Онтогенездің бөлшектенуі жөніндегі түсінік

Пән: Биология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 3 бет
Таңдаулыға:

Ұрық және өскін гүлді өсімдіктердің онтогенезінің бастапқы кезеңі

Онтогенездің бөлшектенуі жөніндегі түсінік, акиқат зандылық ретінде өсімдік физиологиясында өте ерте қалыптасқан еді. Бірақ, мұндай бөлшектенудің жалпы пікірі немесе белгісі әлі күнге дейін жасалынған жоқ. Осыған байланысты физиологиялық зерттеулерде және агрономиялық жұмыстарда өсімдік онтогенезінің жекелеген кездерге, сатыларға, кезеңдерге бөлудің түрлі үлгілері қолданылады және де тіршілж айналымдарын белгілеу немесе атау көбінесе практикалық мақсатқа байланысты болады. Айтайық, әр түрлі өсімдіктер мен сорттарды әр жағдайда есіргенде өсу ерекшеліктері мен қарқынын бағу үшін жақсы байқалатын және шаруашылықта маңызы бар өсімдіктерде рет-ретімен морфологиялық өзгерістер болатын әдетте, жаңа мүшелері мен құрамы пайда болатын физиологиялық кезеңдерді белгілелу кеңінен қолданылады. Мысалы, астық дақылдарының даму кезінде өскіннің пайда болғанын, түптенеі бастағанын, түтіктенуін, масақтану немесе шашақтануын, гүлдеуін, сонымен қатар дәнінің сүттенуін, қамырлануын және толық пісуін белгілейді.

Әр түрлі жағдайда өсімдіктің дамуын дәлірек және егжей-тегжейіне дейін жете бақылау үшін, сабақтың өсу нүктесіндегі морфологиялық және күрыла бастаған генеративтік мүшелердегі езгерістерді негізіне алып белшектеиген үлгі жасалынады

Мысалы, Ф. М. Куперман жасаған үлгіде гүлді өсімдіктердің немесе оның жекелеген еркендерінің дамуы бірінен соң бірі келетін 12 кезеңнен түрады және де алғашқы тертеуі өсу нүктесінің пайда болуын және оның дифференцияланып гүл шоғырының ұрығына айналу үдерісін қамтиды. Кейінгі төрт кезең: гүл шоғырының барлық элементтерінің пайда болуын, оның ішінде гүлдерінің бөлшегін, сонымен қатар олардың жыныстық мүшелерінің құрылуына және дамуын қоса қадағалайды. IX кезен тозаңдану және ұрықтандыру үдерісін, ал Х-ХІІ гүлдеуден тұқымның пісіп жетілуін қамтиды.

Бұл үлгі шектен тыс бөлшектеуге және әр кезеңдердін, шегін айқын шектеуге болмайтындықтан әлденеше рет сыналғанымен, физиологиялық және өсімдік шаруашылығының зерттеулерінде біраз қолдау тапты. Шетелдік әдебиетте осығаи ұқсас, ал кейбіреулерінде бұдан да көбірек белшектелінген үл-гілеркелтіріледі. Жоғарыда айтылғандай, мұндай үлгілер негізінде өсімдіктің даму барысын бақылау үшін қажет. Сонымен қатар онтогенезге жекелеген мүшелердің өсуінің қаркындылығы мен сипатьш, пластикалық заттардың өзгеруі мен қозғалысының бағытын көрсететін кезеңдерді айқындаудың да маңызы өте зор. Мұндай көзкарасқа белгілі мөлшерде жоғары сатыдағы өсімдіктердің дамуын төрт кезеңдерге бөлу дәл келеді: эмбриональды, ювенилъді (жастық), репродуктивтік (піскен, толған) және қарттық. Мұндай бөлімдеуді (бөлшектенуді) онтогенездің барлық түрлеріне қолданса да, оны көпжылдық поликарптық өсімдіктерге қолданған дұрыс болар еді, себебі оларда ювенильді кезең негізінде вегетативтік мүшелердің басымырақ өсуімен, ал жемістенуінің шамалылығымен сипатталынады, репродуктивтік кезең тіршілік кезеңінің үлкен бөлігін алады, қартаю кезеңі бірте-бірте етіп бірнеше жылды қамтиды. Бір жылдық өсімдіктерде, оған ауыл шаруашылығы дақылдарының маңыздылары жатады, аталынған кезендерым шапшаң жүреді және оларды шектеу өте қиын. Сонымен қатар, бұл үлгі енімді кұрауда ерекше рөл атқаратын пластикалық заттардың өзгеруінің және қозғалуының сипаты мен карқынын, онтогенездік ерекшелігін қамтып көрсете алмайды.

Көрсетілген жағдайларға орай осы тарауда бір жылдық өсімдіктерге үйлестіре онтогенезді кезеңдендірудің біразырақ өзгешелеу үлгісі қолданылып отыр. Бұл үлгіге байланысты онтогенез төрт дәуірге немесе кезенге бөлінеді: бірінші кезең тұқымның өнуін және өскіннің пайда болуын қамтиды; екінші - бұл өсімдіктің қарқынды вегетативтік өсу кезеңі, қоректендіру мүшелерінің пайда болуын және олардың белсенді қызмет жасауын.

Үшінші кезең-гүл шоғырының және гүлдердің қарқынды

пайда болуын, олардың гулдеуін қамтиды.

Тертінші - тұқымдарының және жемістерінің пайда болуын, сонымен қатар аналық тармақтардың (өркендердің) немесе тұтас өсімдіктің опат болуын қамтыды.

Әр аталынған кезеңдердін араларын айыру қиын болса да, олар өздерінің метаболизмдік өсуімен және заттар қозғалысының ерекшеліктерімен сипатталынады. Бірінші кезеңді кейде гетеротрофты деп атайды, себебі өсімдік өскін кезеңіне өзіндік функциональды белсенді ассимиляциялық апараты болмағандықтан және ұрықтың өсуі тұқым қорындағы заттар арқылы жүруіне байланысты автотрофты қоректенуге әлі мүмкіншілігі жоқ. Тұқымдардың суды сіңіруің бөртуін, ферменттердің, фитогормондардың, дәрмен-дәрілердің белсенді емес түрлерің әрекетті және белсенді түрге келтіреді. Оттегі бар болса осымен қатарлас тыныс алудың қарқындылығы шапшаң артады, сондықтан жасушаларда белсенді энергияның жиылуы арта түседі. Өне бастағанынан-ақ тұқым ұрығының эпителий (мысалы, бидайда) ұзарып эндоспермнің крахмалдық бөлігіне өне бастайды. Эпителиаильды жасуша ферменттері жасуша қабырғасындағы целлюлозаны гидролиздейді және амилазаны бөліп шығара бастайды. Соңғылардың белсенділігі алғашқымен салыстырғанда 20-30 рет артады. Протеалиттік ферменттердің белсенділігі 3 есе артады. Протеалиттік ферменттердің негізгі көзі болып, кейбір туындыгерлердің зерттеулері бойынша, эндоспермнің алейрон қабаты болып саналады (Ф. Э Реймерс, 1974), яғни эндосперм ұрыкқа тек қоректік заттар ғана емес ферменттерді де дайындап береді, бұл ферментативтік ақуыздың аса қажеттілігімен түсіндіріледі. Ф. Э. Реймерстің (1974) түсінігі бойынша эндосперм тек қоректік заттардың қоймасығана емес, физиологиялық белсенді қоректендіруші ұлпа, онда ұрық жанданған кезеңде оған не және қашан беру керек жөніндегі мәліметтер бар. Осы ферменттердің әсерінің арқасында эндоспермде немесе жарнақтарда қордағы қоректік заттардың жаппай гидролизі басталады. Мұндай негізінен заттардың екі тобы құрылады: қанттар (майлармен күрделі көмірсуының өзгеруінен) және амин қышқылдары мен амидтер (қордағы ақуыздардың гидролизденгенінде) . Ыдырағанда пайда болған заттардың көбірек бөлігі есе бастаған ұрыққа қарай жылжиды, қалған бөлігі (көбінесе қанттар) міндетті түрде тыныс алуға шығындалынады. Сонымен қатар, ұрықтың өсуіне ақуыздық заттар мен нуклеин қышқылдары көмірсуымен салыстырғанда кө- бірек және толығырақ пайдаланатыны анықталды. Гетеророфты кезеңінде ағып келген ыдыраған коректік заттардың есебінен, ұрықтың өсуші бөлігінде, құрылыстық заттар түзіледі. Бұл кезең алғашқы жапырақтың жасылданып және қызметінің бас- талғанынша созылады, яғни себілгеннен соң бірнеше күннен кейін. Тұқымның өнуі барлық жағдайларда да, тұқым қабық-шасын жарып, негізгі ұрықтық тамыршаның шығуынан баста-лынады. Бұл алғашқыда тек жасушалардың созылуы арқылы жүреді, кейіннен, тамырдың өсуі жоғарыда айтылғандай, жоғары ұшындағы меристеманың әрекеті арқылы жүрсе дағы, бірақ кешірек ұрықтың сабақтық бөлігі өсе бастайды, әрине, әр топтағы өсімдіктер үшін бұл үдеріс бірдей жүрмейді. Мысалы, астық тұқымдас есімдіктерде тамырша (немесе тамыршалар) пайда болып суды сіңіре бастағанда, ұрықтық өркеннің бірінші буын аралығы (сұлы да), немесе екінші буын аралығы (бидай) созыла бастайды. Онымен қатарласа колеоптилі және оның жа-былғысындағы тұқым ұрығында нышаны бар, бірінші кәдімгі жапырақ өсе бастайды.

Қос жарнақтылар класындағылардың өскіндерінің пайда болуы әр түрлі өтеді. Тұқым жарнағы топырақ бетіне шықпайтындардың (мысалы ас бұршақта) эпикотилі ұзарады. Көптеген қос жарнақтылардың гипокотилінің ұлғаюының арқасында жарнақтардың артасында орналасқан ұрықтық бүршікпен қоса топырақ бетіне шығады. Бұл топтың көптеген өкілдерінің (мысалы, асқабақтар тұқымдастары, күнбағыс және басқалар) жарнақтары соңынан ұлғаяды және олар жасыл түске еніп, алғашқы ассимиляциялық мүшелердің рөлін атқарады. Ал кейбіреулерінің (мысалы лобияда) жер бетіне шықкан жарнақтлары ұлғаймайды, тек пластикалық заттардың көзі бола алады. Тұқымнан пайда болған ұрықтык тамыршаның, барлық жағдайларда да тезірек өсуі сөзсіз өсімдіктің өте басты икемділігі, себебі, соның арқасында өскіннің жер бетіндегі бөлімдерін құрау қоректі суды топырақтан жақсы сіңіреді. Сонымен қатар өскіннің әр түрлі бөлімдерінің арасынан біразырақ басқаша сипаттағы коррелятивтік байланыс бар. Ол былай байқалады, егер ұрықтық тамыршаның өсуіне мүмкіншілік болмаса немесе ол зақымданған кезде өскіннің сабақтық бөлімінің құрылуы күшті тежеледі. Егерде мұндайда қосымша тамырлар пайда болмаса өскінің өсуі толығымен тоқталады, тіпті өсе бастаған тұқым ылғалы мол ортада болса да.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.