1867-1868 жылдары патша үкіметі жүргізген реформалардың Қазақстандағы ұлттық білім беру жүйесі
КІРІСПЕ
Бірінші тарау.
1867.1868 жылдардағы патша үкіметі жүргізген реформалардың Қазақстандағы ұлттық білім беру жүйесіне әсері
Екінші тарау
ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басындағы қазақстандағы ұлттық білім берудің мазмұны мен түрі туралы пікірталастар
үшінші тарау
ХХ ғ. басында қазақ этнопедагогикасының ғылым ретінде қалыптасуы.
қорытынды
ПАЙДАЛАНЫЛғАН ӘДЕБИЕТТЕР
Пайдаланылған газеттер мен журналдар
Бірінші тарау.
1867.1868 жылдардағы патша үкіметі жүргізген реформалардың Қазақстандағы ұлттық білім беру жүйесіне әсері
Екінші тарау
ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басындағы қазақстандағы ұлттық білім берудің мазмұны мен түрі туралы пікірталастар
үшінші тарау
ХХ ғ. басында қазақ этнопедагогикасының ғылым ретінде қалыптасуы.
қорытынды
ПАЙДАЛАНЫЛғАН ӘДЕБИЕТТЕР
Пайдаланылған газеттер мен журналдар
КІРІСПЕ
Тәуелсіздіктің көк туы желбірегелі бері тарих қойнауының талай қалтарыстары ашылып, халықтың рухани қазынасының пайдаланылмай келген талай жәдігер мұралары бүгінде кәдеге жарап жатыр. Сондай ұмыт қалған қазынамыздың бірі - ұлттық білім беру мен тәлім-тәрбие мәселесі. Бүгінгі таңда ғылымның қай саласына болсын, жаңаша көзқараспен қарайтын уақыт жетті. Сондай ғылымның бірі - этнопедагогика. Кеңестік идеологияның ықпалынан шыға алмай, “ революцияға дейін екі-ақ процент қазақ сауатты болды, мәдениеттен жұрдай , жабайы болдық“- деп өз-өзімізді мүсәпір, бейшара етіп көрсетіп, "ұлы халықтың" көлеңкесі ретінде сезінуден әлі күнге дейін арыла алмай отырғанда, қазақ халқына тән ұлттық тәрбие, білім беру тағылымы мен тәжірибесінің болғанын дәлелдеу тәуелсіздігімізді нығайта түсетін жағдайдың бірі екені рас. Сталиннің халықтың қаймағын, көш бастар көсемдерін сылып тастап, иесіз қалған тобырды есінен адастырып, жадын ұмыттырып, мәңгүрттендіріп жібергенінен қазақ халқы қазіргі кезде де зиян шегуде. Сондықтанда бұл мәселені тиянақты зерттеудің ұлттық білім беру жүйесін қайта құру кезеңінде маңызы зор болғандықтан зерттеу объектісіне - қазақ этнопедагогикасының ғылым ретінде қалыптасу кезеңін алып отырмыз.
Қазақстанның Россияға қосылуы 1731 жылдан басталғанымен, патшалықтың отарлық саясатының күшейген кезі ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында болғандықтан қазақ даласы осы кезеңде тарихи оқиғаларға толы болды. Патша өкіметі қазақ жерін отарлау саясатын жүзеге асырып, әкімшілік басқару жүйесін енгізіп, қазақ жерінің байлығын өз мақсаттарына пайдалану үшін жанталасып жатты. Мұжықтарын лек-легімен әкеп төгіп, қазақтың ең шұрайлы жерлерін тартып алып, өздерін шөлге, құмға, тау-тасқа қарай тықсырды. Шекараны нығайта түсу үшін бекіністер салды. Патша өкіметі осы әрекеттерімен ғана шектеліп қалған жоқ, іле-шала жергілікті халықтың тіліне, діліне, дініне шабуылын күшейтті. Халықты бірден үркітіп жібермеу үшін " бұл саясатын " аса сақтықпен жүргізді. Патша өкіметі ең бастысы халықтың ауқатты тобын өз жағына шығарып алуға тырысты. "Болыстарға тілмаштар даярлау мектебін" ашып, болыстардың, атқамінерлердің балаларын оқытып, билік сүйгіштерді өзіне жақындатып алды. " Ислам дініне бой ұрады" деген ниетпен татарларды қазақтарға жолатпауға тырысады.
Патша өкіметі тек орыс мектептерін ғана ашып қойған жоқ, жер-жерлерде қазақ балаларын шоқындырып, оларға орысша ныспы беру рәсімдерін де жасады. Бұның бәрі бүгінгі күж ғана тұрғыдан айтылып отырған шындық.
Халықты тарихынан жаңылдыру үшін бірнеше рет жазу графикасы ауыстырылды. Бұның өзі бүгінге дейін ел тарихын зерттеуге үлкен қол байлау болып отырғанын жасырып, - жабудың қажеті жоқ.
Патша өкіметінің "жымысқы" саясатының нәтижесінде ашылған "орыс-қазақ" мектептерінде оқыған қазақ балалары орыстың білімі мен ғылымының арқасында көкірек көзін ашып, ХХ ғасырдың басында саяси аренаға шықға бастады. Орыс мектептерінде оқып, орыс қалаларында жоғарғы білім алғанымен олар өз елінің мүддесін көздеді, ұлттық білім беру жүйесін қалыптастыруға және ұлттық тәлім-тәрбиенің негізін қалап, ғылымға айналуына көп еңбек сіңірді. Ел арасынан өздерінің табиғи дарынымен, асқан білімділік деңгейімен, рухани парасатымен суырылып шыққан азаматтар ұлт болашағы үшін жан аямай тер төгіп, бостандық пен бақытты өмір жаршыларының тұңғыш қарлығаштары бола білді. Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейханов, Міржақып Дулатов, Халел Досмұхамедов, Мұхамеджан Сералин, Барлыбек Сырттанов, Бақытжан Қаратаев, Жанша Сейдалин, Мұхамеджан Тынышбаев, Жақып Ақбаев, Дінмұхамед Сұлтанғазин, Ғұмар Қарашев, Отыншы Әлжанов, Райымжан Мәрсеков, Асылқожа Құрманбаев, Ғабдулғазиз Мұсағалиев… бұл тізімді осылай жалғастыра беруге болады.
Шын мәнінде, олар ғұмыр кешкен ХХ ғасырдың басы өздерінің ойлау, болжау қасиеттері айрықша, энциклопедиялық білім, талғам-танымдары жан-жақты көзі ашық алыптарды дүниеге келтірген дүбірлі заман еді.
Бірақ көп жылдар бойы Кеңес өкіметі жүргізген озбырлықпен қырып-жоюға, тарихты өрескел бұрмалауға негізделген саясаттың тікелей салдарынан халқымыздың сана-сезімі өлшеусіз де орны толмас жұтаңдыққа ұшырап, оның интеллектуалды ауқымының қарыштап дамуына үлкен нұқсан келді. Соның тікелей кесірінен қазан төңкерісіне дейінгі жалпы адамзат өркениетінің төрінен орын алған ірі тұлғаларымызға "байшыл", "кертартпа", "діншілдер" деген, жалған саяси айдарлар тағылды. Олардың бай мұраларын зерттеуге тыйым салынды. Партиялық талап, марксистік-лениндік идеология қазақ халқының дарынды дара перзенттерінің бостандық пен ұлт тәуелсіздігі үшін аянбай тер төккен, қабырғалары қайысқан ерекше еңбектерін большевиктік көзқараспен біржақты бағалап, оларды мемлекетке "қажетсіз" санап, жетпіс жылдан астам жарыққа шығармады. Кейінгі кезде бұл мәселе біршама толық зерттеле бастады 1.
Коммунистік—тоталитарлық жүйе заманында жарық көрген әдебиеттерде көптеген ірі қайраткерлеріміз нақақтан қараланды, тіпті олардың есімдерін атауға тыйым салынды. Көп жағдайда бүкіл ХҮІІ-ХІХ ғасырлардың шеңбері тек қана Шоқан, Ыбырай, Абаймен шектеліп, олардың өзінің мәдени дүниеге келуі " Ұлы орыс мәдениетінің жемісі" деп насихатталды. Соның нәтижесінде үш ғасыр аралықта небір ұлы ойшылдар мен дарынды перзенттерді дүниеге келтірген қазақ даласы небәрі үш-ақ қайраткерді шығарған деп үлкен бір халық тарихы бұрмаланды. Адам баласы әу бастан өз ұрпағын өмірге, еңбекке икемдеп, тәрбиелеп келгені көпке аян. Бүгінгі қалыптасқан белгілі ғылыми теориялық заңдары бар педогогика ғылымы өмірге келгенше де адамзат ұрпақ тәрбие ісімен айналысып бақты.
Тәуелсіздіктің көк туы желбірегелі бері тарих қойнауының талай қалтарыстары ашылып, халықтың рухани қазынасының пайдаланылмай келген талай жәдігер мұралары бүгінде кәдеге жарап жатыр. Сондай ұмыт қалған қазынамыздың бірі - ұлттық білім беру мен тәлім-тәрбие мәселесі. Бүгінгі таңда ғылымның қай саласына болсын, жаңаша көзқараспен қарайтын уақыт жетті. Сондай ғылымның бірі - этнопедагогика. Кеңестік идеологияның ықпалынан шыға алмай, “ революцияға дейін екі-ақ процент қазақ сауатты болды, мәдениеттен жұрдай , жабайы болдық“- деп өз-өзімізді мүсәпір, бейшара етіп көрсетіп, "ұлы халықтың" көлеңкесі ретінде сезінуден әлі күнге дейін арыла алмай отырғанда, қазақ халқына тән ұлттық тәрбие, білім беру тағылымы мен тәжірибесінің болғанын дәлелдеу тәуелсіздігімізді нығайта түсетін жағдайдың бірі екені рас. Сталиннің халықтың қаймағын, көш бастар көсемдерін сылып тастап, иесіз қалған тобырды есінен адастырып, жадын ұмыттырып, мәңгүрттендіріп жібергенінен қазақ халқы қазіргі кезде де зиян шегуде. Сондықтанда бұл мәселені тиянақты зерттеудің ұлттық білім беру жүйесін қайта құру кезеңінде маңызы зор болғандықтан зерттеу объектісіне - қазақ этнопедагогикасының ғылым ретінде қалыптасу кезеңін алып отырмыз.
Қазақстанның Россияға қосылуы 1731 жылдан басталғанымен, патшалықтың отарлық саясатының күшейген кезі ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында болғандықтан қазақ даласы осы кезеңде тарихи оқиғаларға толы болды. Патша өкіметі қазақ жерін отарлау саясатын жүзеге асырып, әкімшілік басқару жүйесін енгізіп, қазақ жерінің байлығын өз мақсаттарына пайдалану үшін жанталасып жатты. Мұжықтарын лек-легімен әкеп төгіп, қазақтың ең шұрайлы жерлерін тартып алып, өздерін шөлге, құмға, тау-тасқа қарай тықсырды. Шекараны нығайта түсу үшін бекіністер салды. Патша өкіметі осы әрекеттерімен ғана шектеліп қалған жоқ, іле-шала жергілікті халықтың тіліне, діліне, дініне шабуылын күшейтті. Халықты бірден үркітіп жібермеу үшін " бұл саясатын " аса сақтықпен жүргізді. Патша өкіметі ең бастысы халықтың ауқатты тобын өз жағына шығарып алуға тырысты. "Болыстарға тілмаштар даярлау мектебін" ашып, болыстардың, атқамінерлердің балаларын оқытып, билік сүйгіштерді өзіне жақындатып алды. " Ислам дініне бой ұрады" деген ниетпен татарларды қазақтарға жолатпауға тырысады.
Патша өкіметі тек орыс мектептерін ғана ашып қойған жоқ, жер-жерлерде қазақ балаларын шоқындырып, оларға орысша ныспы беру рәсімдерін де жасады. Бұның бәрі бүгінгі күж ғана тұрғыдан айтылып отырған шындық.
Халықты тарихынан жаңылдыру үшін бірнеше рет жазу графикасы ауыстырылды. Бұның өзі бүгінге дейін ел тарихын зерттеуге үлкен қол байлау болып отырғанын жасырып, - жабудың қажеті жоқ.
Патша өкіметінің "жымысқы" саясатының нәтижесінде ашылған "орыс-қазақ" мектептерінде оқыған қазақ балалары орыстың білімі мен ғылымының арқасында көкірек көзін ашып, ХХ ғасырдың басында саяси аренаға шықға бастады. Орыс мектептерінде оқып, орыс қалаларында жоғарғы білім алғанымен олар өз елінің мүддесін көздеді, ұлттық білім беру жүйесін қалыптастыруға және ұлттық тәлім-тәрбиенің негізін қалап, ғылымға айналуына көп еңбек сіңірді. Ел арасынан өздерінің табиғи дарынымен, асқан білімділік деңгейімен, рухани парасатымен суырылып шыққан азаматтар ұлт болашағы үшін жан аямай тер төгіп, бостандық пен бақытты өмір жаршыларының тұңғыш қарлығаштары бола білді. Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейханов, Міржақып Дулатов, Халел Досмұхамедов, Мұхамеджан Сералин, Барлыбек Сырттанов, Бақытжан Қаратаев, Жанша Сейдалин, Мұхамеджан Тынышбаев, Жақып Ақбаев, Дінмұхамед Сұлтанғазин, Ғұмар Қарашев, Отыншы Әлжанов, Райымжан Мәрсеков, Асылқожа Құрманбаев, Ғабдулғазиз Мұсағалиев… бұл тізімді осылай жалғастыра беруге болады.
Шын мәнінде, олар ғұмыр кешкен ХХ ғасырдың басы өздерінің ойлау, болжау қасиеттері айрықша, энциклопедиялық білім, талғам-танымдары жан-жақты көзі ашық алыптарды дүниеге келтірген дүбірлі заман еді.
Бірақ көп жылдар бойы Кеңес өкіметі жүргізген озбырлықпен қырып-жоюға, тарихты өрескел бұрмалауға негізделген саясаттың тікелей салдарынан халқымыздың сана-сезімі өлшеусіз де орны толмас жұтаңдыққа ұшырап, оның интеллектуалды ауқымының қарыштап дамуына үлкен нұқсан келді. Соның тікелей кесірінен қазан төңкерісіне дейінгі жалпы адамзат өркениетінің төрінен орын алған ірі тұлғаларымызға "байшыл", "кертартпа", "діншілдер" деген, жалған саяси айдарлар тағылды. Олардың бай мұраларын зерттеуге тыйым салынды. Партиялық талап, марксистік-лениндік идеология қазақ халқының дарынды дара перзенттерінің бостандық пен ұлт тәуелсіздігі үшін аянбай тер төккен, қабырғалары қайысқан ерекше еңбектерін большевиктік көзқараспен біржақты бағалап, оларды мемлекетке "қажетсіз" санап, жетпіс жылдан астам жарыққа шығармады. Кейінгі кезде бұл мәселе біршама толық зерттеле бастады 1.
Коммунистік—тоталитарлық жүйе заманында жарық көрген әдебиеттерде көптеген ірі қайраткерлеріміз нақақтан қараланды, тіпті олардың есімдерін атауға тыйым салынды. Көп жағдайда бүкіл ХҮІІ-ХІХ ғасырлардың шеңбері тек қана Шоқан, Ыбырай, Абаймен шектеліп, олардың өзінің мәдени дүниеге келуі " Ұлы орыс мәдениетінің жемісі" деп насихатталды. Соның нәтижесінде үш ғасыр аралықта небір ұлы ойшылдар мен дарынды перзенттерді дүниеге келтірген қазақ даласы небәрі үш-ақ қайраткерді шығарған деп үлкен бір халық тарихы бұрмаланды. Адам баласы әу бастан өз ұрпағын өмірге, еңбекке икемдеп, тәрбиелеп келгені көпке аян. Бүгінгі қалыптасқан белгілі ғылыми теориялық заңдары бар педогогика ғылымы өмірге келгенше де адамзат ұрпақ тәрбие ісімен айналысып бақты.
ПАЙДАЛАНЫЛғАН ӘДЕБИЕТТЕР :
1.Аймауытов Ж. Педагогические руководство (учебное пособие), Оренбург. Госиздат,1924.
2.Аймауытұлы Ж. Психология.Алматы, "Рауан" ,1995.
3.Алтынсарин Ы. Таңдамалы педагогикалық мұралары. Алматы, "Рауан",1991.
4.Алтынсарин Ы. Таза бұлақ: Өлеңдер ,әңгімелер , хаттар , очерктер. Алматы, "Жазушы", 1988.
5.Антология педагогической мысли Казахстана /Сост.: К.Б.Жарикбаев, С.К.Калиев.Алматы: Рауан ,1995.
6.Әуезов М.О. Әдебиет тарихы. Алматы."Ана тілі" ,1991.
7. Байтұрсынов А. Ақ жол. Өлеңдер мен тәржімелер, мақалалар мен әдеби зерттеулер.Алматы,"Жалын",1991.
8.Байтұрсынов А.Шығармалары.Алматы."Жазушы",1989.
9.Валиханов ч. Собрание сочинение.Алма-Ата, 1985.
10.Вощинин В. Очерки нового Туркестана. СПб.1914
11.ғаббасов С. Халық педагогикасының негіздері (монография).Алматы: "Әл Фараби",1995.
11.ғабдуллин М. қазақ халқының ауыз әдебиеті. Алматы."Мектеп",1974.
12.Диваев Ә. Тарту.Алматы."Ана тілі" , 1992.
13. Досмұхамедұлы Х.Таңдамалы.Алматы."Ана тілі",1998.
14.Досмұхамедұлы Х. Аламан. /құрастырушылар, алғы сөзін және түсініктемелерін жазғандар ғ.Әнесов, А.Мектепов, Ш.Керімов. Алматы. "Ана тілі",1991.
