Қазақстан экономикасында шетел инвестициясын қолдану тиімділігі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. ШЕТЕЛ ИНВЕСТИЦИЯЛАРЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ ДАМУЫНДАҒЫ РӨЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1. Шетел инвестицияаларын тартудың негізгі нысандары және механизмдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Қазақстанға шетел инвестицияларын тартуды мемлекет тарапынан реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОНОМИКАСЫНДА ШЕТЕЛ ИНВЕСТИЦИЯСЫН ҚОЛДАНУ ТИІМДІЛІГІ
2.1. Қазақстан Республикасына шетел инвестицияларын тартудың халахуалының жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.2 Қазақстан Республикасындағы шетел инвестициясының келіп түсүін және қолдану тиімділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНА ШЕТЕЛ ИНВЕСТИЦИЯСЫН ТАРТУДЫҢ БОЛАШАҒЫ
3.1. Шетел инвестицияларын тартудың негізгі мәселелері ... ... ... ... ... ... ... .27
3.2. Шетел инвестицияларын тартудың жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ..33
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. ШЕТЕЛ ИНВЕСТИЦИЯЛАРЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ ДАМУЫНДАҒЫ РӨЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1. Шетел инвестицияаларын тартудың негізгі нысандары және механизмдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Қазақстанға шетел инвестицияларын тартуды мемлекет тарапынан реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОНОМИКАСЫНДА ШЕТЕЛ ИНВЕСТИЦИЯСЫН ҚОЛДАНУ ТИІМДІЛІГІ
2.1. Қазақстан Республикасына шетел инвестицияларын тартудың халахуалының жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.2 Қазақстан Республикасындағы шетел инвестициясының келіп түсүін және қолдану тиімділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНА ШЕТЕЛ ИНВЕСТИЦИЯСЫН ТАРТУДЫҢ БОЛАШАҒЫ
3.1. Шетел инвестицияларын тартудың негізгі мәселелері ... ... ... ... ... ... ... .27
3.2. Шетел инвестицияларын тартудың жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ..33
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
Кіріспе
Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан Республикасы тәуелсіз сыртқы нарықтарға шығуға мүмкіндік алды. Бірақ, Қазақстанның сыртқы экономикалық қызметті жүргізуде жеткілікті тәжірибесі жоқ және сондықтан белгілі бір проблемалар туындайды. Қазақстан Республикасының үкіметінің маңызды проблемаларының бірі шетелдік инвестицияларды тиімді түрде тарту мен бөлу болып табылады. Ең алдымен инвестициялар бұл экономикалық маңызды фактор, оның көмегімен алдыңғы қатарлы технологиялар меңгеріледі, нарықтардың отандық тауарлармен толуы жүреді, экспорттық өнімнің бәсеке қабілеттігі көтеріледі.
Қазақстан экономикасының қазіргі дамуында шетелдік инвестициялардың маңыздылығы сөзсіз. Қазақстан Республикасының тәуелсіз мемлекет ретінде құрылуынан бастап шетелдік инвестициялардың көлемі екпінді өсуін байқаймыз. Әлемдік шаруашылық дамуының, қазіргі деңгейінде шет инвестициялардың өсуінің күшеюі байқалады, оның қарқыны халықаралық сауда өсуінің қарқынынан асып түседі. Барлық елдер экономикалық даму дәрежесіне қарамастан экономикалық өсімге жету үшін шетел инветицияларын тартудың әдістері мен жолдарын жетілдірумен айналысады. Сауда ағымдарының, шетел инвестицияларының ағымдарының және технологияның айырбасының либерализациясы жағдайында компаниялардың нарықтағы күресі одан әрі агресивті болып жатыр. Капиталдың болуы, иновациялық қызмет технологиялармен, квалификацияланған адам ресурстарымен қамтамассыз етілуі және тиімді ұйымдастырушылық және басқарушылық практикасы - осы факторлардың бәрі кәсіпорынның бәсеке қабілеттігін қамтамассыз етуде маңызды рол атқарады және сәйкес макроэкономикалық жағдайларда қабылдаушы елдердің экономикалық даму көрсеткіштерін жақсартуға көмектеседі. Бірақ, көп ел инвестиция алғысы келетінін және оған деген бәсекенің жоғары деңгейде екендігін ескеру керек. Сондықтан да шетел инвестицияларды тартуды зерттеу осы таңда өзекті мәселелердің бірі деп айтуымызға әбден болады. “ Қазақстан Республикасындағы шетелдік инвестицияларды реттеу: жағдайларымен мәселелері ” тақырыбын таңдай отырып, курстық жұмысты жазуда келесі мақсат көзделді: шетел инвестициясы, оның ішінде тікелей инвестицияның Қазақстан экономикасындағы атқаратын орнын және мәнін анықтау.
Осы мақсатқа қол жеткізуде келесі мәселелерді шешу қажет:
• ұлттық экономиканың дамуындағы шетелдік инвестициялардың және
олардың нысандарының рөлін анықтау;
• шетелдік тікелей инвестициялаудың себептерін және экономикалық
тиімділігін талдау; шетелдік тікелей инвестицияларды тартудың механизімін қарастыру;
• Қазақстанға шетел инвестицияларын тартуды мемлекет тарапынан
реттеуді зерттеу; Қазақстан Республикасына шетел инвестицияларын тартудың хал-ахуалының жағдайын сараптау;
• Қазақстан Республикасындағы шетел инвестициясының келіп түсуіне
талдау жасау;
• шетел инвестицияларын тартудың негізгі мәселелерін қарастыру;
• шетел инвестицияларын тартудың жетілдіру жолдарын табу.
Курстық жұмыс кіріспеден, ұш тараудан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Шетел инвестицияларының мәнін және мазмұнын оның халықаралық экономикалық қатынастардағы рөлін, даму тенденциаларын және Қазақстандағы шетел инвестициясының құқықтық аспектілерін зерттеуге жұмыстың бірінші тарауында қол жеткізілмек.
Екінші тарауда шетел инвестициясының оның ішінде тікелей шетел инвестициасының Қазақстан экономикасындағы орнын, көлемін, даму барысын, экономикалық дамуға тигізетін әсерін, сонымен қатар республикадағы тікелей шетел инвестициясын тартудағы және мемлекет тарапынан оларды реттеудегі шараларды зерттеп талдау мақсаттары шешіледі.
Үшінші тарауда теориалық білімдерді тәжірибелік шындықпен салыстыра отырып, Қазақстан Республикасына шетел инвестициясын тартудағы негізгі мәселелерді айқындау және оны жетілдіру жолдарын іздестіруді көздеу мәселелері қойылмақ.
Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан Республикасы тәуелсіз сыртқы нарықтарға шығуға мүмкіндік алды. Бірақ, Қазақстанның сыртқы экономикалық қызметті жүргізуде жеткілікті тәжірибесі жоқ және сондықтан белгілі бір проблемалар туындайды. Қазақстан Республикасының үкіметінің маңызды проблемаларының бірі шетелдік инвестицияларды тиімді түрде тарту мен бөлу болып табылады. Ең алдымен инвестициялар бұл экономикалық маңызды фактор, оның көмегімен алдыңғы қатарлы технологиялар меңгеріледі, нарықтардың отандық тауарлармен толуы жүреді, экспорттық өнімнің бәсеке қабілеттігі көтеріледі.
Қазақстан экономикасының қазіргі дамуында шетелдік инвестициялардың маңыздылығы сөзсіз. Қазақстан Республикасының тәуелсіз мемлекет ретінде құрылуынан бастап шетелдік инвестициялардың көлемі екпінді өсуін байқаймыз. Әлемдік шаруашылық дамуының, қазіргі деңгейінде шет инвестициялардың өсуінің күшеюі байқалады, оның қарқыны халықаралық сауда өсуінің қарқынынан асып түседі. Барлық елдер экономикалық даму дәрежесіне қарамастан экономикалық өсімге жету үшін шетел инветицияларын тартудың әдістері мен жолдарын жетілдірумен айналысады. Сауда ағымдарының, шетел инвестицияларының ағымдарының және технологияның айырбасының либерализациясы жағдайында компаниялардың нарықтағы күресі одан әрі агресивті болып жатыр. Капиталдың болуы, иновациялық қызмет технологиялармен, квалификацияланған адам ресурстарымен қамтамассыз етілуі және тиімді ұйымдастырушылық және басқарушылық практикасы - осы факторлардың бәрі кәсіпорынның бәсеке қабілеттігін қамтамассыз етуде маңызды рол атқарады және сәйкес макроэкономикалық жағдайларда қабылдаушы елдердің экономикалық даму көрсеткіштерін жақсартуға көмектеседі. Бірақ, көп ел инвестиция алғысы келетінін және оған деген бәсекенің жоғары деңгейде екендігін ескеру керек. Сондықтан да шетел инвестицияларды тартуды зерттеу осы таңда өзекті мәселелердің бірі деп айтуымызға әбден болады. “ Қазақстан Республикасындағы шетелдік инвестицияларды реттеу: жағдайларымен мәселелері ” тақырыбын таңдай отырып, курстық жұмысты жазуда келесі мақсат көзделді: шетел инвестициясы, оның ішінде тікелей инвестицияның Қазақстан экономикасындағы атқаратын орнын және мәнін анықтау.
Осы мақсатқа қол жеткізуде келесі мәселелерді шешу қажет:
• ұлттық экономиканың дамуындағы шетелдік инвестициялардың және
олардың нысандарының рөлін анықтау;
• шетелдік тікелей инвестициялаудың себептерін және экономикалық
тиімділігін талдау; шетелдік тікелей инвестицияларды тартудың механизімін қарастыру;
• Қазақстанға шетел инвестицияларын тартуды мемлекет тарапынан
реттеуді зерттеу; Қазақстан Республикасына шетел инвестицияларын тартудың хал-ахуалының жағдайын сараптау;
• Қазақстан Республикасындағы шетел инвестициясының келіп түсуіне
талдау жасау;
• шетел инвестицияларын тартудың негізгі мәселелерін қарастыру;
• шетел инвестицияларын тартудың жетілдіру жолдарын табу.
Курстық жұмыс кіріспеден, ұш тараудан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Шетел инвестицияларының мәнін және мазмұнын оның халықаралық экономикалық қатынастардағы рөлін, даму тенденциаларын және Қазақстандағы шетел инвестициясының құқықтық аспектілерін зерттеуге жұмыстың бірінші тарауында қол жеткізілмек.
Екінші тарауда шетел инвестициясының оның ішінде тікелей шетел инвестициасының Қазақстан экономикасындағы орнын, көлемін, даму барысын, экономикалық дамуға тигізетін әсерін, сонымен қатар республикадағы тікелей шетел инвестициясын тартудағы және мемлекет тарапынан оларды реттеудегі шараларды зерттеп талдау мақсаттары шешіледі.
Үшінші тарауда теориалық білімдерді тәжірибелік шындықпен салыстыра отырып, Қазақстан Республикасына шетел инвестициясын тартудағы негізгі мәселелерді айқындау және оны жетілдіру жолдарын іздестіруді көздеу мәселелері қойылмақ.
Қолданылған әдебиеттер тiзiмi:
1. Закон Республики Казахстан от 24 декабря 1996 года №54-1 "О валютном регулировании".
2. Қ а з а қ с т а н Р е с п у б л и к а с ы н ы ң « Ш е т е л и н в е с т и ц и я с ы т у р а л ы » З а ң ы , 1 9 9 4 ж, 2 7 ж е л т о қ с а н.
3. Қ а з а қ с т а н Р е с п у б л и к а с ы н ы ң « Тi к е л е й и н в е с т и ц и я л а р д ы м е м л е к е т т i к қ о л д ау т у р а л ы » з а ңы, 1 9 9 7 ж,
4. Киреев А. Международная экономика. - М.: МО.- ч.1,2. - М., 2004 г., С. 230.
5. Мамыров Н.К., Мадиярова Д.М., Калдыбаева А.Е. Халыкаралық экономикалық қатынастар - Алматы.: Экономика, 1997 ж., С. 96.
6. «Стратегия торговой политики Республики Казахстан в процессе присоединения к Всемирной торговой организации», // Азия – Экономика и жизнь, 2007 г., 20.02., С. 7.
7. Ташенова С. Совместное предпринимательство // Внешнеэкономическая
деятельность в Казахстане 2008 г. № 10, С 23.
8. Управление инвестициями. В 2 т. Под общей редакцией В.В. Шеремета.-М., 2003 г.,Т.1, С.177
9. «Япония – лицом к лицу к интернационализации», // Международные экономические отношения, 2008 г., №11, С.12.
10. Стратегия / “Қазақстан Республикасының Индустриялы-инновациялы дамуының 2003-2015 жылдарға арналған ұзақ мерзiмдi стратегиясы” – Алматы, 2003 ж.
11. Дәуренбекова Ә.Н. “Бәсеке қабiлеттi өнеркәсiптi дамыту – индустриялық-инновациялық стратегияның басты бағыты” // Аль-Пари, №2-3. 2009 ж.
12. Хусанов Б.Д. Прямые иностранные инвестиции: глобальные и региональные тенденции 90-х годов. // Известия. Серия обественных наук, 2008, №3.
13. Кожахмедов Д.Б. “Машиностроение как основа формирования конкурентспособной экономики Қазахстана” // Аль-Пари , №1.2009 г.
14. Статистический ежегодник. Алматы. – 2009г.
15. Мейірбеков А. Қ., Әлімбетов Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы:Оқу құралы.- Алматы: «Экономика», 2005.-252б.
16. Экономика предприятия: Учебное пособие// под ред. профессора В.Я. Горфинкеля, Е.М Кулякова. - Москва: «Банки и Биржи, Юнити», 1996. – 367с.
17. Экономика предприятия: Учебное пособие// под ред. профессора М.А. Сафронова. – Москва: «Юристъ», 1995. – 584с.
18. В. Дзекунов. Обследование развития инновационной деятельности на промышленных предприятиях Казахстана. // Аль Пари. 2009. - №2-3. – С. 76-79.
19. Калдыбаев О., Темирбаев А. Экономика предприятия: Учебное пособие. – Алматы: «Санат», 2007. – 208с.
20. Экономика// под ред. Булатова А. – Москва: «Век». – 1997.
21. Стратегия / “Қазақстан Республикасының Индустриялы-инновациялы дамуының 2003-2015 жылдарға арналған ұзақ мерзiмдi стратегиясы” – Алматы, 2003 ж.
22. Дуйсенбаев С.К. Шетел инвестицияларының мәні неде?// Айқын. 2011. №4.Б-7
1. Закон Республики Казахстан от 24 декабря 1996 года №54-1 "О валютном регулировании".
2. Қ а з а қ с т а н Р е с п у б л и к а с ы н ы ң « Ш е т е л и н в е с т и ц и я с ы т у р а л ы » З а ң ы , 1 9 9 4 ж, 2 7 ж е л т о қ с а н.
3. Қ а з а қ с т а н Р е с п у б л и к а с ы н ы ң « Тi к е л е й и н в е с т и ц и я л а р д ы м е м л е к е т т i к қ о л д ау т у р а л ы » з а ңы, 1 9 9 7 ж,
4. Киреев А. Международная экономика. - М.: МО.- ч.1,2. - М., 2004 г., С. 230.
5. Мамыров Н.К., Мадиярова Д.М., Калдыбаева А.Е. Халыкаралық экономикалық қатынастар - Алматы.: Экономика, 1997 ж., С. 96.
6. «Стратегия торговой политики Республики Казахстан в процессе присоединения к Всемирной торговой организации», // Азия – Экономика и жизнь, 2007 г., 20.02., С. 7.
7. Ташенова С. Совместное предпринимательство // Внешнеэкономическая
деятельность в Казахстане 2008 г. № 10, С 23.
8. Управление инвестициями. В 2 т. Под общей редакцией В.В. Шеремета.-М., 2003 г.,Т.1, С.177
9. «Япония – лицом к лицу к интернационализации», // Международные экономические отношения, 2008 г., №11, С.12.
10. Стратегия / “Қазақстан Республикасының Индустриялы-инновациялы дамуының 2003-2015 жылдарға арналған ұзақ мерзiмдi стратегиясы” – Алматы, 2003 ж.
11. Дәуренбекова Ә.Н. “Бәсеке қабiлеттi өнеркәсiптi дамыту – индустриялық-инновациялық стратегияның басты бағыты” // Аль-Пари, №2-3. 2009 ж.
12. Хусанов Б.Д. Прямые иностранные инвестиции: глобальные и региональные тенденции 90-х годов. // Известия. Серия обественных наук, 2008, №3.
13. Кожахмедов Д.Б. “Машиностроение как основа формирования конкурентспособной экономики Қазахстана” // Аль-Пари , №1.2009 г.
14. Статистический ежегодник. Алматы. – 2009г.
15. Мейірбеков А. Қ., Әлімбетов Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы:Оқу құралы.- Алматы: «Экономика», 2005.-252б.
16. Экономика предприятия: Учебное пособие// под ред. профессора В.Я. Горфинкеля, Е.М Кулякова. - Москва: «Банки и Биржи, Юнити», 1996. – 367с.
17. Экономика предприятия: Учебное пособие// под ред. профессора М.А. Сафронова. – Москва: «Юристъ», 1995. – 584с.
18. В. Дзекунов. Обследование развития инновационной деятельности на промышленных предприятиях Казахстана. // Аль Пари. 2009. - №2-3. – С. 76-79.
19. Калдыбаев О., Темирбаев А. Экономика предприятия: Учебное пособие. – Алматы: «Санат», 2007. – 208с.
20. Экономика// под ред. Булатова А. – Москва: «Век». – 1997.
21. Стратегия / “Қазақстан Республикасының Индустриялы-инновациялы дамуының 2003-2015 жылдарға арналған ұзақ мерзiмдi стратегиясы” – Алматы, 2003 ж.
22. Дуйсенбаев С.К. Шетел инвестицияларының мәні неде?// Айқын. 2011. №4.Б-7
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. ШЕТЕЛ ИНВЕСТИЦИЯЛАРЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ ДАМУЫНДАҒЫ
РӨЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 5
1.1. Шетел инвестицияаларын тартудың негізгі нысандары және
механизмдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Қазақстанға шетел инвестицияларын тартуды мемлекет
тарапынан реттеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..12
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОНОМИКАСЫНДА ШЕТЕЛ ИНВЕСТИЦИЯСЫН ҚОЛДАНУ
ТИІМДІЛІГІ
2.1. Қазақстан Республикасына шетел инвестицияларын тартудың
халахуалының жағдайы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..17
2.2 Қазақстан Республикасындағы шетел инвестициясының келіп түсүін және
қолдану тиімділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНА ШЕТЕЛ ИНВЕСТИЦИЯСЫН ТАРТУДЫҢ БОЛАШАҒЫ
3.1. Шетел инвестицияларын тартудың негізгі мәселелері
... ... ... ... ... ... ... .27
3.2. Шетел инвестицияларын тартудың жетілдіру жолдары
... ... ... ... ... ... ..33
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..39
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
Кіріспе
Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан Республикасы тәуелсіз сыртқы
нарықтарға шығуға мүмкіндік алды. Бірақ, Қазақстанның сыртқы
экономикалық қызметті жүргізуде жеткілікті тәжірибесі жоқ және
сондықтан белгілі бір проблемалар туындайды. Қазақстан Республикасының
үкіметінің маңызды проблемаларының бірі шетелдік инвестицияларды
тиімді түрде тарту мен бөлу болып табылады. Ең алдымен инвестициялар
бұл экономикалық маңызды фактор, оның көмегімен алдыңғы қатарлы
технологиялар меңгеріледі, нарықтардың отандық тауарлармен толуы
жүреді, экспорттық өнімнің бәсеке қабілеттігі көтеріледі.
Қазақстан экономикасының қазіргі дамуында шетелдік инвестициялардың
маңыздылығы сөзсіз. Қазақстан Республикасының тәуелсіз мемлекет ретінде
құрылуынан бастап шетелдік инвестициялардың көлемі екпінді өсуін байқаймыз.
Әлемдік шаруашылық дамуының, қазіргі деңгейінде шет инвестициялардың
өсуінің күшеюі байқалады, оның қарқыны халықаралық сауда өсуінің
қарқынынан асып түседі. Барлық елдер экономикалық даму дәрежесіне
қарамастан экономикалық өсімге жету үшін шетел инветицияларын
тартудың әдістері мен жолдарын жетілдірумен айналысады. Сауда
ағымдарының, шетел инвестицияларының ағымдарының және технологияның
айырбасының либерализациясы жағдайында компаниялардың нарықтағы күресі
одан әрі агресивті болып жатыр. Капиталдың болуы, иновациялық қызмет
технологиялармен, квалификацияланған адам ресурстарымен қамтамассыз
етілуі және тиімді ұйымдастырушылық және басқарушылық практикасы -
осы факторлардың бәрі кәсіпорынның бәсеке қабілеттігін қамтамассыз
етуде маңызды рол атқарады және сәйкес макроэкономикалық жағдайларда
қабылдаушы елдердің экономикалық даму көрсеткіштерін жақсартуға
көмектеседі. Бірақ, көп ел инвестиция алғысы келетінін және оған деген
бәсекенің жоғары деңгейде екендігін ескеру керек. Сондықтан да шетел
инвестицияларды тартуды зерттеу осы таңда өзекті мәселелердің бірі деп
айтуымызға әбден болады. “ Қазақстан Республикасындағы шетелдік
инвестицияларды реттеу: жағдайларымен мәселелері ” тақырыбын таңдай отырып,
курстық жұмысты жазуда келесі мақсат көзделді: шетел инвестициясы, оның
ішінде тікелей инвестицияның Қазақстан экономикасындағы атқаратын орнын
және мәнін анықтау.
Осы мақсатқа қол жеткізуде келесі мәселелерді шешу қажет:
• ұлттық экономиканың дамуындағы шетелдік инвестициялардың және
олардың нысандарының рөлін анықтау;
• шетелдік тікелей инвестициялаудың себептерін және экономикалық
тиімділігін талдау; шетелдік тікелей инвестицияларды тартудың механизімін
қарастыру;
• Қазақстанға шетел инвестицияларын тартуды мемлекет тарапынан
реттеуді зерттеу; Қазақстан Республикасына шетел инвестицияларын тартудың
хал-ахуалының жағдайын сараптау;
• Қазақстан Республикасындағы шетел инвестициясының келіп түсуіне
талдау жасау;
• шетел инвестицияларын тартудың негізгі мәселелерін қарастыру;
• шетел инвестицияларын тартудың жетілдіру жолдарын табу.
Курстық жұмыс кіріспеден, ұш тараудан, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Шетел инвестицияларының мәнін және мазмұнын
оның халықаралық экономикалық қатынастардағы рөлін, даму тенденциаларын
және Қазақстандағы шетел инвестициясының құқықтық аспектілерін зерттеуге
жұмыстың бірінші тарауында қол жеткізілмек.
Екінші тарауда шетел инвестициясының оның ішінде тікелей шетел
инвестициасының Қазақстан экономикасындағы орнын, көлемін, даму барысын,
экономикалық дамуға тигізетін әсерін, сонымен қатар республикадағы тікелей
шетел инвестициясын тартудағы және мемлекет тарапынан оларды реттеудегі
шараларды зерттеп талдау мақсаттары шешіледі.
Үшінші тарауда теориалық білімдерді тәжірибелік шындықпен салыстыра
отырып, Қазақстан Республикасына шетел инвестициясын тартудағы негізгі
мәселелерді айқындау және оны жетілдіру жолдарын іздестіруді көздеу
мәселелері қойылмақ.
ШЕТЕЛ ИНВЕСТИЦИЯЛАРЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ ДАМУЫНДАҒЫ РӨЛІ
1. Шетел инвестицияларын тартудың негізгі нысандары және механизмдері
Қазіргі уақытта капиталдың халықаралық қозғалысы, әлемдік
шаруашылықтың және ұлттық экономикалардың дамуында маңызды роль
атқарады.1
Әлемдегі нарықтағы инвестициялық капиталдық сұранысымен ұсынысына
шиелініскен баланста Қазақстан мен ТМД-ның басқа мемлекетінің позициялары
өте төмен болып саналады. Бұл мәселелерге енді тек қана өз араларында,
әлемдік капитал нарығының өте шағын сигментінде бәсекелесуге ғана болады.
Ал тікелей және портфельді инвестицияларға келсек, бұл аймақта олардың
ликвидтіліктері экономиканың құрылымдық өзгермелі мәселелерімен, ішкі
қаржылық нарықтық көбірек болуымен шектелуі.
Өндіріс факторларының халықаралық қозғалысы халықаралық сауданың
себептері өндіріс факторлары мен қамтамасыз етілуінде айырмашылықтар
болатын жағдайда сауданы алмастырады.
Егер сауда негізінде өндіріс факторларымен қамтамасыз ету
ерекшеліктерінен басқа себептері жатса, өндіріс факторларының халықаралық
қозғалысы халықаралық сауданы тауармен толықтырады (салыстырмалы
артықшылық, масштаб эффектісі, технологиялық өзгерістер).
Елдердің өндірістік факторлармен қамтамасыз етілуінің үлкен
өзгешеліктері жағдайында өндірістік факторлардың халықаралық қозғалысы
салааралық сауданы алмастырады және ішкі-салалық сауданы толықтырады.
Өндірістік фактормен қамтамасыз ету деңгейі өзгеше болса, әр ел тауа
рлар өндірісіне маманданады және өндірістік факторлардың халықаралық
қозғалысы болмайды. Елдер арасында тек сала аралық сауда мүмкін болды.
Өндіріс факторларының халықаралық қозғалысы әдетте халықаралық
саудадан гөрі қатаң мемлекеттік реттеудің құралы болып табылады. Әлемнің
көптеген елдерінде, соның ішінде дамыған Батыс Еуропа елдерінде, капитал
қозғалысына және жұмыс күші миграциясына өте маңызды шектеулер әлі күнге
дейін іс жүргізуде. 2
Капиталдың халықаралық қозғалысының екі ағымын анықтауға болады:
капиталдың экспорты және импорты.
Капиталдың халықаралық қозғалысының экспортының және импортының
себептері әр түрлі болады. Басты себептері – бұл капиталды максималды
табыстарды әкелетін және салымдарының деңгейін қысқартуға мүмкіндік беретін
және тәуекелділікті жоятын салаға және елге капиталды орналастыруға
тырыстыру.
Капиталды экспорттаудың себептері:
• технологиялық алға шығу. Корпарациядағы стау көлемдерінде НИОКР
ға шығын үлесі жоғары болған сайын шетелге тікелей инвестициясының
экспортының көлемі жоғары болады және керісінше, шетелге тікелей
инвестицияларды апара отырып, корпарациялар оларға бәсекелестік
артықшылықты беретін технологияларға бақылау жасауға ұмтылады;
• жұмыс күшінің квалификациясындағы артықшылықтар. Олар
жұмысшыларға еңбегін төлеудің орташа деңгейімен өлшенеді. Корпорацияда
еңбекті төлеудің деңгейі жоғары болған сайын, тікелей инвестицияларды
экспорттаудың көлемі де жоғары болады және керісінше;
• жарнамалаудағы артықшылық. Ол халықаралық маркетингтегі жиналған
тәжірибені көрсетеді. Корпорациялардың сатылуында жарнамаға кеткен
шығындарды салмағы жоғары болған сайын, тікелей инвестицияның экспортының
көлемі де жоғары болады және керісінше;
• масштаб экономикасы. Ішкі нарықтағы корпорацияны өндіріс өлшемі
болған сайын, тікелей инвестицияларының экспорт көлемі де жоғары болады
және керісінше;
• корпорация өлшемі. Копорация өлшемі жоғары болған сайын, тікелей
инвестициялары экспортының көлемі де жоғары болады және керісінше;
• өндіріс концентрациясының деңгейі. Корпорация шегіндегі белгілі бір
тауардың өндірісіндегі концентрация деңгейі жоғары болған сайын, тікелей
инвестициялар экспортының көлемі де жоғары болады және керісінше;
• табиғи ресурстарға қол жеткізуді қамтамасыз ету. Белгілі бір табиғи
ресурста корпорациялардың қажеттіліктері жоғары болған сайын, осы ресурсы
бар елге тікелей инвестицияларды экспорттаудың көлемі де сол құрылым жоғары
болады және керісінше.
Капитал экспортының басқа да себептері:
• тұтынушыға жақын кәсіпорындарды құру арқылы, оған тауарды жеткізуге
кететін көліктік шығындарды қысқарту;
• шет елдерінің территориясында реттуші өндірісті құру арқылы, сол елдің
импорттық шектеулерін жеңу.
Капитал импортының себептері:
• психологиялық алға шығу;
• жұмыс күшінің квалификациясының деңгейі;
• жарнамадағы артықшылық;
• масштаб экономикасы;
• корпорация өлшемі;
• өндірісті концентрациялау деңгейі;
• капиталдағы қажеттілік;
• ұлттық фирмалардың саны. Ел ішінде корпорацияның бөлімшелері көп
болған сайын, тікелей инвестицияларының импорты да солғұрлым жоғары
болады;
• өндіріс шығындары. Қабылдаушы елдің өндіріс шығындары төмен болған
сайын, тікелей инвестициялары импортының көлемі соғұрлым жоғары болады;
• ішкі тауарлы нарықты қорғаудың деңгейі. Елдің ішкі тауарлары нарығын
қорғаудың кедендік және басқа да деңгейі жоғары болған сайын, тікелей
инвестицияларының импорты соғұрлым жоғары болады;
• нарықтық өлшемі. Елдің ішкі нарығының өлшемі жоғары болған сайын,
тікелей инвестиция көлемі соғұрлым жоғары болады.
Капитал миграциясының басқа да факторлары:
• шетелдік тікелей инвестициялары арқылы негізделген өндірістің
экспорттық бағыттылығы;
• экономикалық дамудың үкметтік бағдарламаларының бар болуы. 3
Инвестициялық климатты модельдеу мемлекеттің шетелдік инвестицияны
қолдану және тарту саясатын жасаудың маңызды түйіні болып табылатын себебі,
ол біріншіде, шетелдік инвесторға әсерін тигізетін факторларды жүйелі
елестетуге мүмкіндік береді. Екіншіден, елдегі жағдайды тереңірек бағалауға
мүмкіндік береді. Үшіншіден, шетелдік серіктес іс-қимылының ынталануын
сезінуге мүмкіндік береді.
Капитал миграциясының осы ғалымдар анықтаған бір себебі – капиталға
деген сұраныс пен ұсыныстың әр елде бір қалыпты болмауы.
Капитал көп жағдайда оған деген сұранысы бар және де сұраныс мөлшері
көп еледрде шығарылады.
Негізінен, капиталды оған деген сұранысы көп елдер емес, ұсынысы көп
елдер шығарады.
Неоклассиктердің бірі Б. Олин өзінің сауда концепциясында былай деген:
“Өндіріс факторы әр бір елдегі оған деген сұраныспен анықталады, демек,
олар шектеулі өнімділігі аз жерден көп жерлерге қарай көшеді”.
Р. Нурксенің тұжырымы бойынша, тауарды сыртқа көп тасымалдаушы дамыған
елде капиталға деген сұраныс тез өседі, осыған сәйкес олар капиталды ішке
енгізе бастайды (немесе керісінше).
Неоклассиктермен бірге бұл сұраққа неокейнсиандықтар да жауап беруге
тырысты. Неокейнсиандық теория негізінен капитал қозғалысы мен төлем
балансының арақатынасын анықтайды.
Кейнстің айтуы бойынша, “капитал миграциясының бірден бір себебі – бұл
әрбір елдің төлем баланстарының бір қалыпты болмауы”. Кейнстің осы
көзқарасын Ф. Махлуп пен Р.Ф. Харрод дамытты.
Ф. Махлуп осы арақатынасты үш тұрғыда қарастырды:
1. белгілі бір елдің төлем балансының сальдосы плюс (+) таңбалы болса,
онда капиталды шетке шығарушы ел сатып алушы елге өз тауарын көбірек сата
отырып. Ішке капитал енгізе отырып, ішке капитал енгізу арқылы экспорт пен
импортты теңестіреді. Осының нәтижесінде капиталды шетке шығарушы елдің
ұлттық табысы ұлғаяды;
2. егер белгілі бір елдің инвестициясы көбеймесе, бірақ қаржы жинау
қабілеті зор болса, онда капиталды шетке шығару экспортер елдің ұлттық
табысын ұлғайтады және жұмыстың белсенділігін күшейтеді;
3. капиталдың шеттен әкелінуі импортер елдің ішкі экономикалық
жағдайына әсер етеді, яғни шеттен әкелетін капитал формаларының ішінде
портфельдік инвестициядан гөрі, тікелей төте инвестицияны енгізу әлде қайда
тиімді болып табылады. 4
Тікелей инвестициялар - инвестродың капитал орналасқан объектіге
бақылау жасауды қамтамасыз ететін капитал салынған елдегі ұзақ мерзімді
экономикалық қызығушылықты иемдену мақсатындағы капитал салымдары.
Мемлекеттік фирмалар бойынша қатысты емес шетелдік инвестициялардың
көлемін санамағанда, олар толығымен жеке кәсіпкерлік капиталды шетке
шығарумен байланысты.
Портфельді инвестициялар - бұл инвесторға инвестицияланған объектіге
нақты бақылау жасау құқығын беретін шетелдік бағалау қағаздарына капитал
салымдары.
Халықаралық капитал қозғалысының нысандары әр белгілі бір елмен
мойындалады, әдетте ол өзінің инвестициялық және банктік заңдылықтары мен
орналастырылады.
Тікелей шетел инвестицияларына қатысты:
• капитал шығарудың субъектілері;
• тікелей шетел инвестициялаудың себептері;
• тікелей инвестицияларының экономикалық эффекттері;
• тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау.
Қазіргі таңда әр түрлі сфераларға салынатын тікелей шетел
инвестицияларының тез өсу тенденциясы айқындала түсті. Капиталды шетке
шығарудың алғашқы кезеңінде капиталдар көп жағдайда дамыған елдерден
алынып, тәуелді елдерге шығарылды.
Ал қазіргі уақытта капиталдың миграциясы көбінесе дамыған елдердің
арасында жүреді, яғни тікелей шетел инвестициялардың 70 – 75 % - ті
өнеркәсібі дамыған елдердің үлесінде болып тұр. Тікелей инвестициялардың
ХХ ғасырдың 90 жылдарының басында жалпы көлемінің 25,8%-ті дамушы елдерге,
18,2%-ті АҚШ-қа, 99 %-ті Ұлыбританияға, 26,6%-і Батыс Еуропаның басқа
елдеріне, 10%-і Канадаға, 9,5%-ті әлемнің басқа елдеріне салынады. 5
Дамыған елдердің арасында капитал миграциясының өсуінің бірден-бір
себебі, дамушы елдерде ғылымды көп қажет ететін, жоғары білімді мамандармен
қамтамасыз етілетін өнім өндірісін ұйымдастыру өте қиын. Сонымен бірге,
өнеркәсібі дамыған елдерде өте ірі қаржылар мен сиымды ішкі нарықтар бар.
ФРГ мен Жапонияның шетелдерге қаржы бөлуі ХХ ғасырдың 60 жылдарының
ортасынан бастап, жылдамдатылды. Олардың тікелей инвестицияларының өсу
қарқыны АҚШ пен салыстырғанда, екі еседей көп болды. Капиталды салу
сфераларына бәсекелестік күшейді. Мемлекеттің капитал экспортеры ретіндегі
рөлі кенеттен өсіп кетті.
Қазіргі уақытта елдер арасындағы капиталдың қарама-қарсы қозғалысы кең
дамуда, яғни олардың әр қайсысы бір мезетте әрі экспортер, әрі импортер
рөлін атқарады, яғни капиталдың айқасқан айырбасы деген қозғалыс пайда
болды. Сонымен бірге, елдің ішінде капиталдың жетіспеуінен экспорттың
жүзеге асырылуына, ал импорттың шетелдік капиталдың ұлттық капиталды
бірнеше рет ығыстыруына әкеліп соғуы мүмкін. Капитал миграциясы пайда
болған кезеңнен бастап, ХХ ғасырдың 70 жылдарының аяғына дейін Батыс Еуропа
капиталдардың байланысқан айырбасының ең үлкен аймағы болып саналады. Бұл
ең алдымен экономикалық одақтастықтың Еуропалық Одақ ішіндегі интеграциялық
процесстердің дамуы салдарынан пайда болған. Батыс Еуропаның ішіндегі
қаржылардың үлесі ХХ ғасырдың 70 жылдарының аяғынан бастап, азая бастады,
сонымен бір мезгілде АҚШ-та капитал экспорты өсе бастады. Ұлттық
экономиканың ішінде ХХ ғасырдың 80 жылдарында жұмсалған шетелдік капиталдың
көлемі бойынша дүние жүзінде бірінші орын алды. Қазіргі уақытта капитал
миграциясының тағы бір ерекшелігі – дамушы елдерге, атап айтқанда, мұнай
табатын ОПЕК – ке кіретін елдерде капитал экспортының пайда болуы. 6
ОПЕК – мұнай экспорттаушы елдердің ұйымы. Капитал нарығында ОПЕК
елдері белсенді рөл атқаруда. Мысалы, Кувейттің жеке меншік секторының
инвестицияларының шетелдегі мөлшері (1995 ж.) 100 млрд. долл., ал
мемлекеттік секторының инвестициялары – 30 млрд. долл. болды.
Мемлекеттегі қолайлы инвестициялық климатты жасау дегеніміз – бұл
қазіргі кезеңдегі Қазақстандағы инвестициялық климатты бағалаудың,
салыстырмалы талдаудың негізі болып табылады, толық көрсеткіштер жүйесін
құрайтын әр түрлі әдістер кешенінің жиынтығы:
• мемлекеттің нарық потенциалының мінездемесі;
• табиғи және еңбек ресурстарымен қамтамасыз етуі;
• экономикалық реформалардың күйі және дамуы;
• инвестициялық іс-әрекет үшін заңдылық база;
• мемлекеттік ограндарда жүргізу, басқару кепілдерін қабылдаудың реттелуі;
• валюталық нарықтың және нарық инфрақұрылымының дамуы;
• банктық жүйенің тұрақтылылығы;
• саяси климаттың тұрақтылылығы және бағыттылылығы.
Инвестордың типіне, инвестициялық мақсаттар мен тәуекел дәрежесіне
байланысты шетел инвестицияларының түрлерін бөліп көрсетеді. Сонғы жылдары
қаржылар (құралдар) әр түрлі, бұның көмегімен шетел инвестициялары жүзеге
асырылады. Бұл электрондық коммуникация шеңберіндегі жетістіктердің
арасындағы байланысты жақсартқан және жаңа инвестициялық механизмдерді
дамытқан жетістіктердің арқасында мүмкін болды.
Капитал қозғалысының осындай механизмдерінің бірі тікелей шетел
инвесторы болып табылады, бұларды шетел компанияларымен мемлекетке жүзеге
асыру арқылы инвесторлар рыноктан тез кету мүмкіндігінен айырылады. Бірақ
олар жоғары дәрежедегі тәуекелмен байланысты ұзақмерзімді салымдар салуға
дайын, өйткені бұл жағдайда салым тәуекелімен байланысты шығындардай пайда
жоғары болатынына сенімді болады. Тікелей шетел инвестициялар тікелей емес
инвестицияларға қарағанда капиталдың маңызды сомаларын құрайды.
Инвестицияның өте жоғары көлемі мен капиталсалымның ұзақ мерзімімен
үйлестіруде, инвестициялаудың бұл формалары алушы елдер үшін табысты болып
табылады. Осыдан, Қазақстан инвестицияның мұндай формасын тартуға құштар
екенін көруге болады.
Тікелей инвестициялар арқылы шетелге өндіріс факторларының қозғалысы
сыртқы сауданы ынталандырады, өйткені келесілерді жабдықтау талап етіледі:
• қосалқы бөлшектер;
• қосымша өнімдерді;
• еншілес фирмалар үшін құрал – жабдықтарды кәсіпорындар мен үкімет
төмендегілер үшін тікелей инвестицияға қатысуға тырысады;
• рыноктарды кеңейту;
• материалдар немесе ресурстарды сатып алу үшін.
Сонымен қатар үкімет саяси артықшылықтарға сай келуге тырысады.
Бүгінгі күні шетел капиталын тарту немесе тартпау сұрағы қойылмайды.
Проблема басқада: оны қай сфераға тарту керек және қандай жағдайда, нақты
инвестициялар пайда болатындығын анықтау. Ал соңында әр бір нақты нысанның
ұлттық мүдделерге сәйкес келуі туралы айтылады. Бұл мәселелер бойынша
біздің шаруашылығымызда барлығы жақсы емес.
Шетел капиталының импортер елдегі келесі себептерге байланысты шетел
инвестициясын тартуға ынталанады:
• елдің экономикалық дамуын қаржыландыруға жалпы қаражаттардың
жетіспеуі, халықтың жұмыс бастылық деңгейін көтеру қажеттілігі, төлем
балансының тапшылығын меңгеру және тағыда басқа;
• орташа және жоғары дамыған елде шаруашылықтың аймақты құрылымын
жетілдіру, жаңа техника мен технология алу, бәсеке қабілеттілікті көтеру
үшін шетел капиталын тартады;
• шетел капитал қатынасына таңдаулы саясатты (жеке аймақ және сала
бойынша шектеу және ынталандыру) кейбір орташа дамыған елдер, сонымен қатар
өте бай елдер де (Кувейт, Сауыд Аравиясы, Сингапур) жүргізеді, олар
экономиканың жалпы қарқынында ғана емес, белгілі саланың және технологияның
дамуында қызығушылық танытады;
• көп мемлекеттер шетел капиталын ұлттық экономикаға екі жақты негізде
енгізеді, яғни өзара сауда саяси инвестициялық жол беру шеңберінде (мысалы
ЕО-ның ішенде капитал қозғалысының либерализациясы немесе Жапонияның
ағылшын инвестиция қатынасына қарағанда, АҚШ-тың Жапондық инвестициясына
либералдық қарым-қатынасымен байланысты АҚШ-тың Жапонияға шығындануы).
Басқа елдермен экономикалық ынтымақтастық бойынша келісімдерге қол
қойғанда, халықаралық ұйымдарға кіргенде, келісімнің қатысушылары ұлттық
экономикаға шетел инвестициясының жіберілуін либерализациялауға мәжбүр
болады.
Қазақстан үшін екі, бірінші себеп дәл келеді. Шетелден инвестициялар
белгілі салаларда, техника және технология түрінде және аймақтарға қажет
КСРО-ның құлдырау нәтижесінде пайда болған диспропорцияны жеңу және жиналып
келе жатқан артта қалушылықты жеңу.
Қазақстан Республикасында экономикалық өсу және оны тұрақтандыру үшін
шетел капиталын әкелу және игеру басты бағыттардың бірі, халық шаруашылығы
объектілері және салаларының өмір сүруіне қолайлы болуы үшін шетел
капиталының экономикалық қаржылық және ұйымдастырушылық регламентациясы
инвестициялаудың қауіпсіздігін табыстылығын нормативті-құқықтық қамтамасыз
ету және қолайлы жағдай туғызу болып табылады. 7
Әлеуметтік-экономикалық жағдай да Қазақстанның даму жолы ұзақ мерзімді
перспективада әлеуметтік және саяси тұрақтылықты сақтау, тиімді басқару,
жағымды ұстап тұруды қажет етеді. Елдің ұлттық артықшылығы иілгіш және
балансталған экономиканы құруға бағыттау керек, ол халықаралық деңгейде
бәсекелесе алуы тиіс, бұл жеделдетілген экономикалық өсуге елдің тұрмысының
қолайлы жағдайда болуына себебін тигізеді.
Инвестициялық преференциялар. Инвестицияны реттеудің және қолдаудың
әдістері инвестициялық преференцияның көрінісі ретінде ел заңында
көрсетіледі, яғни нақтылық сипатқа ие – инвестициялық, салықтық
преференция. Инвестициялық преференция берудің негізгі шарттары –
инвестицияны экономиканың приоритеті секторларына салу, олардың тізімін ел
үкіметі бекітеді.
Инвестициялық салықтық преференциялар келесідей түрде беріледі:
инвесторларға корпоративтік табыс салығы, егер инвестор жаңа өндіріс ашатын
болса немесе кеңейтетін болса жеңілдіктер беріледі.
Тікелей инвестицияны кәсіпорынға салу кезінде инвесторды бәрінен
бұрын қызықтырады:
• ақпараттың бар болуы;
• жетімділігі;
• толықтылығы;
• шынайылығы;
• оны берудің оперативтілігі (уақыттылылығы).
1.2. Қазақстанға шетел инвестицияларын тартуды мемлекет тарапынан реттеу
Қазақстан Республикасындағы инвестициялық қызмет жалпы мемлекеттік
және шаруашылық заңдармен, сонымен қатар республикалық және аймақтық
денгейлерде арнайы нормативтік актілер жүйесімен реттеледі.
Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексі, жер, кен, кәсіпорын және кәсіпкерлік қызмет туралы,
акционерлік қоғамдар, біріккен кәсіпорындар туралы, банк және банктік
қызмет туралы заңдар, салық салу, сыртқы экономикалық қызмет, кендік
бақылау және валюталық реттеу, қарыз туралы, арендалық қатынас және
сақтандыру туралы заң ережелері, нормативтік актілер және жекешелендіру
бағдарламасы және т.б. бірінші топқа жатады.
Екінші топқа заң ережелері мен нормативтік актілер, республикалық
ведомствалардың құжаттары жатады, олар капитал құратын және бюджет құратын
ақшалай қаражаттар облысында инвестициялық процесті, сонымен қатар қаржылық
активтерде орналастырудың салу бөлігін, аймақтық ерекшелікті ескеріммен
аймақтағы инвесторлардың мүддесін қорғайтын аймақтық нормативтік актілерді
реттейді.
Инвестициялық қызметке әсер ететін бірнеше жағдайлар жалпы сипаттағы
халықаралық шарттар мен келісімдермен (мысалы – Европалық энергетикалық
хартия мен келісім), сонымен бірге халықаралық қаржылық институттармен
келісімдер арқылы (мысалы - Әлемдік Банк, Халықаралық Валюталық Қоры,
Инвестициялық дауларды шешу халықаралық орталығы, Инвестицияларды
сақтандыру бойынша көпжақты агенттігі, Еуропалық қайта құру және даму
банкі) реттеледі. 2
Қазақстан Республикасының инвестициялық заңдылықтың эволюциясы
Қазақстан Республикасында инвестицияның түсінігін қалыптастыруға тырысады.
Қазақстан Республикасының инвестициялық заңдылығының қалыптасу тарихы осы
салада заң актысының қабылдауымен басталды, 1990 жылдың 7-ші желтоқсанында
Қазақ ССР-да инвестиция туралы. Ол инвестицияны қолдаудың құқықтық
режимін қалыптастырды. Келесі қадам 1994 жылғы 27 желтоқсанда “Шетел
инвестициялар туралы”. Өзінің заңдарына қарай дамуын 1997 жылы 28 ақпанда
Шетел инвестициясын мемлекеттік қолдау туралы заңында алды. Осылайша
Қазақстан қазір халықаралық қауымдастықтың толық мүшесі. Әрине халықаралық
қауымдастықта интеграция Қазақстанның заң базасының дамуына әсер етті.
Жақсы инвестициялық климат жасау үшін Қазақстан әр түрлі елдермен екіжақты
халықаралық келісімге қол қойды.
Қазақстан инвестициялық климатының жақсаруын 2008 жылдың 8 қаңтарында
Инвестициялар тұралы заңының қабылдануы көрсетті. Бұл заңның ерекшелігі
шетел және отандық инвесторларға тең құқық беру. 2 Бүгінгі таңда
Қазақстанда ұлттық капиталды ынталандыру мақсаты тұр. Заңның бірінші бөлімі
инвестицияның құқықтық режимі, екіншісі инвестицияға мемлекеттік қолдаудың
реттеу нормалары.
Инвестиция туралы қабылданған барлық мүліктің түрлері, лизинг шартын
жасаған уақытынан бастап, лизинг пәні қосылады. Ары қарай инвестордың
құқықтары және бір уақытта нақты сипатқа ие. Кәсіпкерлік қызметтің
объектілері орнына тек қана екінші объект жазылған: жарғылық капитал және
тіркелген активтер. Ол экономикадағы өндірістік сфераның дамуын
ынталандырады және Қазақстанның ішкі нарығын тірілтеді.
Инвестиция кепілдіктер. Инвестордың мүддесін қорғау құралдары мен
механихзмдері ретінде келесі дәстүрлі кепілдіктер қарастырылады: Қазақстан
Республикасының территориясында инвестордың құқықтарының қорғалуына
кепілдеме; табыстарды пайдалану кепілдемесі; ұлттандыру және реквизициядан
кепілдеме. Заңда инвесторларға өтемақы нормасы да қарастырылған. Бұл жағдай
инвесторлар үшін маңызды болып табылады. Шығындарды өтеу тәртібі азаматтық
кодекске сәйкес. Кепілдеменің жаңа түрі заңнамалық актілердің тұрақтылығы:
Қазақстан Республикасы келісімдерінің жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз
ету.
Инвестициялық преференциялар. Инвестицияны реттеудің және қолдаудың
әдістері инвестициялық преференцияның көрінісі ретінде заңда көрсетілген,
яғни нақтылық сипатқа ие – инвестициялық, салықтық преференция.
Инвестициялық преференция берудің негізгі шарттары – инвестицияны
экономиканың приоритеті секторларына салу, олардың тізімі Қазақстан
Республикасының Үкіметі бекітеді.
Инвестициялық салықтық преференциялар келесідей түрде беріледі:
инвесторларға корпоративтік табыс салығы, егер инвестор жаңа өндіріс ашатын
болса немесе кеңейтетін болса жеңілдіктер беріледі. Корпоративтік табыс
салығы преференциясын пайдалану үшін салық төлеуші инвестициялық проект
негізінде пайдалануға жаңа енгізіліп жатқан соммасы қосылмайды.
Инвестициялық салықтың преференциялардың уақыты өткеннен кейін заңмен
бекітілген нормада салықты төлей береді. . Заңда инвесторларға өтемақы
нормасы да қарастырылған. Мемлекеттік қолдау мақсатында салықтық
преференциядан басқа кедендік жеңілдіктер, яғни олар импортталған
құралдарға кедендік баждан босатылады. Инвестициялық преференциялар
инвестордың мемлекеттік органмен жасасқан контрактісі негізінде
беріледі. Қазақстанда салық преференциялар мен кедендік
жеңілдіктерден басқа заңда мемлекеттік гранттар көрсетілген, яғни
инвестициялық жобаны жүзеге асыру үшін қажет мемлекеттік мүлікті
қайтарымсыз беру. Заң мемлекеттік грант ретінде мына объектілерді
айқындайды: жер учаскелер, ғимараттар, машиналар және құралдар. Және де
мемлекеттік грант көлемі инвестициялық жобаның 30%-нен аспау керек.
Жаңа инвестицияға мемлекеттік көмек берудің артықшылығы бұрынғымен
салыстырғанда:
- корпоративтік табыс салығына және мүлікке салынған салыққа
жеңілдік берілді, яғни инвестор қаншалықты көлемде негізгі қорды
инвестициялайтынына байланысты;
- қаншалықты деңгейде жеңілдіктер беруді есептеу тартылатын
инвестицияның сапасына байланысты болады;
- заңмен өз еркімен сақтандыру енгізіледі, яғни коммерциялық
тәуекелдік сақтандыру;
- заңда инвемтициялық дауды шешу тәртібі өзгертілген, яғни інвестор
үшін екінші оң жағдай. Біріншіден инвестициялық даудың кең ұғымы
пайдаланылады, екіншіден барлық дауларды халықаралық арбитражда шешуге
мүмкіндік бар әдістемелерін.
Инвестициялық қызметті халықаралық – құқықтық реттеу. Ерекше назарды
халықаралық келісімдердің маңызына, бәрінен бұрын – инвестицияны өзара
қорғау шартына мән берген жөн. Өзімізге белгілі, қазіргі жағдайда шетел
инвестициясын құқықтық реттеу екінші деңгейде жүзеге асады: ұлттық құқықтық
және халықаралық құқықтық. Ұлттық құқықтық реттеудің кемшілігі халықаралық
құқықпен жөнделеді. Шетел инвестициясына кепіл ұлттық заң берген кез келген
уақытта алынып тасталуы мүмкін. Ал халықаралық заңдар берген кепілдер
біржақты тәртіппен алынып тасталмайды. Халықаралық құқықтық реттеу шетел
инвестициясын көпжақты және екіжақты келісім негізінде жүзеге асырады.
Сонымен қатар халықаралық ұйымдар, мысалы: БҰҰ құқықтық реттеуге үлкен
әсерін тигізеді. Халықаралық құқықтық реттеудің бір бөлігін инвестицияны
өзара қолдау келісімі құрайды. Екіжақты келісім инвестицияны былай
анықтайды:
• жылжитын және жылжымайтын мүлік негізінде меншік;
• компаниядаға пайдық қатысу;
• инвестицияға байланысты экономикалық құндылықтарды құрумен
байланысты ақша қаражаттарын талап ету құқығы;
• интелектуалдық меншікке құқық соның ішінде технология, ноу-хау;
• басқа барлық құқықтар мен заттай құндылық.8
Кейбір екіжақты келісімдер инвестицияға коммерциялық қызмет және
концессия ұғымын қосады. Әрине, екіжақты келісімнің мәні ондағы кепілдікке
байланысы. Осылайша Қазақстан Республикасы қол қойған келісімдерде
инвестрларға екі жақты негізгі екі режим беріледі: ең қолайлы жағдай
тәртібі немесе ұлттық тәртіп. Инвестор әрбір жағдайда екі режимді таңдауға
құқылы. Сондықтан Қазақстан Республикасы инвестиция облысын инвесторлар
үшін жалпы ережелер қолданылған, елге байланысты. Жоғарыда барлық айтылған
инвестициялық климатты жақсартуға байланысты мемлекеттік саясат
мемлекетшілік және халықаралық денгейде орын алады.
Қазақстан Республикасының құқықтық режимі бойынша шетел инвестициясы
келесі жағдайлармен белгіленген:
1. Кез-келген шетел инвестициясының жұмсалу түрлері Қазақстан
Республикасының заңнамаларымен бекітілген, заңды және жеке тұлғалардың
Қазақстан Республикасының қайырымды істерімен немесе шетелдік заңды немесе
жеке тұлғалардың істерімен шектетіледі;
2. Мемлекеттік заңнамаға сәйкес заңды және жеке тұлғалардың
халықаралық келісім шарты бойынша немесе сол мемлекеттің артынан
халықаралық конвенцияға қол қойғаннан бастап ҚР-ғы заңнамалық актілерге де
байланысты;
3. Қазақстан Республикасының экономика және әлеуметтік
заңнамаларының кейбір баптарына қосымша жеңілдіктер енгізіліп, Қазақстан
Республикасының салық төлеу жөніндегі заңнамаларынан басқа;
4. Қазақстан Республикасының территориясындағы заңнамалардың,
актілердің, берілген инвестицияның шетелдік инвесторларға немесе шағын
кәсіпорындарға тиым салынады немесе ұлттық қауіпсіздік комитетімен
қамтамасыз етіледі;
5. Шетел инвесторларына кепілдікті сол қызмет істеп отырған өнеркәсіп
орындарына беріледі.
Қазақстан Республикасының Шетел инвестициялары туралы заңында
құқықтық және экономикалық және де Қазақстан Республикасының экономикасына
шетел инвесторларын тарту барысында, мемлекеттік кепілдікті қорғау
барысында оларды ұжымдық түр бойынша немесе шетел инвесторларының арқасында
келісілген құжат бойынша анықталады.
Қазақстан Республикасына ағылып келген инвестициалардың көп бөлігі
тікелей инвестициалар болып табылады сәйкесінше Қазақстан Республикасындағы
шетел инвестициясының заңында кәсіпорындардың зеңнамалық іс-әрекеттері
бекітілген:
• Шетелдік заңды тұлғаның араласуымен құрылған өндіріс орны-бұл
заңды тұлға Қазақстан Республикасының территориясында заңнамаға сай жұмыс
істеп жатқан шетелдік немесе біріккен кәсіпорын;
• Шетелдік кәсіпорын- шетелдік тұлғалармен байланысып, Қазақстан
Республикасының территориясында заңнамаға сай істеліп жатқан шетел
инвесторының кәсібі;
• Біріккен кәсіпорын - шетел тұлғаларының қатысуымен Қазақстан
Республикасының территориясында (заңнамаға сай, акция, пайда ақшасы)
қаражат бар шетел инвесторы.
Қазақстан Республикасының заңнамасының 14 бабына сай заңды тұлғалар
шетел тұлғаларымен бірігіп келесі түрде өнеркәсіп құра алуына құқы бар:
• шаруашылық жолдастық (Қазақстан Республикасының азаматтық кодексі
58 бап коммерциялық ұйымдардың ортақ капиталын бөлу туралы заңы немесе
мүліктерді пайдалану барысында ортақ режим орналасу тәртібі);
• акционерлік қоғам (Қазақстан Республикасының азаматтық кодексінде 85
бабына сай) заңды тұлға, өзінің ортақ өндіріс шаруашылықпен айналысатын
немесе ортақ капиталын өндіріске қоса алатын қабілет.
Акционерлік қоғамдардың акционерлері діннің қоғамммен байланыстарын,
қауіпсіздік шараларын, акция қаражаттарына ешқандай жауап бермейді.
Кез-келген кәсіпорынның ең басты құжаты шетел инвестициясының, қандай
әдіс бойынша діндік құрылым ретінде және де құрамы мен компентенциясына,
басқару бөліміне, қаулы шығаратын орталығына тәуелді болып келеді. Біріккен
кәсіпорын дүниеге келгеннен бастап салық жеңілдіктерімен, салық төлемдеріне
бағынуы тиіс, біріккен кәсіпорындардың бұйрықтары кейбір кездерде Қазақстан
заңнамаларында қарастырылмайды. Мысалы: біріккен кәсіпорынның іс-әрекет
кезеңіне есептесу процесі, кіріс, шығыс есептесу әдісі, біріккен
кәсіпорынның пайдасына шешілген қаражат. Біріккен кәсіпорында - бұл
бухгалтерлік есептесу, Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығы
бойынша, Бухгалтерлік есептесу туралы 1995 жылғы 26 желтоқсан №2732
заңына сәйкес және де Қазақстан Республикасының статистикалық есептесу
басқармасында, Қазақстан Республикасының статистикалық агенттігінің 2005
жылғы 26 маусым айындағы № 44 заңына сәйкес белгіленеді. Біріккен
кәсіпорындардың еңбек қатынастары туралы Қазақстан Республикасының
заңнамасының 24 бабына сәйкес Қазақстан Республикасының шетел инвестициясы
туралы заңында белгіленген .
Заңды тұлғаларының шетел тұлғаларымен бірге шешілетін сұрақтарды айта
кетсек еңбек режимі, жұмыстан босатылу, ортақ капиталды бөлісу, кепілдікпен
кәсіпорынның компенсациялық өлшемі туралы заңда көрсетілген. Шетел және
заңды тұлғалардың еңбек қатынасы келісім шартпен реттеліп отырады.
Қазақстанның кәсіпорындары мен ұйымдары бұл заңнамаға сай қызмет етеді.
Кәсіпқойлар одағының кәсіпорындармен шетел тұлғаларының іс-әрекеттері
Қазақстан Республикасының 1993 жылдың 9 сәуірдегі № 2107 шаруашылық
серіктестігі кәсіпқойлар одағы туралы заңында көрсетілген. Қазақстан
Республикасында заңды тұлғалардың кәсіпорын ашуы - Қазақстан
Республикасының күрделі мәселелерінің бірі болып табылады.
Мемлекет инвесторларға келесідей кепілдіктер береді:
І. Заңнамалардың кепілдікке жауап берілуі (Қазақстан Республикасының
заңында 6 бап Шетел инвестициясы туралы)
Шетел инвесторларының халықаралық келісім шарт бойынша 10 жыл ішінде
заңнамалар бекітіледі және де инвестиция көздерінің мемлекеттік органдармен
қарым-қатынастары ұзартылады.
Шетел инвесторларының әлеуметтік жағдайы жақсарған сайын халықаралық
келісім шарт құжаттарына сай кез келген мемлекеттік республикалық
экономикалық қызығушылығын тудыратыны ақиқат.
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОНОМИКАСЫНДА ШЕТЕЛ ИНВЕСТИЦИЯСЫН ҚОЛДАНУ
ТИІМДІЛІГІ
2.1. Қазақстан Республикасына шетел инвестицияларын тартудың хал-
ахуалының жағдайы
Демократиялық, қоғамдық, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет құру үшiн,
негiзiнде, мемлекеттiк-басқару қатынастарын және олардың құқықтық реттеуiн
жетiлдiру, осы қатынастарға қатысушылар статусын жоғары тиiмдiлiгi бар
икемдi нарық экономикасын құру кезiнде мемлекеттiк басқару механизмдерiнiң
алдында тұрған жаңа мiндеттермен сәйкестендiру қажет.
Қазақстанда экономикалық және құқықтық реформаларды жүзеге асыру
жағдайында мемлекттiк-басқарушылық қатынастарын құқықтық реттеудiң маңызды
мәнi бар. Мемлекттiң бұл қызмет саласы оның басты мiндеттерiнiң бiрi болып
табылады. Тәжірибеде мемлекеттiк басқару ақппаратының қызметiнiң көп
жақтары толық реттелмеген, ал, ол басқарылатын обьектiлердiң қызметiне тым
араласуын жеңiлдетедi.9
Қазақстандағы мемлекет қызметiнiң жаңа салаларының бiрi шетел
инвестициясын тарту болып табылады. Қазақстан Республикасының Президентi
Н.А. Назарбаевтiң Қазақстан-2030. Барлық қазақстандықтардың көркендеуi,
қауiпсiздiгi және жағдайының жақсаруы атты жолдауында ұзақ мерзiмдi
приоритеттi мақсаттар мен жүзеге асыру стратегияларына шетел инвестициясы
мен iшкi жинақтардың жоғары деңгейi бар ашық нарықтық экономикаға
негiзделген экономикалық өсудi жатқызады. Бiрақ бұл сферада республикада
түрлi мемлекеттiк органдардың қызметiн қайталау байқалады.
Ұлыбританияның, Ирландия, Сингапур, Чехия және басқа да елдердiң
тәжiрибесi инвестицияны тиiмдi тарту үшiн ивесторларға үкiметтiк көмек
көрсетудi, инвестицияны қолдау бойынша маманданған агенттiк арқылы жүзеге
асыру керектiгiн дәлелдейдi. Өкiнiшке орай, 2004 жылдың 22-қаңтарда
құрылға Қазақстан Республикасының инвестициялар бойынша агенттiгi тек 2005
жылыдң желтоқсанына дейiн өмiр сүрдi және Қазақстан Республикасының
Президентiнiң 2005 жылыдң 13 желтоқсанындағы Қазақстан Республикасының
жеке мемлекеттiк органдарын қайта құру, жою және құру туралы” жарлығымен
жойылды.
Қазақстан үшiн маңызды мiндет болып әлемдiк экономика жүйесiне кiру
табылады. Мұнда да, бүкiл әлемдегідей шетел капитал салымдарына үлкен маңыз
берiледi.
Республикадағы инвестициялық саясатты Қазақстан Республикасының сыртқы
iстер министрлiгiнiң 2005 жылдың 13 қазаныңдағы “Қазақстан Республикасының
Президентiтiң жеке мемлекеттiк органдарын қайта құру, жою және құру туралы
жарлығымен құрылған Инвестициялар бойынша комитетi жүзеге асыру керек.
Бұдан бұрын Қазақстан Республикасының Президентiнiң 1996 жылдың 8
қарашасындағы жарлығымен инвестициялар бойынша мемлекеттiк саясатты жүзеге
асыратын жалғыз өкiлдi мемлекеттiк орган едi. Жоғарыда көрсетiлген
инвестициялар бойынша 2004 жылдың қаңтарында мемлекеттiк комитет Қазақстан
Республикасының инвестициялар бойынша агенттiгi деп өзгертiлдi.10
Шетел инвестициялық қызметiн мемлекеттiк реттеудегi жаңа бағыт болып
Қазақстан Республикасының Президентi жағынан құрылған шетел
инвесторларының кеңесi табылады. Осы сұрақ бойынша Қазақстан
Республикасының Президентiнiң 2003 жылдың 30 маусымдағы жарлығы қабылданды.
Жаңадан құрылған шетел инвесторлярының Кеңесi Қазақстан Республикасының
Президентi жанындағы кеңес берушi-ақылдасушы орган болып табылады. Оны
құрудағы мақсаттар:
• Қазақстан Республикасының Президентiнiң қарауына инвестициялық
қызметтi реттейтiн заңдылықты жетiлдiру бойынша ұсыныстар, халықаралық
маңызы бар Қазақстан Республикасының iрi инвестициялық бағдармалары мен
жобаларын жүзеге асырумен байланысты ұсыныстар еңгiзу;
• инвестициялық климатты жақсарту бойынша ұсыныстар жасау;
• ел экономикасының әлемдiк экономикалық процесстерге
интеграциялануы бойынша ұсыныстар жасау.
Экономикаға инвестицияны тарту бойынша қызметтер жүйесі ретінде
инвестициялық саясат, практикада стратегиялық сипаттағы нақты мәселелердің
шешуімен жүзеге асырылады:
- инвестициялық нарықтың дұрыс жұмыс істейтін инфрақұрылымды құру;
- төлемқабілетті сұранысты көбейту, соның ішінде өнімге және
инвестициялық ресурстарға сұраныс;
- кәсіпорынның ішкіресурстарының инвестициясын, яғниамортизация мен
пайдалануды, пайданы қамтамасыз ететін жағдайларды құру;
- капиталдың халықаралық нарығына аймақтақ инвестициялық нарықтың
және басқада инвестициялық ресурстардың интеграциялануы;
- шетел және отандық инвестицияларды тарту үшін тартымды жағдайды
қалыптастыру.
Сонымен, Қазақстан Республикасының көпқырлы болып табылатын
инвестициялық саясатының келесiдей негiзгi бағыттарын атап кетуге болады:
қолайлы инвестициялық климат құру, қазақстанның халықаралық ұйымдарға
белсендi қатысуы, республиканың түрлi халықаралық келiсiмдер мен
конвенцияларға отыруы, инвестиция бойынша комитеттiң инвестициялық саясат
стратегиясын жүзеге асыру бойынша қызметi. Қазақстанның инвестициялық
саясаты жетiлу керектiгi және шет мемлекеттер практикасындағы ең жақсы
құралдар мен механизмдердi қолдану керектiгi сөзсiз. 11
Қазақстан экономикасы үшін шетел капитал салымдары, оларға бәсекелік
әлемдік экономикаға интегралдануына көмектеседі. Төменде неге шетел
инвесторлары Қазақстанға жоғары дәрежеде пайдалы болуының дәлелдері
келтіріледі.
Жаңа технологияларды беру Трансұлттық корпорациялар (ТҰК) ірі,
дамыған және бәсеке қабілеттілігі жоғары компанияларға жатқызылады. Олар
әртүрлі елдерде өздерінің өндірістік қуаттылықтарын орналастыру және
өтімділік рыноктарын ұйымдастыруға шейін барлық сатысында ғылыми-зерттеу
жұмыстарының нәтижесін қолданады. Қазіргі күнгі экономикада басты
өндірушілер барлық әлем бойынша жабдықтаушылар мен рыногтарға кіруді
іздейтін глобалды әрекеттегі тұлғалар болып табылады.
Егер Қазақстан ТҰК тарта алса, онда оның жаңа технологиясының әсерін
сезінеді. ТҰК-мен байланысты белгіленген жергілікті компаниялар, олардың
ноу-хауларын менгереді және қатаң бәсеке жағдайында халықаралық рынокка
жұмыс істеуге үйренеді. Мұндай білімдерді ТҰК-ң персоналдары мен
менеджерлері алады.
Жұмыс орындарын құру. Экономика өтпелі жағдайда болған кезде
Қазақстанда жартылай (толық емес) жұмыс бостылық немесе жұмыссыздық
созылмалы проблема болып табылады. Мемлекеттік секторда жұмыс орындарын
құру сияқты шаралардың көмегімен жұмыссыздықпен күресу аз нәтижелі болады.
Ал тікелей инвестициялар жұмыс орындарын құрайды. Сонымен қатар жергілікті
кадрларды кәсіби дайындау жергілікті экономикаға қолайлы әсерін тигізеді.
Экспортты дамыту. Шетел инвестициялар, алушы елдерден ТҰК-ң штаб-
квартирасы орналасқан елдің экспорт тұрақты экономикалық өсу үшін өте
маңызды және тұрақты валютаны қамтамасыз етеді. Тұрақты валюта импорт
тауарларын сатып алуды қаржыландыру мен ішкі инвестицияны қаржыландару,
сыртқы қарыздарды төлеу үшін қажет. Шетел инвесторлары Қазақстандағы өзінің
экспортының номенклатурасын кеңейтуге көмектеседі. Дәстүрлі емес экспорт
өнімі деп аталатын жаңа экспорттық өнімнің сапалы өсімі, шикізат тауарларын
дәстүрлі экспорттаған Қазақстан үшін өте маңызды. Экспорттық өнімнің
диверсификациясы шикізат тауарларына бағаның төмендеуінің алдында елдің
қорғалмағандығын төмендетеді.
Инвестордың типіне, инвестициялық мақсаттар мен тәуекел дәрежесіне
байланысты шетел инвестицияларының түрлерін бөліп көрсетіледі. Сонғы
жылдары алуан түрлі болып келеді, бұның көмегімен шетел инвестициялары
жүзеге асырылады. Бұл электрондық коммуникация шеңберіндегі жетістіктердің
арасындағы байланысты жақсартқан және жаңа инвестициялық механизмдерді
дамытқан жетістіктердің арқасында мүмкін болды. 12
Капитал қозғалысының осындай механизмдерінің бірі тікелей шетел
инвесторы болып табылады, бұларды шетел компаниялары мен мемлекет жүзеге
асыру арқылы инвесторлар рыноктан тез кету мүмкіндігінен айырылады. Бірақ
олар жоғары дәрежедегі тәуекелмен байланысты ұзақмерзімді салымдар салуға
дайын, өйткені бұл жағдайда салым тәуекелімен байланысты пайда жоғары
болатынына сенімді болады. Тікелей шетел инвестициялар тікелей емес
инвестицияларға қарағанда капиталдың маңызды сомаларын құрайды.
Инвестицияның өте жоғары көлемі мен капитал салымның ұзақ мерзімімен
үйлестіруде, инвестициялаудың бұл формалары алушы елдер үшін табысты болып
табылады. Осыдан, Қазақстан инвестицияның мұндай формасын тартуға құштар
екенін көруге болады.
Шетел инвестицияларын тарту мен пайдалану тиімділігі мен көлемі елдегі
инвестициялық климаттың болуына тәуелді болады. “Капитал елге келу үшін”
инвестициялық климот деп аталатын көптеген факторлардың болуын
қажет етеді. Сол факторлардың ішінен: эконоимкалық өсімнің деңгейі
немесе басқаша жалпы ішкі өнімнің өсімшесі; нарықтың көлемі (Бір
адамға шаққанда жалпы ішкі өнімнің көлемін халық санына көбейтумен
анықталады); ұлттық экономиканың ресурспен қамтамассыз етілгендігі;
инвестициялар үшін заңды базасы, заңдардың тұрақтылығы; саяси
тұрақтылық; бюрократия, коррупция жағдай; кедендік, қаржылық реттеу;
салықтардың және жеңілдіктер деңгейінің бәсеке қабілеттілігі;
инфрақұрылымның деңгейі; реформалардың қадамы; экономикалық
коньюктураның жағдайы; шетел көмегіне тәуекел (Экономикалық еркіндікте
қозғалып келе жатқан көптеген елдер, зерттеушілердің айтуынша, шетел
көмегінен тәуелсіз. Олар өзінің дамуында тек өз ресурстарына
сенеді); сыртқы қарыз мөлшері (Әрине, бұл проблема шешімсіз емес, егер
қарызға алынған ақша жол құрылысына, инфроқұрлымды дамытуға
жұмсалса, бұл экономикалық даму үшін жақсы); волютаның басқа волютаға
еркін түрде айырбасталуы (Пайданың репотриациялану мүмкіндігі-кез-келген
салым үшін қажет жағдай. Бұл мүмкіндік заңмен кепілденеді. Ол
жергілікті волютамен бекітіледі); волюта күші (Бұл волютаның
инфляцияға қатысты тұрақтылығы). 13
Қазақстанның нарықтық экономикаға көшуі үдемелі қарқынмен өсіп келе
жатыр. Мемлекеттік меншіктің жекешелендіруі жүзеге асты.
Өнеркәсіптік өндірістің құлдырау қарқыны 2004 жылынан бастап баяулады,
инвестициялық орта жақсарды. Бұл теңгенің қалқымалы бағамға көшу
салдарынан болды және мұнай мен металлға әлемдік баға өскенде қазақстандық
экспортерлар кен өндіру саласында өндірістің көлемі өсті. Инвестицияларды
игеру динамикасы экономикадағы қайта белгіленген тенденциялары жағдайдың
жақсаруының айғағы болып табылады.
Инвестициялар үшін заңды базасы, заңдардың тұрақтылығы. Заңдардың
оң сипаты инвесторларға берілетін жеңілдіктер тізбегі, артықшылық пен
кепілдік болып табылады. Олар пайдаға салынатын салықты төлеуден, мүлікке
салынатын салықтан босатуды және 5 жылға, дейінгі мерзімде жерге салық 5
жылға дейін 30%-ке дейін біртіндеп төмендеуді қарастырады. Заңда
инвестициялық жобаны жүзеге асыру үшін кіргізілетін құрал-жабдық,
шикізаттар мен материалдың кедендік баждан босатылуы қарастырылады.
Тікелей инвестицияны мемлекеттік қолдау туралы заңдағы маңызды
қағида қазақстандық заңдардың өзгеруінен олардың жағдайы нашарланса, шетел
инвесторларының мүддесін қорғауға кепілдік береді. Бұл баптың мағынасының
байламы – қазақстан экономикасына инвестор капиталды салғанда, мемлекет бұл
шарттарды инвестор үшін нашар жаққа өзгертпейтіндігіне сенімді болуында.
Заң шығаруы актілер (салықтық, кедендік, лицензиондық) өзгерген жағдайда,
инвестор өзінің инвестициялық қызметі басталған кездегі жүзеге асқан
актілерді қолданады, егер жаңа заңда қарастырылса, шарттарды жақсартуға
рұқсат етіледі.
Республикадағы инвестициялық климатты әрі қарай нығайту үшін Қазақстан
Республикасында мемлекет басшысының тапсырысы бойынша жасалған 2004-2005 жж
тікелей инвестицияны тарту бағдарламасын үкімет мақұлдады. Саяси және
экономикалық тәуекелді төмендету үшін Үкімет өзара қорғаумен шетел
инвестицияны ынталандыру бойынша бірнеше елдермен екіжақты келісім жасау
мақсатқа қойылған.14
Саяси тұрақтылық. ЮНКТАД мәліметтері бойынша Қазақстан Орталық Азияға
келген барлық тікелей шетел инвестицияларының 45 бөлігін алған.
Қазақстандықтарға осы таңдаған бағыттан таймауға тырысу керек. Өйткені
Азиядағы, Ресей және Бразилиядағы қаржы дағдарыстарының нәтижесінде әлемдік
инвестициялық процесстер жағымсыз динамикаға көшті, инвесторлардың дамып
кележатқан мемлекетер мен рыноктарға сенімсіздік пен қарауымен
түсіндіріледі. Сонымен қатар әлемдік рынокта Қазақстанның негізгі
экспорттық позициясының баға коньюнктурасы төмендеуде. Әлемдегі мұнай
рыногындағы белсенділіктің төмендеуі Қазақстандағы көмірсутегі шикізатының
шығатын жерлерін игеруге және оны сыртқы рыноктарға тасымалдауға теріс
әсерін тигізуі мүмкін мемлекеттің инвестициялық климатының сапасы көп
инвесторлар үшін жеңілдіктер мен преференциялардың түрлері және көлемімен
анықталмайды, оларға тек әлеуметтік – саяси және макроэкономикалық
тұрақтылық болса болғаны. Инвестициялық жобалар іске асып, даму үшін
мемлекеттің саясаты тұрақты, айқын болуы керек. Халықаралық тәжірибе
көрсеткендей экономика даму үшін тікелей инвестицияның келуі біртіндеп
көбееді. Ол мемлекеттерге тұрақтылықты нығайту мен сақтауға, мемлекеттік
саясатқа инвесторлардың сенімінің артуына, инвесторлық қызметке жағдай
жасауға байланысты көбееді.
Бюрократия, коррупция жағдай. Инвесторлық ойын ережесі барлық
инвесторлар үшін анық және түсінікті болуы тиіс. Олар бюрократизм мен
коррупцияға және әділетсіз жеңілдіктер мен артықшылықтарды алуға жол
бермеуі керек. Қазіргі инвестициялық саясаттың мақсаты инвестицияларды
тартуға және өндіріс пен сауданы дамытуға байланысты барлық кедергілерді
жою болып табылады. Сонымен қатар биліктің барлық денгейлерінде
инвесторлардың құқықтарын қорғау мен сақтауды қамтамасыз ету керек.
Инвесторлардың құқықтарына зиян келтіру мемлекеттік инвестициялық имиджіне
нұсқау келтіруді және мемлекеттік оргондарға сенімділікті төмендетеді.
2.2. Қазақстан Республикасындағы шетел инвестициясының келіп түсүін және
қолдану тиімділігін талдау
Қазіргі кезде ел макроэкономикалық көрсеткіштерінің салыстырмалы
тұрақталуына жеткен кезде экономиканы өсімге жету бойынша шараларды
жүзеге асыру маңызды міндет болып отыр. Экономикалық өсім
концепциясы, шетел капиталын кең тартуды болжайды. Капиталды жинау
мен инвестициялаудағы екпін шетел инвестициясын тартуды қоса алғанда
бірнеше проблемаларды шешуге мүмкіндік береді. Бірінші кезекте бұл
экономикалық өсім факторы, оның көмегімен алдыңғы қатарлы
технологиялар меңгеріледі, нарықтардың отандық тауарлармен толуы
жүреді, экспорттық өнімнің бәсеке қабілеттілігі көтеріледі. Қазіргі
кезеңде Қазақстан ірі нарықтық потенциялы табиғи ресурстардың
түрлілігі мен стратегиялық тиімді кен орындарының болуына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. ШЕТЕЛ ИНВЕСТИЦИЯЛАРЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ ДАМУЫНДАҒЫ
РӨЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 5
1.1. Шетел инвестицияаларын тартудың негізгі нысандары және
механизмдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Қазақстанға шетел инвестицияларын тартуды мемлекет
тарапынан реттеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..12
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОНОМИКАСЫНДА ШЕТЕЛ ИНВЕСТИЦИЯСЫН ҚОЛДАНУ
ТИІМДІЛІГІ
2.1. Қазақстан Республикасына шетел инвестицияларын тартудың
халахуалының жағдайы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..17
2.2 Қазақстан Республикасындағы шетел инвестициясының келіп түсүін және
қолдану тиімділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНА ШЕТЕЛ ИНВЕСТИЦИЯСЫН ТАРТУДЫҢ БОЛАШАҒЫ
3.1. Шетел инвестицияларын тартудың негізгі мәселелері
... ... ... ... ... ... ... .27
3.2. Шетел инвестицияларын тартудың жетілдіру жолдары
... ... ... ... ... ... ..33
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..39
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
Кіріспе
Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан Республикасы тәуелсіз сыртқы
нарықтарға шығуға мүмкіндік алды. Бірақ, Қазақстанның сыртқы
экономикалық қызметті жүргізуде жеткілікті тәжірибесі жоқ және
сондықтан белгілі бір проблемалар туындайды. Қазақстан Республикасының
үкіметінің маңызды проблемаларының бірі шетелдік инвестицияларды
тиімді түрде тарту мен бөлу болып табылады. Ең алдымен инвестициялар
бұл экономикалық маңызды фактор, оның көмегімен алдыңғы қатарлы
технологиялар меңгеріледі, нарықтардың отандық тауарлармен толуы
жүреді, экспорттық өнімнің бәсеке қабілеттігі көтеріледі.
Қазақстан экономикасының қазіргі дамуында шетелдік инвестициялардың
маңыздылығы сөзсіз. Қазақстан Республикасының тәуелсіз мемлекет ретінде
құрылуынан бастап шетелдік инвестициялардың көлемі екпінді өсуін байқаймыз.
Әлемдік шаруашылық дамуының, қазіргі деңгейінде шет инвестициялардың
өсуінің күшеюі байқалады, оның қарқыны халықаралық сауда өсуінің
қарқынынан асып түседі. Барлық елдер экономикалық даму дәрежесіне
қарамастан экономикалық өсімге жету үшін шетел инветицияларын
тартудың әдістері мен жолдарын жетілдірумен айналысады. Сауда
ағымдарының, шетел инвестицияларының ағымдарының және технологияның
айырбасының либерализациясы жағдайында компаниялардың нарықтағы күресі
одан әрі агресивті болып жатыр. Капиталдың болуы, иновациялық қызмет
технологиялармен, квалификацияланған адам ресурстарымен қамтамассыз
етілуі және тиімді ұйымдастырушылық және басқарушылық практикасы -
осы факторлардың бәрі кәсіпорынның бәсеке қабілеттігін қамтамассыз
етуде маңызды рол атқарады және сәйкес макроэкономикалық жағдайларда
қабылдаушы елдердің экономикалық даму көрсеткіштерін жақсартуға
көмектеседі. Бірақ, көп ел инвестиция алғысы келетінін және оған деген
бәсекенің жоғары деңгейде екендігін ескеру керек. Сондықтан да шетел
инвестицияларды тартуды зерттеу осы таңда өзекті мәселелердің бірі деп
айтуымызға әбден болады. “ Қазақстан Республикасындағы шетелдік
инвестицияларды реттеу: жағдайларымен мәселелері ” тақырыбын таңдай отырып,
курстық жұмысты жазуда келесі мақсат көзделді: шетел инвестициясы, оның
ішінде тікелей инвестицияның Қазақстан экономикасындағы атқаратын орнын
және мәнін анықтау.
Осы мақсатқа қол жеткізуде келесі мәселелерді шешу қажет:
• ұлттық экономиканың дамуындағы шетелдік инвестициялардың және
олардың нысандарының рөлін анықтау;
• шетелдік тікелей инвестициялаудың себептерін және экономикалық
тиімділігін талдау; шетелдік тікелей инвестицияларды тартудың механизімін
қарастыру;
• Қазақстанға шетел инвестицияларын тартуды мемлекет тарапынан
реттеуді зерттеу; Қазақстан Республикасына шетел инвестицияларын тартудың
хал-ахуалының жағдайын сараптау;
• Қазақстан Республикасындағы шетел инвестициясының келіп түсуіне
талдау жасау;
• шетел инвестицияларын тартудың негізгі мәселелерін қарастыру;
• шетел инвестицияларын тартудың жетілдіру жолдарын табу.
Курстық жұмыс кіріспеден, ұш тараудан, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Шетел инвестицияларының мәнін және мазмұнын
оның халықаралық экономикалық қатынастардағы рөлін, даму тенденциаларын
және Қазақстандағы шетел инвестициясының құқықтық аспектілерін зерттеуге
жұмыстың бірінші тарауында қол жеткізілмек.
Екінші тарауда шетел инвестициясының оның ішінде тікелей шетел
инвестициасының Қазақстан экономикасындағы орнын, көлемін, даму барысын,
экономикалық дамуға тигізетін әсерін, сонымен қатар республикадағы тікелей
шетел инвестициясын тартудағы және мемлекет тарапынан оларды реттеудегі
шараларды зерттеп талдау мақсаттары шешіледі.
Үшінші тарауда теориалық білімдерді тәжірибелік шындықпен салыстыра
отырып, Қазақстан Республикасына шетел инвестициясын тартудағы негізгі
мәселелерді айқындау және оны жетілдіру жолдарын іздестіруді көздеу
мәселелері қойылмақ.
ШЕТЕЛ ИНВЕСТИЦИЯЛАРЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ ДАМУЫНДАҒЫ РӨЛІ
1. Шетел инвестицияларын тартудың негізгі нысандары және механизмдері
Қазіргі уақытта капиталдың халықаралық қозғалысы, әлемдік
шаруашылықтың және ұлттық экономикалардың дамуында маңызды роль
атқарады.1
Әлемдегі нарықтағы инвестициялық капиталдық сұранысымен ұсынысына
шиелініскен баланста Қазақстан мен ТМД-ның басқа мемлекетінің позициялары
өте төмен болып саналады. Бұл мәселелерге енді тек қана өз араларында,
әлемдік капитал нарығының өте шағын сигментінде бәсекелесуге ғана болады.
Ал тікелей және портфельді инвестицияларға келсек, бұл аймақта олардың
ликвидтіліктері экономиканың құрылымдық өзгермелі мәселелерімен, ішкі
қаржылық нарықтық көбірек болуымен шектелуі.
Өндіріс факторларының халықаралық қозғалысы халықаралық сауданың
себептері өндіріс факторлары мен қамтамасыз етілуінде айырмашылықтар
болатын жағдайда сауданы алмастырады.
Егер сауда негізінде өндіріс факторларымен қамтамасыз ету
ерекшеліктерінен басқа себептері жатса, өндіріс факторларының халықаралық
қозғалысы халықаралық сауданы тауармен толықтырады (салыстырмалы
артықшылық, масштаб эффектісі, технологиялық өзгерістер).
Елдердің өндірістік факторлармен қамтамасыз етілуінің үлкен
өзгешеліктері жағдайында өндірістік факторлардың халықаралық қозғалысы
салааралық сауданы алмастырады және ішкі-салалық сауданы толықтырады.
Өндірістік фактормен қамтамасыз ету деңгейі өзгеше болса, әр ел тауа
рлар өндірісіне маманданады және өндірістік факторлардың халықаралық
қозғалысы болмайды. Елдер арасында тек сала аралық сауда мүмкін болды.
Өндіріс факторларының халықаралық қозғалысы әдетте халықаралық
саудадан гөрі қатаң мемлекеттік реттеудің құралы болып табылады. Әлемнің
көптеген елдерінде, соның ішінде дамыған Батыс Еуропа елдерінде, капитал
қозғалысына және жұмыс күші миграциясына өте маңызды шектеулер әлі күнге
дейін іс жүргізуде. 2
Капиталдың халықаралық қозғалысының екі ағымын анықтауға болады:
капиталдың экспорты және импорты.
Капиталдың халықаралық қозғалысының экспортының және импортының
себептері әр түрлі болады. Басты себептері – бұл капиталды максималды
табыстарды әкелетін және салымдарының деңгейін қысқартуға мүмкіндік беретін
және тәуекелділікті жоятын салаға және елге капиталды орналастыруға
тырыстыру.
Капиталды экспорттаудың себептері:
• технологиялық алға шығу. Корпарациядағы стау көлемдерінде НИОКР
ға шығын үлесі жоғары болған сайын шетелге тікелей инвестициясының
экспортының көлемі жоғары болады және керісінше, шетелге тікелей
инвестицияларды апара отырып, корпарациялар оларға бәсекелестік
артықшылықты беретін технологияларға бақылау жасауға ұмтылады;
• жұмыс күшінің квалификациясындағы артықшылықтар. Олар
жұмысшыларға еңбегін төлеудің орташа деңгейімен өлшенеді. Корпорацияда
еңбекті төлеудің деңгейі жоғары болған сайын, тікелей инвестицияларды
экспорттаудың көлемі де жоғары болады және керісінше;
• жарнамалаудағы артықшылық. Ол халықаралық маркетингтегі жиналған
тәжірибені көрсетеді. Корпорациялардың сатылуында жарнамаға кеткен
шығындарды салмағы жоғары болған сайын, тікелей инвестицияның экспортының
көлемі де жоғары болады және керісінше;
• масштаб экономикасы. Ішкі нарықтағы корпорацияны өндіріс өлшемі
болған сайын, тікелей инвестицияларының экспорт көлемі де жоғары болады
және керісінше;
• корпорация өлшемі. Копорация өлшемі жоғары болған сайын, тікелей
инвестициялары экспортының көлемі де жоғары болады және керісінше;
• өндіріс концентрациясының деңгейі. Корпорация шегіндегі белгілі бір
тауардың өндірісіндегі концентрация деңгейі жоғары болған сайын, тікелей
инвестициялар экспортының көлемі де жоғары болады және керісінше;
• табиғи ресурстарға қол жеткізуді қамтамасыз ету. Белгілі бір табиғи
ресурста корпорациялардың қажеттіліктері жоғары болған сайын, осы ресурсы
бар елге тікелей инвестицияларды экспорттаудың көлемі де сол құрылым жоғары
болады және керісінше.
Капитал экспортының басқа да себептері:
• тұтынушыға жақын кәсіпорындарды құру арқылы, оған тауарды жеткізуге
кететін көліктік шығындарды қысқарту;
• шет елдерінің территориясында реттуші өндірісті құру арқылы, сол елдің
импорттық шектеулерін жеңу.
Капитал импортының себептері:
• психологиялық алға шығу;
• жұмыс күшінің квалификациясының деңгейі;
• жарнамадағы артықшылық;
• масштаб экономикасы;
• корпорация өлшемі;
• өндірісті концентрациялау деңгейі;
• капиталдағы қажеттілік;
• ұлттық фирмалардың саны. Ел ішінде корпорацияның бөлімшелері көп
болған сайын, тікелей инвестицияларының импорты да солғұрлым жоғары
болады;
• өндіріс шығындары. Қабылдаушы елдің өндіріс шығындары төмен болған
сайын, тікелей инвестициялары импортының көлемі соғұрлым жоғары болады;
• ішкі тауарлы нарықты қорғаудың деңгейі. Елдің ішкі тауарлары нарығын
қорғаудың кедендік және басқа да деңгейі жоғары болған сайын, тікелей
инвестицияларының импорты соғұрлым жоғары болады;
• нарықтық өлшемі. Елдің ішкі нарығының өлшемі жоғары болған сайын,
тікелей инвестиция көлемі соғұрлым жоғары болады.
Капитал миграциясының басқа да факторлары:
• шетелдік тікелей инвестициялары арқылы негізделген өндірістің
экспорттық бағыттылығы;
• экономикалық дамудың үкметтік бағдарламаларының бар болуы. 3
Инвестициялық климатты модельдеу мемлекеттің шетелдік инвестицияны
қолдану және тарту саясатын жасаудың маңызды түйіні болып табылатын себебі,
ол біріншіде, шетелдік инвесторға әсерін тигізетін факторларды жүйелі
елестетуге мүмкіндік береді. Екіншіден, елдегі жағдайды тереңірек бағалауға
мүмкіндік береді. Үшіншіден, шетелдік серіктес іс-қимылының ынталануын
сезінуге мүмкіндік береді.
Капитал миграциясының осы ғалымдар анықтаған бір себебі – капиталға
деген сұраныс пен ұсыныстың әр елде бір қалыпты болмауы.
Капитал көп жағдайда оған деген сұранысы бар және де сұраныс мөлшері
көп еледрде шығарылады.
Негізінен, капиталды оған деген сұранысы көп елдер емес, ұсынысы көп
елдер шығарады.
Неоклассиктердің бірі Б. Олин өзінің сауда концепциясында былай деген:
“Өндіріс факторы әр бір елдегі оған деген сұраныспен анықталады, демек,
олар шектеулі өнімділігі аз жерден көп жерлерге қарай көшеді”.
Р. Нурксенің тұжырымы бойынша, тауарды сыртқа көп тасымалдаушы дамыған
елде капиталға деген сұраныс тез өседі, осыған сәйкес олар капиталды ішке
енгізе бастайды (немесе керісінше).
Неоклассиктермен бірге бұл сұраққа неокейнсиандықтар да жауап беруге
тырысты. Неокейнсиандық теория негізінен капитал қозғалысы мен төлем
балансының арақатынасын анықтайды.
Кейнстің айтуы бойынша, “капитал миграциясының бірден бір себебі – бұл
әрбір елдің төлем баланстарының бір қалыпты болмауы”. Кейнстің осы
көзқарасын Ф. Махлуп пен Р.Ф. Харрод дамытты.
Ф. Махлуп осы арақатынасты үш тұрғыда қарастырды:
1. белгілі бір елдің төлем балансының сальдосы плюс (+) таңбалы болса,
онда капиталды шетке шығарушы ел сатып алушы елге өз тауарын көбірек сата
отырып. Ішке капитал енгізе отырып, ішке капитал енгізу арқылы экспорт пен
импортты теңестіреді. Осының нәтижесінде капиталды шетке шығарушы елдің
ұлттық табысы ұлғаяды;
2. егер белгілі бір елдің инвестициясы көбеймесе, бірақ қаржы жинау
қабілеті зор болса, онда капиталды шетке шығару экспортер елдің ұлттық
табысын ұлғайтады және жұмыстың белсенділігін күшейтеді;
3. капиталдың шеттен әкелінуі импортер елдің ішкі экономикалық
жағдайына әсер етеді, яғни шеттен әкелетін капитал формаларының ішінде
портфельдік инвестициядан гөрі, тікелей төте инвестицияны енгізу әлде қайда
тиімді болып табылады. 4
Тікелей инвестициялар - инвестродың капитал орналасқан объектіге
бақылау жасауды қамтамасыз ететін капитал салынған елдегі ұзақ мерзімді
экономикалық қызығушылықты иемдену мақсатындағы капитал салымдары.
Мемлекеттік фирмалар бойынша қатысты емес шетелдік инвестициялардың
көлемін санамағанда, олар толығымен жеке кәсіпкерлік капиталды шетке
шығарумен байланысты.
Портфельді инвестициялар - бұл инвесторға инвестицияланған объектіге
нақты бақылау жасау құқығын беретін шетелдік бағалау қағаздарына капитал
салымдары.
Халықаралық капитал қозғалысының нысандары әр белгілі бір елмен
мойындалады, әдетте ол өзінің инвестициялық және банктік заңдылықтары мен
орналастырылады.
Тікелей шетел инвестицияларына қатысты:
• капитал шығарудың субъектілері;
• тікелей шетел инвестициялаудың себептері;
• тікелей инвестицияларының экономикалық эффекттері;
• тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау.
Қазіргі таңда әр түрлі сфераларға салынатын тікелей шетел
инвестицияларының тез өсу тенденциясы айқындала түсті. Капиталды шетке
шығарудың алғашқы кезеңінде капиталдар көп жағдайда дамыған елдерден
алынып, тәуелді елдерге шығарылды.
Ал қазіргі уақытта капиталдың миграциясы көбінесе дамыған елдердің
арасында жүреді, яғни тікелей шетел инвестициялардың 70 – 75 % - ті
өнеркәсібі дамыған елдердің үлесінде болып тұр. Тікелей инвестициялардың
ХХ ғасырдың 90 жылдарының басында жалпы көлемінің 25,8%-ті дамушы елдерге,
18,2%-ті АҚШ-қа, 99 %-ті Ұлыбританияға, 26,6%-і Батыс Еуропаның басқа
елдеріне, 10%-і Канадаға, 9,5%-ті әлемнің басқа елдеріне салынады. 5
Дамыған елдердің арасында капитал миграциясының өсуінің бірден-бір
себебі, дамушы елдерде ғылымды көп қажет ететін, жоғары білімді мамандармен
қамтамасыз етілетін өнім өндірісін ұйымдастыру өте қиын. Сонымен бірге,
өнеркәсібі дамыған елдерде өте ірі қаржылар мен сиымды ішкі нарықтар бар.
ФРГ мен Жапонияның шетелдерге қаржы бөлуі ХХ ғасырдың 60 жылдарының
ортасынан бастап, жылдамдатылды. Олардың тікелей инвестицияларының өсу
қарқыны АҚШ пен салыстырғанда, екі еседей көп болды. Капиталды салу
сфераларына бәсекелестік күшейді. Мемлекеттің капитал экспортеры ретіндегі
рөлі кенеттен өсіп кетті.
Қазіргі уақытта елдер арасындағы капиталдың қарама-қарсы қозғалысы кең
дамуда, яғни олардың әр қайсысы бір мезетте әрі экспортер, әрі импортер
рөлін атқарады, яғни капиталдың айқасқан айырбасы деген қозғалыс пайда
болды. Сонымен бірге, елдің ішінде капиталдың жетіспеуінен экспорттың
жүзеге асырылуына, ал импорттың шетелдік капиталдың ұлттық капиталды
бірнеше рет ығыстыруына әкеліп соғуы мүмкін. Капитал миграциясы пайда
болған кезеңнен бастап, ХХ ғасырдың 70 жылдарының аяғына дейін Батыс Еуропа
капиталдардың байланысқан айырбасының ең үлкен аймағы болып саналады. Бұл
ең алдымен экономикалық одақтастықтың Еуропалық Одақ ішіндегі интеграциялық
процесстердің дамуы салдарынан пайда болған. Батыс Еуропаның ішіндегі
қаржылардың үлесі ХХ ғасырдың 70 жылдарының аяғынан бастап, азая бастады,
сонымен бір мезгілде АҚШ-та капитал экспорты өсе бастады. Ұлттық
экономиканың ішінде ХХ ғасырдың 80 жылдарында жұмсалған шетелдік капиталдың
көлемі бойынша дүние жүзінде бірінші орын алды. Қазіргі уақытта капитал
миграциясының тағы бір ерекшелігі – дамушы елдерге, атап айтқанда, мұнай
табатын ОПЕК – ке кіретін елдерде капитал экспортының пайда болуы. 6
ОПЕК – мұнай экспорттаушы елдердің ұйымы. Капитал нарығында ОПЕК
елдері белсенді рөл атқаруда. Мысалы, Кувейттің жеке меншік секторының
инвестицияларының шетелдегі мөлшері (1995 ж.) 100 млрд. долл., ал
мемлекеттік секторының инвестициялары – 30 млрд. долл. болды.
Мемлекеттегі қолайлы инвестициялық климатты жасау дегеніміз – бұл
қазіргі кезеңдегі Қазақстандағы инвестициялық климатты бағалаудың,
салыстырмалы талдаудың негізі болып табылады, толық көрсеткіштер жүйесін
құрайтын әр түрлі әдістер кешенінің жиынтығы:
• мемлекеттің нарық потенциалының мінездемесі;
• табиғи және еңбек ресурстарымен қамтамасыз етуі;
• экономикалық реформалардың күйі және дамуы;
• инвестициялық іс-әрекет үшін заңдылық база;
• мемлекеттік ограндарда жүргізу, басқару кепілдерін қабылдаудың реттелуі;
• валюталық нарықтың және нарық инфрақұрылымының дамуы;
• банктық жүйенің тұрақтылылығы;
• саяси климаттың тұрақтылылығы және бағыттылылығы.
Инвестордың типіне, инвестициялық мақсаттар мен тәуекел дәрежесіне
байланысты шетел инвестицияларының түрлерін бөліп көрсетеді. Сонғы жылдары
қаржылар (құралдар) әр түрлі, бұның көмегімен шетел инвестициялары жүзеге
асырылады. Бұл электрондық коммуникация шеңберіндегі жетістіктердің
арасындағы байланысты жақсартқан және жаңа инвестициялық механизмдерді
дамытқан жетістіктердің арқасында мүмкін болды.
Капитал қозғалысының осындай механизмдерінің бірі тікелей шетел
инвесторы болып табылады, бұларды шетел компанияларымен мемлекетке жүзеге
асыру арқылы инвесторлар рыноктан тез кету мүмкіндігінен айырылады. Бірақ
олар жоғары дәрежедегі тәуекелмен байланысты ұзақмерзімді салымдар салуға
дайын, өйткені бұл жағдайда салым тәуекелімен байланысты шығындардай пайда
жоғары болатынына сенімді болады. Тікелей шетел инвестициялар тікелей емес
инвестицияларға қарағанда капиталдың маңызды сомаларын құрайды.
Инвестицияның өте жоғары көлемі мен капиталсалымның ұзақ мерзімімен
үйлестіруде, инвестициялаудың бұл формалары алушы елдер үшін табысты болып
табылады. Осыдан, Қазақстан инвестицияның мұндай формасын тартуға құштар
екенін көруге болады.
Тікелей инвестициялар арқылы шетелге өндіріс факторларының қозғалысы
сыртқы сауданы ынталандырады, өйткені келесілерді жабдықтау талап етіледі:
• қосалқы бөлшектер;
• қосымша өнімдерді;
• еншілес фирмалар үшін құрал – жабдықтарды кәсіпорындар мен үкімет
төмендегілер үшін тікелей инвестицияға қатысуға тырысады;
• рыноктарды кеңейту;
• материалдар немесе ресурстарды сатып алу үшін.
Сонымен қатар үкімет саяси артықшылықтарға сай келуге тырысады.
Бүгінгі күні шетел капиталын тарту немесе тартпау сұрағы қойылмайды.
Проблема басқада: оны қай сфераға тарту керек және қандай жағдайда, нақты
инвестициялар пайда болатындығын анықтау. Ал соңында әр бір нақты нысанның
ұлттық мүдделерге сәйкес келуі туралы айтылады. Бұл мәселелер бойынша
біздің шаруашылығымызда барлығы жақсы емес.
Шетел капиталының импортер елдегі келесі себептерге байланысты шетел
инвестициясын тартуға ынталанады:
• елдің экономикалық дамуын қаржыландыруға жалпы қаражаттардың
жетіспеуі, халықтың жұмыс бастылық деңгейін көтеру қажеттілігі, төлем
балансының тапшылығын меңгеру және тағыда басқа;
• орташа және жоғары дамыған елде шаруашылықтың аймақты құрылымын
жетілдіру, жаңа техника мен технология алу, бәсеке қабілеттілікті көтеру
үшін шетел капиталын тартады;
• шетел капитал қатынасына таңдаулы саясатты (жеке аймақ және сала
бойынша шектеу және ынталандыру) кейбір орташа дамыған елдер, сонымен қатар
өте бай елдер де (Кувейт, Сауыд Аравиясы, Сингапур) жүргізеді, олар
экономиканың жалпы қарқынында ғана емес, белгілі саланың және технологияның
дамуында қызығушылық танытады;
• көп мемлекеттер шетел капиталын ұлттық экономикаға екі жақты негізде
енгізеді, яғни өзара сауда саяси инвестициялық жол беру шеңберінде (мысалы
ЕО-ның ішенде капитал қозғалысының либерализациясы немесе Жапонияның
ағылшын инвестиция қатынасына қарағанда, АҚШ-тың Жапондық инвестициясына
либералдық қарым-қатынасымен байланысты АҚШ-тың Жапонияға шығындануы).
Басқа елдермен экономикалық ынтымақтастық бойынша келісімдерге қол
қойғанда, халықаралық ұйымдарға кіргенде, келісімнің қатысушылары ұлттық
экономикаға шетел инвестициясының жіберілуін либерализациялауға мәжбүр
болады.
Қазақстан үшін екі, бірінші себеп дәл келеді. Шетелден инвестициялар
белгілі салаларда, техника және технология түрінде және аймақтарға қажет
КСРО-ның құлдырау нәтижесінде пайда болған диспропорцияны жеңу және жиналып
келе жатқан артта қалушылықты жеңу.
Қазақстан Республикасында экономикалық өсу және оны тұрақтандыру үшін
шетел капиталын әкелу және игеру басты бағыттардың бірі, халық шаруашылығы
объектілері және салаларының өмір сүруіне қолайлы болуы үшін шетел
капиталының экономикалық қаржылық және ұйымдастырушылық регламентациясы
инвестициялаудың қауіпсіздігін табыстылығын нормативті-құқықтық қамтамасыз
ету және қолайлы жағдай туғызу болып табылады. 7
Әлеуметтік-экономикалық жағдай да Қазақстанның даму жолы ұзақ мерзімді
перспективада әлеуметтік және саяси тұрақтылықты сақтау, тиімді басқару,
жағымды ұстап тұруды қажет етеді. Елдің ұлттық артықшылығы иілгіш және
балансталған экономиканы құруға бағыттау керек, ол халықаралық деңгейде
бәсекелесе алуы тиіс, бұл жеделдетілген экономикалық өсуге елдің тұрмысының
қолайлы жағдайда болуына себебін тигізеді.
Инвестициялық преференциялар. Инвестицияны реттеудің және қолдаудың
әдістері инвестициялық преференцияның көрінісі ретінде ел заңында
көрсетіледі, яғни нақтылық сипатқа ие – инвестициялық, салықтық
преференция. Инвестициялық преференция берудің негізгі шарттары –
инвестицияны экономиканың приоритеті секторларына салу, олардың тізімін ел
үкіметі бекітеді.
Инвестициялық салықтық преференциялар келесідей түрде беріледі:
инвесторларға корпоративтік табыс салығы, егер инвестор жаңа өндіріс ашатын
болса немесе кеңейтетін болса жеңілдіктер беріледі.
Тікелей инвестицияны кәсіпорынға салу кезінде инвесторды бәрінен
бұрын қызықтырады:
• ақпараттың бар болуы;
• жетімділігі;
• толықтылығы;
• шынайылығы;
• оны берудің оперативтілігі (уақыттылылығы).
1.2. Қазақстанға шетел инвестицияларын тартуды мемлекет тарапынан реттеу
Қазақстан Республикасындағы инвестициялық қызмет жалпы мемлекеттік
және шаруашылық заңдармен, сонымен қатар республикалық және аймақтық
денгейлерде арнайы нормативтік актілер жүйесімен реттеледі.
Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексі, жер, кен, кәсіпорын және кәсіпкерлік қызмет туралы,
акционерлік қоғамдар, біріккен кәсіпорындар туралы, банк және банктік
қызмет туралы заңдар, салық салу, сыртқы экономикалық қызмет, кендік
бақылау және валюталық реттеу, қарыз туралы, арендалық қатынас және
сақтандыру туралы заң ережелері, нормативтік актілер және жекешелендіру
бағдарламасы және т.б. бірінші топқа жатады.
Екінші топқа заң ережелері мен нормативтік актілер, республикалық
ведомствалардың құжаттары жатады, олар капитал құратын және бюджет құратын
ақшалай қаражаттар облысында инвестициялық процесті, сонымен қатар қаржылық
активтерде орналастырудың салу бөлігін, аймақтық ерекшелікті ескеріммен
аймақтағы инвесторлардың мүддесін қорғайтын аймақтық нормативтік актілерді
реттейді.
Инвестициялық қызметке әсер ететін бірнеше жағдайлар жалпы сипаттағы
халықаралық шарттар мен келісімдермен (мысалы – Европалық энергетикалық
хартия мен келісім), сонымен бірге халықаралық қаржылық институттармен
келісімдер арқылы (мысалы - Әлемдік Банк, Халықаралық Валюталық Қоры,
Инвестициялық дауларды шешу халықаралық орталығы, Инвестицияларды
сақтандыру бойынша көпжақты агенттігі, Еуропалық қайта құру және даму
банкі) реттеледі. 2
Қазақстан Республикасының инвестициялық заңдылықтың эволюциясы
Қазақстан Республикасында инвестицияның түсінігін қалыптастыруға тырысады.
Қазақстан Республикасының инвестициялық заңдылығының қалыптасу тарихы осы
салада заң актысының қабылдауымен басталды, 1990 жылдың 7-ші желтоқсанында
Қазақ ССР-да инвестиция туралы. Ол инвестицияны қолдаудың құқықтық
режимін қалыптастырды. Келесі қадам 1994 жылғы 27 желтоқсанда “Шетел
инвестициялар туралы”. Өзінің заңдарына қарай дамуын 1997 жылы 28 ақпанда
Шетел инвестициясын мемлекеттік қолдау туралы заңында алды. Осылайша
Қазақстан қазір халықаралық қауымдастықтың толық мүшесі. Әрине халықаралық
қауымдастықта интеграция Қазақстанның заң базасының дамуына әсер етті.
Жақсы инвестициялық климат жасау үшін Қазақстан әр түрлі елдермен екіжақты
халықаралық келісімге қол қойды.
Қазақстан инвестициялық климатының жақсаруын 2008 жылдың 8 қаңтарында
Инвестициялар тұралы заңының қабылдануы көрсетті. Бұл заңның ерекшелігі
шетел және отандық инвесторларға тең құқық беру. 2 Бүгінгі таңда
Қазақстанда ұлттық капиталды ынталандыру мақсаты тұр. Заңның бірінші бөлімі
инвестицияның құқықтық режимі, екіншісі инвестицияға мемлекеттік қолдаудың
реттеу нормалары.
Инвестиция туралы қабылданған барлық мүліктің түрлері, лизинг шартын
жасаған уақытынан бастап, лизинг пәні қосылады. Ары қарай инвестордың
құқықтары және бір уақытта нақты сипатқа ие. Кәсіпкерлік қызметтің
объектілері орнына тек қана екінші объект жазылған: жарғылық капитал және
тіркелген активтер. Ол экономикадағы өндірістік сфераның дамуын
ынталандырады және Қазақстанның ішкі нарығын тірілтеді.
Инвестиция кепілдіктер. Инвестордың мүддесін қорғау құралдары мен
механихзмдері ретінде келесі дәстүрлі кепілдіктер қарастырылады: Қазақстан
Республикасының территориясында инвестордың құқықтарының қорғалуына
кепілдеме; табыстарды пайдалану кепілдемесі; ұлттандыру және реквизициядан
кепілдеме. Заңда инвесторларға өтемақы нормасы да қарастырылған. Бұл жағдай
инвесторлар үшін маңызды болып табылады. Шығындарды өтеу тәртібі азаматтық
кодекске сәйкес. Кепілдеменің жаңа түрі заңнамалық актілердің тұрақтылығы:
Қазақстан Республикасы келісімдерінің жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз
ету.
Инвестициялық преференциялар. Инвестицияны реттеудің және қолдаудың
әдістері инвестициялық преференцияның көрінісі ретінде заңда көрсетілген,
яғни нақтылық сипатқа ие – инвестициялық, салықтық преференция.
Инвестициялық преференция берудің негізгі шарттары – инвестицияны
экономиканың приоритеті секторларына салу, олардың тізімі Қазақстан
Республикасының Үкіметі бекітеді.
Инвестициялық салықтық преференциялар келесідей түрде беріледі:
инвесторларға корпоративтік табыс салығы, егер инвестор жаңа өндіріс ашатын
болса немесе кеңейтетін болса жеңілдіктер беріледі. Корпоративтік табыс
салығы преференциясын пайдалану үшін салық төлеуші инвестициялық проект
негізінде пайдалануға жаңа енгізіліп жатқан соммасы қосылмайды.
Инвестициялық салықтың преференциялардың уақыты өткеннен кейін заңмен
бекітілген нормада салықты төлей береді. . Заңда инвесторларға өтемақы
нормасы да қарастырылған. Мемлекеттік қолдау мақсатында салықтық
преференциядан басқа кедендік жеңілдіктер, яғни олар импортталған
құралдарға кедендік баждан босатылады. Инвестициялық преференциялар
инвестордың мемлекеттік органмен жасасқан контрактісі негізінде
беріледі. Қазақстанда салық преференциялар мен кедендік
жеңілдіктерден басқа заңда мемлекеттік гранттар көрсетілген, яғни
инвестициялық жобаны жүзеге асыру үшін қажет мемлекеттік мүлікті
қайтарымсыз беру. Заң мемлекеттік грант ретінде мына объектілерді
айқындайды: жер учаскелер, ғимараттар, машиналар және құралдар. Және де
мемлекеттік грант көлемі инвестициялық жобаның 30%-нен аспау керек.
Жаңа инвестицияға мемлекеттік көмек берудің артықшылығы бұрынғымен
салыстырғанда:
- корпоративтік табыс салығына және мүлікке салынған салыққа
жеңілдік берілді, яғни инвестор қаншалықты көлемде негізгі қорды
инвестициялайтынына байланысты;
- қаншалықты деңгейде жеңілдіктер беруді есептеу тартылатын
инвестицияның сапасына байланысты болады;
- заңмен өз еркімен сақтандыру енгізіледі, яғни коммерциялық
тәуекелдік сақтандыру;
- заңда инвемтициялық дауды шешу тәртібі өзгертілген, яғни інвестор
үшін екінші оң жағдай. Біріншіден инвестициялық даудың кең ұғымы
пайдаланылады, екіншіден барлық дауларды халықаралық арбитражда шешуге
мүмкіндік бар әдістемелерін.
Инвестициялық қызметті халықаралық – құқықтық реттеу. Ерекше назарды
халықаралық келісімдердің маңызына, бәрінен бұрын – инвестицияны өзара
қорғау шартына мән берген жөн. Өзімізге белгілі, қазіргі жағдайда шетел
инвестициясын құқықтық реттеу екінші деңгейде жүзеге асады: ұлттық құқықтық
және халықаралық құқықтық. Ұлттық құқықтық реттеудің кемшілігі халықаралық
құқықпен жөнделеді. Шетел инвестициясына кепіл ұлттық заң берген кез келген
уақытта алынып тасталуы мүмкін. Ал халықаралық заңдар берген кепілдер
біржақты тәртіппен алынып тасталмайды. Халықаралық құқықтық реттеу шетел
инвестициясын көпжақты және екіжақты келісім негізінде жүзеге асырады.
Сонымен қатар халықаралық ұйымдар, мысалы: БҰҰ құқықтық реттеуге үлкен
әсерін тигізеді. Халықаралық құқықтық реттеудің бір бөлігін инвестицияны
өзара қолдау келісімі құрайды. Екіжақты келісім инвестицияны былай
анықтайды:
• жылжитын және жылжымайтын мүлік негізінде меншік;
• компаниядаға пайдық қатысу;
• инвестицияға байланысты экономикалық құндылықтарды құрумен
байланысты ақша қаражаттарын талап ету құқығы;
• интелектуалдық меншікке құқық соның ішінде технология, ноу-хау;
• басқа барлық құқықтар мен заттай құндылық.8
Кейбір екіжақты келісімдер инвестицияға коммерциялық қызмет және
концессия ұғымын қосады. Әрине, екіжақты келісімнің мәні ондағы кепілдікке
байланысы. Осылайша Қазақстан Республикасы қол қойған келісімдерде
инвестрларға екі жақты негізгі екі режим беріледі: ең қолайлы жағдай
тәртібі немесе ұлттық тәртіп. Инвестор әрбір жағдайда екі режимді таңдауға
құқылы. Сондықтан Қазақстан Республикасы инвестиция облысын инвесторлар
үшін жалпы ережелер қолданылған, елге байланысты. Жоғарыда барлық айтылған
инвестициялық климатты жақсартуға байланысты мемлекеттік саясат
мемлекетшілік және халықаралық денгейде орын алады.
Қазақстан Республикасының құқықтық режимі бойынша шетел инвестициясы
келесі жағдайлармен белгіленген:
1. Кез-келген шетел инвестициясының жұмсалу түрлері Қазақстан
Республикасының заңнамаларымен бекітілген, заңды және жеке тұлғалардың
Қазақстан Республикасының қайырымды істерімен немесе шетелдік заңды немесе
жеке тұлғалардың істерімен шектетіледі;
2. Мемлекеттік заңнамаға сәйкес заңды және жеке тұлғалардың
халықаралық келісім шарты бойынша немесе сол мемлекеттің артынан
халықаралық конвенцияға қол қойғаннан бастап ҚР-ғы заңнамалық актілерге де
байланысты;
3. Қазақстан Республикасының экономика және әлеуметтік
заңнамаларының кейбір баптарына қосымша жеңілдіктер енгізіліп, Қазақстан
Республикасының салық төлеу жөніндегі заңнамаларынан басқа;
4. Қазақстан Республикасының территориясындағы заңнамалардың,
актілердің, берілген инвестицияның шетелдік инвесторларға немесе шағын
кәсіпорындарға тиым салынады немесе ұлттық қауіпсіздік комитетімен
қамтамасыз етіледі;
5. Шетел инвесторларына кепілдікті сол қызмет істеп отырған өнеркәсіп
орындарына беріледі.
Қазақстан Республикасының Шетел инвестициялары туралы заңында
құқықтық және экономикалық және де Қазақстан Республикасының экономикасына
шетел инвесторларын тарту барысында, мемлекеттік кепілдікті қорғау
барысында оларды ұжымдық түр бойынша немесе шетел инвесторларының арқасында
келісілген құжат бойынша анықталады.
Қазақстан Республикасына ағылып келген инвестициалардың көп бөлігі
тікелей инвестициалар болып табылады сәйкесінше Қазақстан Республикасындағы
шетел инвестициясының заңында кәсіпорындардың зеңнамалық іс-әрекеттері
бекітілген:
• Шетелдік заңды тұлғаның араласуымен құрылған өндіріс орны-бұл
заңды тұлға Қазақстан Республикасының территориясында заңнамаға сай жұмыс
істеп жатқан шетелдік немесе біріккен кәсіпорын;
• Шетелдік кәсіпорын- шетелдік тұлғалармен байланысып, Қазақстан
Республикасының территориясында заңнамаға сай істеліп жатқан шетел
инвесторының кәсібі;
• Біріккен кәсіпорын - шетел тұлғаларының қатысуымен Қазақстан
Республикасының территориясында (заңнамаға сай, акция, пайда ақшасы)
қаражат бар шетел инвесторы.
Қазақстан Республикасының заңнамасының 14 бабына сай заңды тұлғалар
шетел тұлғаларымен бірігіп келесі түрде өнеркәсіп құра алуына құқы бар:
• шаруашылық жолдастық (Қазақстан Республикасының азаматтық кодексі
58 бап коммерциялық ұйымдардың ортақ капиталын бөлу туралы заңы немесе
мүліктерді пайдалану барысында ортақ режим орналасу тәртібі);
• акционерлік қоғам (Қазақстан Республикасының азаматтық кодексінде 85
бабына сай) заңды тұлға, өзінің ортақ өндіріс шаруашылықпен айналысатын
немесе ортақ капиталын өндіріске қоса алатын қабілет.
Акционерлік қоғамдардың акционерлері діннің қоғамммен байланыстарын,
қауіпсіздік шараларын, акция қаражаттарына ешқандай жауап бермейді.
Кез-келген кәсіпорынның ең басты құжаты шетел инвестициясының, қандай
әдіс бойынша діндік құрылым ретінде және де құрамы мен компентенциясына,
басқару бөліміне, қаулы шығаратын орталығына тәуелді болып келеді. Біріккен
кәсіпорын дүниеге келгеннен бастап салық жеңілдіктерімен, салық төлемдеріне
бағынуы тиіс, біріккен кәсіпорындардың бұйрықтары кейбір кездерде Қазақстан
заңнамаларында қарастырылмайды. Мысалы: біріккен кәсіпорынның іс-әрекет
кезеңіне есептесу процесі, кіріс, шығыс есептесу әдісі, біріккен
кәсіпорынның пайдасына шешілген қаражат. Біріккен кәсіпорында - бұл
бухгалтерлік есептесу, Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығы
бойынша, Бухгалтерлік есептесу туралы 1995 жылғы 26 желтоқсан №2732
заңына сәйкес және де Қазақстан Республикасының статистикалық есептесу
басқармасында, Қазақстан Республикасының статистикалық агенттігінің 2005
жылғы 26 маусым айындағы № 44 заңына сәйкес белгіленеді. Біріккен
кәсіпорындардың еңбек қатынастары туралы Қазақстан Республикасының
заңнамасының 24 бабына сәйкес Қазақстан Республикасының шетел инвестициясы
туралы заңында белгіленген .
Заңды тұлғаларының шетел тұлғаларымен бірге шешілетін сұрақтарды айта
кетсек еңбек режимі, жұмыстан босатылу, ортақ капиталды бөлісу, кепілдікпен
кәсіпорынның компенсациялық өлшемі туралы заңда көрсетілген. Шетел және
заңды тұлғалардың еңбек қатынасы келісім шартпен реттеліп отырады.
Қазақстанның кәсіпорындары мен ұйымдары бұл заңнамаға сай қызмет етеді.
Кәсіпқойлар одағының кәсіпорындармен шетел тұлғаларының іс-әрекеттері
Қазақстан Республикасының 1993 жылдың 9 сәуірдегі № 2107 шаруашылық
серіктестігі кәсіпқойлар одағы туралы заңында көрсетілген. Қазақстан
Республикасында заңды тұлғалардың кәсіпорын ашуы - Қазақстан
Республикасының күрделі мәселелерінің бірі болып табылады.
Мемлекет инвесторларға келесідей кепілдіктер береді:
І. Заңнамалардың кепілдікке жауап берілуі (Қазақстан Республикасының
заңында 6 бап Шетел инвестициясы туралы)
Шетел инвесторларының халықаралық келісім шарт бойынша 10 жыл ішінде
заңнамалар бекітіледі және де инвестиция көздерінің мемлекеттік органдармен
қарым-қатынастары ұзартылады.
Шетел инвесторларының әлеуметтік жағдайы жақсарған сайын халықаралық
келісім шарт құжаттарына сай кез келген мемлекеттік республикалық
экономикалық қызығушылығын тудыратыны ақиқат.
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОНОМИКАСЫНДА ШЕТЕЛ ИНВЕСТИЦИЯСЫН ҚОЛДАНУ
ТИІМДІЛІГІ
2.1. Қазақстан Республикасына шетел инвестицияларын тартудың хал-
ахуалының жағдайы
Демократиялық, қоғамдық, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет құру үшiн,
негiзiнде, мемлекеттiк-басқару қатынастарын және олардың құқықтық реттеуiн
жетiлдiру, осы қатынастарға қатысушылар статусын жоғары тиiмдiлiгi бар
икемдi нарық экономикасын құру кезiнде мемлекеттiк басқару механизмдерiнiң
алдында тұрған жаңа мiндеттермен сәйкестендiру қажет.
Қазақстанда экономикалық және құқықтық реформаларды жүзеге асыру
жағдайында мемлекттiк-басқарушылық қатынастарын құқықтық реттеудiң маңызды
мәнi бар. Мемлекттiң бұл қызмет саласы оның басты мiндеттерiнiң бiрi болып
табылады. Тәжірибеде мемлекеттiк басқару ақппаратының қызметiнiң көп
жақтары толық реттелмеген, ал, ол басқарылатын обьектiлердiң қызметiне тым
араласуын жеңiлдетедi.9
Қазақстандағы мемлекет қызметiнiң жаңа салаларының бiрi шетел
инвестициясын тарту болып табылады. Қазақстан Республикасының Президентi
Н.А. Назарбаевтiң Қазақстан-2030. Барлық қазақстандықтардың көркендеуi,
қауiпсiздiгi және жағдайының жақсаруы атты жолдауында ұзақ мерзiмдi
приоритеттi мақсаттар мен жүзеге асыру стратегияларына шетел инвестициясы
мен iшкi жинақтардың жоғары деңгейi бар ашық нарықтық экономикаға
негiзделген экономикалық өсудi жатқызады. Бiрақ бұл сферада республикада
түрлi мемлекеттiк органдардың қызметiн қайталау байқалады.
Ұлыбританияның, Ирландия, Сингапур, Чехия және басқа да елдердiң
тәжiрибесi инвестицияны тиiмдi тарту үшiн ивесторларға үкiметтiк көмек
көрсетудi, инвестицияны қолдау бойынша маманданған агенттiк арқылы жүзеге
асыру керектiгiн дәлелдейдi. Өкiнiшке орай, 2004 жылдың 22-қаңтарда
құрылға Қазақстан Республикасының инвестициялар бойынша агенттiгi тек 2005
жылыдң желтоқсанына дейiн өмiр сүрдi және Қазақстан Республикасының
Президентiнiң 2005 жылыдң 13 желтоқсанындағы Қазақстан Республикасының
жеке мемлекеттiк органдарын қайта құру, жою және құру туралы” жарлығымен
жойылды.
Қазақстан үшiн маңызды мiндет болып әлемдiк экономика жүйесiне кiру
табылады. Мұнда да, бүкiл әлемдегідей шетел капитал салымдарына үлкен маңыз
берiледi.
Республикадағы инвестициялық саясатты Қазақстан Республикасының сыртқы
iстер министрлiгiнiң 2005 жылдың 13 қазаныңдағы “Қазақстан Республикасының
Президентiтiң жеке мемлекеттiк органдарын қайта құру, жою және құру туралы
жарлығымен құрылған Инвестициялар бойынша комитетi жүзеге асыру керек.
Бұдан бұрын Қазақстан Республикасының Президентiнiң 1996 жылдың 8
қарашасындағы жарлығымен инвестициялар бойынша мемлекеттiк саясатты жүзеге
асыратын жалғыз өкiлдi мемлекеттiк орган едi. Жоғарыда көрсетiлген
инвестициялар бойынша 2004 жылдың қаңтарында мемлекеттiк комитет Қазақстан
Республикасының инвестициялар бойынша агенттiгi деп өзгертiлдi.10
Шетел инвестициялық қызметiн мемлекеттiк реттеудегi жаңа бағыт болып
Қазақстан Республикасының Президентi жағынан құрылған шетел
инвесторларының кеңесi табылады. Осы сұрақ бойынша Қазақстан
Республикасының Президентiнiң 2003 жылдың 30 маусымдағы жарлығы қабылданды.
Жаңадан құрылған шетел инвесторлярының Кеңесi Қазақстан Республикасының
Президентi жанындағы кеңес берушi-ақылдасушы орган болып табылады. Оны
құрудағы мақсаттар:
• Қазақстан Республикасының Президентiнiң қарауына инвестициялық
қызметтi реттейтiн заңдылықты жетiлдiру бойынша ұсыныстар, халықаралық
маңызы бар Қазақстан Республикасының iрi инвестициялық бағдармалары мен
жобаларын жүзеге асырумен байланысты ұсыныстар еңгiзу;
• инвестициялық климатты жақсарту бойынша ұсыныстар жасау;
• ел экономикасының әлемдiк экономикалық процесстерге
интеграциялануы бойынша ұсыныстар жасау.
Экономикаға инвестицияны тарту бойынша қызметтер жүйесі ретінде
инвестициялық саясат, практикада стратегиялық сипаттағы нақты мәселелердің
шешуімен жүзеге асырылады:
- инвестициялық нарықтың дұрыс жұмыс істейтін инфрақұрылымды құру;
- төлемқабілетті сұранысты көбейту, соның ішінде өнімге және
инвестициялық ресурстарға сұраныс;
- кәсіпорынның ішкіресурстарының инвестициясын, яғниамортизация мен
пайдалануды, пайданы қамтамасыз ететін жағдайларды құру;
- капиталдың халықаралық нарығына аймақтақ инвестициялық нарықтың
және басқада инвестициялық ресурстардың интеграциялануы;
- шетел және отандық инвестицияларды тарту үшін тартымды жағдайды
қалыптастыру.
Сонымен, Қазақстан Республикасының көпқырлы болып табылатын
инвестициялық саясатының келесiдей негiзгi бағыттарын атап кетуге болады:
қолайлы инвестициялық климат құру, қазақстанның халықаралық ұйымдарға
белсендi қатысуы, республиканың түрлi халықаралық келiсiмдер мен
конвенцияларға отыруы, инвестиция бойынша комитеттiң инвестициялық саясат
стратегиясын жүзеге асыру бойынша қызметi. Қазақстанның инвестициялық
саясаты жетiлу керектiгi және шет мемлекеттер практикасындағы ең жақсы
құралдар мен механизмдердi қолдану керектiгi сөзсiз. 11
Қазақстан экономикасы үшін шетел капитал салымдары, оларға бәсекелік
әлемдік экономикаға интегралдануына көмектеседі. Төменде неге шетел
инвесторлары Қазақстанға жоғары дәрежеде пайдалы болуының дәлелдері
келтіріледі.
Жаңа технологияларды беру Трансұлттық корпорациялар (ТҰК) ірі,
дамыған және бәсеке қабілеттілігі жоғары компанияларға жатқызылады. Олар
әртүрлі елдерде өздерінің өндірістік қуаттылықтарын орналастыру және
өтімділік рыноктарын ұйымдастыруға шейін барлық сатысында ғылыми-зерттеу
жұмыстарының нәтижесін қолданады. Қазіргі күнгі экономикада басты
өндірушілер барлық әлем бойынша жабдықтаушылар мен рыногтарға кіруді
іздейтін глобалды әрекеттегі тұлғалар болып табылады.
Егер Қазақстан ТҰК тарта алса, онда оның жаңа технологиясының әсерін
сезінеді. ТҰК-мен байланысты белгіленген жергілікті компаниялар, олардың
ноу-хауларын менгереді және қатаң бәсеке жағдайында халықаралық рынокка
жұмыс істеуге үйренеді. Мұндай білімдерді ТҰК-ң персоналдары мен
менеджерлері алады.
Жұмыс орындарын құру. Экономика өтпелі жағдайда болған кезде
Қазақстанда жартылай (толық емес) жұмыс бостылық немесе жұмыссыздық
созылмалы проблема болып табылады. Мемлекеттік секторда жұмыс орындарын
құру сияқты шаралардың көмегімен жұмыссыздықпен күресу аз нәтижелі болады.
Ал тікелей инвестициялар жұмыс орындарын құрайды. Сонымен қатар жергілікті
кадрларды кәсіби дайындау жергілікті экономикаға қолайлы әсерін тигізеді.
Экспортты дамыту. Шетел инвестициялар, алушы елдерден ТҰК-ң штаб-
квартирасы орналасқан елдің экспорт тұрақты экономикалық өсу үшін өте
маңызды және тұрақты валютаны қамтамасыз етеді. Тұрақты валюта импорт
тауарларын сатып алуды қаржыландыру мен ішкі инвестицияны қаржыландару,
сыртқы қарыздарды төлеу үшін қажет. Шетел инвесторлары Қазақстандағы өзінің
экспортының номенклатурасын кеңейтуге көмектеседі. Дәстүрлі емес экспорт
өнімі деп аталатын жаңа экспорттық өнімнің сапалы өсімі, шикізат тауарларын
дәстүрлі экспорттаған Қазақстан үшін өте маңызды. Экспорттық өнімнің
диверсификациясы шикізат тауарларына бағаның төмендеуінің алдында елдің
қорғалмағандығын төмендетеді.
Инвестордың типіне, инвестициялық мақсаттар мен тәуекел дәрежесіне
байланысты шетел инвестицияларының түрлерін бөліп көрсетіледі. Сонғы
жылдары алуан түрлі болып келеді, бұның көмегімен шетел инвестициялары
жүзеге асырылады. Бұл электрондық коммуникация шеңберіндегі жетістіктердің
арасындағы байланысты жақсартқан және жаңа инвестициялық механизмдерді
дамытқан жетістіктердің арқасында мүмкін болды. 12
Капитал қозғалысының осындай механизмдерінің бірі тікелей шетел
инвесторы болып табылады, бұларды шетел компаниялары мен мемлекет жүзеге
асыру арқылы инвесторлар рыноктан тез кету мүмкіндігінен айырылады. Бірақ
олар жоғары дәрежедегі тәуекелмен байланысты ұзақмерзімді салымдар салуға
дайын, өйткені бұл жағдайда салым тәуекелімен байланысты пайда жоғары
болатынына сенімді болады. Тікелей шетел инвестициялар тікелей емес
инвестицияларға қарағанда капиталдың маңызды сомаларын құрайды.
Инвестицияның өте жоғары көлемі мен капитал салымның ұзақ мерзімімен
үйлестіруде, инвестициялаудың бұл формалары алушы елдер үшін табысты болып
табылады. Осыдан, Қазақстан инвестицияның мұндай формасын тартуға құштар
екенін көруге болады.
Шетел инвестицияларын тарту мен пайдалану тиімділігі мен көлемі елдегі
инвестициялық климаттың болуына тәуелді болады. “Капитал елге келу үшін”
инвестициялық климот деп аталатын көптеген факторлардың болуын
қажет етеді. Сол факторлардың ішінен: эконоимкалық өсімнің деңгейі
немесе басқаша жалпы ішкі өнімнің өсімшесі; нарықтың көлемі (Бір
адамға шаққанда жалпы ішкі өнімнің көлемін халық санына көбейтумен
анықталады); ұлттық экономиканың ресурспен қамтамассыз етілгендігі;
инвестициялар үшін заңды базасы, заңдардың тұрақтылығы; саяси
тұрақтылық; бюрократия, коррупция жағдай; кедендік, қаржылық реттеу;
салықтардың және жеңілдіктер деңгейінің бәсеке қабілеттілігі;
инфрақұрылымның деңгейі; реформалардың қадамы; экономикалық
коньюктураның жағдайы; шетел көмегіне тәуекел (Экономикалық еркіндікте
қозғалып келе жатқан көптеген елдер, зерттеушілердің айтуынша, шетел
көмегінен тәуелсіз. Олар өзінің дамуында тек өз ресурстарына
сенеді); сыртқы қарыз мөлшері (Әрине, бұл проблема шешімсіз емес, егер
қарызға алынған ақша жол құрылысына, инфроқұрлымды дамытуға
жұмсалса, бұл экономикалық даму үшін жақсы); волютаның басқа волютаға
еркін түрде айырбасталуы (Пайданың репотриациялану мүмкіндігі-кез-келген
салым үшін қажет жағдай. Бұл мүмкіндік заңмен кепілденеді. Ол
жергілікті волютамен бекітіледі); волюта күші (Бұл волютаның
инфляцияға қатысты тұрақтылығы). 13
Қазақстанның нарықтық экономикаға көшуі үдемелі қарқынмен өсіп келе
жатыр. Мемлекеттік меншіктің жекешелендіруі жүзеге асты.
Өнеркәсіптік өндірістің құлдырау қарқыны 2004 жылынан бастап баяулады,
инвестициялық орта жақсарды. Бұл теңгенің қалқымалы бағамға көшу
салдарынан болды және мұнай мен металлға әлемдік баға өскенде қазақстандық
экспортерлар кен өндіру саласында өндірістің көлемі өсті. Инвестицияларды
игеру динамикасы экономикадағы қайта белгіленген тенденциялары жағдайдың
жақсаруының айғағы болып табылады.
Инвестициялар үшін заңды базасы, заңдардың тұрақтылығы. Заңдардың
оң сипаты инвесторларға берілетін жеңілдіктер тізбегі, артықшылық пен
кепілдік болып табылады. Олар пайдаға салынатын салықты төлеуден, мүлікке
салынатын салықтан босатуды және 5 жылға, дейінгі мерзімде жерге салық 5
жылға дейін 30%-ке дейін біртіндеп төмендеуді қарастырады. Заңда
инвестициялық жобаны жүзеге асыру үшін кіргізілетін құрал-жабдық,
шикізаттар мен материалдың кедендік баждан босатылуы қарастырылады.
Тікелей инвестицияны мемлекеттік қолдау туралы заңдағы маңызды
қағида қазақстандық заңдардың өзгеруінен олардың жағдайы нашарланса, шетел
инвесторларының мүддесін қорғауға кепілдік береді. Бұл баптың мағынасының
байламы – қазақстан экономикасына инвестор капиталды салғанда, мемлекет бұл
шарттарды инвестор үшін нашар жаққа өзгертпейтіндігіне сенімді болуында.
Заң шығаруы актілер (салықтық, кедендік, лицензиондық) өзгерген жағдайда,
инвестор өзінің инвестициялық қызметі басталған кездегі жүзеге асқан
актілерді қолданады, егер жаңа заңда қарастырылса, шарттарды жақсартуға
рұқсат етіледі.
Республикадағы инвестициялық климатты әрі қарай нығайту үшін Қазақстан
Республикасында мемлекет басшысының тапсырысы бойынша жасалған 2004-2005 жж
тікелей инвестицияны тарту бағдарламасын үкімет мақұлдады. Саяси және
экономикалық тәуекелді төмендету үшін Үкімет өзара қорғаумен шетел
инвестицияны ынталандыру бойынша бірнеше елдермен екіжақты келісім жасау
мақсатқа қойылған.14
Саяси тұрақтылық. ЮНКТАД мәліметтері бойынша Қазақстан Орталық Азияға
келген барлық тікелей шетел инвестицияларының 45 бөлігін алған.
Қазақстандықтарға осы таңдаған бағыттан таймауға тырысу керек. Өйткені
Азиядағы, Ресей және Бразилиядағы қаржы дағдарыстарының нәтижесінде әлемдік
инвестициялық процесстер жағымсыз динамикаға көшті, инвесторлардың дамып
кележатқан мемлекетер мен рыноктарға сенімсіздік пен қарауымен
түсіндіріледі. Сонымен қатар әлемдік рынокта Қазақстанның негізгі
экспорттық позициясының баға коньюнктурасы төмендеуде. Әлемдегі мұнай
рыногындағы белсенділіктің төмендеуі Қазақстандағы көмірсутегі шикізатының
шығатын жерлерін игеруге және оны сыртқы рыноктарға тасымалдауға теріс
әсерін тигізуі мүмкін мемлекеттің инвестициялық климатының сапасы көп
инвесторлар үшін жеңілдіктер мен преференциялардың түрлері және көлемімен
анықталмайды, оларға тек әлеуметтік – саяси және макроэкономикалық
тұрақтылық болса болғаны. Инвестициялық жобалар іске асып, даму үшін
мемлекеттің саясаты тұрақты, айқын болуы керек. Халықаралық тәжірибе
көрсеткендей экономика даму үшін тікелей инвестицияның келуі біртіндеп
көбееді. Ол мемлекеттерге тұрақтылықты нығайту мен сақтауға, мемлекеттік
саясатқа инвесторлардың сенімінің артуына, инвесторлық қызметке жағдай
жасауға байланысты көбееді.
Бюрократия, коррупция жағдай. Инвесторлық ойын ережесі барлық
инвесторлар үшін анық және түсінікті болуы тиіс. Олар бюрократизм мен
коррупцияға және әділетсіз жеңілдіктер мен артықшылықтарды алуға жол
бермеуі керек. Қазіргі инвестициялық саясаттың мақсаты инвестицияларды
тартуға және өндіріс пен сауданы дамытуға байланысты барлық кедергілерді
жою болып табылады. Сонымен қатар биліктің барлық денгейлерінде
инвесторлардың құқықтарын қорғау мен сақтауды қамтамасыз ету керек.
Инвесторлардың құқықтарына зиян келтіру мемлекеттік инвестициялық имиджіне
нұсқау келтіруді және мемлекеттік оргондарға сенімділікті төмендетеді.
2.2. Қазақстан Республикасындағы шетел инвестициясының келіп түсүін және
қолдану тиімділігін талдау
Қазіргі кезде ел макроэкономикалық көрсеткіштерінің салыстырмалы
тұрақталуына жеткен кезде экономиканы өсімге жету бойынша шараларды
жүзеге асыру маңызды міндет болып отыр. Экономикалық өсім
концепциясы, шетел капиталын кең тартуды болжайды. Капиталды жинау
мен инвестициялаудағы екпін шетел инвестициясын тартуды қоса алғанда
бірнеше проблемаларды шешуге мүмкіндік береді. Бірінші кезекте бұл
экономикалық өсім факторы, оның көмегімен алдыңғы қатарлы
технологиялар меңгеріледі, нарықтардың отандық тауарлармен толуы
жүреді, экспорттық өнімнің бәсеке қабілеттілігі көтеріледі. Қазіргі
кезеңде Қазақстан ірі нарықтық потенциялы табиғи ресурстардың
түрлілігі мен стратегиялық тиімді кен орындарының болуына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz