмитент төлейтін облигацияның номинал
құнына байланысты келісілген процент. Жыл сайынғы купондық мөлшер бөлініп,
мысалы, жарты жылда немесе тоқсан сайын бір рет төленуі мүмкін.
Эмиссия шарты – облигация шығару мәмілесі. Ол қарыз алушымен траст
компаниясының шарты бойынша шығарылады. Траст компаниясы қоғамның
инвесторлары алдында оның кепілі болып, облигация ұстаушылардың мүддесін
қорғап, эмитенттің өз міндеттемелерін орындалуын қадағалап отырады.
Өтеу туралы нұсқау – эмиссия шартындағы тармақ. Ол бойынша эмитент
облигацияның номинал құнын және процент төлейтін арнаулы қор құрады. Ол қор
траст компаниясының бақылауында болады.
Өтеу күні – қоғамның сатып алушыға облигацияның номиналына тең соманы
қайтаратын және процент төлеуді тоқтататын күнтізбектегі күн.
Облигация қаматамасыз етілген және қамтамасыз етілмеген болып екіге
бөлінеді:
Қамтамасыз етілген облигациялар – облигацияны шығару кезіндегі
кепілдік ретіндегі эмитенттің активтерін немесе мүліктерін салуды айтады.
Егер эмитент өзінің облигациялары бойынша төлемдерді өтемесе, онда
облигация ұстаушылар қойылған кепілді өзіне алуларына құқықтары бар.
Қамтамасыз етілген облигациялар ретінде: жылжымайтын мүлік, бағалы
қағаздар, жылжымалы мүлік айтылады. Материалдық емес активтер қамтамасыз
етілген облигациялары ретінде шыға алмайды.
Қамтмамасыз етілмеген облигациялар – жалпы кепілдігі бар, басқаша
айтқанда, эмитенттің жақсы атағымен шығарылған қарыз міндеттемелері. Оларды
болашақтағы шаруашылық ісінен түсетін табысқа үміттеніп шығарады.
Облигацияның рейтингі – олардың инвестициялық сапасын арнаулы
фирмалардың бағалауы. Әлбетте, облигациялардың барлық шығарылған сериясы
бағаланбайды, тек екінші нарықта кең көлемде сұранысқа ие болатындары ғана
бағаланады. АҚШ-та, мысалы, Standart and Poor’s Moody’s investors
service компаниялары рейтинг анықтаумен шұғылданады. Moody’s компаниясы
облигацияны бағалауды төмендегі түрде жүргізеді:
- Ааа - өте жоғары
- Аа – жоғары сапа
- А – ортадан жоғары
- Ваа – орта сапа
- Ва – алыпсатарлық элементтері бар
- В – инвестицияға қажет белгілері жоқ
- Саа – төмен сапа
- Са – белгілі бір мөлшерде алыпсатарлық
- С – ең төменгі сапа
Облигациялардың сұрыптамасы
Эмитентке байланысты:
1) мемлекеттік;
2) корпоративтік;
3) шетел.
Облигациялық қарыздың мерзімі бойынша:
4) белгіленген өтем мерзімі бойынша:
- қысқа мерзімді (1 ж.-3 жылға)
- орта мерзімді (3 ж.-дан 7 ж.-ға дейін)
- ұзақ мерзімді ( 7 ж.-дан астам)
- мерзімсіз
5) белгіленбеген өтем мерзімі бойынша.
Шығару формасына байланысты:
6) құжатсыз;
7) құжатты.
Иемдену тәртібі бойынша:
8) ұсынушылық;
9) атаулы.
Табыс алу тәсілі бойынша:
10) табысты (эмитентте қажетті табыс болған кезде пайыз мөлшерлемесі
бойынша төленеді);
11) пайызсыз ( дисконтпен сатылады, яғни номиналды құнынан арзан);
12) қалқымалы пайызбен ( пайыз ставкасы банк ставкасына байланысты).
Өтеу әдісі бойынша:
13) қатарлы;
14) бір реттік.
Айналым сипатына байланысты:
15) өзгермелі;
16) өзгермейтін.
Қамсыздандыруына байлансыты:
17) кепілдікпен қамсыздандырылған;
18) кепілсіз қамсыздандырылған.
Мемлекеттік бағалы қағаздар – бұл Қазақстан Республикасының
үкіметімен, жергілікті атқарушы органдармен немесе ҚР Ұлттық банкімен
шығарылатын қарыздық бағалы қағаздар. Мемлекеттік бағалы қағаз – ішкі және
сыртқы қарызды тарту арқылы мемлекеттің қарызы.
Қарыз алушы ретінде Қазақстан Республикасының үкіметі, жергілікті
атқарушы органдар немесе Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі болып
табылатын, осы займ бойынша бағалы қағаздарды ұстаушылардың мүліктік
құқықтарын растайды. Мемлекеттік бағалы қағаздар, әдетте, бюджеттің
ағымдағы кемшілігін қаржыландыру; мемлекеттік қарызды жою, атап айтқанда,
бұрыңғы займды өтеу; мемлекеттік бюджеттің кассалық орындалуын қамтамасыз
ету; жергілікті әкімшілік органдарының атқаратын мақсатты бағдарламасын
қаржыландыру және әлеуметтік мекемелер мен ұйымдарды қаражатпен қамтамасыз
ету мақсатында шығарылады.
Мемлекеттік бағалы қағаздар тек құжатсыз түрінде ғана шығарылады.
Оларды сатып алуға кез келген заңды және жеке тұлғалар, соның ішінде
Қазақстан Республикасының резидент емес тұлғалар ие болады.
Бағалы қағаздардың басқа да түрлері.
Коносамент - тасымалдаушы жөнелтушіге беретін және жүктің
тасымалдауға қабылданғанын куәландыратын құжат. Коносамент ұсынушылық,
ордерлік және атаулы болып бөлінеді. Коносамент белгiлi бiр алушының атына
(атаулы коносамент), жөнелтушiнiң немесе алушының бұйрығына (ордерлiк
коносамент), не ұсынушыға берiлуi мүмкiн. Жөнелтушiнiң немесе алушының
бұйрығына берiлгенi туралы көрсетiлмеген ордерлiк коносамент жөнелтушiнiң
бұйрығына берiлген болып есептеледi.
Коносамент өзінің айналым сферасы бойынша қаржылық емес тауар нарығына
жатады.
Өткізу коносаменті - тасымалдаушы жөнелтушіге беретін және жүктің
тасымалдауға қабылданғанын куәландыратын құжат, онда тасымалдың бір бөлігін
басқа тасымалдаушының жүзеге асыруға тиіс екендігі көзделеді.
Тауар жарлығы құжаттары басқа да бағалы қағаздардың түрлері сияқты
оларды ұсташыларға белгілі бір тауарға иелік етуге құқық береді.
Жүктi тасымалдау үшiн қабылданғаннан кейiн тасымалдаушы жөнелтушiнiң
талап етуiмен жөнелтушiге коносамент беруге мiндетті. Жөнелтушi
тасымалдаушыға коносаментке енгiзу үшiн табыс етiлген деректердiң
дұрыстығына кепiлдiк бередi және мұндай деректердiң дұрыс еместiгi
салдарынан тасымалдаушыға келтiрiлген залал үшiн жауапты болады.
Коносаменттiң мазмұны.
Коносаментке мынадай деректер енгiзiлуге тиiс:
- тасымалдаушының атауы және оның тұратын жерi;
- жөнелтушiнiң атауы және оның тұратын жерi;
- егер алушыны жөнелтушi көрсеткен болса, алушының атауы;
- жүктiң сыртқы жай-күйi және оның буып-түйiлуi;
- алушы төлеуге тиiс мөлшердегi жалдау ақысы немесе жалдау ақысын
олардың төлеуге тиiс екенiн өзге де түрде көрсету;
- коносаменттiң берiлген уақыты мен орны;
- егер коносамент бiреуден көп болса, олардың түпнұсқаларының саны;
- тасымалдаушының немесе оның атынан әрекет етушi адамның қойған қолы
Тараптардың келiсiмi бойынша коносаментке өзге де деректер енгiзiлуi
мүмкiн.
Депозитарлық қолхат – ол шетел компаниясы шығарған акцияның белгілі-
бір мөлшерін банктің иемденуін куәландыратын бағалы қағаз. Ол арнаулы заң
негізінде шығарылады. Алғашқыда депозитарлық қолхат өткен ғасырдың 20-
жылдарында американдық инвестицияны шетел акциясына салу мақсатында АҚШ-та
пайда болды. Сондықтан оны американдық депозитарлық қолхат (АДҚ – ADR) деп
атайды.
Туында бағалы қағаздар – бұл базистік активтің болашақтағы бағасының
ауытқуы арқасында табыс алуды көздейтін бағалы қағаздың бір тобы болып
табылады. Аталған туынды бағалы қағаздардың негізгі активтеріне қатысты
құқығын куәландыратын бағалы қағаздар. Осы орайда, негізгі активтер деген
түсінікке биржаның ішкі құжаттарымен анықталған қалыпты тауар топтамасы,
бағалы қағаздар, валюта, қаржы құралдары мен басқа да көрсеткіштер енеді.
Олардың негізгі ерекшеліктері болып:
1) Олардың бағасы базистік активтің түбінде жататын бағасына негізделеді;
2) Туынды бағалы қағаздардың сыртқы айналым формасы негізгі бағалы
қағаздар нарығының айналымына ұқсас
3) Базистік активтердің өмір сүру мерзіміне қарағанда шектеулі
Туында бағалы қағаздардың түрлері:
1) еркін айналыстағы опциондар;
2) фьючерстік келісім шарт;
3) варрант;
4) своп және т.б.
Опцион — бір тарап (опционды сатушы) сату немесе сатып алуға міндетті,
ал екінші тарап (опционды сатып алушы) аталған келісім-шартта көрсетілген
мүлікті (негізгі активті) белгілі бір мөлшерде, келісілген бағамен сатып
алу немесе сату құқығын иеленетін келісім-шарт түрі. Саудаластықты
ұйымдастырушы жағынан осы келісім-шарттың жай-күйін бір үлгіге салған
жағдайда, ол туынды бағалы қағаз ретінде қолданысқа ене алады. Опционның
екі түрі кездеседі:
а) активті сатып алуға құқық беретін опцион. Ол сатып алушы опционы
немесе колл опционы деп аталады.
ә) активті сатуға құқық беретін опцион. Оны сатушы опционы немесе пут
опционы деп атайды.
Опционның негізі болған активтің екі бағасы болады: ағымдағы нарықтық
баға, немесе спот бағасы және опционда көрсетілген оны орындау бағасы. Ал
опционның өз бағасы сыйақы деп аталады.
Форвард – активті сатып алу-сату жағдайлары туралы алдын-ала
келісілген, бірақ болашақта орындалатын биржадан тыс жасалатын мерзімді
шарт. Бұндай шарт саудаға түсіру үшін келісілген актив бағасының қолайсыз
өзгеруінен сақтандыру үшін жасалады, яғни бағасы өскенде шартты сатып алушы
ұтса, төмендегенде сатушы ұтады.
Фьючерс – мәміленің шарттарына сәйкес белгілі бір мерзім
өткеннен кейін сатып алушыға базалық активті сатуға (сатып алуға)
жауапкершілікті беретін, ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығында
айналыста жүретін туынды бағалы қағаз.
Фьючерстік контракт мәмілеге қатысушыларға қор құндылықтарын
жеткізумен ғана аталуы мүмкін, бірақ ол нақты тауарды жеткізіп беруді де
қарастыруы мүмкін. Бұл жағдайда фьючерстік контракт мәмілеге
қатысушылардың біріне контрактының құны мен биржалық бағаның арсындағы
айырманы төлеуді қарастырады. Фьючерстік контракттар бойынша есеп айырысу
әрбір қатысушыға міндеттемелерінің орындалуына ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.