15.Дулатұлы М. История происхождения казахов и киргизов. Оренбург,1925.
16.Дулатұлы М. Шығармалары. Алматы,"ғылым",1996.
17.Жарықбаев қ.Б., Наурызбаев Ж.қазақтың ұлттық тәлім-тәрбие атауларының түсіндірмелі сөздігі.Алматы."ғылым", 1993.
18.Жарықбаев қ. қалиев С . қазақ тәлім-тәрбиесі. Алматы.Санат,1995.
19.Жарықбаев қ. қалиев С. Из истории казахской народной педагогики. Алматы."Китап",1992.
20.Жарыкбаев К.Б. Развитие педагогической мысли в дореволюционном Казахстане. Афтореф.дисс.Докт.Пед.Наук.Киев,1982.
21.Жарықбаев К.Б."Состояние и перспективы развития этнопедагогических и этнопсихологических исследований в Казахстане" //Материалы научно-практической конференции "Использование традиций народной педагогики и психологии в учебно-воспитательном процессе".Алматы:"Рауан", 1992.
22.Жұмабаев М. Педагогика.Алматы,"Ана тілі",1992.
23..Жұмабаев М.Шығармалары. Алматы,1989.
24. қазақ халқының тәлім-тәрбие тарихынан./Ред.коллег.С.Калиев(бас ред.) Алматы, 1992.
25.қалиев С. қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы.Алматы."Рауан",1998.
26.қожахметова К.Ж. Халықтық педагогиканы зерттеудің кейбір ғылыми және теориялық мәселелері. Алматы, 1993.
27.Кожахметова К.Ж. Казахская этнопедагогика:методология,теория, практика. Алматы."ғылым",1998.
28.Кенжахметұлы.С. ұлттық әдет- ғұрыптың беймәлім 200 түрі. Көмекші оқу құралы. Алматы" Санат",1998.
29.Лихачев Б.Т.Педагогика . Курс лекций. М.,1998.
30.Мырзахметов М. қазақ қалай орыстандырылды. Алматы. "Атамұра",1993.
31.Омаров Ә. қазақстандағы ағарту ісі және патша өкіметінің отарлық саясаты. Алматы,1997.
32.Остроумов Н.П. Воспоминания о миссионерском отделении при Казанской духовный академии. Казань, 1899.
33.Өзбекұлы С. Арыстары алаштың. Алматы."Жеті жарғы",1998.
34.Радлов В.В. Алтын сандық.//құрастырып, алғы сөзі мен түсініктемелерін жазғандар – С.қасқабасов, К. Ісләмжанұлы.Алматы "Ана тілі", 1993.
1.Аймауытов Ж. Педагогические руководство (учебное пособие), Оренбург. Госиздат,1924.
2.Аймауытұлы Ж. Психология.Алматы, "Рауан" ,1995.
3.Алтынсарин Ы. Таңдамалы педагогикалық мұралары. Алматы, "Рауан",1991.
4.Алтынсарин Ы. Таза бұлақ: Өлеңдер ,әңгімелер , хаттар , очерктер. Алматы, "Жазушы", 1988.
5.Антология педагогической мысли Казахстана /Сост.: К.Б.Жарикбаев, С.К.Калиев.Алматы: Рауан ,1995.
6.Әуезов М.О. Әдебиет тарихы. Алматы."Ана тілі" ,1991.
7. Байтұрсынов А. Ақ жол. Өлеңдер мен тәржімелер, мақалалар мен әдеби зерттеулер.Алматы,"Жалын",1991.
8.Байтұрсынов А.Шығармалары.Алматы."Жазушы",1989.
9.Валиханов ч. Собрание сочинение.Алма-Ата, 1985.
10.Вощинин В. Очерки нового Туркестана. СПб.1914
11.ғаббасов С. Халық педагогикасының негіздері (монография).Алматы: "Әл Фараби",1995.
11.ғабдуллин М. қазақ халқының ауыз әдебиеті. Алматы."Мектеп",1974.
12.Диваев Ә. Тарту.Алматы."Ана тілі" , 1992.
13. Досмұхамедұлы Х.Таңдамалы.Алматы."Ана тілі",1998.
14.Досмұхамедұлы Х. Аламан. /құрастырушылар, алғы сөзін және түсініктемелерін жазғандар ғ.Әнесов, А.Мектепов, Ш.Керімов. Алматы. "Ана тілі",1991.
15.Дулатұлы М. История происхождения казахов и киргизов. Оренбург,1925.
16.Дулатұлы М. Шығармалары. Алматы,"ғылым",1996.
17.Жарықбаев қ.Б., Наурызбаев Ж.қазақтың ұлттық тәлім-тәрбие атауларының түсіндірмелі сөздігі.Алматы."ғылым", 1993.
18.Жарықбаев қ. қалиев С . қазақ тәлім-тәрбиесі. Алматы.Санат,1995.
19.Жарықбаев қ. қалиев С. Из истории казахской народной педагогики. Алматы."Китап",1992.
20.Жарыкбаев К.Б. Развитие педагогической мысли в дореволюционном Казахстане. Афтореф.дисс.Докт.Пед.Наук.Киев,1982.
21.Жарықбаев К.Б."Состояние и перспективы развития этнопедагогических и этнопсихологических исследований в Казахстане" //Материалы научно-практической конференции "Использование традиций народной педагогики и психологии в учебно-воспитательном процессе".Алматы:"Рауан", 1992.
22.Жұмабаев М. Педагогика.Алматы,"Ана тілі",1992.
23..Жұмабаев М.Шығармалары. Алматы,1989.
24. қазақ халқының тәлім-тәрбие тарихынан./Ред.коллег.С.Калиев(бас ред.) Алматы, 1992.
25.қалиев С. қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы.Алматы."Рауан",1998.
26.қожахметова К.Ж. Халықтық педагогиканы зерттеудің кейбір ғылыми және теориялық мәселелері. Алматы, 1993.
27.Кожахметова К.Ж. Казахская этнопедагогика:методология,теория, практика. Алматы."ғылым",1998.
28.Кенжахметұлы.С. ұлттық әдет- ғұрыптың беймәлім 200 түрі. Көмекші оқу құралы. Алматы" Санат",1998.
29.Лихачев Б.Т.Педагогика . Курс лекций. М.,1998.
30.Мырзахметов М. қазақ қалай орыстандырылды. Алматы. "Атамұра",1993.
31.Омаров Ә. қазақстандағы ағарту ісі және патша өкіметінің отарлық саясаты. Алматы,1997.
32.Остроумов Н.П. Воспоминания о миссионерском отделении при Казанской духовный академии. Казань, 1899.
33.Өзбекұлы С. Арыстары алаштың. Алматы."Жеті жарғы",1998.
34.Радлов В.В. Алтын сандық.//құрастырып, алғы сөзі мен түсініктемелерін жазғандар – С.қасқабасов, К. Ісләмжанұлы.Алматы "Ана тілі", 1993.
1867-1868 жылдары патша үкіметі жүргізген реформалардың Қазақстандағы
ұлттық білім беру жүйесі [87 бет]
КІРІСПЕ
Бірінші тарау.
1867-1868 жылдардағы патша үкіметі жүргізген реформалардың Қазақстандағы
ұлттық білім беру жүйесіне әсері
Екінші тарау
ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басындағы қазақстандағы ұлттық білім берудің мазмұны
мен түрі туралы пікірталастар
үшінші тарау
ХХ ғ. басында қазақ этнопедагогикасының ғылым ретінде қалыптасуы.
қорытынды
ПАЙДАЛАНЫЛғАН ӘДЕБИЕТТЕР
Пайдаланылған газеттер мен журналдар
КІРІСПЕ
Тәуелсіздіктің көк туы желбірегелі бері тарих қойнауының талай
қалтарыстары ашылып, халықтың рухани қазынасының пайдаланылмай келген
талай жәдігер мұралары бүгінде кәдеге жарап жатыр. Сондай ұмыт қалған
қазынамыздың бірі - ұлттық білім беру мен тәлім-тәрбие мәселесі. Бүгінгі
таңда ғылымның қай саласына болсын, жаңаша көзқараспен қарайтын уақыт
жетті. Сондай ғылымның бірі - этнопедагогика. Кеңестік идеологияның
ықпалынан шыға алмай, “ революцияға дейін екі-ақ процент қазақ сауатты
болды, мәдениеттен жұрдай , жабайы болдық“- деп өз-өзімізді мүсәпір,
бейшара етіп көрсетіп, "ұлы халықтың" көлеңкесі ретінде сезінуден әлі
күнге дейін арыла алмай отырғанда, қазақ халқына тән ұлттық тәрбие, білім
беру тағылымы мен тәжірибесінің болғанын дәлелдеу тәуелсіздігімізді нығайта
түсетін жағдайдың бірі екені рас. Сталиннің халықтың қаймағын, көш бастар
көсемдерін сылып тастап, иесіз қалған тобырды есінен адастырып, жадын
ұмыттырып, мәңгүрттендіріп жібергенінен қазақ халқы қазіргі кезде де зиян
шегуде. Сондықтанда бұл мәселені тиянақты зерттеудің ұлттық білім беру
жүйесін қайта құру кезеңінде маңызы зор болғандықтан зерттеу объектісіне -
қазақ этнопедагогикасының ғылым ретінде қалыптасу кезеңін алып отырмыз.
Қазақстанның Россияға қосылуы 1731 жылдан басталғанымен, патшалықтың
отарлық саясатының күшейген кезі ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында
болғандықтан қазақ даласы осы кезеңде тарихи оқиғаларға толы болды. Патша
өкіметі қазақ жерін отарлау саясатын жүзеге асырып, әкімшілік басқару
жүйесін енгізіп, қазақ жерінің байлығын өз мақсаттарына пайдалану үшін
жанталасып жатты. Мұжықтарын лек-легімен әкеп төгіп, қазақтың ең шұрайлы
жерлерін тартып алып, өздерін шөлге, құмға, тау-тасқа қарай тықсырды.
Шекараны нығайта түсу үшін бекіністер салды. Патша өкіметі осы
әрекеттерімен ғана шектеліп қалған жоқ, іле-шала жергілікті халықтың
тіліне, діліне, дініне шабуылын күшейтті. Халықты бірден үркітіп жібермеу
үшін " бұл саясатын " аса сақтықпен жүргізді. Патша өкіметі ең бастысы
халықтың ауқатты тобын өз жағына шығарып алуға тырысты. "Болыстарға
тілмаштар даярлау мектебін" ашып, болыстардың, атқамінерлердің балаларын
оқытып, билік сүйгіштерді өзіне жақындатып алды. " Ислам дініне бой ұрады"
деген ниетпен татарларды қазақтарға жолатпауға тырысады.
Патша өкіметі тек орыс мектептерін ғана ашып қойған жоқ, жер-жерлерде
қазақ балаларын шоқындырып, оларға орысша ныспы беру рәсімдерін де жасады.
Бұның бәрі бүгінгі күж ғана тұрғыдан айтылып отырған шындық.
Халықты тарихынан жаңылдыру үшін бірнеше рет жазу графикасы
ауыстырылды. Бұның өзі бүгінге дейін ел тарихын зерттеуге үлкен қол байлау
болып отырғанын жасырып, - жабудың қажеті жоқ.
Патша өкіметінің "жымысқы" саясатының нәтижесінде ашылған "орыс-
қазақ" мектептерінде оқыған қазақ балалары орыстың білімі мен ғылымының
арқасында көкірек көзін ашып, ХХ ғасырдың басында саяси аренаға шықға
бастады. Орыс мектептерінде оқып, орыс қалаларында жоғарғы білім алғанымен
олар өз елінің мүддесін көздеді, ұлттық білім беру жүйесін қалыптастыруға
және ұлттық тәлім-тәрбиенің негізін қалап, ғылымға айналуына көп еңбек
сіңірді. Ел арасынан өздерінің табиғи дарынымен, асқан білімділік
деңгейімен, рухани парасатымен суырылып шыққан азаматтар ұлт болашағы үшін
жан аямай тер төгіп, бостандық пен бақытты өмір жаршыларының тұңғыш
қарлығаштары бола білді. Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейханов, Міржақып
Дулатов, Халел Досмұхамедов, Мұхамеджан Сералин, Барлыбек Сырттанов,
Бақытжан Қаратаев, Жанша Сейдалин, Мұхамеджан Тынышбаев, Жақып Ақбаев,
Дінмұхамед Сұлтанғазин, Ғұмар Қарашев, Отыншы Әлжанов, Райымжан Мәрсеков,
Асылқожа Құрманбаев, Ғабдулғазиз Мұсағалиев... бұл тізімді осылай жалғастыра
беруге болады.
Шын мәнінде, олар ғұмыр кешкен ХХ ғасырдың басы өздерінің ойлау,
болжау қасиеттері айрықша, энциклопедиялық білім, талғам-танымдары жан-
жақты көзі ашық алыптарды дүниеге келтірген дүбірлі заман еді.
Бірақ көп жылдар бойы Кеңес өкіметі жүргізген озбырлықпен қырып-
жоюға, тарихты өрескел бұрмалауға негізделген саясаттың тікелей салдарынан
халқымыздың сана-сезімі өлшеусіз де орны толмас жұтаңдыққа ұшырап, оның
интеллектуалды ауқымының қарыштап дамуына үлкен нұқсан келді. Соның тікелей
кесірінен қазан төңкерісіне дейінгі жалпы адамзат өркениетінің төрінен
орын алған ірі тұлғаларымызға "байшыл", "кертартпа", "діншілдер" деген,
жалған саяси айдарлар тағылды. Олардың бай мұраларын зерттеуге тыйым
салынды. Партиялық талап, марксистік-лениндік идеология қазақ халқының
дарынды дара перзенттерінің бостандық пен ұлт тәуелсіздігі үшін аянбай тер
төккен, қабырғалары қайысқан ерекше еңбектерін большевиктік көзқараспен
біржақты бағалап, оларды мемлекетке "қажетсіз" санап, жетпіс жылдан астам
жарыққа шығармады. Кейінгі кезде бұл мәселе біршама толық зерттеле бастады
1.
Коммунистік—тоталитарлық жүйе заманында жарық көрген әдебиеттерде
көптеген ірі қайраткерлеріміз нақақтан қараланды, тіпті олардың есімдерін
атауға тыйым салынды. Көп жағдайда бүкіл ХҮІІ-ХІХ ғасырлардың шеңбері
тек қана Шоқан, Ыбырай, Абаймен шектеліп, олардың өзінің мәдени дүниеге
келуі " Ұлы орыс мәдениетінің жемісі" деп насихатталды. Соның нәтижесінде
үш ғасыр аралықта небір ұлы ойшылдар мен дарынды перзенттерді дүниеге
келтірген қазақ даласы небәрі үш-ақ қайраткерді шығарған деп үлкен бір
халық тарихы бұрмаланды. Адам баласы әу бастан өз ұрпағын өмірге, еңбекке
икемдеп, тәрбиелеп келгені көпке аян. Бүгінгі қалыптасқан белгілі ғылыми
теориялық заңдары бар педогогика ғылымы өмірге келгенше де адамзат ұрпақ
тәрбие ісімен айналысып бақты. Оның қағазға жазылып түспеген, бірақ халық
жадында мәңгі сақталып, ұрпақтан-ұрпаққа ғасырлар бойы ауызша нақыл-ақыл,
өсиет-өнеге, қағида-ереже болып тарап келген білім - білік, тәлім- тәрбие
беру тәжірибесі- халықтық педагогика деп аталады. Халықтық педагогика-
белгілі бір табиғи ортаға негізделген өмір сүру салтына байланысты
қалыптасқан салт-дәстүр, жол-жора, ырымдар, тағам дайындау мен қонақ күтуге
дейінгі рәсімдері, ауыз әдебиеті үлгілері, ұлттық өнер түрлері , спорт
ойындары, отбасылық тәрбиеден басталып, ауыл-аймақ, ел-жұрт, ру-тайпа,
қала берді бүкіл халықтық қарым-қатынастан берік орын алған тәлім-
тәрбиенің барлық түрі, адам мінезін, іс-әрекетін қалыптастырудың белгілі
нормасы болып табылады.
Қоғамның даму сатысының өзгеруіне байланысты халықтық педагогика
жүйелене келе ғылым саласы этнопедагогикаға айналды. Олай болса, халық
педагогикасы қоғам дамуының (алғашқы қауымдық қоғамнан бастап) белгілі
сатыларынан өтіп, ғылыми педагогикалық дәрежеге жеткенше ұрпақ тәрбиесінің
бастау бұлағы, педагогиканың құралы болып, тәрбие жүйесінің қызметін
атқарып келді. Яғни, осыдан келіп ғылыми педагогика мен халықтық
педагогиканың тәрбие тәсілдеріндегі сабақтастығы, принциптік - идеялық
үндестігі туындайды. Бүгінгі әлемдік аренаға шыққан ғылыми – педагогика
халықтық педагогикадан бастау алып, оны ғылыми теориялар мен қағидалар
тұрғысынан жан-жақты зерттеп, толықтырып, өз қажетіне жаратады. Осы
қажеттіліктен келіп, халықтың эмпирикалық тәжірибесіне негізделген ұрпақ
тәрбиелеу тағылымдары –халықтық педагогиканы ой елегінен өткізіп зерттеп,
тәрбие мен оқу ісінің өзекті құралы етудің жолдарын және шығу, даму
кезеңдерінің өзіндік ерекшеліктерін, басқа ғылымдармен байланысын
зерттейтін педагогиканың ғылыми бір саласы этнопедагогика қалыптасады.
Қазақ этнопедагогикасының қалыптасуы Қазақстандағы ұлттық білім беру
жүйесінің қалыптасуымен тығыз байланысты. Этнопедагогика ғылымы орыс, батыс
елдерінде ХУІІ- ХУІІІ ғасырлардан бастап қолға алынған болса, қазақ
этнопедагогикасының , ғылым ретінде қалыптасу тарихы соңғы жылдары ғана
зерттеле бастады1.
Сондықтан да диссертацияның негізгі мақсаты:
□ Қазақ этнопедагогикасының пайда болуына әсер еткен Қазақстандағы ұлттық
білім беру жүйесінің қалыптасуы тарихының "кейбір ақтаңдақ" тұстарын
ашу;
□ Қазақтың ұлттық білім беру жүйесін ұйымдастырушылар мен ұлттық тәрбие
мәселесінің теориялық негізін қалаған Ахмет Байтұрсынов, Әлихан
Бөкейханов, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов, Халел
Досмұхаметовтердің этнопедагогикалық еңбектерін талдап, олардың осы
саланың негізін қалаушылар екенін дәлелдеу.
Ол үшін біз мынадай мәселелерді шешуіміз қажет деп есептейміз:
□ Қазақстандағы ұлттық білім беру жүйесінің қалыптасу кезеңдерін анықтау;
□ Әрбір кезеңнің өзіне тән ерекшеліктерін көрсету;
□ Қазақстандағы ұлттық білім беру жүйесіне байланысты қалыптасқан сол
кезеңдегі ой-пікірлерді зерттеу;
□ Қазақ этнопедагогика ғылымының қалыптасқан кезеңін анықтау және оның
ғылым ретінде қалыптасуын дәлелдеу.
Зерттеу жұмысындағы жаңалықтар мына мәселелерден көрінеді:
□ Революцияға дейінгі Қазақстандағы оқу ағарту ісінің қалыптасу
кезеңдерін көрсету;
□ Оқу ісі және оқу ісінің мазмұнына байланысты Қазақстанда қалыптасқан
бағыттарды көрсету;
□ Әр түрлі бағыттардың өзара күресінің нәтижесінде этнопедагогика
ғылымының қалыптасқанын дәлелдеу.
Жұмыстың методологиялық және теориялық негізі. Зерттеудің методологиялық
және теориялық негізіне этнопедагогика және халықтық педагогика ғылымдарын
зерттеушілердің еңбектері мен мақалалары пайдаланылды.
Теориялық және тәжірибелік құндылығы. Зерттеу жұмысының материалдарын
орта және жоғары оқу орындарында этнопедагогика пәнін оқып үйрену
барысында пайдалануға болады.
Еңбектің апробациясы. Диссертациялық жұмыстың тақырыбы бойынша
"Қазақтың алғашқы меценаттары" (" Қазақ әдебиеті", 1999 ж, 28 мамыр),
" Қазақ" газеті және білім беру ісі ("Қазақ тарихы", 1999 ж. N5 ) ,
"Қазақ этнопедагогикасының ғылым ретінде қалыптасуы" (ҚазМУ,Этнопсихология
және этнопедагогика, ғылыми жинақ,2001), "Қазақ ұлттық педагогикасының
тәлім-тәрбиелік мәні" (ҚазМУ хабаршысы 2002ж.) , "Ресейдің отарлық
саясатының Қазақстандағы білім беру жүйесіне әсері" (ҚазМУ, Этнопсихология
және этнопедагогика, ғылыми жинақ , 2003ж) атты мақалалар жарық көрді.
Жұмыстың құрылысы. Жұмыс кіріспеден, тақырыпқа негізделген үш бөлімнен,
қорытындыдан, және пайдаланылған әдебиеттер мен библиографиялық
көрсеткіштен тұрады.
Бірінші тарауда Ресейдің Қазақстанды толық жаулап алғаннан кейін
жүргізген реформаларынан соңғы қазақ даласындағы оқу-ағарту ісінің
дамуындағы өзгерістер мен олардың себеп-салдары қарастырылған.
Екінші тарауда Қазақстандағы оқу-ағарту ісінің даму бағыттары,
олардың мазмұны ашып көрсетілген.
Үшінші тарауда ұлттық рухы оянған қазақ зиялы қауымының тәуелсіз
білім беру жүйесін құру үшін күресі нәтижесінде этнопедагогика ғылымын
қалыптастырғаны, А.Байтұрсыновтың, М.Дулатовтың, Ж.Аймауытовтың,
М.Жұмабаевтың, Х.Досмұхамедовтың ұлттық тәлім-тәрбие ғылымына қосқан
үлестерін ғылыми тұрғыдан сараладық.
Қорытындыда жұмыстың негізгі қол жеткен қағидалары, олардың қазіргі
кездегі маңызы атап өтіледі.
Бірінші тарау.
1867-1868 жылдардағы патша үкіметі жүргізген реформалардың Қазақстандағы
ұлттық білім беру жүйесіне әсері
Ресейдің 1854-1856 жж. қырым соғысында ойсырай жеңілуі крепостниктік
правоның жойылуына және елдегі буржуазиялық қатынастардың кең қанат жаюына
әсер етті. 1864-1880 жылдар аралығында жүргізілген буржуазиялық қайта
құрулар білім беру жүйесін де қамтыды. Білім беру жүйесіндегі өзгерістер
Ресейдің отарлық саясатындағы жаңа кезең- Орта Азияны жаулап алуымен және
Қазақстанның толық орыс боданына айналуымен тұспа-тұс келді.
1867-1868 жж. әкімшілік реформа бойынша " Қазақстан толық Ресей
қармағындағы аумақ және барлық жер патша жері" деп жарияланды. Жаңа
әкімшілік жүйенің енгізілуі жергілікті кадр дайындау мәселесін де күн
тәртібіне сүйреп шығарды.
Сондықтан да олар отар елдерде белгілі бір мақсатқа негізделген
білім беру жүйесін құруды қолға ала бастады. Мектеп ашу арқылы бодан
елдеріне өз идеологиясын сіңіру, насихаттау өркениетті әр елдің міндеті
болса керек. Одан Ресей империясының да қалыспағаны байқалады. Мектеп
ашу, оқыту арқылы олар өз ықпалын күшейтіп, отар елдерді уысында ұстау
ниетін баса көздегені сөзсіз.
Алайда, Орта Азия мен Қазақстанды мекендеген халықтардың ерте
заманнан келе жатқан дәстүрлі оқу жүйесін мектеп және медреселер
құрағаны баршамызға мәлім. Бұл жүйе өзінің мазмұны жағынан мұсылман
дініне негізделді. Араб және парсы тілдеріндегі діни пәндер үстем болған
мектеп – мед
ресе жүйесі жергілікті халықтар арасындағы діни – рухани тұтастықты
сақтап, оны ары қарай нығайтатын бірден-бір күшті құралға айналды.
Кеңес өкіметі тұсында жазылған әдебиеттерде дәстүрлі оқу
орындарының көлеңкелі жақтарын әсірелей суреттеу басым болды, олар тек
діни фанатизмді насихаттап, кертартпа ескішілдікті тарататын орындар болып
есептелінді.
Шындығында, мұсылман мектептері мазмұны мен оқыту тәсілдерінің
бірыңғай болуына қарамастан жергілікті түркі халықтарын діни-рухани
негізде біріктіретін күшті рухани ұя болғанына баса назар аудару қажет.
Осы бір күрделі тарихи жағдайда мұсылмандық фактордың отаршылық жүйеге
қарсы құдіретті күш екенін түсінген патша өкіметі мектеп-медреселерді
құрту мақсатында нақты шаралар қолданады. Мысалы, осы өлкені зерттеп,
барлау жұмыстарын жүргізген өлкетанушылар: "біз, әсіресе, жергілікті ру-
тайпалар мен ұлттардың ислам негізінде бірігіп, іс-әрекет жасауынан
сақтануымыз керек",- деген зымиян пікір білдірген. Сондықтан, мектеп-
медреселерге қарсы күрес түрлі айла - тәсіл арқылы жүргізіледі. Бұларды тек
фанатизм, қараңғылық ордасы етіп көрсетіп, осы тұрғыда насихат жүргізу
қолға алынады. Оларды үкімет тарапынан қаржыландырмау, қолдамау, қайта
олардың бастан кешіп отырған обьективтік дағдарысын одан әрі тереңдетіп,
ақыры мүлде жойылуын тездету көзделеді. Мектеп не медресе ашу үшін арнайы
кеңселерден міндетті түрде рұқсат қағазын алу сияқты басы артық шаралар
ойластырылады.Мәселен,1895 жылы 17 шілдеде қабылданған ережеде Түркістан
өлкесінде медресе ашу үшін өз қаражаттарымен міндетті түрде орыс тілі
оқытылса ғана рұқсат етіледі делінген".1 .Осындай кедергілер жасалса,
діннің әлсіреп, үкіметтік оқу орындарының беделінің өсетінін түсінген.
Патша өкіметінің бұл ойының жүзеге асқанына қазір бәріміз куәгерміз.
Қазақ даласында мұсылман дінінің нашар таралуы және аумақтардың Ресей
қоластына әр түрлі кезеңде өтуі білім беру жүйесіне де әсер етті. Ресейге
ертерек қосылған аумақтарда оқу ұяларын ашу мәселесі жергілікті жерлерде
орыстардың ықпалымен көтерілген сияқты. Оған Жәңгір Бөкеевтің 1841 жылы
Ордада мектеп ашуы, Құнанбай Өскенбайұлының 1845 жылдың 3 қаңтарында
Шекара басқармасынан мектеп ашуды сұрап,арыздануы Уәлихан Шыңғысұлының сол
жылы осы мәселемен өз болыстарын нұсқап жазған хаттары, Шорман Мұсасының
1853 жылы "Қазақ балаларын Ресейдің кез - келген қаласындағы оқу
орындарына түсуге рұқсат беру" жөніндегі өтініші дәлел.
Қазақ жерінде өз қаражатына алғаш рет мектеп ашқан әйгілі Жәңгір хан
екенін жоғарыда баяндадық. Мектеп өз шәкірттеріне есігін 1841 жылдың 6
желтоқсанында ашқан екен. Ол қазақ жастарын Орынбор кадет корпусы мен
Ресейдің басқа да қалаларындағы оқу орындарына түсуге даярлап отырған. Әу
баста мектеп ашуға күш салғанда Жәңгірдің өзі де осындай мақсатты көздеген.
Оқу орыс тілінде жүргізілген. Бұған негізгі себеп – Жәңгір ханның
орысшылдығы, жастайынан Астрахан губернаторы Андреевскийдің қол астында
тәрбиеленгендігі әсер етсе керек.1 Жәңгір өлгенге дейін, тіпті одан кейін
де үш жыл бойы мектептің бар шығыны ханның өз қаржысы есебінен өтеліп
тұрыпты да, ол тек 1848 жылы ғана Халық ағарту министрлігінің қарамағына
көшіріліпті.
Әрине, Ішкі Ордада мектеп ашуға патша әкімшілігі тек Жәңгір ханның
көңілін қимағандықтан ғана рұқсат етті десек, қателескен болар едік. Мұның
астарында қазақ жастары арасынан патшаға адал қызмет ететін сенімді
шенеуніктер даярлап, солар арқылы елді ішке тарту, халықты біртіндеп, айла-
шарғымен білтелеп отарлау сияқты зымиян саясат жатқаны айқын. Сонымен
бірге патша өкіметі Бөкей ордасында мектеп ашу арқылы татарлардың
қазақтарға тигізіп отырған ықпалын тежеп, бәсеңдету мақсатын да көздеген
болуы ықтимал. Олай дейтініміз, Жәңгір ханның әйелін сағалаған татарлар ол
тұста Ордаға көптеп келе бастаған. Осыдан келіп олар қазақтарды орысқа
қарсы азғыруы мүмкін-ау деген күдік туып, мұның өзі патша әкімшілігін
едәуір алаңдатқан сияқты. Содан болса керек, патша әкімшілігі Орда
мектебін көзден таса қылмай қадағалап отырған. Мектептің оқу базасының
нығаюына мұның пайдасы да тиген сияқты. Татар, башқұрт, қазақ
мектептерінің инспекторы В.В.Катаринский мектепте оқулықтар мен оқу
құралдары жеткілікті екенін, шәкірттер Ушинскийдің, Паульсеннің
оқулықтарын, Ресейдің географиялық картасын пайдаланып жүргенін айта келіп,
былай деп жазады: "Жоғарғы бөлімнің шәкірттері 4 жыл оқығаннан кейін
Паульсеннің кітабындағы мақалаларды әжептәуір жақсы оқыды, оқығандарын өз
сөздерімен айтып шығып, оны қазақшаға аударып бере алды және сол
аударғандарын әріптермен таңбалап жазып шықты"...1
1850 жылы Орынбордағы Шекара комиссиясы жанынан қазақ жастары
арасынан тілмаштар, іс жүргізушілер даярлайтын қазақ тіліндегі екінші
мектеп ашылғанға дейінгі тоғыз жыл ішінде Жәңгір мектебі қазақ даласына
білім сәулесін түнектегі жалғыз шамдай жеке-дара шашып келген. Әрине, оның
жарығы білімге сусап отырған қалың көпке түгел түсті дей алмаймыз. Бірақ
мектеп ұжымының осы жылдарда жастарды өнер-білімге баулуда, олардың
көкірек көзін ашуда тындырған игілікті істері, жинақтаған тәжірибесі
кейінірек ашылған оқу орындарының қай- қайсысына да мықты таяныш, үлкен
тірек болғаны анық. Мектептің алғашқы оқытушылары Әминов пен К.Ольдекон
болған. Мектепті үздік бітірген 8 бала 1845 жылы Орынбордағы Неплюев,
кадет корпусына оқуға түсіп білім алды.
Патша 1844 жылдың 14 маусымында Орынбор шекара комитеті жанынан
қазақ балаларына әртүрлі бағытта білім беретін мектеп ашу жөнінде ереже
жариялайды. Осы ереженің негізінде алғашқы мектеп Орынборда 1850 жылы
ашылыпты. Бұл мектептердің мақсаты "аға сұлтандар хат-шотын жүргізетін және
тек қазақтардан ғана қойылатын болыстар тілмашын дайындау" болған. Тұңғыш
мектепті 1857 жылы Ыбырай Алтынсарин бастаған 23 оқушы бітіріп шығады.
1860 жылы Орынборда қалалық қазақ мектебі ашылуы тиісті болады да,
соның алғашқы меңгерушілік және мұғалімдік міндетін Ыбырайға жүктеу үшін
оны шекара басқармасына уақытша тілмаштық қызметке тағайындайды.
Бұл кезең орыстың білім беру жүйесін Қазақстанға таратудың бірінші
кезеңі, яғни-үгіт насихат кезеңі болатын.
Екінші кезеңнің басталуына 1861 ж. Ресейдегі басыбайлылық құқықтың
жойылуы, буржуазиялық қайта-құрулар және Қазақстанның Ресейге толық
қосылып, оның экономикасының бір бөлігіне айнала бастауы себеп болды.
1865 жылы 5 шілдеде қол қойылған Екінші Александр патшаның арнайы
рескрипті екінші кезеңнің басталуының заңдық негізі болды. Бұл құжатта екі
нәрсеге айрықша көңіл бөлінді: 1.қазақтардың бәрін бірыңғай билеп төстеудің
жаңа ережесі, яғни 1867-1868 ж. әкімшілік реформаны дайындап жүзеге асыру.
2. Орыстандыру және біртіндеп православие дініне енгізу шараларын жүргізу.
Империя көп тілді бұратана халықтарды түгелдей шоқындырып, орыстармен
кіріктіріп (слияния) жіберу мәселесіне шешуші мән беріп, яғни оларды тілі
мен дінінен ажырату арқылы орыстандыру саясатын ұстанды. Осы мақсат
тұрғысынан келіп 1869 жылы Мәскеуде арнайы түрде миссионерлік қоғам
ұйымдастырылып, оған осы саяси идеологиялық мәселені жүзеге асыру міндеті
жүктелді. Әрине, патша үкіметі көп тілді халықтарды орыс халқымен
кіріктіріп жіберу үрдісін күшпен ассимиляциялау арқылы жүргізуге бағдар
алғанда, бұл істегі ең шешуші әрі ең әсері мол күш деп отарлаудың ең сыннан
өткен сенімді тәсілі- қоныс аударушы переселендерге көп үміт артылды. Осы
мақсатта 1868 жылы "Переселенческий комитет" құрылып, қызу іске кірісуі
миссионерлік әрекетті қатты жандандырды. Мұндай әкімшілік АҚШ-та 1824 жылы
" Бюро Дело Инородцев" деп аталған еді.
Орыстандыру саясатын аталмыш комитетпен бірлесе жүргізу қажеттігі
анықталып, бұл іспен тікелей айналысатын арнайы құрылған "Обрусительная
палатаға " тапсырылды.
Ресей империясының бұратана халықтарды отарлаудағы ең сенімді әрі
нәтижелі әдісі — водворения, яғни, орыс мұжықтарын бұратана халықпен
араластыра қоныстандыру тәсілі еді.Қоныстанушылардың санын жыл өткен сайын
көбейтіп отырудың саяси астарын жақсы ұғынғандықтан бұл мәселеге шешуші мән
берілді. Шоқындыру, орыстандыру мәселесі де осы әдіс арқылы жүргізіліп
келді.1 Бұл саяси әрекетті қазақ жеріндегі генерал—губернаторлардың бәрі де
жергілікті жердің тарихи ерекшелігіне сүйене отырып аспай-саспай әрі өте
сақтықпен біртіндеп сыналап ендіру арқылы жүргізуді көздеді.
Бір ескерер жәйт "слияние нации и народности" деген терминдік мәні
бар ұғымның о баста миссионерлердің еңбектерінде қолданыс табуы ойға
қалдырады. Жеке басқа табыну, тоқырау жылдарында осы термин сөздер кеңестік
баспасөз бен ақпарат құралдарында да тілден түспейтін.Бірақ бұл сөздің
мағынасы мен мақсаты терең талданып ғылыми тұрғыдан зерттелмей келді.
Жоғарыда айтылып өткен мәселені жүзеге асырудың бір саласы ретінде
Ресей империясының Ағарту министрлігі тарапынан шет аймақтардағы бұратана
халықтар арасында ашылған негізінен миссионерлік мүддені көздейтін аралас
мектептерге де ерекше мән берілді. Мұны тіпті революцияға дейінгі
отарланған өлкелерде ашылған аралас мектептер тарихына көз жүгіртсек те
анық байқауға болады .
Үстем билік отарланған халықтарды орыстандырудың шешуші кілті,
нәтижелі құралы – аралас мектептер мен әртүрлі саяси--әлеуметтік
жағдайларға орай ашылған кейбір кәсіптік оқу орындары болуы керек деп
түйді. Осы себепті патша үкіметі орыс емес халықтар үшін мектептер
ашқанда, оларды сауаттандырып, ғылым—білімге тарту үшін емес, керісінше
өздерінің күнделікті саяси ---әлеуметтік мұқтажына қызмет ететін төменгі
дәрежелі қызметкерлер даярлау мақсатын көздеген. Бірақ осы іспеттес шет
аймақтарда ашылған мектеп атаулының бәрі де миссионерлік мақсатты мықтап
ұстағанын өте құпия деген белгі соғылған Ағарту министрлігінің арнаулы
инструкциясында да аталып өткен. Онда: "...народное образование на окраинах
русской державы есть своего рода духовная война, воющие стороны никогда
не разглашают своих планов",- деп жазылып, өздері ерте бастан - ақ алдын
ала ойластырылған әрі өте сақтықпен жүргізіп келген ағарту жұмысындағы
миссионерлік саясатын шама келгенше бұратана халықтардың алдыңғы қатарлы
зиялы өкілдеріне сездірмеуге тырысқан. Мектеп арқылы жіңішкелеп өткізілетін
миссионерлік әрекеттеріне алдамшы жамылғы бүркемелеп, елеусіз түрде
біртіндеп сіңіруге ұмтылған мақсатының мән—мағынасын осы құпия нұсқау
әйгілеп тұр .
Қазақстанда халыққа білім берудің басты бағыттары 1867 ж. "Орал,
Семей, Торғай, Ақмола және Сырдария, Жетісу облыстарын басқару туралы
"уақытша ережелерде" анықталды. Ағарту ісінің дамуына қазақтарға өз
еріктерімен қаржы жинау хұқы берілді.
Ал мұсылман дін өкілдеріне қазақ ауылдарында мешіттердің жанынан
мектептер ашу үшін уездік басқармадан ерекше рұқсат алуы қажет болды. Ал
осы молдалардың өтінішімен ашылған мектептердің негізгі шығынын өтейтін де
қазақ шаруалары еді. Қазақ шаруаларына шамалы ғана ақы төлеп, казак
станицаларындағы, орыс қыстақтарындағы мектептерге балаларын оқуға беруге
рұқсат етілді. Алайда қазақ жастарын орыс мектептерінде оқытуда патша
үкіметінің мақсаты тек балалардың сауатын ашу емес, сонымен қатар
отаршылдық пиғылын іске асыру болды.
Мектеп, медреселерде қазақ жастарының білім алуына мейлінше
қарсылық жасалуы патша үкіметінің Орта Азия мен Қазақстанда ислам дінінің
таралуына қарсылығының бір көрінісі еді. Орынбор губернаторы
Крыжановскийдің 1867 жылғы "Ресейдің шығыс бөлігінде мұсылмандықпен күресу
жөніндегі шаралары" да исламдық мектептерге шек қоюға бағытталған арнайы
әкімшілік тықсыру болатын. 1879 жылы желтоқсанның 11-күні сол Крыжановский
халық ағарту министріне жолдаған хатында Орал, Торғай облыстарында
сауаттылық дәрежесін көтеру мәселесін айта келе, қазақ мектептері үшін
арнайы оқытушылар даярлайтын оқу орындарын ашу оны бітіргендерді ауылдық
старшын, болыстық іс жүргізуші, тіпті молда қызметтеріне тағайындау
мәселелері ұсынылған еді. Тұңғыш қазақ мұғалімдер даярланатын оқу орны
1883 жылы Орынбор губерниясының Орск қаласында ашылды. Осы кезде Торғай
облысы мектептерінің инспекторы қызметіне ағартушы Ыбырай Алтынсарыұлы
тағайындалды. Бұл маңызды істі шешуді тездетті.
ХІХ ғасырдың аяғында қазақстанда ағарту ісінің төмендегідей жүйесі
қалыптасты: бастауыш оқу орындары, приход мектептері кластары,
толықтырылмаған гимназиялар, орыс-қазақ аралас мектептер, ауылдық және
сауаттылықтың негізіне үйрететін мектептер. Орта оқу орындары, реальдық
училищелер, қыздар мен ер балалар гимназиялары. Сонымен қатар мұғалімдер
семинариялары да орта буындағы оқу орындарында теңестірілді. Арнайы маман
даярлайтын оқу орындары: қазақтың мұғалім даярлайтын мектептері,
ауылшаруашылық, малдәрігерлік, Торғайдағы қолөнершілік мектептері, Оралдағы
қолөнер кәсіпшілігіне шәкірттер даярлайтын арнайы мектеп, Омбыдағы
механикалық-техникалық училище, Атыраудағы теңізге жүзу ісін меңгеретін
мектеп т.б. әр түрлі материалдық жабдығы бар оқу орындары болды. Оқу
ісінің ұйымдастырылу сапасына қарай 1872 жылы Омбыда, 1879 жылы Ташкентте
ашылған мұғалімдер институты да Ресейдегі орта оқу орындарына жатқызылды.
ХІХ ғасырдың соңына қарай өлкеде екі сегіз класты ер балалар
гимназиясы, екі жеті класты қыздар гимназиясы, Верный қаласында сегіз
класты Әскери гимназия, Оралда реальдық училищенің 6,7 және 8 класты ер
балалар гимназиясы, Семейде төрт класты ерлер, 5 класты қыздар гимназиясы
ашылды. Сонымен қатар қазақстанда шіркеу приход мектептері, жексенбілік
сауат ашатын мектептер де болды. Бұған сондай-ақ білім беруде қалыптасқан
оқу орындарының қатарына мұсылман мектебі мен медреселерін де жатқызған
жөн.
Патша өкіметінің кедергі жасауына қарамастан, мұсылмандық
мектептер мен медреселер жастардың сауатын ашуға, инабаттылыққа баулуда
белгілі рөл атқарғаны белгілі. Пантюркизм мен панисламизмнің орын тебуіне
қарсы күрес дегенді желеу еткен облыстың генерал-губернаторлары осы
мұсылман дінімен байланысты оқу орындарының, оқытушыларын әрдайым қуғындап,
әкімшілік шаралармен қыспаққа алып отырды. 1870 жылы наурыз айының 26-сында
қабылданған үкіметтің "бұратана" халықтар арасында сауаттылықты ашу туралы
арнайы ережесінде мешіттердің жанында ашылған мектептерде орыс тілін оқыту
міндетті деп танылды.
Шын мәнінде мұсылмандық, әрине, діни мазмұндағы оқу орындарында
таза діни сарындағы пәндер мен қатар оқушылардың жалпы танымын кеңейтетін,
ойлау қабілетін тереңдететін арнайы азаматтық пәндер де оқытылатын. Әрине,
оқу бағдарламаларының бір жүйеге келмеуі, мұғалімдерінің құрамының біршама
әлсіздігі, ауыл мектептерінің қалалық орталықтардан алшақ жатуы діни
мектептерде білім беру ісіне нұқсан келтірді. 8 бен 20 жастың арасын
қамтыған балалар тәлім-тәрбие, білім алатын мектеп уезд орталықтарының
маңайында орналасқан барлық дерлік ауылдарда ұйымдастырылатын. Көшпенді
өмір жағдайында үзбей оқып, сауаттылық көтерудің өзі қиын еді. Кейбір
мектептерде тұрақты оқи алмай, тиіп-қашып сауатын ашып жүргендердің ішінде
тіпті жасы 40-тан асып кеткен ересек адамдар да кездесетін.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында қалыптасқан мектептерде білім беру
жүйесі (кейбір өзіндік ерекшеліктеріне қарамай) жалпы ресейлік ағарту -
ісіне мейлінше жақын еді және әр түрлі нұсқаулар арқылы үкімет империяның
орталық аудандарындағы білім беруді ұлттық аймақтарға таратуға әрдайым
мүдделі болды. Торғай және Орал облыстарындағы қазақ және басқа тілдерде
білім беретін оқу орындары Орынбор оқу округіне бағындырылды. Ақмола және
Семей облыстарындағы оқу орындары Батыс сібір оқу округіне қарады. Әр түрлі
сипаттағы оқу орындарындағы өзгерістерді ретке келтіріп отыру кеңсесі
Томскі қаласындағы чиновниктерге бағындырылды. Сырдария және Жетісу
облыстарындағы оқу орындарының қызметін қадағалау Түркістан генерал-
губернаторлығына тапсырылды. Шыңжаңнан Жетісуға ойысқан ұйғырлар мен
дүнгендер санының біртіндеп өсуі, Оңтүстік қазақстан өңірінде басқа
аудандармен салыстырғанда қазақтардың басымдылығы "орыс-түземдік"
мектептердің көбірек ашылуына әсер етті. Осыған байланысты өзіндік
ерекшеліктері бар әр түрлі буындағы мектептерде оқу ісін жолға қоюдың
барысында қазақ жастарының араб таңбаларымен сауаттылығын ашуды дамытудың
қажет екенін көрсетті. Патшаның отаршыл әкімдері қазақ даласында ашылған
оқытушылар семинариясы мен орыс—түземдік мектеп дейтін аралас мектептер
атаулының бәрін де шамаға қарай миссионерлік ағартушылық мақсатта ұстап
отырған. Ал Ресей патшалығына қазақтардан кейін қосылған бүкіл Орта Азия
халықтары арасында ашылған аралас мектептердің бәрі де осы инструкция
талабы тұрғысынан қызмет атқарғанын : "...в Туркестанском крае был намерен
держаться обрусительной политики при посредстве русской школы",-1 деп атап
көрсетілуінде де мәселенің саяси төркіні қаншалықты тереңдеп жатқанын
жасырмайды, ашығына кетіп отыр . Өйткені бұл мәселе мемлекеттік саясат
деңгейінде қойылуы себепті, Түркістан өлкесінің алғашқы генерал—губернаторы
фон Кауфманның 1880 жылы 8 қараша күні Халық Ағарту министріне жолдаған
хатында қазақтарды ислам дінін терең қабылдаған көрші халықтардан бөлек
ұстай отырып , орыс жазуы негізінде оқытылатын мектеп арқылы тезірек
ассимиляциялау міндетін алға қояды. Оның осы тілегі көп ұзамай—ақ 1881 жылы
28 қаңтарда патша тарапынан нақтылы қолдау тауып бекітіледі де .
Патша үкіметі жалпы отарланған бұратана халықтарды, оның ішінде
елін біртіндеп, асықпай сақтықпен шоқындыру арқылы орыстандыру жолындағы ең
басты тәсілдерінің бірі – қазақ халқының ғасырлар бойы қолданып келе жатқан
араб графикасы негізіндегі жазуын қолданудан шығару болатын—ды .
Күнделікті тұрмыста ғасырлар бойы қолданылып келе жатқан арабша
жазуын кириллицамен алмастыруда—бүкіл халықтың келер ұрпағын ата—баба
салтынан, ұғым –нанымнан, тарихи естегі дәстүрлік жалғастығынан үзіп,
рухани жағынан қалай илесең солай қарай жығыла беретін көнбіс құлға
айналдыру мақсаты жатты.
қазақ тіліндегі қазіргі басылымдар мен мектеп пен жоғары оқу
орындарының оқулықтарының бәрінде де қазақтар үшін орыс графикасының
негізіндегі алфавитті алғаш рет жасаған Ыбырай Алтынсарин деген ғылыми
негізі жоқ және де сол кездегі арнайы түрде жүргізіліп отырған миссионерлік
ресми саясаттан тыс, сол құбылыстармен байланыссыз алынған қасаң ұғым
қалыптасып отыр.
Орынборда Ағарту министрі граф Толстой қазақтар үшін арабша жазуды
орыс графикасына көшіру үшін арнайы мәжіліс шақырып , нақтылы нұсқауларда
берді. Семей генерал - губернаторының 1878 жылы 26 қыркүйектегі құпия
деген белгі соғылған Батыс— Сібір генерал—губернаторына жазған N 9623 -
қатынас қағазында : "...Во всех случаях когда приходится обьявлять киргизам
распоряжения правительственных мест на киргизком языке, употребляется
русский алфавит. Обучение изложению киргизской речи этим же алфавитом
вводится, на точном основании предложения Вашего Высокопревосходительства
от 4 мая за N 26, в киргизских интернатах.
Будет время, когда русский алфавит в степи возьмет верх над
арабским", - деп жазуына қарағанда, мәселенің түп төркіні граф Толстой
ағарту саласында мемлекеттік миссионерлік саясатты жүргізуші қайраткер
ретінде берген нұсқаудың сарыны анық аңғарылып тұр деуге келеді.
1876 жылы патша ағзамның өзі қазақтар ғасырлар бойы қолданып келе
жатқан арабша жазуды орыс жазуына ауыстыру туралы жарлыққа қол қойды. Дәл
осы жылы граф Толстой Ыбырай Алтынсаринге орыс алфавитін ешқандай
өзгеріссіз сол қалпында қазақ жазуына қолдану жайында кеңесіп, нұсқау
берген . Осы мәселе жайында Ы. Алтынсарин " қазақтың облыстық мектептері
туралы записка " деген еңбегінде: "...1876 жылы граф Толстой Орынбор қаласына
келген кезде... ең алдымен талқыға салынған мәселе – қазақ арасына орысша хат
таныту жолдары және бұл үшін қазақ тіліне орыс алфавитін қолдануға
болатын—болмайтыны туралы мәселе қойылған еді. Бұл мәслихаттарға Орынбор
өлкесінің бұрынғы генерал-губернаторы генерал адъютант Крижановский,
Орынбор оқу округінің попечителі Лавровский, қазандағы оқытушылар
семинариясының директоры Ильминский және Торғай, Орал облыстарының
губернаторлары қатынасты, бұлардың бәрі де орыс алфавитін қазақ тіліне
қолдануға әбден болады деген қорытындыға келген еді",- 1 деп жазуы арқылы-
ақ жергілікті отаршыл хакімдердің бәрі бас қосып, қазақтар қолданып
келген араб жазуының орнына орыс жазуын қолдану туралы көптен бері алдын
ала ойластырылып келе жатқан саяси мақсаттың ең буынды тұсын толық түрде
ашып беріп отыр. Ÿғни патшаның өзі қол қойып, жарлық берген жылы-ақ оның
қазақ даласындағы билеушілері мен миссионер ғалымдары сол жылы бұл мәселені
жүзеге асыруға нақтылы кірісіп, бір шешімге келуінен көп нәрсенің сыры
айқындалып тұр .
Ильминский бастаған миссионерлік саясатты іске асырушылардың бәрі,
алдымен қазақтарды татарлардың рухани ықпалынан бөліп алып , олармен қарым-
қатынас жасатпауға бар күшін салса, осы саясатты Түркістанды отарлаушы
патша әкімдері ислам дініне беріктеу болып келетін бұхаралықтардан
қазақтарды ажырату, рухани ықпалын таратпау мәселесіне ерекше көңіл
бөлді.Осы себепті де 1880 жылы 8 қарашада генерал адъютант фон Кауфман
Ағарту минстріне жазған жолдамасында көшпелі қазақ елін тезірек
ассимилияциялап Ресеймен кіріктіріп жіберу үшін, оларды Орта Азиялықтардан
бөлек ұстаудың қажеттігін атап өтеді. Бұл үшін қолданылатын саяси тәсіл
ретінде қазақтардың жазуын орыс жазуымен алмастыруды көздеді, олар діншіл
рухани ықпалдан аулақ ұстауға қызмет етеді деп білді.
Жалпы түркі тілді халықтардың жазуын орыс алфавитіне көшіру туралы
ереже 1906 жылы 31 наурызда өткен мәжілісте Екінші Николай патшаның өзі бас
болып қабылдатқан еді. Бірақ Ресей империясындағы сол тұстағы саяси -
әлеуметтік жағдайдың қиындауы себепті, орыс алфавитін бірден жүзеге асыруға
сескенді. Әзірше бұратаналардың бойын біртіндеп үйрете беру үшін, орыс
алфавитін ресми документтер мен мектеп оқулықтарында қолданумен шектелу
қажет деген қорытындыға келді.
Ильминский татарларға қойған талап тұрғысынан келіп, қазақтарға
арналған кітаптардың бәрін де орыс алфавитімен шығаруды талап етті. Ы.
Алтынсарин еңбектерінің, әсіресе оқу құралдарының бәрі орыс алфавиті
негізінде шығарылу себебі де, осы қатаң талаптың ырқына байланысты құбылыс
деп білмек керек.
1870 жылы Ағарту министрлігінің "О мерах к образованию
населяющих Россию инородцев" заңы жарияланды. Бұл заңда негізінен
Ильминскийдің орыстандыруды көздеген миссионерлік педагогикалық жүйесі
ендірілді. Осы заңда орыс емес халықтарға үш түрлі категория белгіленді.
Бірінші категория бойынша, ұлт тілдерінде сабақ өз тілінде, бірақ міндетті
түрде орыс алфавитімен оқыту талап етілді. Мысалы, Ыбырай ашқан мектептер
осы категорияның ішіне кірді. Екіншісіндегі сабақ таза орыс тілінде
жүргізіліп, тек сабақ үстінде түсінбеген жерін ана тілінде айтуға рұхсат
етілді. Ал, үшінші категория бойынша, сабақ тек орыс тілінде жүріп, ана
тілінде сөйлеуге рұсат етілмеді.
А. Байтұрсынов миссионер атаулының өткен тарихымен жете таныс әрі
олармен тікелей қызметтес болуы себепті де, олар көздеген саяси түпкі
мақсаттың шоқындыру мен орыстандыруға алып келерін біліп, революция алдында
- ақ: "...Хүкіметке жағымдысы қол астындағы жұрттың жазу – сызуы, тілі, діні
бір болу. Ресей қоластында түрлі тілді, түрлі дінді, түрлі жазу—сызуды
тұтынып отырған жұрттар бар. Солардың бәрі тілін, дінін, жазу - сызуын
орысқа аударса, хүкіметке онан артық іс болмас " 1, - деген ой
қортындысына келуінде айтарлықтай терең таным , үлкен сыр жатыр .
Орыстандыру саясаты Кеңес өкіметінің уақытында да толастаған жоқ.
Халықтардың ғасырлар бойы қолданып келе жатқан жазуын өзгерту мәселесі В.И
Ленин қайтыс болған соң қызу қолға алына бастады. Алдымен түркі тілді
халықтардың қалыптасқан араб алфавитін кириллица жазуымен алмастыру
мәселесі жедел қолға алынды. Бұл бір кездегі қоғамдық пікірде латын
алфавитін : "...бүкіл әлемдік коммунистік қоғамның алфавиті" деген қате
ұғымның орын алуына байланысты көтерілген еді. Жиырмасыншы жылдар ішінде
латын жазуы түркі тілді халықтардың жазуына айналып та үлгерді. Тіпті ерте
кезден - ақ православия дініне шоқынып , орысша жазуды қабылдаған
якуттардың өзін қайтадан латын жазуына көшірген солақайлықты да бастан
кешірдік.
қазақ зиялыларының білікті тобы латын алфавитін қабылдауға наразылық
білдірді. Бұл пікір, әсіресе , көрнекті филолог Ахмет Байтұрсыновтың "
Әліппе - таңбалар жұмбағы " деген белгілі мақаласында толық көрініс беріп
, латын жазуын "Европа жұртымен бірдей болу мақсатымен аламыз десек , алу
қиын болған себепті орыстар аяқ баспай отырғанда, біз сол мақсатпен
істейміз деп айтудың қанша орны барлығын сөйлеп, көп сөз қылмасақ та
болар", деп өз пікірін қысқа әрі тұжырымды түрде білдіреді.
Патша өкіметінің осындай шовинистік, отаршылдық саясатына қарамастан
қазақстандағы білім беру ісінде елеулі өзгерістер болды. ХІХ ғасырдың 60-
80 жылдарындағы буржуазиялық реформалардың салдарынан және 1905-1907
жылдардағы революциядан кейін де бұратана халықтар арасында мектеп ашу ісі
жаңа серпінмен жалғасын тапты. қазіргі кездегі зерттеулерде қазақстандағы
білім беру жүйесінің қалыптасуы барысында елеулі өзгерістер болғаны атап
өтілуде. Мысалы, 1911 ж. жүргізілген Бүкілресейлік халық санағының
көрсетуіне қарағанда қазақстанда 84 медреседе 28814 шәкірт оқып, 134
оқытушы жұмыс істеген. Ал сауат ашу мектептері 1446 жеткен.
Сонымен бірге мемлекеттік орыс-қазақ мектептері мен соған ұқсас орыс-
қазақ мектептерінің саны қазақстанда 350-дей болған. Орыс-қазақ
мектептерінің кең дамыған жері Орынбор округі болды. 1890 ж. осы жерде 250
орыс-қазақ мектептерінде 8236 қазақ жастары оқыды.1
Жалпы революцияға дейінгі қазақстандағы білім беру жүйесінің дамуын
төрт кезеңге бөлуге болады:
Бірінші кезең- арабша хат танытатын ауыл мектептерінің пайда болуы.
Осындай мектептердің қашан пайда болғанын және қаншама болғанын айту қиын.
Себебі бұндай мектептер уақытша ашылды және хат танытудан арыға бара
алмады.
Екінші кезең- ХІХ ғ. бірінші жартысындағы патшалық Россияның
жергілікті халықты басқаруға тарту үшін ашылған қазақ-орыс мектептері, бұл
кезеңді үгіт-насихат кезеңі деп атауға болады.
үшінші кезең- ХІХ ғ. 60-шы жылдарындағы Россияда крепостниктік
құқықтың жойылуы және қазақстанның толық отарлануына байланысты 1867-1868
жылдардағы әкімшілік реформадан кейін жергілікті ұлт өкілдерін басқару
жұмысына тарту үшін және орыстандыру саясатын жүргізу үшін ашылған
мектептердің пайда болуы.
Төртінші кезең-1905 ж. орыс революциясынан кейін ұлттық сананың жаңа
сатыға көтерілуі ұлттық интеллигенцияның қалыптасуына әсер етті және олар
қазақ халқының дамуына алғы шарт ретінде білім беру жүйесін дамыту үшін
мемлекетке тәуелсіз білім беру жүйесін құру идеясын ұсынды. Бұл кезең
этнопедагогика ғылымының да қалыптасу кезеңі болды.
Екінші тарау
ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басындағы қазақстандағы ұлттық білім берудің мазмұны
мен түрі туралы пікірталастар
Халыққа білім беру ісінің қазақстанда қалыптасу барысында оқу
ісінің мазмұны мен түрі туралы да мәселелер де шешіліп отырды. Бұл
процеске әлеуметтік-саяси топтардың мүдделері де әсер етті. қазақстандағы
білім беру жүйесінде өз орнын табуға және оның дамуына ықпал етуге тырысқан
төрт топты атап өтуге болады.
Бірінші топқа фундаменталдық ислам білім беру жүйесін қалыптастыруға
ұмтылған мұсылман дін басыларын жатқызуға болады. Ресейге бағынғанға дейін
қазақ арасында ислам діні біркелкі тарамағаны белгілі. Бірақ Ресейге толық
бағынғаннан кейін және Орта Азияның Ресей қол астына өтуі жағдайды
өзгертті. Отарлық езгінің күшеюі халықтың іштей наразылығын тудырып, өзіне
рухани жағынан жақындау мұсылман дініне бет бұра бастады. Ислам дінінің
қазақ арасында кеңінен етек алып жайылуынан қатты күдіктенген кісінің бірі-
халқымыздың мақтанышы аса дарынды ғалымы, ағартушысы Шоқан Уәлиханов.Ол
осы жағдайға байланысты :"Татар молдалары мен Орталық Азия ишандарының
...әрекеттері арқасында қазақ барған сайын мұсылманшылық жолға түсіп
барады.қазір қазақтың кейбір сұлтандары ,байлары әйелдерін оңаша үйде
ұстайтын болды; қазақтар Меккеге баратынды шығарды,жырлар айту орнына ,
пайғамбарлар туралы жыр, ертектерді айтады, діни хиссаларды оқиды.Тегі
еуропалық мәдениетке Ресейдің Византия дәуірін басынан өткізіп жеткені
секілді, қазақ халқы татар дәуірін басынан өткізіп жететін болар.Бұл –
оның болашағы бұлдыр, қараңғы деген сөз"1- деп, аса бір өкінішпен,
торығушылықпен жазған еді.
Бұл топ көне білім беру жүйесі кадимиді дамытуға ұмтылды, бірақ
бұл жолдың басты кемшілігі адамның еркін дамуын шектейтін жолдың бірі еді.
Екінші топқа қоғамдағы өзгерістерге байланысты ескі мұсылмандық білім
беру жүйесін жаңарту қажеттігін түсінген жаңашылдар- жәдидтерді жатқызуға
болады. 1905 жылдан соң қадим мектептері қазақ даласында азайып, жадит
мектептері көбейген еді. Ресей мұсылмандары қадими дін мектептерінің орта
ғасырларда қалыптасқан оқу жоспарлары,бағдарламалары,оқулықтар ы мен оқыту
әдістерін сынаған зиялылар өздерін – жадидтар(жаңашылдар) деп, ал,
өздерінің оқыту әдісін- усули (әдіс) жадид деп атады. Ресейдегі жадид
қозғалысын Бакчасарайда (қырым) шығатын " Тәржіман" (1883) газеті мен оның
бас редакторы Исмайлбей Гаспиринский басқарды. Ол 1884 ж. Бакчасарай
қаласында ең алғашқы жадид мектебін ашты. Мектеп үйі,оның ішіндегі
заттары: парталар, жазу тақтасы, тарихи және жағрафиялық карталар ,
глобустар, т.б. көрнекті құралдар, сол сияқты оқулықтар, класс журналы,
сабақ кестесі Еуропа елдері мектептерінің үлгісімен жабдықталды.
Ÿ.А.Коменскийдің кластық-сабақтық жүйесі: шәкірттерді жылдың тек бір
мезгілінде ғана мектепке қабылдау, сабақты жаңаша ұйымдастыру жадид
мектептерінің оқу-тәрбие жұмыстарының негізіне алынды. Сол сияқты
шәкірттерді ұрып-соғып жазалауға да тиым салынды. қысқасы,
Гаспиринскийдің мектебі, Ресейді мекендейтін түрік тілдес халықтар үшін,
ескі қадими мектептерді қалай етіп замана талабына сәйкес қайта құруға
болатындығы жөнінде эксперимент мектебі, үлгі-өнеге оқу орны болды.
И.Гаспиринскийдің жолын ұстаған кісілердің мұсылмандар арасында
саны көбейе берді. Мәселен, Татарстанда А.Баязитов, Д.Кильдеев т.б.
"Иттіфақ әл муслимн" ("Мұсылмандар одағы") құрылды. Орталық Азиядағы
жадидтердің басшылары ақындар Абдур-Рауф Фитрати пен Махмуд Бехбудилер,
Файзулла Хожаев, Мунауар Абдурашидов өлеңдерінде Шыңғысхан мен Ақсақ
Темірдің қаһармандық күрестерін дәріптеп, зиялыларды Тұран
елінің бұрынғы беделі мен абырой-атағын қайтадан қалпына келтіру үшін,
күреске шақырды. Бір кездерде Орталық Азияны мекендейтін түркі халықтарының
бәріне ортақ әдеби тіл болған – ескі шағатай тілін қайтадан жандандыру
жадид мектептері мен жас ұстаздардың халық зиялыларының қасиетті
міндеті деп түсіндірді. Олар кезінде "чағатай гүріңі" ("Шағатайша
әңгімелесу") деген әдеби үйірмелер ұйымдастырды.
1906 ж.тамыз айында Нижний Новгород қаласында мұсылман халықтарының
Бүкілресейлік ІІІ-сьезі шақырылып, онда қабылданған талаптардың негізіне
жадидтердің ұсынысы алынды. Мәселен, сьезд мұсылман елдері мектептерінде
сабақты оқушылардың өз ана тілінде барлық мектептеріне ортақ тұрақты
оқу жоспарлары мен оқу бағдарламаларын жасауды және мұсылмандар үшін,
жалпыға бірдей міндетті бастауыш білімді жүзеге асыруды талап еткен қаулы
қабылдады.
Жадит (төте оқу) мектептеріне мамандар даярлауда Уфадағы ғалия,
Хусайния медреселері, Орынбордағы Мұхамедия және қазан медреселері елеулі
қызмет атқарды. қадимнің оқуы араб тілінде жүргізіліп, жалаң діни білім
берді. Жадит мектептерінде әдебиет, тіл, есеп, тарих, табиғаттану пәндері
де оқытылды. Жалпы алғанда, ірі медреселерде төмендегідей пәндерді оқыту
ісі жолға қойылған: фараиз – дүние-мүлікті мұраға қалдыру және бөлу туралы
заң: усул-фиких—мұсылман заңдарын зерттеу, хикмет—тарих, философия және
жаратылыс ғылымдарының энциклопедиясы, наху—араб тілінің грамматикасы,
акаид -догматика, монтық - логика. Сонымен қатар, арифметиканың төрт
амалы, орыс тілі, сөйтіп медресе де (жоғарғы мұсылмандықоқу орны) жастардың
тәрбиесі мен білім дәрежесін, ой дамуының қалыптасуына әсер ететін барлық
дерлік негізгі пәндерден сабақ берілетін. құран көп пәннің бірі болып
қалды.
Ол кезде қазақ даласында орыс мәдениетіне негізделген ұлт
мектептері өте аз болғандықтан, Уфа, қазан медреселерін бітіргендер жадит
мектептері арқылы қазақтарға оқу-білім таратуда елеулі қызмет атқарды.
Алайда, патша ұлықтары, әсіресе, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ұлттық білім беру жүйесі [87 бет]
КІРІСПЕ
Бірінші тарау.
1867-1868 жылдардағы патша үкіметі жүргізген реформалардың Қазақстандағы
ұлттық білім беру жүйесіне әсері
Екінші тарау
ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басындағы қазақстандағы ұлттық білім берудің мазмұны
мен түрі туралы пікірталастар
үшінші тарау
ХХ ғ. басында қазақ этнопедагогикасының ғылым ретінде қалыптасуы.
қорытынды
ПАЙДАЛАНЫЛғАН ӘДЕБИЕТТЕР
Пайдаланылған газеттер мен журналдар
КІРІСПЕ
Тәуелсіздіктің көк туы желбірегелі бері тарих қойнауының талай
қалтарыстары ашылып, халықтың рухани қазынасының пайдаланылмай келген
талай жәдігер мұралары бүгінде кәдеге жарап жатыр. Сондай ұмыт қалған
қазынамыздың бірі - ұлттық білім беру мен тәлім-тәрбие мәселесі. Бүгінгі
таңда ғылымның қай саласына болсын, жаңаша көзқараспен қарайтын уақыт
жетті. Сондай ғылымның бірі - этнопедагогика. Кеңестік идеологияның
ықпалынан шыға алмай, “ революцияға дейін екі-ақ процент қазақ сауатты
болды, мәдениеттен жұрдай , жабайы болдық“- деп өз-өзімізді мүсәпір,
бейшара етіп көрсетіп, "ұлы халықтың" көлеңкесі ретінде сезінуден әлі
күнге дейін арыла алмай отырғанда, қазақ халқына тән ұлттық тәрбие, білім
беру тағылымы мен тәжірибесінің болғанын дәлелдеу тәуелсіздігімізді нығайта
түсетін жағдайдың бірі екені рас. Сталиннің халықтың қаймағын, көш бастар
көсемдерін сылып тастап, иесіз қалған тобырды есінен адастырып, жадын
ұмыттырып, мәңгүрттендіріп жібергенінен қазақ халқы қазіргі кезде де зиян
шегуде. Сондықтанда бұл мәселені тиянақты зерттеудің ұлттық білім беру
жүйесін қайта құру кезеңінде маңызы зор болғандықтан зерттеу объектісіне -
қазақ этнопедагогикасының ғылым ретінде қалыптасу кезеңін алып отырмыз.
Қазақстанның Россияға қосылуы 1731 жылдан басталғанымен, патшалықтың
отарлық саясатының күшейген кезі ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында
болғандықтан қазақ даласы осы кезеңде тарихи оқиғаларға толы болды. Патша
өкіметі қазақ жерін отарлау саясатын жүзеге асырып, әкімшілік басқару
жүйесін енгізіп, қазақ жерінің байлығын өз мақсаттарына пайдалану үшін
жанталасып жатты. Мұжықтарын лек-легімен әкеп төгіп, қазақтың ең шұрайлы
жерлерін тартып алып, өздерін шөлге, құмға, тау-тасқа қарай тықсырды.
Шекараны нығайта түсу үшін бекіністер салды. Патша өкіметі осы
әрекеттерімен ғана шектеліп қалған жоқ, іле-шала жергілікті халықтың
тіліне, діліне, дініне шабуылын күшейтті. Халықты бірден үркітіп жібермеу
үшін " бұл саясатын " аса сақтықпен жүргізді. Патша өкіметі ең бастысы
халықтың ауқатты тобын өз жағына шығарып алуға тырысты. "Болыстарға
тілмаштар даярлау мектебін" ашып, болыстардың, атқамінерлердің балаларын
оқытып, билік сүйгіштерді өзіне жақындатып алды. " Ислам дініне бой ұрады"
деген ниетпен татарларды қазақтарға жолатпауға тырысады.
Патша өкіметі тек орыс мектептерін ғана ашып қойған жоқ, жер-жерлерде
қазақ балаларын шоқындырып, оларға орысша ныспы беру рәсімдерін де жасады.
Бұның бәрі бүгінгі күж ғана тұрғыдан айтылып отырған шындық.
Халықты тарихынан жаңылдыру үшін бірнеше рет жазу графикасы
ауыстырылды. Бұның өзі бүгінге дейін ел тарихын зерттеуге үлкен қол байлау
болып отырғанын жасырып, - жабудың қажеті жоқ.
Патша өкіметінің "жымысқы" саясатының нәтижесінде ашылған "орыс-
қазақ" мектептерінде оқыған қазақ балалары орыстың білімі мен ғылымының
арқасында көкірек көзін ашып, ХХ ғасырдың басында саяси аренаға шықға
бастады. Орыс мектептерінде оқып, орыс қалаларында жоғарғы білім алғанымен
олар өз елінің мүддесін көздеді, ұлттық білім беру жүйесін қалыптастыруға
және ұлттық тәлім-тәрбиенің негізін қалап, ғылымға айналуына көп еңбек
сіңірді. Ел арасынан өздерінің табиғи дарынымен, асқан білімділік
деңгейімен, рухани парасатымен суырылып шыққан азаматтар ұлт болашағы үшін
жан аямай тер төгіп, бостандық пен бақытты өмір жаршыларының тұңғыш
қарлығаштары бола білді. Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейханов, Міржақып
Дулатов, Халел Досмұхамедов, Мұхамеджан Сералин, Барлыбек Сырттанов,
Бақытжан Қаратаев, Жанша Сейдалин, Мұхамеджан Тынышбаев, Жақып Ақбаев,
Дінмұхамед Сұлтанғазин, Ғұмар Қарашев, Отыншы Әлжанов, Райымжан Мәрсеков,
Асылқожа Құрманбаев, Ғабдулғазиз Мұсағалиев... бұл тізімді осылай жалғастыра
беруге болады.
Шын мәнінде, олар ғұмыр кешкен ХХ ғасырдың басы өздерінің ойлау,
болжау қасиеттері айрықша, энциклопедиялық білім, талғам-танымдары жан-
жақты көзі ашық алыптарды дүниеге келтірген дүбірлі заман еді.
Бірақ көп жылдар бойы Кеңес өкіметі жүргізген озбырлықпен қырып-
жоюға, тарихты өрескел бұрмалауға негізделген саясаттың тікелей салдарынан
халқымыздың сана-сезімі өлшеусіз де орны толмас жұтаңдыққа ұшырап, оның
интеллектуалды ауқымының қарыштап дамуына үлкен нұқсан келді. Соның тікелей
кесірінен қазан төңкерісіне дейінгі жалпы адамзат өркениетінің төрінен
орын алған ірі тұлғаларымызға "байшыл", "кертартпа", "діншілдер" деген,
жалған саяси айдарлар тағылды. Олардың бай мұраларын зерттеуге тыйым
салынды. Партиялық талап, марксистік-лениндік идеология қазақ халқының
дарынды дара перзенттерінің бостандық пен ұлт тәуелсіздігі үшін аянбай тер
төккен, қабырғалары қайысқан ерекше еңбектерін большевиктік көзқараспен
біржақты бағалап, оларды мемлекетке "қажетсіз" санап, жетпіс жылдан астам
жарыққа шығармады. Кейінгі кезде бұл мәселе біршама толық зерттеле бастады
1.
Коммунистік—тоталитарлық жүйе заманында жарық көрген әдебиеттерде
көптеген ірі қайраткерлеріміз нақақтан қараланды, тіпті олардың есімдерін
атауға тыйым салынды. Көп жағдайда бүкіл ХҮІІ-ХІХ ғасырлардың шеңбері
тек қана Шоқан, Ыбырай, Абаймен шектеліп, олардың өзінің мәдени дүниеге
келуі " Ұлы орыс мәдениетінің жемісі" деп насихатталды. Соның нәтижесінде
үш ғасыр аралықта небір ұлы ойшылдар мен дарынды перзенттерді дүниеге
келтірген қазақ даласы небәрі үш-ақ қайраткерді шығарған деп үлкен бір
халық тарихы бұрмаланды. Адам баласы әу бастан өз ұрпағын өмірге, еңбекке
икемдеп, тәрбиелеп келгені көпке аян. Бүгінгі қалыптасқан белгілі ғылыми
теориялық заңдары бар педогогика ғылымы өмірге келгенше де адамзат ұрпақ
тәрбие ісімен айналысып бақты. Оның қағазға жазылып түспеген, бірақ халық
жадында мәңгі сақталып, ұрпақтан-ұрпаққа ғасырлар бойы ауызша нақыл-ақыл,
өсиет-өнеге, қағида-ереже болып тарап келген білім - білік, тәлім- тәрбие
беру тәжірибесі- халықтық педагогика деп аталады. Халықтық педагогика-
белгілі бір табиғи ортаға негізделген өмір сүру салтына байланысты
қалыптасқан салт-дәстүр, жол-жора, ырымдар, тағам дайындау мен қонақ күтуге
дейінгі рәсімдері, ауыз әдебиеті үлгілері, ұлттық өнер түрлері , спорт
ойындары, отбасылық тәрбиеден басталып, ауыл-аймақ, ел-жұрт, ру-тайпа,
қала берді бүкіл халықтық қарым-қатынастан берік орын алған тәлім-
тәрбиенің барлық түрі, адам мінезін, іс-әрекетін қалыптастырудың белгілі
нормасы болып табылады.
Қоғамның даму сатысының өзгеруіне байланысты халықтық педагогика
жүйелене келе ғылым саласы этнопедагогикаға айналды. Олай болса, халық
педагогикасы қоғам дамуының (алғашқы қауымдық қоғамнан бастап) белгілі
сатыларынан өтіп, ғылыми педагогикалық дәрежеге жеткенше ұрпақ тәрбиесінің
бастау бұлағы, педагогиканың құралы болып, тәрбие жүйесінің қызметін
атқарып келді. Яғни, осыдан келіп ғылыми педагогика мен халықтық
педагогиканың тәрбие тәсілдеріндегі сабақтастығы, принциптік - идеялық
үндестігі туындайды. Бүгінгі әлемдік аренаға шыққан ғылыми – педагогика
халықтық педагогикадан бастау алып, оны ғылыми теориялар мен қағидалар
тұрғысынан жан-жақты зерттеп, толықтырып, өз қажетіне жаратады. Осы
қажеттіліктен келіп, халықтың эмпирикалық тәжірибесіне негізделген ұрпақ
тәрбиелеу тағылымдары –халықтық педагогиканы ой елегінен өткізіп зерттеп,
тәрбие мен оқу ісінің өзекті құралы етудің жолдарын және шығу, даму
кезеңдерінің өзіндік ерекшеліктерін, басқа ғылымдармен байланысын
зерттейтін педагогиканың ғылыми бір саласы этнопедагогика қалыптасады.
Қазақ этнопедагогикасының қалыптасуы Қазақстандағы ұлттық білім беру
жүйесінің қалыптасуымен тығыз байланысты. Этнопедагогика ғылымы орыс, батыс
елдерінде ХУІІ- ХУІІІ ғасырлардан бастап қолға алынған болса, қазақ
этнопедагогикасының , ғылым ретінде қалыптасу тарихы соңғы жылдары ғана
зерттеле бастады1.
Сондықтан да диссертацияның негізгі мақсаты:
□ Қазақ этнопедагогикасының пайда болуына әсер еткен Қазақстандағы ұлттық
білім беру жүйесінің қалыптасуы тарихының "кейбір ақтаңдақ" тұстарын
ашу;
□ Қазақтың ұлттық білім беру жүйесін ұйымдастырушылар мен ұлттық тәрбие
мәселесінің теориялық негізін қалаған Ахмет Байтұрсынов, Әлихан
Бөкейханов, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов, Халел
Досмұхаметовтердің этнопедагогикалық еңбектерін талдап, олардың осы
саланың негізін қалаушылар екенін дәлелдеу.
Ол үшін біз мынадай мәселелерді шешуіміз қажет деп есептейміз:
□ Қазақстандағы ұлттық білім беру жүйесінің қалыптасу кезеңдерін анықтау;
□ Әрбір кезеңнің өзіне тән ерекшеліктерін көрсету;
□ Қазақстандағы ұлттық білім беру жүйесіне байланысты қалыптасқан сол
кезеңдегі ой-пікірлерді зерттеу;
□ Қазақ этнопедагогика ғылымының қалыптасқан кезеңін анықтау және оның
ғылым ретінде қалыптасуын дәлелдеу.
Зерттеу жұмысындағы жаңалықтар мына мәселелерден көрінеді:
□ Революцияға дейінгі Қазақстандағы оқу ағарту ісінің қалыптасу
кезеңдерін көрсету;
□ Оқу ісі және оқу ісінің мазмұнына байланысты Қазақстанда қалыптасқан
бағыттарды көрсету;
□ Әр түрлі бағыттардың өзара күресінің нәтижесінде этнопедагогика
ғылымының қалыптасқанын дәлелдеу.
Жұмыстың методологиялық және теориялық негізі. Зерттеудің методологиялық
және теориялық негізіне этнопедагогика және халықтық педагогика ғылымдарын
зерттеушілердің еңбектері мен мақалалары пайдаланылды.
Теориялық және тәжірибелік құндылығы. Зерттеу жұмысының материалдарын
орта және жоғары оқу орындарында этнопедагогика пәнін оқып үйрену
барысында пайдалануға болады.
Еңбектің апробациясы. Диссертациялық жұмыстың тақырыбы бойынша
"Қазақтың алғашқы меценаттары" (" Қазақ әдебиеті", 1999 ж, 28 мамыр),
" Қазақ" газеті және білім беру ісі ("Қазақ тарихы", 1999 ж. N5 ) ,
"Қазақ этнопедагогикасының ғылым ретінде қалыптасуы" (ҚазМУ,Этнопсихология
және этнопедагогика, ғылыми жинақ,2001), "Қазақ ұлттық педагогикасының
тәлім-тәрбиелік мәні" (ҚазМУ хабаршысы 2002ж.) , "Ресейдің отарлық
саясатының Қазақстандағы білім беру жүйесіне әсері" (ҚазМУ, Этнопсихология
және этнопедагогика, ғылыми жинақ , 2003ж) атты мақалалар жарық көрді.
Жұмыстың құрылысы. Жұмыс кіріспеден, тақырыпқа негізделген үш бөлімнен,
қорытындыдан, және пайдаланылған әдебиеттер мен библиографиялық
көрсеткіштен тұрады.
Бірінші тарауда Ресейдің Қазақстанды толық жаулап алғаннан кейін
жүргізген реформаларынан соңғы қазақ даласындағы оқу-ағарту ісінің
дамуындағы өзгерістер мен олардың себеп-салдары қарастырылған.
Екінші тарауда Қазақстандағы оқу-ағарту ісінің даму бағыттары,
олардың мазмұны ашып көрсетілген.
Үшінші тарауда ұлттық рухы оянған қазақ зиялы қауымының тәуелсіз
білім беру жүйесін құру үшін күресі нәтижесінде этнопедагогика ғылымын
қалыптастырғаны, А.Байтұрсыновтың, М.Дулатовтың, Ж.Аймауытовтың,
М.Жұмабаевтың, Х.Досмұхамедовтың ұлттық тәлім-тәрбие ғылымына қосқан
үлестерін ғылыми тұрғыдан сараладық.
Қорытындыда жұмыстың негізгі қол жеткен қағидалары, олардың қазіргі
кездегі маңызы атап өтіледі.
Бірінші тарау.
1867-1868 жылдардағы патша үкіметі жүргізген реформалардың Қазақстандағы
ұлттық білім беру жүйесіне әсері
Ресейдің 1854-1856 жж. қырым соғысында ойсырай жеңілуі крепостниктік
правоның жойылуына және елдегі буржуазиялық қатынастардың кең қанат жаюына
әсер етті. 1864-1880 жылдар аралығында жүргізілген буржуазиялық қайта
құрулар білім беру жүйесін де қамтыды. Білім беру жүйесіндегі өзгерістер
Ресейдің отарлық саясатындағы жаңа кезең- Орта Азияны жаулап алуымен және
Қазақстанның толық орыс боданына айналуымен тұспа-тұс келді.
1867-1868 жж. әкімшілік реформа бойынша " Қазақстан толық Ресей
қармағындағы аумақ және барлық жер патша жері" деп жарияланды. Жаңа
әкімшілік жүйенің енгізілуі жергілікті кадр дайындау мәселесін де күн
тәртібіне сүйреп шығарды.
Сондықтан да олар отар елдерде белгілі бір мақсатқа негізделген
білім беру жүйесін құруды қолға ала бастады. Мектеп ашу арқылы бодан
елдеріне өз идеологиясын сіңіру, насихаттау өркениетті әр елдің міндеті
болса керек. Одан Ресей империясының да қалыспағаны байқалады. Мектеп
ашу, оқыту арқылы олар өз ықпалын күшейтіп, отар елдерді уысында ұстау
ниетін баса көздегені сөзсіз.
Алайда, Орта Азия мен Қазақстанды мекендеген халықтардың ерте
заманнан келе жатқан дәстүрлі оқу жүйесін мектеп және медреселер
құрағаны баршамызға мәлім. Бұл жүйе өзінің мазмұны жағынан мұсылман
дініне негізделді. Араб және парсы тілдеріндегі діни пәндер үстем болған
мектеп – мед
ресе жүйесі жергілікті халықтар арасындағы діни – рухани тұтастықты
сақтап, оны ары қарай нығайтатын бірден-бір күшті құралға айналды.
Кеңес өкіметі тұсында жазылған әдебиеттерде дәстүрлі оқу
орындарының көлеңкелі жақтарын әсірелей суреттеу басым болды, олар тек
діни фанатизмді насихаттап, кертартпа ескішілдікті тарататын орындар болып
есептелінді.
Шындығында, мұсылман мектептері мазмұны мен оқыту тәсілдерінің
бірыңғай болуына қарамастан жергілікті түркі халықтарын діни-рухани
негізде біріктіретін күшті рухани ұя болғанына баса назар аудару қажет.
Осы бір күрделі тарихи жағдайда мұсылмандық фактордың отаршылық жүйеге
қарсы құдіретті күш екенін түсінген патша өкіметі мектеп-медреселерді
құрту мақсатында нақты шаралар қолданады. Мысалы, осы өлкені зерттеп,
барлау жұмыстарын жүргізген өлкетанушылар: "біз, әсіресе, жергілікті ру-
тайпалар мен ұлттардың ислам негізінде бірігіп, іс-әрекет жасауынан
сақтануымыз керек",- деген зымиян пікір білдірген. Сондықтан, мектеп-
медреселерге қарсы күрес түрлі айла - тәсіл арқылы жүргізіледі. Бұларды тек
фанатизм, қараңғылық ордасы етіп көрсетіп, осы тұрғыда насихат жүргізу
қолға алынады. Оларды үкімет тарапынан қаржыландырмау, қолдамау, қайта
олардың бастан кешіп отырған обьективтік дағдарысын одан әрі тереңдетіп,
ақыры мүлде жойылуын тездету көзделеді. Мектеп не медресе ашу үшін арнайы
кеңселерден міндетті түрде рұқсат қағазын алу сияқты басы артық шаралар
ойластырылады.Мәселен,1895 жылы 17 шілдеде қабылданған ережеде Түркістан
өлкесінде медресе ашу үшін өз қаражаттарымен міндетті түрде орыс тілі
оқытылса ғана рұқсат етіледі делінген".1 .Осындай кедергілер жасалса,
діннің әлсіреп, үкіметтік оқу орындарының беделінің өсетінін түсінген.
Патша өкіметінің бұл ойының жүзеге асқанына қазір бәріміз куәгерміз.
Қазақ даласында мұсылман дінінің нашар таралуы және аумақтардың Ресей
қоластына әр түрлі кезеңде өтуі білім беру жүйесіне де әсер етті. Ресейге
ертерек қосылған аумақтарда оқу ұяларын ашу мәселесі жергілікті жерлерде
орыстардың ықпалымен көтерілген сияқты. Оған Жәңгір Бөкеевтің 1841 жылы
Ордада мектеп ашуы, Құнанбай Өскенбайұлының 1845 жылдың 3 қаңтарында
Шекара басқармасынан мектеп ашуды сұрап,арыздануы Уәлихан Шыңғысұлының сол
жылы осы мәселемен өз болыстарын нұсқап жазған хаттары, Шорман Мұсасының
1853 жылы "Қазақ балаларын Ресейдің кез - келген қаласындағы оқу
орындарына түсуге рұқсат беру" жөніндегі өтініші дәлел.
Қазақ жерінде өз қаражатына алғаш рет мектеп ашқан әйгілі Жәңгір хан
екенін жоғарыда баяндадық. Мектеп өз шәкірттеріне есігін 1841 жылдың 6
желтоқсанында ашқан екен. Ол қазақ жастарын Орынбор кадет корпусы мен
Ресейдің басқа да қалаларындағы оқу орындарына түсуге даярлап отырған. Әу
баста мектеп ашуға күш салғанда Жәңгірдің өзі де осындай мақсатты көздеген.
Оқу орыс тілінде жүргізілген. Бұған негізгі себеп – Жәңгір ханның
орысшылдығы, жастайынан Астрахан губернаторы Андреевскийдің қол астында
тәрбиеленгендігі әсер етсе керек.1 Жәңгір өлгенге дейін, тіпті одан кейін
де үш жыл бойы мектептің бар шығыны ханның өз қаржысы есебінен өтеліп
тұрыпты да, ол тек 1848 жылы ғана Халық ағарту министрлігінің қарамағына
көшіріліпті.
Әрине, Ішкі Ордада мектеп ашуға патша әкімшілігі тек Жәңгір ханның
көңілін қимағандықтан ғана рұқсат етті десек, қателескен болар едік. Мұның
астарында қазақ жастары арасынан патшаға адал қызмет ететін сенімді
шенеуніктер даярлап, солар арқылы елді ішке тарту, халықты біртіндеп, айла-
шарғымен білтелеп отарлау сияқты зымиян саясат жатқаны айқын. Сонымен
бірге патша өкіметі Бөкей ордасында мектеп ашу арқылы татарлардың
қазақтарға тигізіп отырған ықпалын тежеп, бәсеңдету мақсатын да көздеген
болуы ықтимал. Олай дейтініміз, Жәңгір ханның әйелін сағалаған татарлар ол
тұста Ордаға көптеп келе бастаған. Осыдан келіп олар қазақтарды орысқа
қарсы азғыруы мүмкін-ау деген күдік туып, мұның өзі патша әкімшілігін
едәуір алаңдатқан сияқты. Содан болса керек, патша әкімшілігі Орда
мектебін көзден таса қылмай қадағалап отырған. Мектептің оқу базасының
нығаюына мұның пайдасы да тиген сияқты. Татар, башқұрт, қазақ
мектептерінің инспекторы В.В.Катаринский мектепте оқулықтар мен оқу
құралдары жеткілікті екенін, шәкірттер Ушинскийдің, Паульсеннің
оқулықтарын, Ресейдің географиялық картасын пайдаланып жүргенін айта келіп,
былай деп жазады: "Жоғарғы бөлімнің шәкірттері 4 жыл оқығаннан кейін
Паульсеннің кітабындағы мақалаларды әжептәуір жақсы оқыды, оқығандарын өз
сөздерімен айтып шығып, оны қазақшаға аударып бере алды және сол
аударғандарын әріптермен таңбалап жазып шықты"...1
1850 жылы Орынбордағы Шекара комиссиясы жанынан қазақ жастары
арасынан тілмаштар, іс жүргізушілер даярлайтын қазақ тіліндегі екінші
мектеп ашылғанға дейінгі тоғыз жыл ішінде Жәңгір мектебі қазақ даласына
білім сәулесін түнектегі жалғыз шамдай жеке-дара шашып келген. Әрине, оның
жарығы білімге сусап отырған қалың көпке түгел түсті дей алмаймыз. Бірақ
мектеп ұжымының осы жылдарда жастарды өнер-білімге баулуда, олардың
көкірек көзін ашуда тындырған игілікті істері, жинақтаған тәжірибесі
кейінірек ашылған оқу орындарының қай- қайсысына да мықты таяныш, үлкен
тірек болғаны анық. Мектептің алғашқы оқытушылары Әминов пен К.Ольдекон
болған. Мектепті үздік бітірген 8 бала 1845 жылы Орынбордағы Неплюев,
кадет корпусына оқуға түсіп білім алды.
Патша 1844 жылдың 14 маусымында Орынбор шекара комитеті жанынан
қазақ балаларына әртүрлі бағытта білім беретін мектеп ашу жөнінде ереже
жариялайды. Осы ереженің негізінде алғашқы мектеп Орынборда 1850 жылы
ашылыпты. Бұл мектептердің мақсаты "аға сұлтандар хат-шотын жүргізетін және
тек қазақтардан ғана қойылатын болыстар тілмашын дайындау" болған. Тұңғыш
мектепті 1857 жылы Ыбырай Алтынсарин бастаған 23 оқушы бітіріп шығады.
1860 жылы Орынборда қалалық қазақ мектебі ашылуы тиісті болады да,
соның алғашқы меңгерушілік және мұғалімдік міндетін Ыбырайға жүктеу үшін
оны шекара басқармасына уақытша тілмаштық қызметке тағайындайды.
Бұл кезең орыстың білім беру жүйесін Қазақстанға таратудың бірінші
кезеңі, яғни-үгіт насихат кезеңі болатын.
Екінші кезеңнің басталуына 1861 ж. Ресейдегі басыбайлылық құқықтың
жойылуы, буржуазиялық қайта-құрулар және Қазақстанның Ресейге толық
қосылып, оның экономикасының бір бөлігіне айнала бастауы себеп болды.
1865 жылы 5 шілдеде қол қойылған Екінші Александр патшаның арнайы
рескрипті екінші кезеңнің басталуының заңдық негізі болды. Бұл құжатта екі
нәрсеге айрықша көңіл бөлінді: 1.қазақтардың бәрін бірыңғай билеп төстеудің
жаңа ережесі, яғни 1867-1868 ж. әкімшілік реформаны дайындап жүзеге асыру.
2. Орыстандыру және біртіндеп православие дініне енгізу шараларын жүргізу.
Империя көп тілді бұратана халықтарды түгелдей шоқындырып, орыстармен
кіріктіріп (слияния) жіберу мәселесіне шешуші мән беріп, яғни оларды тілі
мен дінінен ажырату арқылы орыстандыру саясатын ұстанды. Осы мақсат
тұрғысынан келіп 1869 жылы Мәскеуде арнайы түрде миссионерлік қоғам
ұйымдастырылып, оған осы саяси идеологиялық мәселені жүзеге асыру міндеті
жүктелді. Әрине, патша үкіметі көп тілді халықтарды орыс халқымен
кіріктіріп жіберу үрдісін күшпен ассимиляциялау арқылы жүргізуге бағдар
алғанда, бұл істегі ең шешуші әрі ең әсері мол күш деп отарлаудың ең сыннан
өткен сенімді тәсілі- қоныс аударушы переселендерге көп үміт артылды. Осы
мақсатта 1868 жылы "Переселенческий комитет" құрылып, қызу іске кірісуі
миссионерлік әрекетті қатты жандандырды. Мұндай әкімшілік АҚШ-та 1824 жылы
" Бюро Дело Инородцев" деп аталған еді.
Орыстандыру саясатын аталмыш комитетпен бірлесе жүргізу қажеттігі
анықталып, бұл іспен тікелей айналысатын арнайы құрылған "Обрусительная
палатаға " тапсырылды.
Ресей империясының бұратана халықтарды отарлаудағы ең сенімді әрі
нәтижелі әдісі — водворения, яғни, орыс мұжықтарын бұратана халықпен
араластыра қоныстандыру тәсілі еді.Қоныстанушылардың санын жыл өткен сайын
көбейтіп отырудың саяси астарын жақсы ұғынғандықтан бұл мәселеге шешуші мән
берілді. Шоқындыру, орыстандыру мәселесі де осы әдіс арқылы жүргізіліп
келді.1 Бұл саяси әрекетті қазақ жеріндегі генерал—губернаторлардың бәрі де
жергілікті жердің тарихи ерекшелігіне сүйене отырып аспай-саспай әрі өте
сақтықпен біртіндеп сыналап ендіру арқылы жүргізуді көздеді.
Бір ескерер жәйт "слияние нации и народности" деген терминдік мәні
бар ұғымның о баста миссионерлердің еңбектерінде қолданыс табуы ойға
қалдырады. Жеке басқа табыну, тоқырау жылдарында осы термин сөздер кеңестік
баспасөз бен ақпарат құралдарында да тілден түспейтін.Бірақ бұл сөздің
мағынасы мен мақсаты терең талданып ғылыми тұрғыдан зерттелмей келді.
Жоғарыда айтылып өткен мәселені жүзеге асырудың бір саласы ретінде
Ресей империясының Ағарту министрлігі тарапынан шет аймақтардағы бұратана
халықтар арасында ашылған негізінен миссионерлік мүддені көздейтін аралас
мектептерге де ерекше мән берілді. Мұны тіпті революцияға дейінгі
отарланған өлкелерде ашылған аралас мектептер тарихына көз жүгіртсек те
анық байқауға болады .
Үстем билік отарланған халықтарды орыстандырудың шешуші кілті,
нәтижелі құралы – аралас мектептер мен әртүрлі саяси--әлеуметтік
жағдайларға орай ашылған кейбір кәсіптік оқу орындары болуы керек деп
түйді. Осы себепті патша үкіметі орыс емес халықтар үшін мектептер
ашқанда, оларды сауаттандырып, ғылым—білімге тарту үшін емес, керісінше
өздерінің күнделікті саяси ---әлеуметтік мұқтажына қызмет ететін төменгі
дәрежелі қызметкерлер даярлау мақсатын көздеген. Бірақ осы іспеттес шет
аймақтарда ашылған мектеп атаулының бәрі де миссионерлік мақсатты мықтап
ұстағанын өте құпия деген белгі соғылған Ағарту министрлігінің арнаулы
инструкциясында да аталып өткен. Онда: "...народное образование на окраинах
русской державы есть своего рода духовная война, воющие стороны никогда
не разглашают своих планов",- деп жазылып, өздері ерте бастан - ақ алдын
ала ойластырылған әрі өте сақтықпен жүргізіп келген ағарту жұмысындағы
миссионерлік саясатын шама келгенше бұратана халықтардың алдыңғы қатарлы
зиялы өкілдеріне сездірмеуге тырысқан. Мектеп арқылы жіңішкелеп өткізілетін
миссионерлік әрекеттеріне алдамшы жамылғы бүркемелеп, елеусіз түрде
біртіндеп сіңіруге ұмтылған мақсатының мән—мағынасын осы құпия нұсқау
әйгілеп тұр .
Қазақстанда халыққа білім берудің басты бағыттары 1867 ж. "Орал,
Семей, Торғай, Ақмола және Сырдария, Жетісу облыстарын басқару туралы
"уақытша ережелерде" анықталды. Ағарту ісінің дамуына қазақтарға өз
еріктерімен қаржы жинау хұқы берілді.
Ал мұсылман дін өкілдеріне қазақ ауылдарында мешіттердің жанынан
мектептер ашу үшін уездік басқармадан ерекше рұқсат алуы қажет болды. Ал
осы молдалардың өтінішімен ашылған мектептердің негізгі шығынын өтейтін де
қазақ шаруалары еді. Қазақ шаруаларына шамалы ғана ақы төлеп, казак
станицаларындағы, орыс қыстақтарындағы мектептерге балаларын оқуға беруге
рұқсат етілді. Алайда қазақ жастарын орыс мектептерінде оқытуда патша
үкіметінің мақсаты тек балалардың сауатын ашу емес, сонымен қатар
отаршылдық пиғылын іске асыру болды.
Мектеп, медреселерде қазақ жастарының білім алуына мейлінше
қарсылық жасалуы патша үкіметінің Орта Азия мен Қазақстанда ислам дінінің
таралуына қарсылығының бір көрінісі еді. Орынбор губернаторы
Крыжановскийдің 1867 жылғы "Ресейдің шығыс бөлігінде мұсылмандықпен күресу
жөніндегі шаралары" да исламдық мектептерге шек қоюға бағытталған арнайы
әкімшілік тықсыру болатын. 1879 жылы желтоқсанның 11-күні сол Крыжановский
халық ағарту министріне жолдаған хатында Орал, Торғай облыстарында
сауаттылық дәрежесін көтеру мәселесін айта келе, қазақ мектептері үшін
арнайы оқытушылар даярлайтын оқу орындарын ашу оны бітіргендерді ауылдық
старшын, болыстық іс жүргізуші, тіпті молда қызметтеріне тағайындау
мәселелері ұсынылған еді. Тұңғыш қазақ мұғалімдер даярланатын оқу орны
1883 жылы Орынбор губерниясының Орск қаласында ашылды. Осы кезде Торғай
облысы мектептерінің инспекторы қызметіне ағартушы Ыбырай Алтынсарыұлы
тағайындалды. Бұл маңызды істі шешуді тездетті.
ХІХ ғасырдың аяғында қазақстанда ағарту ісінің төмендегідей жүйесі
қалыптасты: бастауыш оқу орындары, приход мектептері кластары,
толықтырылмаған гимназиялар, орыс-қазақ аралас мектептер, ауылдық және
сауаттылықтың негізіне үйрететін мектептер. Орта оқу орындары, реальдық
училищелер, қыздар мен ер балалар гимназиялары. Сонымен қатар мұғалімдер
семинариялары да орта буындағы оқу орындарында теңестірілді. Арнайы маман
даярлайтын оқу орындары: қазақтың мұғалім даярлайтын мектептері,
ауылшаруашылық, малдәрігерлік, Торғайдағы қолөнершілік мектептері, Оралдағы
қолөнер кәсіпшілігіне шәкірттер даярлайтын арнайы мектеп, Омбыдағы
механикалық-техникалық училище, Атыраудағы теңізге жүзу ісін меңгеретін
мектеп т.б. әр түрлі материалдық жабдығы бар оқу орындары болды. Оқу
ісінің ұйымдастырылу сапасына қарай 1872 жылы Омбыда, 1879 жылы Ташкентте
ашылған мұғалімдер институты да Ресейдегі орта оқу орындарына жатқызылды.
ХІХ ғасырдың соңына қарай өлкеде екі сегіз класты ер балалар
гимназиясы, екі жеті класты қыздар гимназиясы, Верный қаласында сегіз
класты Әскери гимназия, Оралда реальдық училищенің 6,7 және 8 класты ер
балалар гимназиясы, Семейде төрт класты ерлер, 5 класты қыздар гимназиясы
ашылды. Сонымен қатар қазақстанда шіркеу приход мектептері, жексенбілік
сауат ашатын мектептер де болды. Бұған сондай-ақ білім беруде қалыптасқан
оқу орындарының қатарына мұсылман мектебі мен медреселерін де жатқызған
жөн.
Патша өкіметінің кедергі жасауына қарамастан, мұсылмандық
мектептер мен медреселер жастардың сауатын ашуға, инабаттылыққа баулуда
белгілі рөл атқарғаны белгілі. Пантюркизм мен панисламизмнің орын тебуіне
қарсы күрес дегенді желеу еткен облыстың генерал-губернаторлары осы
мұсылман дінімен байланысты оқу орындарының, оқытушыларын әрдайым қуғындап,
әкімшілік шаралармен қыспаққа алып отырды. 1870 жылы наурыз айының 26-сында
қабылданған үкіметтің "бұратана" халықтар арасында сауаттылықты ашу туралы
арнайы ережесінде мешіттердің жанында ашылған мектептерде орыс тілін оқыту
міндетті деп танылды.
Шын мәнінде мұсылмандық, әрине, діни мазмұндағы оқу орындарында
таза діни сарындағы пәндер мен қатар оқушылардың жалпы танымын кеңейтетін,
ойлау қабілетін тереңдететін арнайы азаматтық пәндер де оқытылатын. Әрине,
оқу бағдарламаларының бір жүйеге келмеуі, мұғалімдерінің құрамының біршама
әлсіздігі, ауыл мектептерінің қалалық орталықтардан алшақ жатуы діни
мектептерде білім беру ісіне нұқсан келтірді. 8 бен 20 жастың арасын
қамтыған балалар тәлім-тәрбие, білім алатын мектеп уезд орталықтарының
маңайында орналасқан барлық дерлік ауылдарда ұйымдастырылатын. Көшпенді
өмір жағдайында үзбей оқып, сауаттылық көтерудің өзі қиын еді. Кейбір
мектептерде тұрақты оқи алмай, тиіп-қашып сауатын ашып жүргендердің ішінде
тіпті жасы 40-тан асып кеткен ересек адамдар да кездесетін.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында қалыптасқан мектептерде білім беру
жүйесі (кейбір өзіндік ерекшеліктеріне қарамай) жалпы ресейлік ағарту -
ісіне мейлінше жақын еді және әр түрлі нұсқаулар арқылы үкімет империяның
орталық аудандарындағы білім беруді ұлттық аймақтарға таратуға әрдайым
мүдделі болды. Торғай және Орал облыстарындағы қазақ және басқа тілдерде
білім беретін оқу орындары Орынбор оқу округіне бағындырылды. Ақмола және
Семей облыстарындағы оқу орындары Батыс сібір оқу округіне қарады. Әр түрлі
сипаттағы оқу орындарындағы өзгерістерді ретке келтіріп отыру кеңсесі
Томскі қаласындағы чиновниктерге бағындырылды. Сырдария және Жетісу
облыстарындағы оқу орындарының қызметін қадағалау Түркістан генерал-
губернаторлығына тапсырылды. Шыңжаңнан Жетісуға ойысқан ұйғырлар мен
дүнгендер санының біртіндеп өсуі, Оңтүстік қазақстан өңірінде басқа
аудандармен салыстырғанда қазақтардың басымдылығы "орыс-түземдік"
мектептердің көбірек ашылуына әсер етті. Осыған байланысты өзіндік
ерекшеліктері бар әр түрлі буындағы мектептерде оқу ісін жолға қоюдың
барысында қазақ жастарының араб таңбаларымен сауаттылығын ашуды дамытудың
қажет екенін көрсетті. Патшаның отаршыл әкімдері қазақ даласында ашылған
оқытушылар семинариясы мен орыс—түземдік мектеп дейтін аралас мектептер
атаулының бәрін де шамаға қарай миссионерлік ағартушылық мақсатта ұстап
отырған. Ал Ресей патшалығына қазақтардан кейін қосылған бүкіл Орта Азия
халықтары арасында ашылған аралас мектептердің бәрі де осы инструкция
талабы тұрғысынан қызмет атқарғанын : "...в Туркестанском крае был намерен
держаться обрусительной политики при посредстве русской школы",-1 деп атап
көрсетілуінде де мәселенің саяси төркіні қаншалықты тереңдеп жатқанын
жасырмайды, ашығына кетіп отыр . Өйткені бұл мәселе мемлекеттік саясат
деңгейінде қойылуы себепті, Түркістан өлкесінің алғашқы генерал—губернаторы
фон Кауфманның 1880 жылы 8 қараша күні Халық Ағарту министріне жолдаған
хатында қазақтарды ислам дінін терең қабылдаған көрші халықтардан бөлек
ұстай отырып , орыс жазуы негізінде оқытылатын мектеп арқылы тезірек
ассимиляциялау міндетін алға қояды. Оның осы тілегі көп ұзамай—ақ 1881 жылы
28 қаңтарда патша тарапынан нақтылы қолдау тауып бекітіледі де .
Патша үкіметі жалпы отарланған бұратана халықтарды, оның ішінде
елін біртіндеп, асықпай сақтықпен шоқындыру арқылы орыстандыру жолындағы ең
басты тәсілдерінің бірі – қазақ халқының ғасырлар бойы қолданып келе жатқан
араб графикасы негізіндегі жазуын қолданудан шығару болатын—ды .
Күнделікті тұрмыста ғасырлар бойы қолданылып келе жатқан арабша
жазуын кириллицамен алмастыруда—бүкіл халықтың келер ұрпағын ата—баба
салтынан, ұғым –нанымнан, тарихи естегі дәстүрлік жалғастығынан үзіп,
рухани жағынан қалай илесең солай қарай жығыла беретін көнбіс құлға
айналдыру мақсаты жатты.
қазақ тіліндегі қазіргі басылымдар мен мектеп пен жоғары оқу
орындарының оқулықтарының бәрінде де қазақтар үшін орыс графикасының
негізіндегі алфавитті алғаш рет жасаған Ыбырай Алтынсарин деген ғылыми
негізі жоқ және де сол кездегі арнайы түрде жүргізіліп отырған миссионерлік
ресми саясаттан тыс, сол құбылыстармен байланыссыз алынған қасаң ұғым
қалыптасып отыр.
Орынборда Ағарту министрі граф Толстой қазақтар үшін арабша жазуды
орыс графикасына көшіру үшін арнайы мәжіліс шақырып , нақтылы нұсқауларда
берді. Семей генерал - губернаторының 1878 жылы 26 қыркүйектегі құпия
деген белгі соғылған Батыс— Сібір генерал—губернаторына жазған N 9623 -
қатынас қағазында : "...Во всех случаях когда приходится обьявлять киргизам
распоряжения правительственных мест на киргизком языке, употребляется
русский алфавит. Обучение изложению киргизской речи этим же алфавитом
вводится, на точном основании предложения Вашего Высокопревосходительства
от 4 мая за N 26, в киргизских интернатах.
Будет время, когда русский алфавит в степи возьмет верх над
арабским", - деп жазуына қарағанда, мәселенің түп төркіні граф Толстой
ағарту саласында мемлекеттік миссионерлік саясатты жүргізуші қайраткер
ретінде берген нұсқаудың сарыны анық аңғарылып тұр деуге келеді.
1876 жылы патша ағзамның өзі қазақтар ғасырлар бойы қолданып келе
жатқан арабша жазуды орыс жазуына ауыстыру туралы жарлыққа қол қойды. Дәл
осы жылы граф Толстой Ыбырай Алтынсаринге орыс алфавитін ешқандай
өзгеріссіз сол қалпында қазақ жазуына қолдану жайында кеңесіп, нұсқау
берген . Осы мәселе жайында Ы. Алтынсарин " қазақтың облыстық мектептері
туралы записка " деген еңбегінде: "...1876 жылы граф Толстой Орынбор қаласына
келген кезде... ең алдымен талқыға салынған мәселе – қазақ арасына орысша хат
таныту жолдары және бұл үшін қазақ тіліне орыс алфавитін қолдануға
болатын—болмайтыны туралы мәселе қойылған еді. Бұл мәслихаттарға Орынбор
өлкесінің бұрынғы генерал-губернаторы генерал адъютант Крижановский,
Орынбор оқу округінің попечителі Лавровский, қазандағы оқытушылар
семинариясының директоры Ильминский және Торғай, Орал облыстарының
губернаторлары қатынасты, бұлардың бәрі де орыс алфавитін қазақ тіліне
қолдануға әбден болады деген қорытындыға келген еді",- 1 деп жазуы арқылы-
ақ жергілікті отаршыл хакімдердің бәрі бас қосып, қазақтар қолданып
келген араб жазуының орнына орыс жазуын қолдану туралы көптен бері алдын
ала ойластырылып келе жатқан саяси мақсаттың ең буынды тұсын толық түрде
ашып беріп отыр. Ÿғни патшаның өзі қол қойып, жарлық берген жылы-ақ оның
қазақ даласындағы билеушілері мен миссионер ғалымдары сол жылы бұл мәселені
жүзеге асыруға нақтылы кірісіп, бір шешімге келуінен көп нәрсенің сыры
айқындалып тұр .
Ильминский бастаған миссионерлік саясатты іске асырушылардың бәрі,
алдымен қазақтарды татарлардың рухани ықпалынан бөліп алып , олармен қарым-
қатынас жасатпауға бар күшін салса, осы саясатты Түркістанды отарлаушы
патша әкімдері ислам дініне беріктеу болып келетін бұхаралықтардан
қазақтарды ажырату, рухани ықпалын таратпау мәселесіне ерекше көңіл
бөлді.Осы себепті де 1880 жылы 8 қарашада генерал адъютант фон Кауфман
Ағарту минстріне жазған жолдамасында көшпелі қазақ елін тезірек
ассимилияциялап Ресеймен кіріктіріп жіберу үшін, оларды Орта Азиялықтардан
бөлек ұстаудың қажеттігін атап өтеді. Бұл үшін қолданылатын саяси тәсіл
ретінде қазақтардың жазуын орыс жазуымен алмастыруды көздеді, олар діншіл
рухани ықпалдан аулақ ұстауға қызмет етеді деп білді.
Жалпы түркі тілді халықтардың жазуын орыс алфавитіне көшіру туралы
ереже 1906 жылы 31 наурызда өткен мәжілісте Екінші Николай патшаның өзі бас
болып қабылдатқан еді. Бірақ Ресей империясындағы сол тұстағы саяси -
әлеуметтік жағдайдың қиындауы себепті, орыс алфавитін бірден жүзеге асыруға
сескенді. Әзірше бұратаналардың бойын біртіндеп үйрете беру үшін, орыс
алфавитін ресми документтер мен мектеп оқулықтарында қолданумен шектелу
қажет деген қорытындыға келді.
Ильминский татарларға қойған талап тұрғысынан келіп, қазақтарға
арналған кітаптардың бәрін де орыс алфавитімен шығаруды талап етті. Ы.
Алтынсарин еңбектерінің, әсіресе оқу құралдарының бәрі орыс алфавиті
негізінде шығарылу себебі де, осы қатаң талаптың ырқына байланысты құбылыс
деп білмек керек.
1870 жылы Ағарту министрлігінің "О мерах к образованию
населяющих Россию инородцев" заңы жарияланды. Бұл заңда негізінен
Ильминскийдің орыстандыруды көздеген миссионерлік педагогикалық жүйесі
ендірілді. Осы заңда орыс емес халықтарға үш түрлі категория белгіленді.
Бірінші категория бойынша, ұлт тілдерінде сабақ өз тілінде, бірақ міндетті
түрде орыс алфавитімен оқыту талап етілді. Мысалы, Ыбырай ашқан мектептер
осы категорияның ішіне кірді. Екіншісіндегі сабақ таза орыс тілінде
жүргізіліп, тек сабақ үстінде түсінбеген жерін ана тілінде айтуға рұхсат
етілді. Ал, үшінші категория бойынша, сабақ тек орыс тілінде жүріп, ана
тілінде сөйлеуге рұсат етілмеді.
А. Байтұрсынов миссионер атаулының өткен тарихымен жете таныс әрі
олармен тікелей қызметтес болуы себепті де, олар көздеген саяси түпкі
мақсаттың шоқындыру мен орыстандыруға алып келерін біліп, революция алдында
- ақ: "...Хүкіметке жағымдысы қол астындағы жұрттың жазу – сызуы, тілі, діні
бір болу. Ресей қоластында түрлі тілді, түрлі дінді, түрлі жазу—сызуды
тұтынып отырған жұрттар бар. Солардың бәрі тілін, дінін, жазу - сызуын
орысқа аударса, хүкіметке онан артық іс болмас " 1, - деген ой
қортындысына келуінде айтарлықтай терең таным , үлкен сыр жатыр .
Орыстандыру саясаты Кеңес өкіметінің уақытында да толастаған жоқ.
Халықтардың ғасырлар бойы қолданып келе жатқан жазуын өзгерту мәселесі В.И
Ленин қайтыс болған соң қызу қолға алына бастады. Алдымен түркі тілді
халықтардың қалыптасқан араб алфавитін кириллица жазуымен алмастыру
мәселесі жедел қолға алынды. Бұл бір кездегі қоғамдық пікірде латын
алфавитін : "...бүкіл әлемдік коммунистік қоғамның алфавиті" деген қате
ұғымның орын алуына байланысты көтерілген еді. Жиырмасыншы жылдар ішінде
латын жазуы түркі тілді халықтардың жазуына айналып та үлгерді. Тіпті ерте
кезден - ақ православия дініне шоқынып , орысша жазуды қабылдаған
якуттардың өзін қайтадан латын жазуына көшірген солақайлықты да бастан
кешірдік.
қазақ зиялыларының білікті тобы латын алфавитін қабылдауға наразылық
білдірді. Бұл пікір, әсіресе , көрнекті филолог Ахмет Байтұрсыновтың "
Әліппе - таңбалар жұмбағы " деген белгілі мақаласында толық көрініс беріп
, латын жазуын "Европа жұртымен бірдей болу мақсатымен аламыз десек , алу
қиын болған себепті орыстар аяқ баспай отырғанда, біз сол мақсатпен
істейміз деп айтудың қанша орны барлығын сөйлеп, көп сөз қылмасақ та
болар", деп өз пікірін қысқа әрі тұжырымды түрде білдіреді.
Патша өкіметінің осындай шовинистік, отаршылдық саясатына қарамастан
қазақстандағы білім беру ісінде елеулі өзгерістер болды. ХІХ ғасырдың 60-
80 жылдарындағы буржуазиялық реформалардың салдарынан және 1905-1907
жылдардағы революциядан кейін де бұратана халықтар арасында мектеп ашу ісі
жаңа серпінмен жалғасын тапты. қазіргі кездегі зерттеулерде қазақстандағы
білім беру жүйесінің қалыптасуы барысында елеулі өзгерістер болғаны атап
өтілуде. Мысалы, 1911 ж. жүргізілген Бүкілресейлік халық санағының
көрсетуіне қарағанда қазақстанда 84 медреседе 28814 шәкірт оқып, 134
оқытушы жұмыс істеген. Ал сауат ашу мектептері 1446 жеткен.
Сонымен бірге мемлекеттік орыс-қазақ мектептері мен соған ұқсас орыс-
қазақ мектептерінің саны қазақстанда 350-дей болған. Орыс-қазақ
мектептерінің кең дамыған жері Орынбор округі болды. 1890 ж. осы жерде 250
орыс-қазақ мектептерінде 8236 қазақ жастары оқыды.1
Жалпы революцияға дейінгі қазақстандағы білім беру жүйесінің дамуын
төрт кезеңге бөлуге болады:
Бірінші кезең- арабша хат танытатын ауыл мектептерінің пайда болуы.
Осындай мектептердің қашан пайда болғанын және қаншама болғанын айту қиын.
Себебі бұндай мектептер уақытша ашылды және хат танытудан арыға бара
алмады.
Екінші кезең- ХІХ ғ. бірінші жартысындағы патшалық Россияның
жергілікті халықты басқаруға тарту үшін ашылған қазақ-орыс мектептері, бұл
кезеңді үгіт-насихат кезеңі деп атауға болады.
үшінші кезең- ХІХ ғ. 60-шы жылдарындағы Россияда крепостниктік
құқықтың жойылуы және қазақстанның толық отарлануына байланысты 1867-1868
жылдардағы әкімшілік реформадан кейін жергілікті ұлт өкілдерін басқару
жұмысына тарту үшін және орыстандыру саясатын жүргізу үшін ашылған
мектептердің пайда болуы.
Төртінші кезең-1905 ж. орыс революциясынан кейін ұлттық сананың жаңа
сатыға көтерілуі ұлттық интеллигенцияның қалыптасуына әсер етті және олар
қазақ халқының дамуына алғы шарт ретінде білім беру жүйесін дамыту үшін
мемлекетке тәуелсіз білім беру жүйесін құру идеясын ұсынды. Бұл кезең
этнопедагогика ғылымының да қалыптасу кезеңі болды.
Екінші тарау
ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басындағы қазақстандағы ұлттық білім берудің мазмұны
мен түрі туралы пікірталастар
Халыққа білім беру ісінің қазақстанда қалыптасу барысында оқу
ісінің мазмұны мен түрі туралы да мәселелер де шешіліп отырды. Бұл
процеске әлеуметтік-саяси топтардың мүдделері де әсер етті. қазақстандағы
білім беру жүйесінде өз орнын табуға және оның дамуына ықпал етуге тырысқан
төрт топты атап өтуге болады.
Бірінші топқа фундаменталдық ислам білім беру жүйесін қалыптастыруға
ұмтылған мұсылман дін басыларын жатқызуға болады. Ресейге бағынғанға дейін
қазақ арасында ислам діні біркелкі тарамағаны белгілі. Бірақ Ресейге толық
бағынғаннан кейін және Орта Азияның Ресей қол астына өтуі жағдайды
өзгертті. Отарлық езгінің күшеюі халықтың іштей наразылығын тудырып, өзіне
рухани жағынан жақындау мұсылман дініне бет бұра бастады. Ислам дінінің
қазақ арасында кеңінен етек алып жайылуынан қатты күдіктенген кісінің бірі-
халқымыздың мақтанышы аса дарынды ғалымы, ағартушысы Шоқан Уәлиханов.Ол
осы жағдайға байланысты :"Татар молдалары мен Орталық Азия ишандарының
...әрекеттері арқасында қазақ барған сайын мұсылманшылық жолға түсіп
барады.қазір қазақтың кейбір сұлтандары ,байлары әйелдерін оңаша үйде
ұстайтын болды; қазақтар Меккеге баратынды шығарды,жырлар айту орнына ,
пайғамбарлар туралы жыр, ертектерді айтады, діни хиссаларды оқиды.Тегі
еуропалық мәдениетке Ресейдің Византия дәуірін басынан өткізіп жеткені
секілді, қазақ халқы татар дәуірін басынан өткізіп жететін болар.Бұл –
оның болашағы бұлдыр, қараңғы деген сөз"1- деп, аса бір өкінішпен,
торығушылықпен жазған еді.
Бұл топ көне білім беру жүйесі кадимиді дамытуға ұмтылды, бірақ
бұл жолдың басты кемшілігі адамның еркін дамуын шектейтін жолдың бірі еді.
Екінші топқа қоғамдағы өзгерістерге байланысты ескі мұсылмандық білім
беру жүйесін жаңарту қажеттігін түсінген жаңашылдар- жәдидтерді жатқызуға
болады. 1905 жылдан соң қадим мектептері қазақ даласында азайып, жадит
мектептері көбейген еді. Ресей мұсылмандары қадими дін мектептерінің орта
ғасырларда қалыптасқан оқу жоспарлары,бағдарламалары,оқулықтар ы мен оқыту
әдістерін сынаған зиялылар өздерін – жадидтар(жаңашылдар) деп, ал,
өздерінің оқыту әдісін- усули (әдіс) жадид деп атады. Ресейдегі жадид
қозғалысын Бакчасарайда (қырым) шығатын " Тәржіман" (1883) газеті мен оның
бас редакторы Исмайлбей Гаспиринский басқарды. Ол 1884 ж. Бакчасарай
қаласында ең алғашқы жадид мектебін ашты. Мектеп үйі,оның ішіндегі
заттары: парталар, жазу тақтасы, тарихи және жағрафиялық карталар ,
глобустар, т.б. көрнекті құралдар, сол сияқты оқулықтар, класс журналы,
сабақ кестесі Еуропа елдері мектептерінің үлгісімен жабдықталды.
Ÿ.А.Коменскийдің кластық-сабақтық жүйесі: шәкірттерді жылдың тек бір
мезгілінде ғана мектепке қабылдау, сабақты жаңаша ұйымдастыру жадид
мектептерінің оқу-тәрбие жұмыстарының негізіне алынды. Сол сияқты
шәкірттерді ұрып-соғып жазалауға да тиым салынды. қысқасы,
Гаспиринскийдің мектебі, Ресейді мекендейтін түрік тілдес халықтар үшін,
ескі қадими мектептерді қалай етіп замана талабына сәйкес қайта құруға
болатындығы жөнінде эксперимент мектебі, үлгі-өнеге оқу орны болды.
И.Гаспиринскийдің жолын ұстаған кісілердің мұсылмандар арасында
саны көбейе берді. Мәселен, Татарстанда А.Баязитов, Д.Кильдеев т.б.
"Иттіфақ әл муслимн" ("Мұсылмандар одағы") құрылды. Орталық Азиядағы
жадидтердің басшылары ақындар Абдур-Рауф Фитрати пен Махмуд Бехбудилер,
Файзулла Хожаев, Мунауар Абдурашидов өлеңдерінде Шыңғысхан мен Ақсақ
Темірдің қаһармандық күрестерін дәріптеп, зиялыларды Тұран
елінің бұрынғы беделі мен абырой-атағын қайтадан қалпына келтіру үшін,
күреске шақырды. Бір кездерде Орталық Азияны мекендейтін түркі халықтарының
бәріне ортақ әдеби тіл болған – ескі шағатай тілін қайтадан жандандыру
жадид мектептері мен жас ұстаздардың халық зиялыларының қасиетті
міндеті деп түсіндірді. Олар кезінде "чағатай гүріңі" ("Шағатайша
әңгімелесу") деген әдеби үйірмелер ұйымдастырды.
1906 ж.тамыз айында Нижний Новгород қаласында мұсылман халықтарының
Бүкілресейлік ІІІ-сьезі шақырылып, онда қабылданған талаптардың негізіне
жадидтердің ұсынысы алынды. Мәселен, сьезд мұсылман елдері мектептерінде
сабақты оқушылардың өз ана тілінде барлық мектептеріне ортақ тұрақты
оқу жоспарлары мен оқу бағдарламаларын жасауды және мұсылмандар үшін,
жалпыға бірдей міндетті бастауыш білімді жүзеге асыруды талап еткен қаулы
қабылдады.
Жадит (төте оқу) мектептеріне мамандар даярлауда Уфадағы ғалия,
Хусайния медреселері, Орынбордағы Мұхамедия және қазан медреселері елеулі
қызмет атқарды. қадимнің оқуы араб тілінде жүргізіліп, жалаң діни білім
берді. Жадит мектептерінде әдебиет, тіл, есеп, тарих, табиғаттану пәндері
де оқытылды. Жалпы алғанда, ірі медреселерде төмендегідей пәндерді оқыту
ісі жолға қойылған: фараиз – дүние-мүлікті мұраға қалдыру және бөлу туралы
заң: усул-фиких—мұсылман заңдарын зерттеу, хикмет—тарих, философия және
жаратылыс ғылымдарының энциклопедиясы, наху—араб тілінің грамматикасы,
акаид -догматика, монтық - логика. Сонымен қатар, арифметиканың төрт
амалы, орыс тілі, сөйтіп медресе де (жоғарғы мұсылмандықоқу орны) жастардың
тәрбиесі мен білім дәрежесін, ой дамуының қалыптасуына әсер ететін барлық
дерлік негізгі пәндерден сабақ берілетін. құран көп пәннің бірі болып
қалды.
Ол кезде қазақ даласында орыс мәдениетіне негізделген ұлт
мектептері өте аз болғандықтан, Уфа, қазан медреселерін бітіргендер жадит
мектептері арқылы қазақтарға оқу-білім таратуда елеулі қызмет атқарды.
Алайда, патша ұлықтары, әсіресе, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz