Қатынастың субъектілерінің екі жақты құқықтары мен міндеттерінің толық көрсету
Кіріспе ... ... ... ...4
1 Құқықтық норманың түсінігі, мазмұны, құндылығы мен негізгі сипаттары
1.1 Құқықтық норманың түсінігі, мазмұны және құндылығы ... ... ... ... ...5
1.2 Құқықтық нормалардың құрылымы ... ... .11
1.3 Құқықтық норманың негізгі сипаттары .23
2 Құқықтық нормаларын іс жүзінде асыру
2.1 Құқықтық нормаларды қолданудың сатылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 25
2.2 Құқықтық нормаларды талқылау және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ...33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ...39
Қолданылған әдебиеттер ... ..44
Қосымшалар
1 Құқықтық норманың түсінігі, мазмұны, құндылығы мен негізгі сипаттары
1.1 Құқықтық норманың түсінігі, мазмұны және құндылығы ... ... ... ... ...5
1.2 Құқықтық нормалардың құрылымы ... ... .11
1.3 Құқықтық норманың негізгі сипаттары .23
2 Құқықтық нормаларын іс жүзінде асыру
2.1 Құқықтық нормаларды қолданудың сатылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 25
2.2 Құқықтық нормаларды талқылау және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ...33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ...39
Қолданылған әдебиеттер ... ..44
Қосымшалар
Құқықтық норма – қоғамдық қатынастарды реттеуге қолданылатын әлеуметтік ережелердің бір түрі. Ол бүкіл халықтың мүддесін қорғаудың, мемлекеттің билігін, саясатын іс жүзінде асырудың құралы. Құқықтық норма қоғам мүшелерінің мінез – құлқын, іс әрекетін арнайы ережелермен реттейді. Құқықтық норма заңда ресмилендірілген нормативтік нұсқау. Ол жалпыға міндетті, мемлекеттің атынан баянды етілген, қоғамдық қатынастарды реттейтін билік. Оған мына белгілер тән. Құқықтық норма ең маңызды қоғам, тұлға үшін өте қажет қоғамдық қатынастарды бейнелейді. Құқықтық нормада қоғам, тұлға үшін пайдалы, қажетті қатынастармен қатар, зиянды қатынастар да бейнеленеді.
Қатынастар құқықтық сипатты тек сол кезде алады, егер әңгіме әлеуметтік маңызы бар актілерді жүргізуге арналса. Ал, оймен сезімге сәйкес олардың қимылын көрсетпейтін болса, олардың заңды табиғаты туралы айтып та қажеті жоқ.
Қатынастар құқықтық сипатты тек сол кезде алады, егер әңгіме әлеуметтік маңызы бар актілерді жүргізуге арналса. Ал, оймен сезімге сәйкес олардың қимылын көрсетпейтін болса, олардың заңды табиғаты туралы айтып та қажеті жоқ.
1. Өзбекүлы С, Қопабаев Ө. Мемлекет және құқық теориясы: Оқулық. -Алматы: Жеті жарғы, 2006. - 264 б.
2 Ағдарбеков Т. Құқық және мемлекет теориясы. - Қарағанды: Болашақ -Баспа, 2002. - 320 б.
3.Андабеков Ш. Мемлекет және құқық теориясы. Қарағанды 2002
4.Әділбекова Қ.Қ, Жақсыбаева Г.М. «Мемлекет және құқық теориясы» пәні бойынша мемлекет бөліміне арналған сызбалар. Қарағанды 2006
5.Байжанова Г.Т., Әділбекова Қ.Қ Мемлекет және құқық теориясы пәні бойынша терминдердің түсіндірме сөздігі. Қарағанды 2001
6.Байжанова Г.Т., Әділбекова Қ.Қ Мемлекет және құқық теориясы пәні бойынша мемлекет бөліміне арнлған дәрістер жинағы.Қарағанды 2003
7.Байжанова Г.Т., Әділбекова Қ.Қ Мемлекет және құқық теориясы пәні бойынша құқық бөліміне арналған дәрістер жинағы.қарағанды 2005
8.Байжанова Г.Т.,Әділбекова Қ.Қ. Мемлекет және құқық теориясы пәні бойынша әдістемелік құрал. Қарағанды 2001
9.Баймаханов М. Т. Ағымдағы Заңдардың дамуына және жұмыс істеуіне Конституцияның ықпал етуінің кейбір формалары. Жалпы құқық және мемлекет. 2001.№1. 15-бет
10.Баққұлов С. /Құқық негіздері/ Оқулық, 2-ші басылым. Алматы, 2004. -248 б.
11.Бюргенталь Т. Халықаралық адам құқықтары: Қысқаша шолу. -/Ағымдағы аударым. - Алматы: Ғылым, 1999. 320 б.
12.Жоламан Қ. Д. Мемлекет және құқық теориясы. Окулық: «Тұр - пресс» - Алматы, 2005 - 296 б.
13.Қазақ мемлекеттік заң академиясының 5 жылдық мерейтойына арналған ғылыми - теориялық конференциясының материалдары (Алматы қаласы, 17-наурыз 1999ж) - Алматы БПО Қаз МЗА, 2000.-480 б.
14. Мемлекет және құқық негіздері: Оқулық. /Құрастырған Е. Баянов. -Алматы: Жеті жарғы, 2001. - 624 б.
15.Мемлекет туралы ойлар /Құрастырған: Н. Қазыбек. - Алматы: Жазушы, 1998.-200 б.
2 Ағдарбеков Т. Құқық және мемлекет теориясы. - Қарағанды: Болашақ -Баспа, 2002. - 320 б.
3.Андабеков Ш. Мемлекет және құқық теориясы. Қарағанды 2002
4.Әділбекова Қ.Қ, Жақсыбаева Г.М. «Мемлекет және құқық теориясы» пәні бойынша мемлекет бөліміне арналған сызбалар. Қарағанды 2006
5.Байжанова Г.Т., Әділбекова Қ.Қ Мемлекет және құқық теориясы пәні бойынша терминдердің түсіндірме сөздігі. Қарағанды 2001
6.Байжанова Г.Т., Әділбекова Қ.Қ Мемлекет және құқық теориясы пәні бойынша мемлекет бөліміне арнлған дәрістер жинағы.Қарағанды 2003
7.Байжанова Г.Т., Әділбекова Қ.Қ Мемлекет және құқық теориясы пәні бойынша құқық бөліміне арналған дәрістер жинағы.қарағанды 2005
8.Байжанова Г.Т.,Әділбекова Қ.Қ. Мемлекет және құқық теориясы пәні бойынша әдістемелік құрал. Қарағанды 2001
9.Баймаханов М. Т. Ағымдағы Заңдардың дамуына және жұмыс істеуіне Конституцияның ықпал етуінің кейбір формалары. Жалпы құқық және мемлекет. 2001.№1. 15-бет
10.Баққұлов С. /Құқық негіздері/ Оқулық, 2-ші басылым. Алматы, 2004. -248 б.
11.Бюргенталь Т. Халықаралық адам құқықтары: Қысқаша шолу. -/Ағымдағы аударым. - Алматы: Ғылым, 1999. 320 б.
12.Жоламан Қ. Д. Мемлекет және құқық теориясы. Окулық: «Тұр - пресс» - Алматы, 2005 - 296 б.
13.Қазақ мемлекеттік заң академиясының 5 жылдық мерейтойына арналған ғылыми - теориялық конференциясының материалдары (Алматы қаласы, 17-наурыз 1999ж) - Алматы БПО Қаз МЗА, 2000.-480 б.
14. Мемлекет және құқық негіздері: Оқулық. /Құрастырған Е. Баянов. -Алматы: Жеті жарғы, 2001. - 624 б.
15.Мемлекет туралы ойлар /Құрастырған: Н. Қазыбек. - Алматы: Жазушы, 1998.-200 б.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 45 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 45 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. Құқықтық норманың түсінігі, мазмұны, құндылығы мен негізгі сипаттары
1. Құқықтық норманың түсінігі, мазмұны және құндылығы ... ... ... ... ...5
2. Құқықтық нормалардың
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.11
3. Құқықтық норманың негізгі сипаттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2. Құқықтық нормаларын іс жүзінде асыру
1. Құқықтық нормаларды қолданудың
сатылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2. Құқықтық нормаларды талқылау және оның түрлері
... ... ... ... ... ... ... ...33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..44
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
КІРІСПЕ
Құқықтық норма – қоғамдық қатынастарды реттеуге қолданылатын әлеуметтік
ережелердің бір түрі. Ол бүкіл халықтың мүддесін қорғаудың, мемлекеттің
билігін, саясатын іс жүзінде асырудың құралы. Құқықтық норма қоғам
мүшелерінің мінез – құлқын, іс әрекетін арнайы ережелермен реттейді.
Құқықтық норма заңда ресмилендірілген нормативтік нұсқау. Ол жалпыға
міндетті, мемлекеттің атынан баянды етілген, қоғамдық қатынастарды
реттейтін билік. Оған мына белгілер тән. Құқықтық норма ең маңызды қоғам,
тұлға үшін өте қажет қоғамдық қатынастарды бейнелейді. Құқықтық нормада
қоғам, тұлға үшін пайдалы, қажетті қатынастармен қатар, зиянды қатынастар
да бейнеленеді.
Қатынастар құқықтық сипатты тек сол кезде алады, егер әңгіме әлеуметтік
маңызы бар актілерді жүргізуге арналса. Ал, оймен сезімге сәйкес олардың
қимылын көрсетпейтін болса, олардың заңды табиғаты туралы айтып та қажеті
жоқ.
Тақырыптың өзектілігі. Қоғамдық қатынастар - белгілі бір өндіріс
тәсілі негізінде өндірісте және өмірде адамдар арасында қалыптасатын
күрделі де сан қилы қатынастар. Философия тарихты материалистік тұрғыдан
қоғамдық қатынастарды материалдық және идеологиялық деп екіге жіктеді.
Материалдық қоғамдық қатынас объективті, адамдардың санасы мен еркіне
байланысты емес. Материалдық қоғамдық қатынас ішіндегі ең бастысы өрі
айқындаушысы адамдардың өндірістік қатынастары болып табылады. Өндірістік
қатынастар қоғамдық өндіріс процесіндегі адамдар арасындағы материалдық
экономикалық қатынастардың жиынтығы. Өндірістік қатынас қоғамдық өндірістің
қажетті жағы. Жеке адам материалдық игіліктерді ендіре алмайды. Өндіру үшін
адамдар белгілі байланыстар мен қатынастар жасайды, сөйтіп осы қоғамдық
байланыстар мен қатынастар арқылы ғана олардың табиғатқа қатынасы болады,
өндіріс орын алады.
Идеологиялық қатынастар адамның санасына байланысты болады. Оның ең
маңыздылары саяси, құқықтық, моральдық, ұлттық, діни т.б. қатынастар.
Құқықтық нормалар арқылы реттелетін қоғамдық қатынастардың барлық
жиынтығы өзара заңды байланысқан реттелген бұлжымас бір ізді жүйелігінде.
Ғылыми жаңалығы. Адамдардың және олардың ұйымдарының арасындағы өмірлік
қарым-қатынастардың әр түрлі жақтары және сыртқы көріністерінің өзіндік
нысандары болады. Олар моральдік, саяси, ұлттық, діни, соған қосымша
құқықтың болуы мүмкін. Әрбір қоғамдық қатынастар қиын және көпжақты
құбылыстар, оларға әртүрлі қоғамдық мүдделердің бөлімдері және
қажеттіліктері қосылуы ықтимал. Кейбіреулері құқықтық реттумен қамтылса,
басқалары қамтылмайды. Мысалы, отбасы өмірінде заңды нысандарға көшетін
әдеттегідей, материалдық қарым-қатынастар адамдардың дінге, өзіне қатынасы,
құқықтық реттеу аясынан сыртта болады. Соған байланысты, қоғамдық
қатынастардың бәрі бірдей толық көлемде заңды нысандарға көшпейді. Құқықтық
қатынас адамдар арасындағы құқық нормаларымен белгіленген анық қатынастарды
көрсетеді. Барлық қоғамдық құбылыстар обьективті түрде заңды бола алмайды.
Дипломдық жұмыста құқықтық қатынастар мен нормалардың құндылығы,
мазмұны, түсінігі, түрлері, субъектілері, объектілері мен субъективті
заңды құқығы мен міндеттері толық айқындалған.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қоғамдық қатынастардың жиынтығынан белгілі
бір ізділікті табу, оның ең бастысын, негізін анықтау. Қоғамдық
қатынастардың өзара байланысын сипаттайтын зандылықтарды ашу ғылымның зор
еңбегі. Қоғамдық өмірде қарым-қатынастар әртүрлі әлеуметтік топтар
арасындағы қатынастар ретінде және сол ұжым ішіндегі қатынастар ретінде де
өмір сүреді. Қоғамдық қатынастардың жиынтығы адамдар ұжымдары үшін олардың
өмір сүретін белгілі бір әлеуметтік ортасы болып табылады. Қоғамдық қатынас
антагонистік және антагонистік емес болып екіге бөлінеді.
Антагонистік қоғамдық қатынастар жеке меншікке және адамды қанауға
негізделген қоғамдықэкономикалық формацияда болады.
Антагонистік емес қоғамдық қатынастар қанаушылық жоқ қоғамда болады.
Мәселен, алғашқы қауымдық қоғам Марксизм болашақ коммунизм қоғамында да
болуға тиіс деп түсіндіреді. Қоғамдық қатынастардағы кез келген түбірлі
өзгеріс тек өндірістік қатынастардың өзгеруіне байланысты. Қоғамдық
қатынастардың басым көпшілігі әлеуметтік нормалар арқылы реттеліп,
басқарылып жатады. Қоғамның мүдде-мақсаттары, саясат, мемлекеттік билік
т.б. күрделі мәселелер кұқықтық нормалар арқылы реттеліп, басқарылады.
Өйткені бұл бағытта қоғамдық қатынастардың ең маңыздысы, ең күрделі түрлері
топтасып, мемлекет пен кұқықтың ең жауапты қызметіне айналады –деп заңгер -
ғалымдар тұжырымдайды.
Жұмыстың методологиялық негізі. Құқықтық қатынастар адамдардың өзара
әлеуметтік байланысы, қарым қатынасы. Адамдар өмір сүру үшін, ұрпақты
жалғастыру үшін т.б. себептермен бір-бірімен қарым қатынаста болады. Бұл
объективтік процесс. Қоғамның диалектикалық даму процесіне сөйкес қарым-
қатынастар да ескіріп, жаңарып жатады. Бұл процесс әртүрлі жолмен дамиды,
адамдардың бостандығының, іс-әрекетінің шеңбері кеңиді. Ғылым мен
техниканың дамуы қоғамдағы қарым-қатынастардың түрін шексіз көбейтіп,
қарқынды деңгейде дамытты. Бірақ бұл қарқынды даму процесі адамды қоршаған
ортаның экологиясын нашарлатты, табиғи ресурстарды, байлықтарды азайтты.
Сондықтан адамдардың және қоғамның мүдде-мақсаттары тұрғысынан бостандықты
дамыта отырып, кейбір қарым-қатынастарға шектеу қойылды.
Тақырыптың зерттеу объектісі. Қоғамдық қатынастар әртүрлі болады:
саяси, моральдық, экономикалық, әлеуметтік, ұлттық, діни т.б. байланыстар.
Бұл байланыс қатынастар моральдық, әдет-ғұрып, діни, құқықтық нормалармен
реттеледі. Мысалы, отбасы қатынастардың көпшілігі дәстүр, діни нормалармен
реттеліп жатады.
Қоғамдағы барлық қатынастар құқықтық нормалармен реттелмейді, тек
әлеуметтік, қоғамдық мүдде-мақсаттарды қамтитын қатынастарды реттеп,
басқарып отырады.
Зерттеу жұымысының мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың
мақсаты қатынастың субъектілерінің екі жақты құқықтары мен міндеттерінің
толық көрсетілуі. Бір жағының кұқығы екінші жағының міндеттеріне сәйкес,
тең келеді. Субъектілердің бостандығы тең болады. Субъектілер өз
еріктерімен, өз мүдде-мақсаттарын іске асыру үшін құқықтық қатынас жасайды.
Егер қатынаста нормативтік актінің мазмұны бұзылса немесе субъектілер өз
міндеттерін дұрыс, толық орындамаса, мемлекеттің қатынасуымен бұл
кемшіліктер түзетіліп, жауапкершіліктің түрін анықтауға тиіс.
Теориялық және практикалық маңыздылығы. Қоғамдағы барлық қатынастар
және нормативтік актілер құқықтың жүйе саласына сәйкес бірнеше түрге
бөлінеді: мемлекеттік, әкімшілік, азаматтық, қылмыстық, қылмыстық
процессуалдық, азаматтық-процессуалдық, т.б. құқықтар. Құқықтық норманың
атқаратын ісіне қарай қатынастар екіге бөлінеді: реттеуші және қорғаушы.
Реттеуші нормалар қатынастарды реттеп, басқарып, дамытып отырады. Қорғаушы
нормалар қарым-қатынастардың дұрыс, заңға сәйкес орындалуын қамтамасыз
етеді. Оның теориялық негіздерін заңгер ғалымдар ғылыми
тұжырымдамаларымен практикалық мәні бар еңбектері құрайды.
Жұмыстың құрылымы және көлемі. Жұмыс кіріспеден, үш тараудан, он
параграфтан, қорытнды мен пайдаланылған әдебиеттерден тұрады. Көлемі
алпыс үш беттен тұрады.
Өз пікірім
Бұл курстық жұмысты жазу себебім осы құқық және құқық нормаларын
қарастырғым келді. Құқық жалпы ұғым болып табылса, құқықтық нормалар
құқықты қалыптастыратын, дара ұғымдарының көп сандағы жи-ынтығы. Құқықтық
нормалар құқықтың формалық болмысы, өмір сүруінің тыныс-тіршілігі,
объективтендірілген түрі және сипаты. Құқық тек құқықтық нормалар арқылы
әмір сүреді, коғамдық қатынастарды реттейді және қорғайды. Сондықтан
құқықтық нормалар құқықтың клеткалары болып табылады.
Норма сөзі латын тілінен аударғанда үлгі, ереже деген мағынаны
білдіреді. Құқықтық нормаларды қабылдау, бекіту әр уақытта мемлекет
тарапынан болды және олардың мазмұнында қоғамдық қатынастарға түскен
субъектілердің мінез-кұлықтары, әрекеттері туралы информация бекітіледі.
Субъект өмірдегі сан алуан ситуацияларға тап болған жағдайларда оның сол
сәттегі әрекеттері құқық нормаларымен реттеледі, немесе қорғалады. Мысалы,
субъект үйін сату үшін нотариустың қатысуымен сату туралы келісім шарт
жасауы тиіс, некеге тұру үшін кәмелеттік жасқа толу керек т.б. әрекеттер.
Әр кезде тиімді құқықтык нормалар коғамдық қатынастарды реттеуде
қоғамды прогреске жетелейді, шиеленістердің болуын тежейді. Керісінше,
тиімсіз нормалар өмірдің дамуын тежеп, керітартпалық рөл атқарады. Құқық
жасаушылықтың мақсаты заң ғылымының жетістіктерін пайдалану арқылы тиімді
құқық нормаларын қабылдау болып табылады. Құқық нормаларынын мазмұнын
аталмыш ерекшеліктерді біртұтастық мағынада танып, зерттегенде ғана оның
барлық сипаты мен тиімділігіне баға беруге боладыҚұқықтық нормалар басқа
әлеуметтік нормалармен салыстырып қарағанда жалпы мазмұнға ие, бәріне
бірдей колданылатын мінез- құлықты бекітеді.
Осыдан мынандай қорытынды туындайды: құқықтық нормалар өмірде болған
жағдайларға сан алуан рет колданылады және ол жеке бір субъектке.
бағытталмайды жалпыға бірдей болып табылады. Мемлекеттік органдар өздерінің
құқық бекіткен құзырлары бойынша құқықтық нормаларды қабылдайды
1. Құқықтық норманың түсінігі, мазмұны,құндылығы мен негізгі сипаттары
1. Құқықтық норманың түсінігі, мазмұны және құндылығы
Құқықтық норма – қоғамдық қатынастарды реттеуге қолданылатын
әлеуметтік ережелердің бір түрі. Ол бүкіл халықтың мүддесін қорғаудың,
мемлекеттің билігін, саясатын іс жүзінде асырудың құралы. Құқықтық норма
қоғам мүшелерінің мінез – құлқын, іс әрекетін арнайы ережелермен реттейді.
Жеке дара норма немесе нормалардың бір жүйесі құқық бола
алмайды. Құқық деп қоғамның билігін, саясатын, мүддесін іс жүзіне асыруды
толық қамтыған нормативтік актілердің жиынтығын айтамыз. Сонда да жеке дара
құқықтық норманың маңызы зор. Оның мазмұны өте күрделі мәселелерді:
қоғамдық мүддені, саясатты, мемлекеттік билікті, бостандықты, теңдікті,
әділеттікті, адамгершілікті, заңдылықты, тәртіпті, білімді, ғылымды, рухани
сананы, халықтың әлеуметтік жағдайын, денсаулығын және тағы басқа
демократиялық іс - әрекеттерді біріктіреді.
Заң нормаларында анықтамалар берілуі мүмкін. Қазақстан
Конституциясында құқыққа мынадай анықтама берілген: Республикада
қолданылатын құқық Констетуцияның, соған сай келетін заңдардың, өзгеде
нормативтік – құқықтық актілердің, Республиканың халықаралық
міндеттемелерінің нормалары болып табылады. Норма принциптері де болады.
Республика қызметінің түбегейлі принциптері – делінген Констетуцияда, ол –
қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылық, бүкіл халықтың игілігін көздейтін
эканомикалық даму, Қазақстандық патриотизм, мемлекет өмірінің аса маңызды
мәселелерін демократиялық әдістермен, оның ішінде Республикалық
референдумда немесе парламентте дауыс беру арқылы шешіледі.
Құқықтық норма заңда ресмилендірілген нормативтік нұсқау. Ол – жалпыға
міндетті, мемлекеттің атынан баянды етілген, қоғамдық қатынастарды
реттейтін билік. Оған мына белгілер тән. Құқықтық норма ең маңызды қоғам,
тұлға үшін өте қажет қоғамдық қатынастарды бейнелейді.
Құқықтық нормада қоғам, тұлға үшін пайдалы, қажетті қатынастармен қатар,
зиянды қатынастар да бейнеленеді. Заң бұзушылық қоғамға, тұлғаға шексіз
зиян келтіруі мүмкін. Құқықтық норма осындай іс - әрекеттерді де қамтиды.
Құқықтық норманың екінші белгісі – ол реттелетін қоғамдық қатынастардың
үлгісі (моделі) болып саналады. Үлгі – оң және теріс мінез – құлықтың
бейнесі болуы мүмкін. Тұлға өзіне жүктелген міндетті қалқысыз орындаса, ол
оң үлнгіге жатады. Егер адам заң бұзса, онда ол теріс үлгіге жатады.
Құқықтың норманың жалпыға бірдей сипаты бар. Құқықтық нормада нақтылы, жеке
субъектілер көрсетілмейді. Ол
реттейтін қоғамдық қатынастарға қатысатындардың барлығы құқықтық норманың
талабына бағынуы қажет. Мемлекет, қоғамдық бірлестіктер, жеке адам заң
нормасының талабын мүлтіксіз сақтауға, орындауға міндетті. Заң нормасының
талабын өз еркімен орындамаса, оны бұзған тұлғаға мемлекет тарапынан
мәжбүрлеу шаралары қолданылады. Демек, заң нормасын мемлекет қорғайды.
- құқықтың нормалар қоғамды реттеп басқарудың құралы, сол арқылы
адамдардың, заңды тұлғалардың қарым – қатынастарына дұрыс бағыт беріп
отырады;
- құқықтың нормалар қоғамдық құрылыс жүйені қорғаудағы ең сапалы құрал,
нормативтік актілер қоғамға зиянды іс - әрекеттерге жауапкершілікті
күшейтіп отырады;
- құқықтың нормалар қоғамның дамуына пайдалы қатынастарды қолдап,
қолайсыздарын қысқартып, эканомиканың әлеуметтік жағдайдың жақсаруына
мүмкіншілік жасап отырады;
- құқықтық нормалар қоғамда әділеттікті, теңдікті, бостандықты және тағы
басқа демократиялық қағидаларды қалыптастырады;
- құқық нормалар халықаралық, мемлекетаралық байланысты, қатынасты
жақсартудығ құралы;
Құқық – жалпыға бірдей міндетті, мемлекетпен қамтамасыз етілетін,
қоғамдық қатынастарды реттейтін нормалардың жиынтығы. Құқықтық норма –
құқықтың бір клеткасы, қоғамдық қатынастарының жақсы дамуының үлгісі деуге
болады. Ол адам істерінің, жұмысының, тәртібінің шеңберін анықтап, олардың
бостандығын және қарым – қатынасын реттеп, басқарып отырады.
Адамдардың бостандығын реттейтін норма екі тұрғыдан қарастырады:
Біріншісі – адамдардың өздерінің, өз істерін, өз тәртібін жобалау –
жоспарлауы (ішкі бостандық);
Екіншісі - өз мүдде – мақсаттарын өздері анықтап, оны өздерінің жүзеге
асыруы (сыртқы бостандық).
Қоғамдағы барлық прцесс, барлық қарым – қатынастар құқықтық нормалар
арқылы реттеліп, басқарылып жатады. Нормативтік актілер әлеуметтік жеке
мемлекеттік ықпал ету қасиеттерін біріктіріп, қоғамның дұрыс, жағымды
дамуына, жалпы халықтық тәртіптің нығаюына мүмкіншілік жасап отырады.
1.2 Құқықтық нормалардың құрылымы
Құқық нормаларында халықтың, таптардың, топтардың, тіпті жеке адамның
еркі де бекітіледі. Адамзат тарихында жеке адамның еріктерінің құқықтық
нормаларында бекітілуі көп болған. Мысалы, коммунизм идеологиясының негізін
қалаушы Карл Маркс өзінің Коммунистік партияның манифестідеген
еңбегінде буржуазиялық қоғамдағы мұрагерлік туралы заңның өте қатаң
талаптарын жоюды өз әмірінен алған. К.Маркс өзінің құдай қосқан әйелі бола
тұрып, отбасында қызметші болған Ленхен деген әйелмен көңілдес болып, бала
туғызған. Әйелінен сескенген К.Маркс Ф.Энгельске сәбиді менікі дегізеді,
бірақ оған өзінің мұрасын бөліп беруді армандайды. Өкінішке орай сол
кездегі заң бойынша заңды некеден туған балаларға ғана мұрагерлік берілген.
Социалистік идеологияны жазу барысында К.Маркс Коммунистік партияның
манифесінде қатаң мүрагерлік заңын жокка шығаруды талап етті.
Құқықтық нормалар қажет болған жағдайларда мемле-
кеттік күшпен қамтамасыз етіледі. Сот, прокуратура полиция
және басқа да мемлекеттік органдар құқық нормаларын бұрма-
лаған, немесе орындамаған субъектілерге күш қолданады, жа-
уап қатартады.
Құқықтық норма дегеніміз мемлекет бекіткен, бәріне бірдей, формаларды
— айқын және орындалуы, сақталуы, қажет болган жағдайда күшпен қамтамасыз
етілетін мінез құлықтың үлгісі.
Құқықтық нормалар жеке тұлғалар мен занды тұлғалардың нақтылы
мағынадағы құқықтық жағдайларын, мінез-құқықтарын бекітеді. Құқықтық
қатынасқа түскен субъектілер құқық нормаларындағы ереже, үлгі талаптарына
сай ғана әрекеттер істеулері тиіс. Формула жүзінде:
Мен солай істеуім керек, құқық нормасы менен соны талап етеді деген
талап іс жүзіне асырылуы тиіс. Осыған байланысты құқытық нормаларының
мазмұны мынандай ерекшеліктермен айшықталады:
Құқықтық нормаларда қайсыбір болмасын заманның, тарихи жағдайлардың тілек-
талаптары мен қажеттілігі бекітіледі. Мысалы, Қазан төңкерісінен кейін
Кеңес өкіметі қабылдаған құқық нормалар өтпелі дәуірдің барлық талаптарын
бекітті (жерді тартып алу, завод, фабрикаларды тәркілеу, байларды сайлау
құқықтарынан айыру, қалыңмалды, әмеңгерлікті, көп әйел алушылықты жою).
Субъектілердің құқықтары мен міндеттері нақтылы, айқын мағынада
бекітіледі. Жеке және заңды тұлғалар тек талаптар негізінде құқықтары мен
міндеттерін атқара алады. Құқықтық норма үлгісінен тыс әрекеттер заңсыз деп
танылады.
Құқықтық нормалардың мазмұны, түсініктілігі және санаға ұғымдылығы оны
жазған, қабылдаған органдардың сауаттылығына тікелей байланысты болды.
Шашыраңқы, түсініксіз, қайталауы басым, дұрыс дәрежеде аударылмаған
құқықтық нормаларды қолдануда көптеген қиындықтар туындайды.
Құқықтық нормалар математикалық формулалар сияқты нақтылы-,айқын және
қысқа болулары шарт. Көп сөзділік, мағынасы түсініксіз нормалар
бұрмалауға жол ашады, заңсыздыққа әкеп соқтырады.
Белгілі күштер, партиялар, топтар және таптар лоббизм тетіктерін пайдалану
аркылы өз мүдделерін құқық нормаларында бекітеді.
Әр кезде тиімді құқықтык нормалар коғамдық қатынастарды реттеуде
қоғамды прогреске жетелейді, шиеленістердің болуын тежейді. Керісінше,
тиімсіз нормалар өмірдің дамуын тежеп, керітартпалық рөл атқарады. Құқық
жасаушылықтың мақсаты заң ғылымының жетістіктерін пайдалану арқылы тиімді
құқық нормаларын қабылдау болып табылады. Құқық нормаларынын мазмұнын
аталмыш ерекшеліктерді біртұтастық мағынада танып, зерттегенде ғана оның
барлық сипаты мен тиімділігіне баға беруге болады.
Құқықтық нормалар басқа әлеуметтік нормалармен салыстырып қарағанда
жалпы мазмұнға ие, бәріне бірдей колданылатын мінез- құлықты бекітеді.
Осыдан мынандай қорытынды туындайды: құқықтық нормалар өмірде болған
жағдайларға сан алуан рет колданылады және ол жеке бір субъектке.
бағытталмайды жалпыға бірдей болып табыладыМемлекеттік органдар өздерінің
құқық бекіткен құзырлары бойынша құқықтық нормаларды қабылдайды.
Бірақ, қабылдаған нормалардың бәрі құқықтық нормалар болып саналмайды.
Олардың шығарған көптеген кесімдері әр түрлі жағдайларға байланысты болған
сәттерге арналып шығарылады. Мысалы, Қазақстан Республикасының
Президентінің бір адамды орденмен марапаттау туралы шығарған жарлығы,
министрдің төменгі сатыда тұрған бөлім, басқарма бастықтарын тағайындау
туралы шығарған бұйрықтары, облыс әкімінің аппараттағы бөлім басшысын
тағайындау туралы шығарған бұйрықтары және т.б. бұл жерде лауазымды
тұлғалардың шығарған кесімдері өздерінің құзырларына байланысты, бір гана
жағдайларға байланысты бір ғана жағдайларға қатысы бар, басқа адамдарға
ешқандай қатысы жок. Судьяның заң негізінде шығарған шешімдері мен үкімдері
де дара кесімдер қатарына жатады. Дара кесімдер кұқық нормалар сияқты
нормативтік сипатқа ие бола алмайды, бір ғана жағдайларға қолданылады,
сонымен өзінің күшін жояды.
Құқықтық нормалардың өздеріне тән арнайы құрылымы болады. Құқықтық
нормалардың құрылымы танудың теорияға және тәжірибеге мәні өте зор. Оны
меңгеру, білу арқылы заңгерлер құқықты қолдану процесі қызметінде кеңінен
пайдаланады.
Құқықтық норманың құрылымы дегеніміз - қисынды мағынамен оның ішкі
мазмұныны ңэлементтерін айқындап көрсету. Құқықтық нормалардың құрылымы
мынандай элементтерден тұрады:
Гипотеза (шарт, жағдай)
Диспозиция (мінез-құлык)
Санкция (жаза)
Гипотеза — өмірде болатын нақтылы жағдайларда құқықтық норманың
қолданылуы. Негізінде Егер деген мағынамен қамтылады. Гипотеза құрамдық
мағынасына байланысты мынандай түрлерге бөлінеді:
Жай (жұпыны) гипотеза бір ғана жағдай болғанда құқықтық норманың
дипозициясы іс жүзіне асырылады, немесе қолданылады.
Күрделі гипотеза скі немесе бірнеше жағдайлар арқылы диспозиция
қолданылады. Мысалы, Қазақстан Республикасының сайлау туралы заңының 3-
мынандай күрделі гипотезаны бекітеді: Республика Президентін, Парламснт
Мәжілісінің және мәслихаттарының дспутаттарын жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының мүшелері сайлау жалпыға бірдей,тең және төте сайлау құқығы
негізіндс жасырын дауыс беру жағдайында өткізеді. Бапта көрсетілгендей
сайлаудың өтуі үшін бірнеше жағдайлар, шарттар бекітілген.
Дәрежелі кесімділік сипаты бойыиша болжамдар абсолюттік-кесімді және
салыстырмалы кесімді болып бөлінеді.
Абсолюттік-кесімді гипотеза өзінің мәтінінде құқықтық норманы
қолданудың және іс жүзіне асырылуының нақтылы жағдайлары мен шарттарын
көрсетеді. Мысалы, Қазақстан Республикасы неке және отбасы заңының 11-
бабы абсолюттік-кесімді гипотезаға жатады:
Некеге тұруға;
біреуі болса да басқа тіркелген некеде тұрған адамдардың;
тікелей ата-тегі бойынша және өзінен тарайтын жақын туыстардың (ата-аналар
мен балалардың, атасының, әжссінің және немересінің), ата-анасы бір және
ата-анасы бөлек әкесі немесе анасы ортақ ағалы-інілер мен апалы-
сіңілілердің (аға-қарындастарының);
асырап алушылар мен асырап алынғандардың;
біреуін болса да психикалық ауруының немесе ақыл-есі кемдігінің салдарынан
сот әрекетке қабілетсіз деп танылған адамдардың арасында жол берілмейді.
Немесе, Қазақстан Республикасының Азаматтык іс жүргізу кодексінің 249-
бабы абсолюттік кесімді нормалар санатына жатады: сот егер :
талап қоюшы осы санаттағы істер үшін занда белгіленген дауды алдын ала
сотқа дейін шешудің міндетті тәртібін сақтамаса және осы тәртіпті
қолданудың мүмкіндігі жоғалмаса;
арызды әрекетке қабілетсіз адам берсе;
арызға қол қойған және оны берген адамның арызға қол қоюға және оны беруге
өкілеттігі жоқ болса;
осы немесе басқа соттын іс жүргізуінде осы тараптар арасындағы, сол мәселе
туралы дау бойынша және сол негіздер бойынша бұрын козғалған іс бар болса;
тараптар арасында бұл дауды заңға сәйкес аралық соттың шешіміне беру
туралы келісім жасалса және жауапкерден істі мәні бойынша қарау басталғанға
дейін дауды сотта шешуге қарсылық білдірсе;
өздерінің қатысуынсыз істі қарауды өтінбеген талап
қоюшы екінші шақыру бойынша сотқа келмесе;
өзінің қатысуынсыз істі қарауды өтінбеген талап қоюшы екінші шақыру
бойынша сотқа келмесе, ал жауапкер істі мәні бойынша қарауды талап етпесе;
өзінің мүддесіне сай іс қозғалған адам мәлімделген талапты қолдамаса;
талап арызды қайтарып алу туралы өтініш берілсе, ал жауапкер істі мәні
бойынша қарауды талап етпесе;
көрсетушіге арналған күші жойылған бағалы қағаздар және ордерлі бағалы
қағаздар бойынша құқықты қалпына кслтіру туралы істер жөніндегі өтініш
жарияланымнан бастап үш ай мерізім аяқталғанға дейін берілсе, арызды
қараусыз қалдырады. Осы көрсетілген шарттардың бірі анықталатын болса
сот арызды қараусыз қалдырады, яғни диспозиция өзінің
құқықтық күшіне енеді.
Салыстырмалы-кесімді гипотеза құқық нормаларын іс жүзіне асыратын
субъектілерге арнайы шеңбер көлемінде шарттардың бірнеше мүмкіндіктерін
беруді бекітеді. Мысалы, Тұрғын үй қатынастары туралы заңның 90-бабы
салыстырмалы-келісімді гипотезаға мысал бола алады, Егер мемлекеттік
тұрғын үй қорындағы тұрғын үйде... тұрғын үй сақталатын уакытша болмаған
жалға алушының отбасы мүшелері тұрмайтын болса, жалға алушы сақталған
тұрғын үйге қосымша жалғау шарты бойынша тұрғындарды кіргізуге не тұрғын
үйдің сақтау мерзімінде уақытша тұрғындарды тұрғызуға құқылы. Құқықтық
норма жалға алушыға салыстырмалы кесімді гипотеза арқылы екі мүмкіндік
шартын бекітіп отыр.
Баяндау тәсілі бойынша гипотезалар абстрактілі және казустік болып екі
түрге бөлінеді. Абстрактілік гипотезада дара, жеке жағдайлар көрсетілмейді,
жалпы мағынамен ғана беріледі. Мысалы, Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінің 73-нормасында: Қылмыс жасағаннан кейін оның өз іс әрекетінің
(әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық кауіптілігін ұғыну не
оған ие болу мүмкіндігінен айыратын психикасы бұзылуы пайда болған адамды
сот жазадан босады, ал жазасын өтеп жүрген адамды одан әрі өтеуден
босатады. Нормада психикасы бұзылуы деген ұғым абстрактілік болжамдар
сипатын дәлме-дәл беріп түр. Себебі, қандай аурулар екені нақтылы,
жекеленіп көрсетілмеген: шезофрения ма, эпилепсия ма, депрессиялық психоз
ба. Абстрактік гипотеза негізінде құқықтық нормалардың көлемін қысқарту
мақсатын көздейді.[ Андабеков Ш]
Казустық гипотеза деп құқық нормаларында нақтылы, жеке жағдайлардың
барлық сипаттамаларын айқындап белгілеуді айтады. Казустық гипотезаға,
мысалы Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 115-бабын жатқызуға
болады.
Бұл нормада жеке мүліктік емес игіліктер мен құқықтар жеке
жағдайлармен нақтылы берілген: жеке адамның өмірі, денсаулығы, қадір-
қасиеті, абырой, игі атақ, іскерлік бедел, жеке өмірге қол сұқпаушылық,
жеке құпия мен отбасы құпиясы, есім алу құқығы, автор болу құқығы,
шығармаға қол сұқпаушылық құқығы. Бірақ, казустық нормаларды қалыптастыру
барысында кейбір қатынастар немесе кейбір объектілер оның құрамына,
тізіміне кірмей қалу қаупі бар. Бұл жағдайларда (казус) құқық қолдану
барысында айтарлықтай қиындықтардың тууы мүмкін.
Диспозиция деп құқық нормасы бекіткен субъектілердің мінез-құлық
ережелерін айтады.
Диспозиция құқықтық әдебиетте негізінде екі түрге бөлінеді: баяндау
тәсілі бойынша және құрылымы бойынша. Баяндау тәсілі бойынша диспозициялар
жай, суреттемелік, сілтеме, бланкеттік болып бөлінеді.
Жай диспозицияда бір жағдай болғанда құқықтық норманың жай диспозициясы
бір ғана, нақтылы зардаптардың болуын бекітеді. Мысалы Қазақстан
Республикасының, Тұрғын үй қатынастары туралы заңның 27-бабы уақытша
тұрғындар жалдау шарты тоқтатылған жағдайда басқа тұрғын үй-жай берілместен
шығарылатынын жай диспозиция мағынасымен бекіткен.
Суреттемелік диспозиция - субъектілердің мінез-құлықтарының негізгі
нышандарын ерекшелеу сипатымен айқынды бастапқылықпен баяндайды.
Мысалы, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 175-бабы (нормасы)
ұрлықты бөтен мүлікті жасырын ұрлау деген суреттемесін диспозициямен
сипаттау арқылы ұрлықтың мәнін көрсеткен. Азаматтардың мүліктері жасырын
түрде ұрланса, ол ұрлық болып саналады. Немесе, 179-бап қарақшылықты бөтен
мүлікті ұрлау мақсатында шабуыл жасауға ұшыраған адамның өмірі мен
денсаулығына қауіпті күш көрсетумен немесе тікелей осындай күш қолданамын
деп қорқытумен ұштасқан шабуыл жасау деген суреттемелік диспозициямен
берген.
Сілтемелік диспозиция - норматиитік кесімнің баска баптарына, немесе
нақтылы норманың баяндалған тармақтарына сілтеу жасайды. Негізінде құқық
теориясында мұндай тәсіл көпсөзділікті шектеу және қайталауды тежеу
мақсатында пайдаланылады.
Мысалы, Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 227-
бабында сілтемелік диспозиция мына мағынада берілген: Тексеру, куәландыру,
эксгумация жүргізу туралы тергеуші осы Кодекстің 203-бабының талаптарын
сақтай отырып хаттама жасайды. Қылмыстық кодекстің көптеген нормалары
сілтемелік диспозициядан қалыптасқан. Нақ сол әрекеттер деген сөзбен
баптың алдыңғы тармақтарына сілтеме жасалынған.
Бланкттік диспозиция - құқық нормасы өзінің диспозициясында
субъектілердің мінез-құлықтарын жалпылама бекітіп, басқа нормативтік-
құқықтық кесімдерге сілтеме жасайды. Мысалы, Қазақстан Республикасы
Конституциясының 62-бабының 8-тармағы Республиканың заң және өзге де
нормативтік-құқықтық актілерін әзірлеу, ұсыну, талқылау, күшіне енгізу және
жариялау тәртібі арнаулы заңмен Парламент пен оның Палаталарының
регламенттерімен реттеледі деп басқа заңға бланкеттік диспозиция арқылы
сілтеме беріп тұр.
Құрылымы бойынша диспозия жай, күрделі және балама (альтернативтік)
болып қаралады.
Жай диспозицияда мінез-құлық нақтылы мағынада, оның арнайы
ерекшеліктері мен мазмұндық мағыналары айқындалып көрсетілмейді. Мысалы,
Қазақстан Республикасының Неке және отбасы туралы заңының 24-бабының 2-
тармағында Мәжбүрлеп қиылған неке жарамсыз деп табылуы мүмкін
Күрделі диспозицияда - субъектілердің мінез-құлықтарының
ерекшеліктерін, мазмұндық мағыналарын толық және жан-жақты дәрежеде ашып
көрсетіледі. Мысалы, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодекстің 129-
бабында: Жала жабу, яғни басқа адамның ар-намысы мен қадір-қасиетіне
нұқсан келтіретін немесе оның беделін түсіретін көріну жалған мәліметтер
тарату деген мағынамен жала жабудың барлық нышандары мен сипатын күрделі
диспозициямен айқындап түр.
Альтернативтік диспозицияда — құқық субъектісі құқықтық қатынастарға
түскен жағдайда мінез-құлықты өз тарапынан таңдап алуға мүмкіндігі болады.
Мысалы, Тұрғын үй қатынастары туралы заңның 15-нормасы жер учаскелерінің
мемлекеттік қажеттері үшін алынуына (сатып алуына) байланысты тұрғын үй
беріледі немесе тұрғын үйдің нарықтық құны мөлшерінде өтемақы төленеді.
Бұл норма құқық субъектісіне таңдап алу құқын беріп тұр.
Сонымен қатар теорияда диспозиция өзінің формалық әлпеті бойынша тыйым
салатын, міндеттейтін және құқық беретін түрлерге бөлінеді.
Тыйым салатын диспозиция құқық субъектісіне арнайы бір әрекетті немесе
әрекетсіздікті жасауға қатаң тыйым салады, оны құқық бұзушылық санатына
жатқызады. Мысалы, Неке және отбасы туралы заңының 11-бабының
диспозициясы некеге тұруға мынандай жағдайларда тыйым салады: 1) біреуі
болса да басқа тіркелген некеде тұрған адамдардың;
тікелей ата-тегі бойынша және өзінен тарайтын жақын туыстардың (ата-аналар
мен балалардың атасының, әжесінің және немерелерінің), ата-анасы бір және
ата-анасы бөлек әкесі немесе анасы ортақ ағалы-інілер мен апалы-
сіңілілердің (аға-қарындастардың);
асырап алушылар мен асырап алынғандардың;
біреуін болса да психикалық ауруынын немесе ақыл-есі кемдігінің салдарынан
сот әрекетке қабілетсіз деп танылған адамдардың арасында қабілетсіз деп
танылған адамдардың арасында жол берілмейді. Немесе Қазақстан Республикасы
Конституциясының 5-бабының З-тармағында: Мақсаты немесе іс-әрекеті
Республиканың конституциялық құрылысын күштеп өзгертуге, оның тұтастығын
бұзуға, мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан келтіруге, әлеуметтік, нәсілдік,
ұлттық, діни, тектік-топтық және рулық араздықты қоздыруға бағытталған
қоғамдық бірлестіктер құруға тыйым салынады — деген тыйым салатын норманың
диспозициясы бекітілген.
Міндеттейтін диспозиция — құқық субъектілеріне арнайы міндеттерді
жүктейді және қажетті мінез-құлықты істеуді жа-риялайды. Мысалы, Қазақстан
Республикасы Конституциясының 34-нормасының диспозициясы: І.Әркім
Қазақстан Республикасының Конституциясын және заңдарын сактауға, басқа
адамдардың құқықтарын, бостандықтарын, абыройы мен ар намысын құрметтеуге
міндетті.
Құқық беретін диспозицияда субъектілерге құқық нормалары шеңберінде
арнайы бір әрекеттерді іс жүзіне асыруға, әрекет жасауға құқық береді.
Мысалы,Қазақстан Республикасының әкімшілік құқық бұзушылық туралы
кодексінің 18-бабында: Әркімнің жеке салымдар мен жинақ ақша, хат жазысу,
телефонмен сөйлесу, поштамен, телеграф арқылы және өзге де хабарламалар
алысу құпиясына құқығы бар деген құқық беретін диегюзицияны бекіткен.
Санкция — мемлекет тарапынан құқық нормасын субъектілерге қолданылатын
жаза, заңды жауапкершіліктің түрлері. Мемлекет және құқық теориясында
санкциялар құқық салалары бойынша, нақтылы дәрежесі бойынша және көлемі
бойынша болып бөлінеді. Құқық салалары бойынша
конституциялық,әкімшілік,қылмыстық, экологиялық, қаржылық және т.б. құқық
салаларын қамтиды.
Нақтылы дәрежесі бойынша санкция абсолюттік кесімді, салыстырмалы
кесімді және альтернативтік болып бөлінеді. Абсолюттік кесімді санкция
Кеңес үкіметі орнаған кезеңнің алғашқы жылдарында кеңінен пайдаланылды,
жаза қолдану нақтылы сипаттан ада болды, тіпті заңның барлық қатаңдығын
пайдаланып жазаға тарту деген абсолюттік кесімді ұғымдар бассыздыққа,
репрессияға тікелей жол ашты. Қазіргі кезеңде абсолюттік кесімді санкциялар
Қазақстаннның құқықтық жүйесінде жиі кездеспейді. Себебі, жазаның істеген
әрекетіне қарай даралануына кедергі келтіреді.
Салыстырмалы кесімді санкцияда жазаның төменгі және жо-ғарғы шеңбері
нақтылы көрсетіледі. Мысалы, 2 жылдан 5 жылға дейін бас бостандығынан
айыру, немесе 3 жылға дейін. Салыстырмалы-кесімді санкция Қазақстан
Республикасының барлық кодекстерінде жиі кездеседі және бұл жаза судьяға
жазаны даралауға, әркімнің істеген әрекетіне оның қауіптілігіне қарап жаза
тағайындауға мүмкіндік береді.
Альтернативтік санкция судьяларға құқық нормада көрсетілген бірнеше
жазадан субъектінің жасаған құқықтық бұзушылығының ауырлығы мен
қауіптілігіне байланысты тандауға мүмкіндік береді. Мысалы, Қылмыстық
кодекстің 105-бабы денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіргені үшін субъект
елу айлық есептік көрсеткіштен жүз елу айлық есептік көрсеткішке дейінгі
мөлшерде немесе сотталған адамның үш айға дейінгі кезеңдегі жалақысы немесе
өзге табысы мөлшерінде айыппұл салуға, не жүз сексен сағаттан екі жүз қырық
сағатқа дейінгі қоғамдық жұмыстарға тартуға, не бір жылға дейінгі мерзімге
түзеу жұмыстарына,
не үш айға дейінгі мерзімге қамауға жазаланады
Көлемі бойынша санкция жай және күрделі болып бөлінеді. Жай санкцияда
әрекет үшін бір ғана жаза көзделеді. Қазақстан Республикасы Азаматтық
кодекстің 159-бабының 5-тармағында есуастық немесе ақыл-есі кем болуы
салдарынан әрекет қабілеттілігі жоқ деп танылған адам жасасқан мәмле
жарамсыз болатыны нақтылы көрсетілген.
Күрделі санкцияда құқыққа қарсы жасалған әрекет үшін бірнеше жаза
қолдану нақтылы нормада көрсетіледі. Мысалы, Қазақстан Республикасы
Қылмыстық кодекстің 179-бабының (Қарақшылық) Г тармағы белгіленген. Егер
ұрлық немесе қорқытып алушылығы үшін бұрын екі немесе одан да көп рет
сотталған адам жасаған қарақшылық — мүлкі тәркіленіп, сегіз жылдан он бес
жылға дейін мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады. Бұл күрделі
санкцияға жатады.
Нормативтік актілердің жеке баптарында норманың элементтері толық болмайды.
Констетуцияның баптарында тек гипотеза мен диспозицияға ғана болады.
Қылмыстық Кодексте тек диспозиция мен санкция ғана болады. Іс жүзінде
норманың элементтері нормативтік актінің әр баптарында болуы мүмкін немесе
бірнеше нормативтік актілердің баптарында болуы мүмкін. Оны тауып алуға
болады.
Құқықтық нормалардың элементтерінің құрылу тәсілдері.
1. Тікелей норманың үш элементін (гипотез, диспозиция, санкция) толық
келтіру. Мұндай тәсіл нормативтік актілердің көбінде қолданылады. Бұл
құқықтық нормалардың іске асуын, орындалуын жеңілдетеді.
2. Сілтеме тәсіл норманың жетіспейтін элементі туралы осы заңның басқа
бөліміне, тарауына, бабына сілтеме жасалады.
3. Бланкеттік тәсіл – норманың жетіспейтін элементі туралы басқа заңға
қаулыға сілтеме жасау.
Сонымен құқықтық норма, заңның немесе нормативтік актілердің
баптарында элементтердің толық болмауы мүмкін.
Оларды міндетті түрде іздестіріп табу қажет.
Құқықтық нормалар бірнеше түрге бөлінеді:
1. Қоғамның әр саласына қарай өндірістік, ауыл – шаруашылық құрылыс,
мәдениет, эканомика, әлеуметтік, білім, ғылым тағы басқа бағыттағы
нормалар.
2. Құқықтың саласына қарай мемлекеттік, әкімшілік, қаржы, еңбек, жанұя,
азаматтық, қылмыстық, азаматтық – пролцессуалдық, қылмыстық – процессуалдық
тағы басқа салалардағы нормалар.
3. Атқаратын жұмысына қарай нормалар екіге бөлінеді: реттеуші нормалар;
қорғаушы нормалар.
4. Мазмұнына қарай нормалар үшке бөлінеді: міндеттеуші нормалар; тыйым
салуша нормалар; ерік беруші нормалар.
5. Норма элементтерінің құрылымына қарай нормативтік актілер үшке
бөлінеді: нақты белгілі нормалар – мазмұны толық анық жазылған элементтері
түгел; салыстырмалы нормалар – мазмұны, элементтері түгел емес, мәселені
болған істің жағдайына қарай шешу; балама (альтернативтік) нормалар – істің
орындалуының, норманың жүзеге асыуының бірнеше бағыты, әдісі болуы.
6. Субъектілеріне қарай нормалар екіге бөлінеді: жалпылама нормалар,
арнаулы нормалар.
7. Мамандандырылған құқықтық нормалар – қоғамның мамандық салаларының
қарым – қатынасын реттеп, басқратын нормалар. Мысалы, азаматтық, қылмыстық,
заңгерлер, дәрігерлер, мұғалімдер инженерлер бағыттағы нормалар.
Міне осы көрсетілген бағыттар бойынша құқық өзінің күнделікті қоғам
өмірін реттеп, басқарып отырады. Мазмұны жағынан құқық нормалары заңдылық
пен құқық тәртібі, азаматтардың құқығы мен міндеттері, заңдарды өзгерту,
жетілдіру, толықтыру жөніндегі пікеірлер мен көз қарастарды жинақтап
құқықтың қоғамдағы міндеттерін орындаудағы жұмысын дамытып, жақсартып
отырады. Құқықтық нормалардың мүлтіксіз орындалуы азаматтарды тәрбиелеу,
бақылау әдістері мен қатар әкімшіліә немесе соттық жауапқа тарту арқылы
қамтамасыз етіледі.
Құқықтық норма – қоғамдық қатынастарды реттеуге қолданылатын әлеуметтік
ережелердің ең күрделі түрі.
1.3 Құқықтық норманың негізгі сипаттары
1. Норма қоғамға, адамдарға ең қажетті, керекті қарым – қатынастарды
реттеп, басқарып отырады. Ол қатынастардың басым көпшілігі бостандықты,
әділеттікті, теңдікті, адамгершілікті және қоғамның эканомикалық, саяси,
әлеуметтік, рухани, мәдени және тағы басқа даму бағыттарын қамтып, реттеп,
басқарады. Бұл басқарудың негізгі бағыттары, қағидалары Констетуцияда және
заңдарда көрсетілген.
2. Норма көп қатынастардың мазмұнын, орындалу бағыттарын, әдіс –
тәсілдерін алдын ала анықтап, көрсетіп отырады, болашақ қатынастың, оны
реттеудің, орындалуының үлгісінәжасайды. Міне осы үлгілерді зерттеу
арқылы ғалымдар мемлекеттердің өткен тарихымен танысып жатады.
3. нормативтік актілердің көпшілігі өзгермей қатынастарды көп жылдар
дұрыс, жақсы реттеп, басқарып тұрақты нормаға айналады.
Бұл екі жақты әлеуметтік тұрақты процессті типизация деп атайды. Мұның
маңызы өте зор. Заңдылықты нығайтуға, құқықтық тәртіпті сақтауға зор үлес
қосады.
4. Нормативтік актілер жалпы мемлекеттік норма, оның орындалуы жалпы
қоғамдық міндет, оны халық түсінеді, біледі. Сондықтан олар ол нормалардың
дұрыс орындалуына үлес қосады. Құқықтық норманың жоғарыда көрсетілген
сипаттары, оның мазмұнын, маңызын, қоғамдағы қарым – қатынастарды реттеп,
басқаруын толық түсінуге болады.
Құқықтық нормалардың белгілері:
1. норма мемлекеттік органның қабылдаған бекіткен актісі, оның заңды
күші бар. Мұндай нормалар қоғамдағы тәртіптің үлесіне айналады.
Өйткені ол нормаларды халықтық басым көпшілігі дұрыс орындайды.
2. Нормада субъектілердің құқығы мен міндеттері, орындалу жолдары толық
көрсетіледі. Егер де көрсетілмесе субъектілердің еркінде, тек заңға нышан
келтірмеулері керек.
3. Норма ерікті түрде орындалмаса, еріксіз орындатылуы.
4. Құқықтық нормалардың жүзеге асырылуын, орындалуын мемлекет
қамтамасыз етеді.
5. Құқықтық норма адамдардың, қоғамның тәртібінің кепілдігі болуы.
Құқықтық нормасыз қоғамда ешқандай дәрежелі заңдылық, тәртіп, жоспар,
мағыналы, сапалы, қарым – қатынас болуға тиіс емес. Құқықтық норманың
мазмұны толық болуы керек. Сонда ғана оны дұрыс орындауға болады. Өмірде
мазмұны толық емес нормалар кездеседі. Бір нормада қатынастың мазмұны
көрсетіледі, екіншісінде – оны қашан, қандай жағдайда қолдануды көрсетеді,
үшіншіде – қолдану нәтижесін көрсетеді. Үшеуін біріктірсе толық норма болып
шығады. Мұндай норманың құрылысы өте ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. Құқықтық норманың түсінігі, мазмұны, құндылығы мен негізгі сипаттары
1. Құқықтық норманың түсінігі, мазмұны және құндылығы ... ... ... ... ...5
2. Құқықтық нормалардың
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.11
3. Құқықтық норманың негізгі сипаттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2. Құқықтық нормаларын іс жүзінде асыру
1. Құқықтық нормаларды қолданудың
сатылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2. Құқықтық нормаларды талқылау және оның түрлері
... ... ... ... ... ... ... ...33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..44
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
КІРІСПЕ
Құқықтық норма – қоғамдық қатынастарды реттеуге қолданылатын әлеуметтік
ережелердің бір түрі. Ол бүкіл халықтың мүддесін қорғаудың, мемлекеттің
билігін, саясатын іс жүзінде асырудың құралы. Құқықтық норма қоғам
мүшелерінің мінез – құлқын, іс әрекетін арнайы ережелермен реттейді.
Құқықтық норма заңда ресмилендірілген нормативтік нұсқау. Ол жалпыға
міндетті, мемлекеттің атынан баянды етілген, қоғамдық қатынастарды
реттейтін билік. Оған мына белгілер тән. Құқықтық норма ең маңызды қоғам,
тұлға үшін өте қажет қоғамдық қатынастарды бейнелейді. Құқықтық нормада
қоғам, тұлға үшін пайдалы, қажетті қатынастармен қатар, зиянды қатынастар
да бейнеленеді.
Қатынастар құқықтық сипатты тек сол кезде алады, егер әңгіме әлеуметтік
маңызы бар актілерді жүргізуге арналса. Ал, оймен сезімге сәйкес олардың
қимылын көрсетпейтін болса, олардың заңды табиғаты туралы айтып та қажеті
жоқ.
Тақырыптың өзектілігі. Қоғамдық қатынастар - белгілі бір өндіріс
тәсілі негізінде өндірісте және өмірде адамдар арасында қалыптасатын
күрделі де сан қилы қатынастар. Философия тарихты материалистік тұрғыдан
қоғамдық қатынастарды материалдық және идеологиялық деп екіге жіктеді.
Материалдық қоғамдық қатынас объективті, адамдардың санасы мен еркіне
байланысты емес. Материалдық қоғамдық қатынас ішіндегі ең бастысы өрі
айқындаушысы адамдардың өндірістік қатынастары болып табылады. Өндірістік
қатынастар қоғамдық өндіріс процесіндегі адамдар арасындағы материалдық
экономикалық қатынастардың жиынтығы. Өндірістік қатынас қоғамдық өндірістің
қажетті жағы. Жеке адам материалдық игіліктерді ендіре алмайды. Өндіру үшін
адамдар белгілі байланыстар мен қатынастар жасайды, сөйтіп осы қоғамдық
байланыстар мен қатынастар арқылы ғана олардың табиғатқа қатынасы болады,
өндіріс орын алады.
Идеологиялық қатынастар адамның санасына байланысты болады. Оның ең
маңыздылары саяси, құқықтық, моральдық, ұлттық, діни т.б. қатынастар.
Құқықтық нормалар арқылы реттелетін қоғамдық қатынастардың барлық
жиынтығы өзара заңды байланысқан реттелген бұлжымас бір ізді жүйелігінде.
Ғылыми жаңалығы. Адамдардың және олардың ұйымдарының арасындағы өмірлік
қарым-қатынастардың әр түрлі жақтары және сыртқы көріністерінің өзіндік
нысандары болады. Олар моральдік, саяси, ұлттық, діни, соған қосымша
құқықтың болуы мүмкін. Әрбір қоғамдық қатынастар қиын және көпжақты
құбылыстар, оларға әртүрлі қоғамдық мүдделердің бөлімдері және
қажеттіліктері қосылуы ықтимал. Кейбіреулері құқықтық реттумен қамтылса,
басқалары қамтылмайды. Мысалы, отбасы өмірінде заңды нысандарға көшетін
әдеттегідей, материалдық қарым-қатынастар адамдардың дінге, өзіне қатынасы,
құқықтық реттеу аясынан сыртта болады. Соған байланысты, қоғамдық
қатынастардың бәрі бірдей толық көлемде заңды нысандарға көшпейді. Құқықтық
қатынас адамдар арасындағы құқық нормаларымен белгіленген анық қатынастарды
көрсетеді. Барлық қоғамдық құбылыстар обьективті түрде заңды бола алмайды.
Дипломдық жұмыста құқықтық қатынастар мен нормалардың құндылығы,
мазмұны, түсінігі, түрлері, субъектілері, объектілері мен субъективті
заңды құқығы мен міндеттері толық айқындалған.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қоғамдық қатынастардың жиынтығынан белгілі
бір ізділікті табу, оның ең бастысын, негізін анықтау. Қоғамдық
қатынастардың өзара байланысын сипаттайтын зандылықтарды ашу ғылымның зор
еңбегі. Қоғамдық өмірде қарым-қатынастар әртүрлі әлеуметтік топтар
арасындағы қатынастар ретінде және сол ұжым ішіндегі қатынастар ретінде де
өмір сүреді. Қоғамдық қатынастардың жиынтығы адамдар ұжымдары үшін олардың
өмір сүретін белгілі бір әлеуметтік ортасы болып табылады. Қоғамдық қатынас
антагонистік және антагонистік емес болып екіге бөлінеді.
Антагонистік қоғамдық қатынастар жеке меншікке және адамды қанауға
негізделген қоғамдықэкономикалық формацияда болады.
Антагонистік емес қоғамдық қатынастар қанаушылық жоқ қоғамда болады.
Мәселен, алғашқы қауымдық қоғам Марксизм болашақ коммунизм қоғамында да
болуға тиіс деп түсіндіреді. Қоғамдық қатынастардағы кез келген түбірлі
өзгеріс тек өндірістік қатынастардың өзгеруіне байланысты. Қоғамдық
қатынастардың басым көпшілігі әлеуметтік нормалар арқылы реттеліп,
басқарылып жатады. Қоғамның мүдде-мақсаттары, саясат, мемлекеттік билік
т.б. күрделі мәселелер кұқықтық нормалар арқылы реттеліп, басқарылады.
Өйткені бұл бағытта қоғамдық қатынастардың ең маңыздысы, ең күрделі түрлері
топтасып, мемлекет пен кұқықтың ең жауапты қызметіне айналады –деп заңгер -
ғалымдар тұжырымдайды.
Жұмыстың методологиялық негізі. Құқықтық қатынастар адамдардың өзара
әлеуметтік байланысы, қарым қатынасы. Адамдар өмір сүру үшін, ұрпақты
жалғастыру үшін т.б. себептермен бір-бірімен қарым қатынаста болады. Бұл
объективтік процесс. Қоғамның диалектикалық даму процесіне сөйкес қарым-
қатынастар да ескіріп, жаңарып жатады. Бұл процесс әртүрлі жолмен дамиды,
адамдардың бостандығының, іс-әрекетінің шеңбері кеңиді. Ғылым мен
техниканың дамуы қоғамдағы қарым-қатынастардың түрін шексіз көбейтіп,
қарқынды деңгейде дамытты. Бірақ бұл қарқынды даму процесі адамды қоршаған
ортаның экологиясын нашарлатты, табиғи ресурстарды, байлықтарды азайтты.
Сондықтан адамдардың және қоғамның мүдде-мақсаттары тұрғысынан бостандықты
дамыта отырып, кейбір қарым-қатынастарға шектеу қойылды.
Тақырыптың зерттеу объектісі. Қоғамдық қатынастар әртүрлі болады:
саяси, моральдық, экономикалық, әлеуметтік, ұлттық, діни т.б. байланыстар.
Бұл байланыс қатынастар моральдық, әдет-ғұрып, діни, құқықтық нормалармен
реттеледі. Мысалы, отбасы қатынастардың көпшілігі дәстүр, діни нормалармен
реттеліп жатады.
Қоғамдағы барлық қатынастар құқықтық нормалармен реттелмейді, тек
әлеуметтік, қоғамдық мүдде-мақсаттарды қамтитын қатынастарды реттеп,
басқарып отырады.
Зерттеу жұымысының мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың
мақсаты қатынастың субъектілерінің екі жақты құқықтары мен міндеттерінің
толық көрсетілуі. Бір жағының кұқығы екінші жағының міндеттеріне сәйкес,
тең келеді. Субъектілердің бостандығы тең болады. Субъектілер өз
еріктерімен, өз мүдде-мақсаттарын іске асыру үшін құқықтық қатынас жасайды.
Егер қатынаста нормативтік актінің мазмұны бұзылса немесе субъектілер өз
міндеттерін дұрыс, толық орындамаса, мемлекеттің қатынасуымен бұл
кемшіліктер түзетіліп, жауапкершіліктің түрін анықтауға тиіс.
Теориялық және практикалық маңыздылығы. Қоғамдағы барлық қатынастар
және нормативтік актілер құқықтың жүйе саласына сәйкес бірнеше түрге
бөлінеді: мемлекеттік, әкімшілік, азаматтық, қылмыстық, қылмыстық
процессуалдық, азаматтық-процессуалдық, т.б. құқықтар. Құқықтық норманың
атқаратын ісіне қарай қатынастар екіге бөлінеді: реттеуші және қорғаушы.
Реттеуші нормалар қатынастарды реттеп, басқарып, дамытып отырады. Қорғаушы
нормалар қарым-қатынастардың дұрыс, заңға сәйкес орындалуын қамтамасыз
етеді. Оның теориялық негіздерін заңгер ғалымдар ғылыми
тұжырымдамаларымен практикалық мәні бар еңбектері құрайды.
Жұмыстың құрылымы және көлемі. Жұмыс кіріспеден, үш тараудан, он
параграфтан, қорытнды мен пайдаланылған әдебиеттерден тұрады. Көлемі
алпыс үш беттен тұрады.
Өз пікірім
Бұл курстық жұмысты жазу себебім осы құқық және құқық нормаларын
қарастырғым келді. Құқық жалпы ұғым болып табылса, құқықтық нормалар
құқықты қалыптастыратын, дара ұғымдарының көп сандағы жи-ынтығы. Құқықтық
нормалар құқықтың формалық болмысы, өмір сүруінің тыныс-тіршілігі,
объективтендірілген түрі және сипаты. Құқық тек құқықтық нормалар арқылы
әмір сүреді, коғамдық қатынастарды реттейді және қорғайды. Сондықтан
құқықтық нормалар құқықтың клеткалары болып табылады.
Норма сөзі латын тілінен аударғанда үлгі, ереже деген мағынаны
білдіреді. Құқықтық нормаларды қабылдау, бекіту әр уақытта мемлекет
тарапынан болды және олардың мазмұнында қоғамдық қатынастарға түскен
субъектілердің мінез-кұлықтары, әрекеттері туралы информация бекітіледі.
Субъект өмірдегі сан алуан ситуацияларға тап болған жағдайларда оның сол
сәттегі әрекеттері құқық нормаларымен реттеледі, немесе қорғалады. Мысалы,
субъект үйін сату үшін нотариустың қатысуымен сату туралы келісім шарт
жасауы тиіс, некеге тұру үшін кәмелеттік жасқа толу керек т.б. әрекеттер.
Әр кезде тиімді құқықтык нормалар коғамдық қатынастарды реттеуде
қоғамды прогреске жетелейді, шиеленістердің болуын тежейді. Керісінше,
тиімсіз нормалар өмірдің дамуын тежеп, керітартпалық рөл атқарады. Құқық
жасаушылықтың мақсаты заң ғылымының жетістіктерін пайдалану арқылы тиімді
құқық нормаларын қабылдау болып табылады. Құқық нормаларынын мазмұнын
аталмыш ерекшеліктерді біртұтастық мағынада танып, зерттегенде ғана оның
барлық сипаты мен тиімділігіне баға беруге боладыҚұқықтық нормалар басқа
әлеуметтік нормалармен салыстырып қарағанда жалпы мазмұнға ие, бәріне
бірдей колданылатын мінез- құлықты бекітеді.
Осыдан мынандай қорытынды туындайды: құқықтық нормалар өмірде болған
жағдайларға сан алуан рет колданылады және ол жеке бір субъектке.
бағытталмайды жалпыға бірдей болып табылады. Мемлекеттік органдар өздерінің
құқық бекіткен құзырлары бойынша құқықтық нормаларды қабылдайды
1. Құқықтық норманың түсінігі, мазмұны,құндылығы мен негізгі сипаттары
1. Құқықтық норманың түсінігі, мазмұны және құндылығы
Құқықтық норма – қоғамдық қатынастарды реттеуге қолданылатын
әлеуметтік ережелердің бір түрі. Ол бүкіл халықтың мүддесін қорғаудың,
мемлекеттің билігін, саясатын іс жүзінде асырудың құралы. Құқықтық норма
қоғам мүшелерінің мінез – құлқын, іс әрекетін арнайы ережелермен реттейді.
Жеке дара норма немесе нормалардың бір жүйесі құқық бола
алмайды. Құқық деп қоғамның билігін, саясатын, мүддесін іс жүзіне асыруды
толық қамтыған нормативтік актілердің жиынтығын айтамыз. Сонда да жеке дара
құқықтық норманың маңызы зор. Оның мазмұны өте күрделі мәселелерді:
қоғамдық мүддені, саясатты, мемлекеттік билікті, бостандықты, теңдікті,
әділеттікті, адамгершілікті, заңдылықты, тәртіпті, білімді, ғылымды, рухани
сананы, халықтың әлеуметтік жағдайын, денсаулығын және тағы басқа
демократиялық іс - әрекеттерді біріктіреді.
Заң нормаларында анықтамалар берілуі мүмкін. Қазақстан
Конституциясында құқыққа мынадай анықтама берілген: Республикада
қолданылатын құқық Констетуцияның, соған сай келетін заңдардың, өзгеде
нормативтік – құқықтық актілердің, Республиканың халықаралық
міндеттемелерінің нормалары болып табылады. Норма принциптері де болады.
Республика қызметінің түбегейлі принциптері – делінген Констетуцияда, ол –
қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылық, бүкіл халықтың игілігін көздейтін
эканомикалық даму, Қазақстандық патриотизм, мемлекет өмірінің аса маңызды
мәселелерін демократиялық әдістермен, оның ішінде Республикалық
референдумда немесе парламентте дауыс беру арқылы шешіледі.
Құқықтық норма заңда ресмилендірілген нормативтік нұсқау. Ол – жалпыға
міндетті, мемлекеттің атынан баянды етілген, қоғамдық қатынастарды
реттейтін билік. Оған мына белгілер тән. Құқықтық норма ең маңызды қоғам,
тұлға үшін өте қажет қоғамдық қатынастарды бейнелейді.
Құқықтық нормада қоғам, тұлға үшін пайдалы, қажетті қатынастармен қатар,
зиянды қатынастар да бейнеленеді. Заң бұзушылық қоғамға, тұлғаға шексіз
зиян келтіруі мүмкін. Құқықтық норма осындай іс - әрекеттерді де қамтиды.
Құқықтық норманың екінші белгісі – ол реттелетін қоғамдық қатынастардың
үлгісі (моделі) болып саналады. Үлгі – оң және теріс мінез – құлықтың
бейнесі болуы мүмкін. Тұлға өзіне жүктелген міндетті қалқысыз орындаса, ол
оң үлнгіге жатады. Егер адам заң бұзса, онда ол теріс үлгіге жатады.
Құқықтың норманың жалпыға бірдей сипаты бар. Құқықтық нормада нақтылы, жеке
субъектілер көрсетілмейді. Ол
реттейтін қоғамдық қатынастарға қатысатындардың барлығы құқықтық норманың
талабына бағынуы қажет. Мемлекет, қоғамдық бірлестіктер, жеке адам заң
нормасының талабын мүлтіксіз сақтауға, орындауға міндетті. Заң нормасының
талабын өз еркімен орындамаса, оны бұзған тұлғаға мемлекет тарапынан
мәжбүрлеу шаралары қолданылады. Демек, заң нормасын мемлекет қорғайды.
- құқықтың нормалар қоғамды реттеп басқарудың құралы, сол арқылы
адамдардың, заңды тұлғалардың қарым – қатынастарына дұрыс бағыт беріп
отырады;
- құқықтың нормалар қоғамдық құрылыс жүйені қорғаудағы ең сапалы құрал,
нормативтік актілер қоғамға зиянды іс - әрекеттерге жауапкершілікті
күшейтіп отырады;
- құқықтың нормалар қоғамның дамуына пайдалы қатынастарды қолдап,
қолайсыздарын қысқартып, эканомиканың әлеуметтік жағдайдың жақсаруына
мүмкіншілік жасап отырады;
- құқықтық нормалар қоғамда әділеттікті, теңдікті, бостандықты және тағы
басқа демократиялық қағидаларды қалыптастырады;
- құқық нормалар халықаралық, мемлекетаралық байланысты, қатынасты
жақсартудығ құралы;
Құқық – жалпыға бірдей міндетті, мемлекетпен қамтамасыз етілетін,
қоғамдық қатынастарды реттейтін нормалардың жиынтығы. Құқықтық норма –
құқықтың бір клеткасы, қоғамдық қатынастарының жақсы дамуының үлгісі деуге
болады. Ол адам істерінің, жұмысының, тәртібінің шеңберін анықтап, олардың
бостандығын және қарым – қатынасын реттеп, басқарып отырады.
Адамдардың бостандығын реттейтін норма екі тұрғыдан қарастырады:
Біріншісі – адамдардың өздерінің, өз істерін, өз тәртібін жобалау –
жоспарлауы (ішкі бостандық);
Екіншісі - өз мүдде – мақсаттарын өздері анықтап, оны өздерінің жүзеге
асыруы (сыртқы бостандық).
Қоғамдағы барлық прцесс, барлық қарым – қатынастар құқықтық нормалар
арқылы реттеліп, басқарылып жатады. Нормативтік актілер әлеуметтік жеке
мемлекеттік ықпал ету қасиеттерін біріктіріп, қоғамның дұрыс, жағымды
дамуына, жалпы халықтық тәртіптің нығаюына мүмкіншілік жасап отырады.
1.2 Құқықтық нормалардың құрылымы
Құқық нормаларында халықтың, таптардың, топтардың, тіпті жеке адамның
еркі де бекітіледі. Адамзат тарихында жеке адамның еріктерінің құқықтық
нормаларында бекітілуі көп болған. Мысалы, коммунизм идеологиясының негізін
қалаушы Карл Маркс өзінің Коммунистік партияның манифестідеген
еңбегінде буржуазиялық қоғамдағы мұрагерлік туралы заңның өте қатаң
талаптарын жоюды өз әмірінен алған. К.Маркс өзінің құдай қосқан әйелі бола
тұрып, отбасында қызметші болған Ленхен деген әйелмен көңілдес болып, бала
туғызған. Әйелінен сескенген К.Маркс Ф.Энгельске сәбиді менікі дегізеді,
бірақ оған өзінің мұрасын бөліп беруді армандайды. Өкінішке орай сол
кездегі заң бойынша заңды некеден туған балаларға ғана мұрагерлік берілген.
Социалистік идеологияны жазу барысында К.Маркс Коммунистік партияның
манифесінде қатаң мүрагерлік заңын жокка шығаруды талап етті.
Құқықтық нормалар қажет болған жағдайларда мемле-
кеттік күшпен қамтамасыз етіледі. Сот, прокуратура полиция
және басқа да мемлекеттік органдар құқық нормаларын бұрма-
лаған, немесе орындамаған субъектілерге күш қолданады, жа-
уап қатартады.
Құқықтық норма дегеніміз мемлекет бекіткен, бәріне бірдей, формаларды
— айқын және орындалуы, сақталуы, қажет болган жағдайда күшпен қамтамасыз
етілетін мінез құлықтың үлгісі.
Құқықтық нормалар жеке тұлғалар мен занды тұлғалардың нақтылы
мағынадағы құқықтық жағдайларын, мінез-құқықтарын бекітеді. Құқықтық
қатынасқа түскен субъектілер құқық нормаларындағы ереже, үлгі талаптарына
сай ғана әрекеттер істеулері тиіс. Формула жүзінде:
Мен солай істеуім керек, құқық нормасы менен соны талап етеді деген
талап іс жүзіне асырылуы тиіс. Осыған байланысты құқытық нормаларының
мазмұны мынандай ерекшеліктермен айшықталады:
Құқықтық нормаларда қайсыбір болмасын заманның, тарихи жағдайлардың тілек-
талаптары мен қажеттілігі бекітіледі. Мысалы, Қазан төңкерісінен кейін
Кеңес өкіметі қабылдаған құқық нормалар өтпелі дәуірдің барлық талаптарын
бекітті (жерді тартып алу, завод, фабрикаларды тәркілеу, байларды сайлау
құқықтарынан айыру, қалыңмалды, әмеңгерлікті, көп әйел алушылықты жою).
Субъектілердің құқықтары мен міндеттері нақтылы, айқын мағынада
бекітіледі. Жеке және заңды тұлғалар тек талаптар негізінде құқықтары мен
міндеттерін атқара алады. Құқықтық норма үлгісінен тыс әрекеттер заңсыз деп
танылады.
Құқықтық нормалардың мазмұны, түсініктілігі және санаға ұғымдылығы оны
жазған, қабылдаған органдардың сауаттылығына тікелей байланысты болды.
Шашыраңқы, түсініксіз, қайталауы басым, дұрыс дәрежеде аударылмаған
құқықтық нормаларды қолдануда көптеген қиындықтар туындайды.
Құқықтық нормалар математикалық формулалар сияқты нақтылы-,айқын және
қысқа болулары шарт. Көп сөзділік, мағынасы түсініксіз нормалар
бұрмалауға жол ашады, заңсыздыққа әкеп соқтырады.
Белгілі күштер, партиялар, топтар және таптар лоббизм тетіктерін пайдалану
аркылы өз мүдделерін құқық нормаларында бекітеді.
Әр кезде тиімді құқықтык нормалар коғамдық қатынастарды реттеуде
қоғамды прогреске жетелейді, шиеленістердің болуын тежейді. Керісінше,
тиімсіз нормалар өмірдің дамуын тежеп, керітартпалық рөл атқарады. Құқық
жасаушылықтың мақсаты заң ғылымының жетістіктерін пайдалану арқылы тиімді
құқық нормаларын қабылдау болып табылады. Құқық нормаларынын мазмұнын
аталмыш ерекшеліктерді біртұтастық мағынада танып, зерттегенде ғана оның
барлық сипаты мен тиімділігіне баға беруге болады.
Құқықтық нормалар басқа әлеуметтік нормалармен салыстырып қарағанда
жалпы мазмұнға ие, бәріне бірдей колданылатын мінез- құлықты бекітеді.
Осыдан мынандай қорытынды туындайды: құқықтық нормалар өмірде болған
жағдайларға сан алуан рет колданылады және ол жеке бір субъектке.
бағытталмайды жалпыға бірдей болып табыладыМемлекеттік органдар өздерінің
құқық бекіткен құзырлары бойынша құқықтық нормаларды қабылдайды.
Бірақ, қабылдаған нормалардың бәрі құқықтық нормалар болып саналмайды.
Олардың шығарған көптеген кесімдері әр түрлі жағдайларға байланысты болған
сәттерге арналып шығарылады. Мысалы, Қазақстан Республикасының
Президентінің бір адамды орденмен марапаттау туралы шығарған жарлығы,
министрдің төменгі сатыда тұрған бөлім, басқарма бастықтарын тағайындау
туралы шығарған бұйрықтары, облыс әкімінің аппараттағы бөлім басшысын
тағайындау туралы шығарған бұйрықтары және т.б. бұл жерде лауазымды
тұлғалардың шығарған кесімдері өздерінің құзырларына байланысты, бір гана
жағдайларға байланысты бір ғана жағдайларға қатысы бар, басқа адамдарға
ешқандай қатысы жок. Судьяның заң негізінде шығарған шешімдері мен үкімдері
де дара кесімдер қатарына жатады. Дара кесімдер кұқық нормалар сияқты
нормативтік сипатқа ие бола алмайды, бір ғана жағдайларға қолданылады,
сонымен өзінің күшін жояды.
Құқықтық нормалардың өздеріне тән арнайы құрылымы болады. Құқықтық
нормалардың құрылымы танудың теорияға және тәжірибеге мәні өте зор. Оны
меңгеру, білу арқылы заңгерлер құқықты қолдану процесі қызметінде кеңінен
пайдаланады.
Құқықтық норманың құрылымы дегеніміз - қисынды мағынамен оның ішкі
мазмұныны ңэлементтерін айқындап көрсету. Құқықтық нормалардың құрылымы
мынандай элементтерден тұрады:
Гипотеза (шарт, жағдай)
Диспозиция (мінез-құлык)
Санкция (жаза)
Гипотеза — өмірде болатын нақтылы жағдайларда құқықтық норманың
қолданылуы. Негізінде Егер деген мағынамен қамтылады. Гипотеза құрамдық
мағынасына байланысты мынандай түрлерге бөлінеді:
Жай (жұпыны) гипотеза бір ғана жағдай болғанда құқықтық норманың
дипозициясы іс жүзіне асырылады, немесе қолданылады.
Күрделі гипотеза скі немесе бірнеше жағдайлар арқылы диспозиция
қолданылады. Мысалы, Қазақстан Республикасының сайлау туралы заңының 3-
мынандай күрделі гипотезаны бекітеді: Республика Президентін, Парламснт
Мәжілісінің және мәслихаттарының дспутаттарын жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының мүшелері сайлау жалпыға бірдей,тең және төте сайлау құқығы
негізіндс жасырын дауыс беру жағдайында өткізеді. Бапта көрсетілгендей
сайлаудың өтуі үшін бірнеше жағдайлар, шарттар бекітілген.
Дәрежелі кесімділік сипаты бойыиша болжамдар абсолюттік-кесімді және
салыстырмалы кесімді болып бөлінеді.
Абсолюттік-кесімді гипотеза өзінің мәтінінде құқықтық норманы
қолданудың және іс жүзіне асырылуының нақтылы жағдайлары мен шарттарын
көрсетеді. Мысалы, Қазақстан Республикасы неке және отбасы заңының 11-
бабы абсолюттік-кесімді гипотезаға жатады:
Некеге тұруға;
біреуі болса да басқа тіркелген некеде тұрған адамдардың;
тікелей ата-тегі бойынша және өзінен тарайтын жақын туыстардың (ата-аналар
мен балалардың, атасының, әжссінің және немересінің), ата-анасы бір және
ата-анасы бөлек әкесі немесе анасы ортақ ағалы-інілер мен апалы-
сіңілілердің (аға-қарындастарының);
асырап алушылар мен асырап алынғандардың;
біреуін болса да психикалық ауруының немесе ақыл-есі кемдігінің салдарынан
сот әрекетке қабілетсіз деп танылған адамдардың арасында жол берілмейді.
Немесе, Қазақстан Республикасының Азаматтык іс жүргізу кодексінің 249-
бабы абсолюттік кесімді нормалар санатына жатады: сот егер :
талап қоюшы осы санаттағы істер үшін занда белгіленген дауды алдын ала
сотқа дейін шешудің міндетті тәртібін сақтамаса және осы тәртіпті
қолданудың мүмкіндігі жоғалмаса;
арызды әрекетке қабілетсіз адам берсе;
арызға қол қойған және оны берген адамның арызға қол қоюға және оны беруге
өкілеттігі жоқ болса;
осы немесе басқа соттын іс жүргізуінде осы тараптар арасындағы, сол мәселе
туралы дау бойынша және сол негіздер бойынша бұрын козғалған іс бар болса;
тараптар арасында бұл дауды заңға сәйкес аралық соттың шешіміне беру
туралы келісім жасалса және жауапкерден істі мәні бойынша қарау басталғанға
дейін дауды сотта шешуге қарсылық білдірсе;
өздерінің қатысуынсыз істі қарауды өтінбеген талап
қоюшы екінші шақыру бойынша сотқа келмесе;
өзінің қатысуынсыз істі қарауды өтінбеген талап қоюшы екінші шақыру
бойынша сотқа келмесе, ал жауапкер істі мәні бойынша қарауды талап етпесе;
өзінің мүддесіне сай іс қозғалған адам мәлімделген талапты қолдамаса;
талап арызды қайтарып алу туралы өтініш берілсе, ал жауапкер істі мәні
бойынша қарауды талап етпесе;
көрсетушіге арналған күші жойылған бағалы қағаздар және ордерлі бағалы
қағаздар бойынша құқықты қалпына кслтіру туралы істер жөніндегі өтініш
жарияланымнан бастап үш ай мерізім аяқталғанға дейін берілсе, арызды
қараусыз қалдырады. Осы көрсетілген шарттардың бірі анықталатын болса
сот арызды қараусыз қалдырады, яғни диспозиция өзінің
құқықтық күшіне енеді.
Салыстырмалы-кесімді гипотеза құқық нормаларын іс жүзіне асыратын
субъектілерге арнайы шеңбер көлемінде шарттардың бірнеше мүмкіндіктерін
беруді бекітеді. Мысалы, Тұрғын үй қатынастары туралы заңның 90-бабы
салыстырмалы-келісімді гипотезаға мысал бола алады, Егер мемлекеттік
тұрғын үй қорындағы тұрғын үйде... тұрғын үй сақталатын уакытша болмаған
жалға алушының отбасы мүшелері тұрмайтын болса, жалға алушы сақталған
тұрғын үйге қосымша жалғау шарты бойынша тұрғындарды кіргізуге не тұрғын
үйдің сақтау мерзімінде уақытша тұрғындарды тұрғызуға құқылы. Құқықтық
норма жалға алушыға салыстырмалы кесімді гипотеза арқылы екі мүмкіндік
шартын бекітіп отыр.
Баяндау тәсілі бойынша гипотезалар абстрактілі және казустік болып екі
түрге бөлінеді. Абстрактілік гипотезада дара, жеке жағдайлар көрсетілмейді,
жалпы мағынамен ғана беріледі. Мысалы, Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінің 73-нормасында: Қылмыс жасағаннан кейін оның өз іс әрекетінің
(әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық кауіптілігін ұғыну не
оған ие болу мүмкіндігінен айыратын психикасы бұзылуы пайда болған адамды
сот жазадан босады, ал жазасын өтеп жүрген адамды одан әрі өтеуден
босатады. Нормада психикасы бұзылуы деген ұғым абстрактілік болжамдар
сипатын дәлме-дәл беріп түр. Себебі, қандай аурулар екені нақтылы,
жекеленіп көрсетілмеген: шезофрения ма, эпилепсия ма, депрессиялық психоз
ба. Абстрактік гипотеза негізінде құқықтық нормалардың көлемін қысқарту
мақсатын көздейді.[ Андабеков Ш]
Казустық гипотеза деп құқық нормаларында нақтылы, жеке жағдайлардың
барлық сипаттамаларын айқындап белгілеуді айтады. Казустық гипотезаға,
мысалы Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 115-бабын жатқызуға
болады.
Бұл нормада жеке мүліктік емес игіліктер мен құқықтар жеке
жағдайлармен нақтылы берілген: жеке адамның өмірі, денсаулығы, қадір-
қасиеті, абырой, игі атақ, іскерлік бедел, жеке өмірге қол сұқпаушылық,
жеке құпия мен отбасы құпиясы, есім алу құқығы, автор болу құқығы,
шығармаға қол сұқпаушылық құқығы. Бірақ, казустық нормаларды қалыптастыру
барысында кейбір қатынастар немесе кейбір объектілер оның құрамына,
тізіміне кірмей қалу қаупі бар. Бұл жағдайларда (казус) құқық қолдану
барысында айтарлықтай қиындықтардың тууы мүмкін.
Диспозиция деп құқық нормасы бекіткен субъектілердің мінез-құлық
ережелерін айтады.
Диспозиция құқықтық әдебиетте негізінде екі түрге бөлінеді: баяндау
тәсілі бойынша және құрылымы бойынша. Баяндау тәсілі бойынша диспозициялар
жай, суреттемелік, сілтеме, бланкеттік болып бөлінеді.
Жай диспозицияда бір жағдай болғанда құқықтық норманың жай диспозициясы
бір ғана, нақтылы зардаптардың болуын бекітеді. Мысалы Қазақстан
Республикасының, Тұрғын үй қатынастары туралы заңның 27-бабы уақытша
тұрғындар жалдау шарты тоқтатылған жағдайда басқа тұрғын үй-жай берілместен
шығарылатынын жай диспозиция мағынасымен бекіткен.
Суреттемелік диспозиция - субъектілердің мінез-құлықтарының негізгі
нышандарын ерекшелеу сипатымен айқынды бастапқылықпен баяндайды.
Мысалы, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 175-бабы (нормасы)
ұрлықты бөтен мүлікті жасырын ұрлау деген суреттемесін диспозициямен
сипаттау арқылы ұрлықтың мәнін көрсеткен. Азаматтардың мүліктері жасырын
түрде ұрланса, ол ұрлық болып саналады. Немесе, 179-бап қарақшылықты бөтен
мүлікті ұрлау мақсатында шабуыл жасауға ұшыраған адамның өмірі мен
денсаулығына қауіпті күш көрсетумен немесе тікелей осындай күш қолданамын
деп қорқытумен ұштасқан шабуыл жасау деген суреттемелік диспозициямен
берген.
Сілтемелік диспозиция - норматиитік кесімнің баска баптарына, немесе
нақтылы норманың баяндалған тармақтарына сілтеу жасайды. Негізінде құқық
теориясында мұндай тәсіл көпсөзділікті шектеу және қайталауды тежеу
мақсатында пайдаланылады.
Мысалы, Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 227-
бабында сілтемелік диспозиция мына мағынада берілген: Тексеру, куәландыру,
эксгумация жүргізу туралы тергеуші осы Кодекстің 203-бабының талаптарын
сақтай отырып хаттама жасайды. Қылмыстық кодекстің көптеген нормалары
сілтемелік диспозициядан қалыптасқан. Нақ сол әрекеттер деген сөзбен
баптың алдыңғы тармақтарына сілтеме жасалынған.
Бланкттік диспозиция - құқық нормасы өзінің диспозициясында
субъектілердің мінез-құлықтарын жалпылама бекітіп, басқа нормативтік-
құқықтық кесімдерге сілтеме жасайды. Мысалы, Қазақстан Республикасы
Конституциясының 62-бабының 8-тармағы Республиканың заң және өзге де
нормативтік-құқықтық актілерін әзірлеу, ұсыну, талқылау, күшіне енгізу және
жариялау тәртібі арнаулы заңмен Парламент пен оның Палаталарының
регламенттерімен реттеледі деп басқа заңға бланкеттік диспозиция арқылы
сілтеме беріп тұр.
Құрылымы бойынша диспозия жай, күрделі және балама (альтернативтік)
болып қаралады.
Жай диспозицияда мінез-құлық нақтылы мағынада, оның арнайы
ерекшеліктері мен мазмұндық мағыналары айқындалып көрсетілмейді. Мысалы,
Қазақстан Республикасының Неке және отбасы туралы заңының 24-бабының 2-
тармағында Мәжбүрлеп қиылған неке жарамсыз деп табылуы мүмкін
Күрделі диспозицияда - субъектілердің мінез-құлықтарының
ерекшеліктерін, мазмұндық мағыналарын толық және жан-жақты дәрежеде ашып
көрсетіледі. Мысалы, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодекстің 129-
бабында: Жала жабу, яғни басқа адамның ар-намысы мен қадір-қасиетіне
нұқсан келтіретін немесе оның беделін түсіретін көріну жалған мәліметтер
тарату деген мағынамен жала жабудың барлық нышандары мен сипатын күрделі
диспозициямен айқындап түр.
Альтернативтік диспозицияда — құқық субъектісі құқықтық қатынастарға
түскен жағдайда мінез-құлықты өз тарапынан таңдап алуға мүмкіндігі болады.
Мысалы, Тұрғын үй қатынастары туралы заңның 15-нормасы жер учаскелерінің
мемлекеттік қажеттері үшін алынуына (сатып алуына) байланысты тұрғын үй
беріледі немесе тұрғын үйдің нарықтық құны мөлшерінде өтемақы төленеді.
Бұл норма құқық субъектісіне таңдап алу құқын беріп тұр.
Сонымен қатар теорияда диспозиция өзінің формалық әлпеті бойынша тыйым
салатын, міндеттейтін және құқық беретін түрлерге бөлінеді.
Тыйым салатын диспозиция құқық субъектісіне арнайы бір әрекетті немесе
әрекетсіздікті жасауға қатаң тыйым салады, оны құқық бұзушылық санатына
жатқызады. Мысалы, Неке және отбасы туралы заңының 11-бабының
диспозициясы некеге тұруға мынандай жағдайларда тыйым салады: 1) біреуі
болса да басқа тіркелген некеде тұрған адамдардың;
тікелей ата-тегі бойынша және өзінен тарайтын жақын туыстардың (ата-аналар
мен балалардың атасының, әжесінің және немерелерінің), ата-анасы бір және
ата-анасы бөлек әкесі немесе анасы ортақ ағалы-інілер мен апалы-
сіңілілердің (аға-қарындастардың);
асырап алушылар мен асырап алынғандардың;
біреуін болса да психикалық ауруынын немесе ақыл-есі кемдігінің салдарынан
сот әрекетке қабілетсіз деп танылған адамдардың арасында қабілетсіз деп
танылған адамдардың арасында жол берілмейді. Немесе Қазақстан Республикасы
Конституциясының 5-бабының З-тармағында: Мақсаты немесе іс-әрекеті
Республиканың конституциялық құрылысын күштеп өзгертуге, оның тұтастығын
бұзуға, мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан келтіруге, әлеуметтік, нәсілдік,
ұлттық, діни, тектік-топтық және рулық араздықты қоздыруға бағытталған
қоғамдық бірлестіктер құруға тыйым салынады — деген тыйым салатын норманың
диспозициясы бекітілген.
Міндеттейтін диспозиция — құқық субъектілеріне арнайы міндеттерді
жүктейді және қажетті мінез-құлықты істеуді жа-риялайды. Мысалы, Қазақстан
Республикасы Конституциясының 34-нормасының диспозициясы: І.Әркім
Қазақстан Республикасының Конституциясын және заңдарын сактауға, басқа
адамдардың құқықтарын, бостандықтарын, абыройы мен ар намысын құрметтеуге
міндетті.
Құқық беретін диспозицияда субъектілерге құқық нормалары шеңберінде
арнайы бір әрекеттерді іс жүзіне асыруға, әрекет жасауға құқық береді.
Мысалы,Қазақстан Республикасының әкімшілік құқық бұзушылық туралы
кодексінің 18-бабында: Әркімнің жеке салымдар мен жинақ ақша, хат жазысу,
телефонмен сөйлесу, поштамен, телеграф арқылы және өзге де хабарламалар
алысу құпиясына құқығы бар деген құқық беретін диегюзицияны бекіткен.
Санкция — мемлекет тарапынан құқық нормасын субъектілерге қолданылатын
жаза, заңды жауапкершіліктің түрлері. Мемлекет және құқық теориясында
санкциялар құқық салалары бойынша, нақтылы дәрежесі бойынша және көлемі
бойынша болып бөлінеді. Құқық салалары бойынша
конституциялық,әкімшілік,қылмыстық, экологиялық, қаржылық және т.б. құқық
салаларын қамтиды.
Нақтылы дәрежесі бойынша санкция абсолюттік кесімді, салыстырмалы
кесімді және альтернативтік болып бөлінеді. Абсолюттік кесімді санкция
Кеңес үкіметі орнаған кезеңнің алғашқы жылдарында кеңінен пайдаланылды,
жаза қолдану нақтылы сипаттан ада болды, тіпті заңның барлық қатаңдығын
пайдаланып жазаға тарту деген абсолюттік кесімді ұғымдар бассыздыққа,
репрессияға тікелей жол ашты. Қазіргі кезеңде абсолюттік кесімді санкциялар
Қазақстаннның құқықтық жүйесінде жиі кездеспейді. Себебі, жазаның істеген
әрекетіне қарай даралануына кедергі келтіреді.
Салыстырмалы кесімді санкцияда жазаның төменгі және жо-ғарғы шеңбері
нақтылы көрсетіледі. Мысалы, 2 жылдан 5 жылға дейін бас бостандығынан
айыру, немесе 3 жылға дейін. Салыстырмалы-кесімді санкция Қазақстан
Республикасының барлық кодекстерінде жиі кездеседі және бұл жаза судьяға
жазаны даралауға, әркімнің істеген әрекетіне оның қауіптілігіне қарап жаза
тағайындауға мүмкіндік береді.
Альтернативтік санкция судьяларға құқық нормада көрсетілген бірнеше
жазадан субъектінің жасаған құқықтық бұзушылығының ауырлығы мен
қауіптілігіне байланысты тандауға мүмкіндік береді. Мысалы, Қылмыстық
кодекстің 105-бабы денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіргені үшін субъект
елу айлық есептік көрсеткіштен жүз елу айлық есептік көрсеткішке дейінгі
мөлшерде немесе сотталған адамның үш айға дейінгі кезеңдегі жалақысы немесе
өзге табысы мөлшерінде айыппұл салуға, не жүз сексен сағаттан екі жүз қырық
сағатқа дейінгі қоғамдық жұмыстарға тартуға, не бір жылға дейінгі мерзімге
түзеу жұмыстарына,
не үш айға дейінгі мерзімге қамауға жазаланады
Көлемі бойынша санкция жай және күрделі болып бөлінеді. Жай санкцияда
әрекет үшін бір ғана жаза көзделеді. Қазақстан Республикасы Азаматтық
кодекстің 159-бабының 5-тармағында есуастық немесе ақыл-есі кем болуы
салдарынан әрекет қабілеттілігі жоқ деп танылған адам жасасқан мәмле
жарамсыз болатыны нақтылы көрсетілген.
Күрделі санкцияда құқыққа қарсы жасалған әрекет үшін бірнеше жаза
қолдану нақтылы нормада көрсетіледі. Мысалы, Қазақстан Республикасы
Қылмыстық кодекстің 179-бабының (Қарақшылық) Г тармағы белгіленген. Егер
ұрлық немесе қорқытып алушылығы үшін бұрын екі немесе одан да көп рет
сотталған адам жасаған қарақшылық — мүлкі тәркіленіп, сегіз жылдан он бес
жылға дейін мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады. Бұл күрделі
санкцияға жатады.
Нормативтік актілердің жеке баптарында норманың элементтері толық болмайды.
Констетуцияның баптарында тек гипотеза мен диспозицияға ғана болады.
Қылмыстық Кодексте тек диспозиция мен санкция ғана болады. Іс жүзінде
норманың элементтері нормативтік актінің әр баптарында болуы мүмкін немесе
бірнеше нормативтік актілердің баптарында болуы мүмкін. Оны тауып алуға
болады.
Құқықтық нормалардың элементтерінің құрылу тәсілдері.
1. Тікелей норманың үш элементін (гипотез, диспозиция, санкция) толық
келтіру. Мұндай тәсіл нормативтік актілердің көбінде қолданылады. Бұл
құқықтық нормалардың іске асуын, орындалуын жеңілдетеді.
2. Сілтеме тәсіл норманың жетіспейтін элементі туралы осы заңның басқа
бөліміне, тарауына, бабына сілтеме жасалады.
3. Бланкеттік тәсіл – норманың жетіспейтін элементі туралы басқа заңға
қаулыға сілтеме жасау.
Сонымен құқықтық норма, заңның немесе нормативтік актілердің
баптарында элементтердің толық болмауы мүмкін.
Оларды міндетті түрде іздестіріп табу қажет.
Құқықтық нормалар бірнеше түрге бөлінеді:
1. Қоғамның әр саласына қарай өндірістік, ауыл – шаруашылық құрылыс,
мәдениет, эканомика, әлеуметтік, білім, ғылым тағы басқа бағыттағы
нормалар.
2. Құқықтың саласына қарай мемлекеттік, әкімшілік, қаржы, еңбек, жанұя,
азаматтық, қылмыстық, азаматтық – пролцессуалдық, қылмыстық – процессуалдық
тағы басқа салалардағы нормалар.
3. Атқаратын жұмысына қарай нормалар екіге бөлінеді: реттеуші нормалар;
қорғаушы нормалар.
4. Мазмұнына қарай нормалар үшке бөлінеді: міндеттеуші нормалар; тыйым
салуша нормалар; ерік беруші нормалар.
5. Норма элементтерінің құрылымына қарай нормативтік актілер үшке
бөлінеді: нақты белгілі нормалар – мазмұны толық анық жазылған элементтері
түгел; салыстырмалы нормалар – мазмұны, элементтері түгел емес, мәселені
болған істің жағдайына қарай шешу; балама (альтернативтік) нормалар – істің
орындалуының, норманың жүзеге асыуының бірнеше бағыты, әдісі болуы.
6. Субъектілеріне қарай нормалар екіге бөлінеді: жалпылама нормалар,
арнаулы нормалар.
7. Мамандандырылған құқықтық нормалар – қоғамның мамандық салаларының
қарым – қатынасын реттеп, басқратын нормалар. Мысалы, азаматтық, қылмыстық,
заңгерлер, дәрігерлер, мұғалімдер инженерлер бағыттағы нормалар.
Міне осы көрсетілген бағыттар бойынша құқық өзінің күнделікті қоғам
өмірін реттеп, басқарып отырады. Мазмұны жағынан құқық нормалары заңдылық
пен құқық тәртібі, азаматтардың құқығы мен міндеттері, заңдарды өзгерту,
жетілдіру, толықтыру жөніндегі пікеірлер мен көз қарастарды жинақтап
құқықтың қоғамдағы міндеттерін орындаудағы жұмысын дамытып, жақсартып
отырады. Құқықтық нормалардың мүлтіксіз орындалуы азаматтарды тәрбиелеу,
бақылау әдістері мен қатар әкімшіліә немесе соттық жауапқа тарту арқылы
қамтамасыз етіледі.
Құқықтық норма – қоғамдық қатынастарды реттеуге қолданылатын әлеуметтік
ережелердің ең күрделі түрі.
1.3 Құқықтық норманың негізгі сипаттары
1. Норма қоғамға, адамдарға ең қажетті, керекті қарым – қатынастарды
реттеп, басқарып отырады. Ол қатынастардың басым көпшілігі бостандықты,
әділеттікті, теңдікті, адамгершілікті және қоғамның эканомикалық, саяси,
әлеуметтік, рухани, мәдени және тағы басқа даму бағыттарын қамтып, реттеп,
басқарады. Бұл басқарудың негізгі бағыттары, қағидалары Констетуцияда және
заңдарда көрсетілген.
2. Норма көп қатынастардың мазмұнын, орындалу бағыттарын, әдіс –
тәсілдерін алдын ала анықтап, көрсетіп отырады, болашақ қатынастың, оны
реттеудің, орындалуының үлгісінәжасайды. Міне осы үлгілерді зерттеу
арқылы ғалымдар мемлекеттердің өткен тарихымен танысып жатады.
3. нормативтік актілердің көпшілігі өзгермей қатынастарды көп жылдар
дұрыс, жақсы реттеп, басқарып тұрақты нормаға айналады.
Бұл екі жақты әлеуметтік тұрақты процессті типизация деп атайды. Мұның
маңызы өте зор. Заңдылықты нығайтуға, құқықтық тәртіпті сақтауға зор үлес
қосады.
4. Нормативтік актілер жалпы мемлекеттік норма, оның орындалуы жалпы
қоғамдық міндет, оны халық түсінеді, біледі. Сондықтан олар ол нормалардың
дұрыс орындалуына үлес қосады. Құқықтық норманың жоғарыда көрсетілген
сипаттары, оның мазмұнын, маңызын, қоғамдағы қарым – қатынастарды реттеп,
басқаруын толық түсінуге болады.
Құқықтық нормалардың белгілері:
1. норма мемлекеттік органның қабылдаған бекіткен актісі, оның заңды
күші бар. Мұндай нормалар қоғамдағы тәртіптің үлесіне айналады.
Өйткені ол нормаларды халықтық басым көпшілігі дұрыс орындайды.
2. Нормада субъектілердің құқығы мен міндеттері, орындалу жолдары толық
көрсетіледі. Егер де көрсетілмесе субъектілердің еркінде, тек заңға нышан
келтірмеулері керек.
3. Норма ерікті түрде орындалмаса, еріксіз орындатылуы.
4. Құқықтық нормалардың жүзеге асырылуын, орындалуын мемлекет
қамтамасыз етеді.
5. Құқықтық норма адамдардың, қоғамның тәртібінің кепілдігі болуы.
Құқықтық нормасыз қоғамда ешқандай дәрежелі заңдылық, тәртіп, жоспар,
мағыналы, сапалы, қарым – қатынас болуға тиіс емес. Құқықтық норманың
мазмұны толық болуы керек. Сонда ғана оны дұрыс орындауға болады. Өмірде
мазмұны толық емес нормалар кездеседі. Бір нормада қатынастың мазмұны
көрсетіледі, екіншісінде – оны қашан, қандай жағдайда қолдануды көрсетеді,
үшіншіде – қолдану нәтижесін көрсетеді. Үшеуін біріктірсе толық норма болып
шығады. Мұндай норманың құрылысы өте ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz