«Алабұталар және тарандар тұқымдасы»

Жоспар
Кіріспе

I. Алабұталар тұқымдасы
a. Жалпы сипаттамасы
b. Қазақстанда кездесетин туыстары
c. Негізгі туыстардың ерекшеліктері
II. Тарандар тұқымдасы
a. Жалпы сипаттамасы
b. Қазақстанда кездесетин туыстары
c. Негізгі туыстардың ерекшеліктері

Алабұталар тұқымдасы (Chenopodіaceaе) – Қызылқұйрық тұқымдасының (Amaranthaceae) тұқымдас тармағы, тұзға төзімді шөптесін бұта немесе ағаш тәрізді (сексеуіл) өсімдіктер. Алабұта тұқымдасы жер шарына тараған бір жылдық немесе көпжылдық, сортаң топыраққа төзімді, шөптесін, бұта, ағаш түрінде кездесетін өсімдіктер жатады. Бұлардың көпшілігінің сабағы бунақты, жапырақтары кезектесіп немесе қарама-қарсы орналасады. Гүлдері түссіз, ұсақ гүлшоғырына жиналып, масақ құрайды. Гүлсерігі қарапайым, жасыл, кейде болмауы да мүмкін. Гүлдері дара, кейде қос жынысты болады. Андроцейінде бес аталық, кейде қос жынысты болады. Гинецейі көп бөлікті, ценокарпты, 2-3, кейде 4-5 жеміс жапырағынан тұрады немесе апокарпты. Жемісі – жаңғақша немесе тұқымша.
Жер шарында кең тараған, 100 туысы, 1500-дей түрі белгілі. Қазақстанның шөл және шөлейт аймақтарында жиі өседі. Елімізде 47 туысы, 218 түрі кездеседі.

Пән: Биология
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 16 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министірлігі әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті

Факультет: биология және биотехнология
Кафедра: биоалуантүрлілік және биоресурс

РЕФЕРАТ

Тақырыбы: Алабұталар және тарандар тұқымдасы

Орындаған: Осмонали Бектемір Бірімқұлұлы
Қабылдаған: Чилдибаева Асел Жумагуловна

Алматы 2017ж

Алабұталар тұқымдасы
Алабұталар тұқымдасы (Chenopodіaceaе) - Қызылқұйрық тұқымдасының (Amaranthaceae) тұқымдас тармағы, тұзға төзімді шөптесін бұта немесе ағаш тәрізді (сексеуіл) өсімдіктер. Алабұта тұқымдасы жер шарына тараған бір жылдық немесе көпжылдық, сортаң топыраққа төзімді, шөптесін, бұта, ағаш түрінде кездесетін өсімдіктер жатады. Бұлардың көпшілігінің сабағы бунақты, жапырақтары кезектесіп немесе қарама-қарсы орналасады. Гүлдері түссіз, ұсақ гүлшоғырына жиналып, масақ құрайды. Гүлсерігі қарапайым, жасыл, кейде болмауы да мүмкін. Гүлдері дара, кейде қос жынысты болады. Андроцейінде бес аталық, кейде қос жынысты болады. Гинецейі көп бөлікті, ценокарпты, 2-3, кейде 4-5 жеміс жапырағынан тұрады немесе апокарпты. Жемісі - жаңғақша немесе тұқымша.
Жер шарында кең тараған, 100 туысы, 1500-дей түрі белгілі. Қазақстанның шөл және шөлейт аймақтарында жиі өседі. Елімізде 47 туысы, 218 түрі кездеседі.
Ботаникалық сипаттамасы
Көпшілігінің сабағы бунақты болып келеді. Жапырақтары кезектесіп немесе қарама-қарсы орналасады. Түссіз ұсақ гүлдері гүлшоғырына топтасып масақша құрайды. Жемісі - жаңғақ. Тұқымы сақиналы болады. Бұл тұқымдасқа жататын өсімдіктердің көпшілігін мал жейді (изен, ебелек, сораң, т.б.), сондай-ақ отын (ақ және қара сексеуіл) ретінде пайдаланылады, қолдан да өсіріледі. Жас өскіндері аскөк ретінде тамаққа, ал тұқымын балықшылар балыққа жем ретінде пайдаланылады. Сабын жасау үшін ел арасында оның күлін қайнатып сақар алады. Көптеген түрінен медицинада дәрі-дәрмек дайындайды. А. т-ның 4 түрі: Хива сораңы, жалпақжапырақты сораң, Регель тарбақайы, Торғай бұйырғыны - сирек кездесетін өсімдіктер. Олар қорғауға алынып, Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген.

Алабұталар тұқымдасының туыстары және олардың түр саны.
№
Туыстары
Түр саны

1
Біржапырақ - Polycnemum L. - Хруплявник
3
2
Қызылша - Beta L. - Свекла
1
3
Алабұта - Chenopodium L. - Марь
20
4
Микрогинециум - Microgynoecium Hook. f. - Микрогинециум
1
5
Шпинат - Spinscia L. - Шпинат
2
6
Көкпек - Atriplex L. - Лебеда
25
7
Теріске - Eurotia Adans. - Тереске
2
8
Ебелек - Ceratocarpus L. - Рогач
2
9
Аксирис - Axyris L. - Аксирис
4
10
Қараматау - Camphorosma L. - Камфоросма
3
11
Мақташөп - Panderia Fisch. et Mey. - Пандерия
1
12
Кириловия - Kirilowia Bge. - Кириловия
1
13
Лондезия - Londesia Fisch. et Mey. - Логдезия
1
14
Бозизен - Echinopsilon Moq. - Эхинопсилон
4
15
Изен - Kochia Roth. - Кохия
9
16
Балқаңбақ - Corispermum L. - Верблюдка
11
17
Құмаршық - Agriophyllum M. B. - Кумарчик
4
18
Сорқаңбақ - Kalidium Moq. - Поташник
3
19
Сортаңшөп - Halopeplis Bge. - Соровник
1
20
Қарабарақ - Halostahys C. A. M. - Соляноколосник
1
21
Сарсазан - Halocnemum M. B. - Сарсазан
1
22
Бұзаубас - Solicornia L. - Солерос
1
23
Ақсора - Suaeda Farsk. - Сведа
16
24
Александра - Alexandra Bge. - Александра
1
25
Борщовия - Borszczowia Bge. - Борщовия
1
26
Бинерция - Bienertia Bge. - Бинерция
1
27
Сораң - Salsola L. - Солянка
26
28
Климакоптера - Climacoptera Botsch. - Климакоптера
14
29
Физандра - Physandra Botsch. - Физандра
1
30
Рафидофитон - Rhaphidophyton Iljin. - Рафидофитон
1
31
Элления - Aellenia Ulbr. - Элления
4
32
Сарытікен - Horaninovia Fisch. et Mey - Гораниновая
3
33
Офайлстон - Ofaiston Rafin. - Офайлсон
1
34
Гиргенсония - Girgensohnia Bge. - Гиргенсония
2
35
Бұйырғын - Anabasis L. - Ежовник
17
36
Сексеуілше - Artrophytum Schrenk. - Саксаульчик
8
37
Ильиния - Ilinia Eug. Kor. - Ильиния
1
38
Сексеуіл - Haloxylon Bge. - Саксаул
3
39
Жапақ - Nanophyton Less. - Нанофитон
1
40
Сораңша - Petrosimonia Bge. - Петросимония
10
41
Галохарис - Halocharis Moq. - Галохарис
1
42
Домалатпа - Halimocnemis C. A. M. - Галимокнемис
7
43
Галотис - Halotis Bge. - Галотис
1
44
Пиптоптера - Piptoptera Bge. - Пиптоптера
1
45
Гамантус - Gamanthus Bge. - Спайноцветник
1
46
Бұйрасораң - Halogeton C. A. M. - Галокетон
2
47
Симпегма - Simpegma Bge. - Симпегма
1

Chenopodium album : 1 - жалпы бейнесі; 2 - гүл диаграммасы. Salicornia europaea: 3 - гүл диаграммасы. Halocnemum Strobilaceum: 4 - жалпы бейнесі. Salsola australis: 5 - өркендері жемістерімен. Beta vulgaris: 6 - гүл; 7 - оныың кесіндісі.

Қызылша туысы (Beta). Туыстың құрамында 13 түр бар, оның 5-еуі БОР-дың территориясында, ал Қазақстанда 1ғана түрі өседі. Олар жерорта теңізі жағалауында Европаның батысы мен оңтүстігнде, Алдыңғы Азияда және Орта Азияда өседі.
Қант қызылшасы (свекла обыкновенная - B.vulgaris) - екіжылдық өсімдік. Бірінші жылы өсімдік тамыр мойнының айналасында топтасып жертаған түзетін жапырақтар береді және тамыр жеміс түзеді ал екінші жылы тамыржемістен сабақ кетеді, оның басында гүлшоғыры тирс түзіледі. Қызылшаны өндірістік мақсатта қант алу үшін, көкөністік және малға азық болатын өсімдік ретінде көптеп арамшөп ретінде өседі (әсіресе Закавказьеде).

Қант қызылшасы (Beta vulgaris):
А-тамыржеміс (біржылдық өсімдік); Б-реппродуктивтік өркен (екіжылдық өсімдік); В-гүл шоғыры; Г-гүл (үстіне қарағандағы көрінісі және тікесінен жасалған кесіндісі); Д-гүлдің диаграммасы; Е-біріккен жемістердің жиындықтары (жалпы көрінісі және кесіндісі); Ж-тұқым (тікесінен жасалған кесіндісі): 1-гүлсерігінің қалдығы; 2-жемісқап; 3-спермодерма; 4-ұрық; 5-перисперм.

Beta vulgaris: 1 - гүлшоғыр бөлігі және жапырағы; 2 - гүлі 3 - гүл кесіндісі; 4 - соплодие; 5 - тұқым кесіндісі; 6 - гүл диаграммасы.

Алабұталардың жемістері және тұқымдары: 1- Spinacia oleracea L., 2- Ceratocarpus arenarius L., 3- Atriplex flabellum Bunge, 4-Bassia hyssopifolia (Pall.) Kuntze, 5-6 - Chenopodium album.

Алабұта (Chenopodіum) - алабұталар тұқымдасына жататын бір жылдық өсімдіктер туысы. Ол көбіне өзен-көл жағаларында, сор, сортаң, жерлерде өседі. Қазақстанда 20 түрі бар. Алабұтаның биіктігі 5 - 300 см-дей. Гүлі қос жынысты, шашақты гүлшоғырына топталған. Алабұтаның ең жиі кездесетін түрлері кәдімгі Алабұта және иісті Алабұта . Кәдімгі Алабұтаның биіктігі 10 - 300 см-дей. Тік бұтақты сабағына ақтүкті жапырақтары кезек орналасады. Гүлі қосжынысты, ақшыл сары түсті келеді. Маусым - тамызда гүлдейді, қыркүйекте жеміс береді. Тұқымында көптеген пайдалы заттар бар. Халық медицинасында пайдаланады. Тұқымын кебекпен араластырып, малға береді. Иісті Алабұта сары жасыл түсті, хош иісті, биіктігі 15 - 60 см-дей. Ұзынша келген жапырағы сабаққа кезек орналасады. Ұсақ гүлдері шашақты гүлшоғырына топталған. Маусым - тамызда гүлдейді. Дәрілік өсімдік ретінде қан тамырларын, демікпе ауруларын емдеуге және қара күйе көбелегін жоюға пайдаланылады.

Көкпек (Atrіplex) - алабота тұқымдасына жататын бір жылдық шөптесін немесе көп жылдық бұташық өсімдік. Жер жүзіне белгілі 225 түрінің 25-і Қазақстанның барлық аймағына тараған. Биіктігі 10 - 150 см, жапырақтары кезектесе орналасқан, олардың табақшалары тегіс, кейде тілімделген. Гүлдері дара жынысты, бір үйлі өсімдік. Аталық гүлдері 3 - 5 мүшелі гүлсерікті, 5 аталықты, аналық гүлдері негізінде гүлсеріксіз болады. Қазақстанда жиі кездесетін түрі - боз Көкпек, алабота (A. сana). Ол жазық далалы аймақтарда, тау бөктерлерінде, борпылдақ, сортаң топырақты, сазды ойпаң жерлерде, өзен, көл аңғарларында өседі. Биіктігі 20 - 50 см бұташық. Сабағының түп жағы тармақты, сұрғылт қоңыр түсті. Жапырағы сопақша келген, едәуір қалың, кезектесе орналасқан. Гүлшоғыры жапырақсыз. Шілде - қазан айларында гүлдеп, жемістенеді. Тұқымы жирен түсті, жалпақ, дөңгелектеу. Тағамдық (бақ көкпегі) - мал азықтық, дәрілік, бояулық, тех. өсімдіктер. Шөл далалы аймақтарда Көкпекті адамдар отынға пайдаланады, күзде түйе жейді.

Мақташөп (Panderіa) -- алабұталар тұқымдасына жататын бір жылдық шөптесін өсімдіктер туысы. Қазақстанның шөлді аймақтарында Жетісу (Жоңғар), Іле, Күнгей Алатауларында, Қаратауда өседі. Құмды, балшықты жерлерде, сексеуіл арасында, тақырларда өсетін 1 түрі -- Түркістан мақташөбі (Panderіa turkestanіca) бар. Оның биіктігі 10 -- 40 см, сабағы түбінен бастап бұтақталған, қалың түкті. Жапырақтары кезектесе орналасқан. Сопақша шеті тегіс. Қосжынысты гүлдері, 5 мүшелі, топталып, масақ тәрізді гүлшоғырын құрайды. Шілде -- тамызда гүлдеп, жеміс салады. Жемісі -- тықыр тұқым.

Құмаршық (Agriophyllum) - алабота тұқымдастарына жататын бір жылдық шөптесін өсімдік. Биіктігі 20 -- 100 см-дей. Сабағы түп жағынан бастап тармақталып өседі. Жапырағы қандауыр пішінді әрі тікенекті болады. Тамыз -- қазан айларында гүлдеп, жеміс салады. Жемісі 3,5 -- 5,5 мм-дей түксіз үлпілдек қанатты дәнек. Тұқымы жұмыртқа тәрізді алқызыл түсті келеді.
Батыс Қазақстан, Атырау, Маңғыстау облыстарында, Оңтүстік Қазақстан аймағының Мойынқұм құмды алқабындағы еспе құмда өседі. Қаратөбе, Жаңақала, Ақжайық, Бөкей ордасы ауданында да жиі кездеседі.

Agriophyllum squarrosum (L.) Moq.
1-сімдік бөлігі; 2-жеміс; 3-өсімдіктің жалпы бейнесі; 4-гүл.

Қараматау (Camphorosma) - алабұталар тұқымдасына жататын көп жылдық жартылай бұта және бір жылдық шөптесін өсімдіктер туысы.
Биіктігі 15-50 см, сабағы жұмыр, көп бұтақты, түкті болып біткен. Үшкір біз тәрізді немесе жіп тәрізді жапырақтары кезектесіп орналасқан. Гүлдері қос жынысты, жапырақтың қолтығынан шығады. Гүлшоғыры - тығыз орналасқан масақ. Гүлсерігі аздап түкті, қысыңқы, 4 тісті. Шілде-қыркүйек айларында гүлдеп, жемістенеді. Тұқымдары таға тәрізді, белокқа бай.
Жерорта теңізінің аймағынан бастап Орта Азияның шөлейтті жерлер мен тақырларда, тастақты шатқалдарда өсетін 10 түрі белгілі.
Қазақстанның өзен мен көл жағалауларында, сор мен сортаң жерлерде, қиыршықтасты тау беткейлерінде өсетін 3 түрі кездеседі:
1. Марсель қараматауы (Camphorosma monspeliaca)
2. Лессинг қараматауы (Camphorosma lessingii)
3. Жоңғар қараматауы (Camphorosma songorica)

Балқаңбақ (Corіspermum) -- алабұта тұқымдасына жататын бір жылдық өсімдік. Қазақстанда сортаң топырақты жерлер мен өзендердің құмайт жағасында өсетін 11 түрі бар. Соның ішіндегі селдіргүл Балқаңбақғы -- эндемик өсімдік. Ең көп кездесетін түрлері -- Арал-Каспий Балқаңбақғы, майқаңбақ (C. аralo-caspіcum). Биіктігі 10 -- 60 см, сабағы тамыр түбінен бұтақтанады. Жапырақтары ұзынша, бүтін жиекті, кейде жіп тәрізді болады. Гүлі масақ гүлшоғырына топталған, қос жынысты. Маусым -- қыркүйек айларында гүлдеп, тамыз -- қазан айларында жеміс береді. Жемісі -- дөңгелек пішінді, тұқымы -- жаңғақша. Жайылымда Балқаңбақты түйе мен қой, ал оның пішенін сиыр мен жылқы сүйсініп жейді.

Ақсора (Suaeda) - алабұталар тұқымдасына жататын бір немесе көп жылдық шөптесін өсімдіктер туысы, кейде жартылай бұталар. Жер шарында кең тараған (тек арктикалық белдемдерде кездеспейді), Ақсоралардың тұзды жерлерде, теңіздер және тұзды тоғандардың жағалауларында өсетін 100-ге жуық түрі белгілі. Қазақстанның шөл даласындағы гипсті, борпылдақ сортаң топырақты жерлерде, сор мен тақырларда қаулап өседі не ірі бұта күйінде жеке-жеке кездесетін 16 түрі бар. Жиі тарағаны - ұсақжапырақты ақсора, кейде оны ақсора (Suaeda mіcrophylla) деп атайды. Биіктігі 30 - 75 см. Сабағы көп бұтақты, бір жылдық өркендері күлгін түсті. Жапырағы етті, көкшіл, оның ұзындығы 3 - 10 см. Гүлшоғыры жапырақ қолтығынан сәл төмен орналасқан. Маусым - тамыз айларында гүлдеп, жемістенеді. Түйнектеген кезде өсімдік құрамында клетчатка, протеин, май, азотсыз экстрактивтік заттар болады. Күлінен алынған сақар сабын қайнату үшін пайдаланылады. Жақсы мал азығы.

Сексеуiл -- (Haloxylon) діңі мен бұтақтары бұраң-бұраң боп келетін, құмды жерлерде өсетін, шөлге төзімді, морт сынатын жапырақсыз қатты ағаш тұқымдас өсiмдiк. Оның Орталық Азия мен Араб елдерiнде онға жуық түрi бар. Соның үшеуi Қазақстанда өседi: ақ сексеуiл, қара сексеуiл және Зайсан сексеуiлi. Жалпы бұлар Қазақстандағы орман қорының 48 пайызын алып жатыр.
Ерекшеліктері
* Ақ сексеуiл - бойы 1,5-тен 2,5 метрге дейiн жететiн тал-шiлiк. Негiзiнен құмдауыт әрi сортаңдау жерлерде өседi. Құрғақшылыққа бейiм. Оның тамыры 10-11 метр тереңдiкке дейiн кетедi. Сирек те болса ара-арасында бұтақтарының биiктiгi 5 метрге дейiн өсетiндерi бар. Оның жас бұтақтарын түйелер құмарта жейдi. Ғалымдардың айтуына қарағанда, бұл жануарлар сондай 3 метрлiк бұтақты жесе 12 кг. азықтық масса алады екен. Ал ұсақ малға оның жердегi жiңiшке сынық бұтақтары мен қураған жапырақтары тоя жеуiне жарап жатыр. Соған қарағанда бұл сексеуiлдiң азықтық жұғымдылығы жоғары болса керек.
* Қара сексеуiл аққа қарағанда жуандау әрi iрi келедi. Оның өсу биiктiгi көбiне 7 метрге дейiн жетедi. Ал тамыры 11 метрден де тереңдiкке кетедi. Бұлар шоғырланып өседi. Алыстан қарасаң қалың жынысты орман тәрiздi. Өз ұрығы есебiнен табиғи түрде өсуге бейiм. Орта Азияның шөлдi, құмды, сортаң жерлерiнде көп кездеседi. Сондай-ақ, тақыр жерлерде де өсуге бейiм. Қара сексеуiлдiң де жас әрi жұмсақ бұтақтарын, жапырақтарын түйелер мен ұсақ малдар сүйiсiнiп жейдi. Оның үстiне сексеуiлдi аймақтар мал жайылымына қажеттi шөптердiң өсуiне пайдасын көп тигiзедi.
Ағаш бар жерде, өмiр бар. Адам тiршiлiгiне де қолайлы орта. Осы екеуiне тән ерекшелiктер Зайсан сексеуiлiнде де бар. Жалпы айтқанда үшеуi де тарғылданып, иiр-иiр болып өсетiн және өңдеп құрылыс материалдарын жасауға келмейтiн, тұрмыста тек отыннан басқа қажетке жарамайтын ағаш тұқымдастар. Олардың отқа жанғыштығы және шоғының қызуын бойында ұзақ уақыт сақтағыш қасиетi көмiрден артық болмаса, бiр мысқал да кем емес. Өткен ғасырларда адамдар оны жағып, қоламтасын көмiр ретiнде сатқанын тарихи әдебиет шығармаларынан жақсы бiлемiз. Сексеуiлдер қоршаған ортаның тепе-теңдiгiн сақтап тұруда ерекше роль атқарады. Дүлей соққан желден құм ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.