Ашық тұқымдылар, немесе қарағайлар бөлімі

Жоспар
Кіріспе

1 Тұқымды папоротниктер
2 Беннеггитгер немесе беннетгитопсидтер класы
3 Гинголар класы
4 Қықан жапырақты немесе пинопсидтер класы
5 Кипаристер тұқымдасы (кипарисовые — Cupressaceae).

Қазіргі кездегі флорада ашық түқымдылардың 800-дей түрі бар. Көптеген түрлері жойылып кеткен. Ашық түқымдылар барлық континенттерде таралған. Түрлерінің саны аз болмағанымен, олар климаты салқын зонада және тауларда үлкен орман түзеді.
Кұрылысы. Спорофитгері негізінен ағаштар, сиректеу ағаштанған лианалар немесе бұталар. Шөптесін формалары жоқ. Бүйірінен бүтақтанады, сабағы моноподиальды өседі. Сабағы екінші рет қалындайды. Көптеген түрлерінің түтіктері жоқ, сүрегі тек трахеидтерден түрады. Сүзгілі (електі) түтіктерінің серіктік клеткалары болмайды. Бір түрлерінің жапырақтары үлкен, тілімделген, папоротник тәрізділердің жапырақтарына ұқсас; ал екіншілерінде олар үсақ, тұтас, қабыршақ тәрізді, немесе ине тәрізді (қыл- қан — хвоя) болып келеді. Ашық түқымдылардың аздаған түрлерінен басқасыньң барлығы мәңгілік жасыл өсімдіктер. Тамыр жүйесі кіндік тамырлы. Кіндік тамырында да, жанама тамырларында да микориза түзіледі. Ашық түқымдылардың негізгі белгілерінің бірі сол, олардың түкымбүрі (семязачатки), немесе түқымбүршігі (семяпочки) болады. Түқымбүрі дегеніміздің өзі мегаспоранший, ол ерекше қор- ғаныш қызметін атқаратын қабықша интегументтпен қапталған. Түқымбүрлері мегаспорофилдерінде ашык орналасады, олардан үрықтанганнан кейін, дән пайда болады.
Дәннің пайда болуы ашық: түқымдылардың споралы өсімдіктерге қарағанда көп мүмкіндікке (артықшылыққа) ие болуын жөне құрлықта басым болуын қамтамасыз етті.

Пән: Бизнесті бағалау
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Ашық тұқымдылар, немесе қарағайлар бөлімі
GYMNOSPERMATOPHYTA, PINOPHYTA

Қазіргі кездегі флорада ашық түқымдылардың 800-дей түрі бар. Көптеген түрлері жойылып кеткен. Ашық түқымдылар барлық континенттерде таралған. Түрлерінің саны аз болмағанымен, олар климаты салқын зонада және тауларда үлкен орман түзеді.
Кұрылысы. Спорофитгері негізінен ағаштар, сиректеу ағаштанған лианалар немесе бұталар. Шөптесін формалары жоқ. Бүйірінен бүтақтанады, сабағы моноподиальды өседі. Сабағы екінші рет қалындайды. Көптеген түрлерінің түтіктері жоқ, сүрегі тек трахеидтерден түрады. Сүзгілі (електі) түтіктерінің серіктік клеткалары болмайды. Бір түрлерінің жапырақтары үлкен, тілімделген, папоротник тәрізділердің жапырақтарына ұқсас; ал екіншілерінде олар үсақ, тұтас, қабыршақ тәрізді, немесе ине тәрізді (қыл- қан -- хвоя) болып келеді. Ашық түқымдылардың аздаған түрлерінен басқасыньң барлығы мәңгілік жасыл өсімдіктер. Тамыр жүйесі кіндік тамырлы. Кіндік тамырында да, жанама тамырларында да микориза түзіледі. Ашық түқымдылардың негізгі белгілерінің бірі сол, олардың түкымбүрі (семязачатки), немесе түқымбүршігі (семяпочки) болады. Түқымбүрі дегеніміздің өзі мегаспоранший, ол ерекше қор- ғаныш қызметін атқаратын қабықша интегументтпен қапталған. Түқымбүрлері мегаспорофилдерінде ашык орналасады, олардан үрықтанганнан кейін, дән пайда болады.
Дәннің пайда болуы ашық: түқымдылардың споралы өсімдіктерге қарағанда көп мүмкіндікке (артықшылыққа) ие болуын жөне құрлықта басым болуын қамтамасыз етті.
Ашық түқымдылардың өмірлік циклін қарастырғанда, мысал регінде кәдімгі кдрайғайды (сосна обыкновенная -- Pinus sylvestris, 182-сурет) аламыз. Ол спорофитшің биіктігі 50 м.- дей болатын, 400 жылдай өмір сүретін өсімдік. Діңі жақсы жетілген, онда бүйірлік бүтақтары топтасыл орналасады. Са- бақтары моноподиадды бүгақтанып өседі. Үзарған бүтақтары- ның сыртын қоңырлау-қызғьпп түсті, қабыршақты жүқа (чешуевидный) жапырақтары жауып түрацы. Осы жапырақтардьң қолтығында қатгы қысқарған өркендер пайда болады, одарда екі-екіден ине тәрізді жапырақтар (қылқандар) орналасады. Ине тәрізді жапырақтың, немесе қылқанның (хвоя) көлденең кесіндісінің формасы жалпақтау-дөңес больш келеді, оньщ оргасында екі откізгіш шоғы орналасады.
Қарағай шамамен 30 -- 40 жылдан кейін спора түзе бас-тайды. Спорофилдері жиналып бір-бірінен айқын айырмасы бар, бір өсімдікте болатын екі түрлі бүр (стробил, шишки) түзеді. Әдетте аталық бүрлері (стробилдері, шишки) топтасып, ал аналық бүрлері жалғыздан орналасады. Аталық бүр (шишки) қабыршақтарының (чешуйки) қолтығында, қысқарған сабақтың орнында пайда болады. Оның үзындығы 4 -- 5 мм., ал ені 3 -- 4 мм. аспайды. Бүр (стробил, шишка) жақсы жетілген осі бар, түрі өзгерген оркен. Өске микроспорофилдері спиральдың бойымен, черепица тәрізді, бірінің шетін бірі жауып (басып) қаланады. Өсгің түп жағында корғаныш қызметін атқаратьн қабыршақтары болады. Микроспорофилдің формасы жүмыртқа тәрізді, жүқа, жалпақ, төменгі жағьнда екі микроспорангиясы болады. Күзге қарай микроспорангияньщ ішінде, микроспораның коптеген аналық клеткаларының жекеленуі (оқшаулануы) аяқталады. Көктемде мейоз жүреді (микроспораның аналық клеткалары мейоз жолымен бөлінеді). Нәтижесінде әрбір диплоидты аналық клетка төрт-төрттен микроспора түзеді. Микроспора бір ядролы, оның қабығы (спородермасы) интиннен және экзиннен тұрады. Сонымен бірге қабықгарьшың ажырауынын нәтижесінде, микроспораның үстінде, екі ауа қуысы (қапшығы) пайда болады. Осы жерде микроспорангияның ішінде, микроспора өсіп аталық гаметофитке (тозаңға) айналады. Тозаң микроспораның ішінде дамиды және ол жоғарыда қарастырылған әртүрлі споралы өсімдіктердің спораларына қарағанда редукцияға коп ұшыраған. Микроспораның ядросының алғашқы рет бөлінуінің нәтижесінде екі проталлиадды клетка пайда болады, бірақ олар тез бұзылады. Бұл гаметофштіц вегетативтіқ клеткала- ры болып саналацы. Осыдан кейін микроспораньщ ядросы екінші рет бөлінеді, одан антеридиальды және вегетативтік клеткалар пайда болады. Микроспораньщ қабығы тозаңның қабығы болып қалады. Тозаң пісіп жетілген кезде микроспорангилар тікесінен жарықшақтары арқылы ашылады, нәтижесінде одан көптеген үсақ тозандар сыртқа шашылады. Ауа қапшықтары (қуыстары) олардың желмен таралуына көмектеседі. Аталық гаметофитгің одан әрі дамуы аналық бүршіктің түқым бүрінің ішінде жүреді. Аналық бүршіктері (шишка) жас бүтақтардың жоғарғы үштарында пайда болады. Олардың қүрылысы біршама күрделі және мөлшері де (размері) үлкендеу болады. Негізгі өсінде жабындық деп аталынатын үсақ қабыршақтары орналасады. Олардың қолтығында, үстінгі жағында екі тұқым бүрі бар әрі үлкен, әрі қалың түқымдық қабыршақтары орналасады. Түқымдық қабыршақ мегоспорофилл емес, редукцияға үшыраған бүйірлік оркен болып табылады. Жас түқымбүрі нуцелустан және интегументтен түрады. Нуцеллус дегеніміз мегаспорангий. Оның формасы жүмыртқа тәрізді және ерекше қорғаныш кызметін атқаратын жабын интегументпен бірігіп кетеді. Тек бүршіктің оске қараған үшына жақын жерде, интегументтің тесігі болады, оны микропиле (пыльцевход) деп атайды. Осы тесік арқылы түқымбүрінің ішіне тозаң отеді. Алғашқы кезде нуцелус біртектес диплоидты клеткалардан түрады. Кейіндеу оның ортаңғы бөлігінен, бір үлкен археспоралды клетка оқшауланып (дараланып) корінеді. Ол мейоз жолымен бөлініп, төрт мегаспора түзеді. Келешегінде олардың үшеуі өліп, біреуі тірі қалады. Мегаспорангилар еш уақытта ашылмайды, сондықтан да мегаспора оның ішінде қалып отырады. Мегаспора бірнеше рет болінеді де аналық гаметофит түзеді, оны эндосперм (п) деп атайды. Эндоспермнің микропиле жагындағы екі сыртқы клеткасынан, папоротник тәрізділерге қараганда редукцияга көбірек ұшыраған екі архегония жетіледі.

Тозаң аталық бүршіктерден (стобилдерден) тұқымбүріне желмен келіп түседі. Оны нуцеллус пен интегументтің арасын толтырып түратын, қоймалжың, сүйықтың тамшысы оңай ұстайды. Бұл тамшы, микропиле арқылы, сыртқа шығып түрады. Кебе келе тамшы тозанды түқымбүрінің ішіндегі нуцеллуске қарай тартады. Тозанданған соң, микропиле жабылады. Осыдан кейін барып, аналық бүршіктің қабықшалары тыгыздалып бірігеді. Аталық гаметофит, өзінің одан әрі дамуын мегаспорангидің ішінде жалғастырады.

Тозаңның экзинасы жарылады да, интинмен қоршалған вегетативтік клетка тозаң түтігін түзеді, ол нуцеллустың ұлпасына еніп, архегонияға қарай өседі. Антеридиальды клетка бөлініп екі клетка береді: тірсек клеткасын жөне сперма түзетін клетканы. Олар тозаң түтігіне өтеді. Ал тозаң түтігі оларды өз кезегінде архегонияға жеткізеді.
Үрықтанудьң алдында, сперма түзетін клеткадан талшықсыз екі спермия- аталық гаметалар пайда болацы. Тозаң түтігі архегонияның мойны арқылы жүмыртқа клеткасына жетеді. Осы кезде тозаң түтігінің ішіндегі тургор қысымының артуына байланысты, оның ұшы жарылады да, ішіндегі затғары жұмыртқа клеткасының цитоплазмасына қүйылады. Вегетативтік ядро бұзылып жойылады. Аталық гаметаның (сперманың) бірі жүмыртқа клеткасының ядросымен қосылады, ал екіншісі өледі. Қарағайдың тозандануынан ұрықтануына дейін 13 айдай уақыт өтеді. Зиготадан (2п) үрық пайда болацы. Үрық эндоспермдегі (п) артык қор заттарының есебінен өседі. Толық жетілген ұрық тамыршадан, сабақшадан, бірнеше тұқым жарнағынан (5 -- 12) және бүршіктерден түрады. Ұрық эндосперммен қоршалған. Ол өскен кезінде эндоспермдегі қажетті затгарды өзіне қорек ретінде пайдаланады. Интегумент қатты қабық (спермадерманы) түзеді. Осылай түқымбүрі дәнге айналады. Ол түқым кабыршағында жатады және оның қанатша тәрізді өсіндісі болады. Қанатшаны түқымның жел арқылы тарлуына бейімдеушілігі деп қараған жөн. Дән тозанданғаннан кейін, екінші жылы күзге қарай пісіп жетіледі. Бүршіктердің (шишки) ұзындығы бұл кезде 4 -- 6 см.-ге жетеді. Олардың формасы сопақтау- эллипс тәрізді, үшы үшкірлеу, қабыршақтары қатайып сүректенеді, түсі көктен сұрға айналады. Келесі қыста бүршіктер төмен қарап иіліп, салбырайды да, қабыршақтарының арасы ажырап ашылады, осы кезде дәндері жерге шашумлады. Аналық өсімдіктен босаған дән ұзақ уақытгар бойы тыныштық қалыпта бола беруі мүмкін. Тек қолайлы жағдай туған кезде ғана олар өседі.
Сонымен, ашық түқымдылардың папоротник тәрізділерге Карағанда бірқатар прогрессивтік белгілері бар: гаметофитгері дербестігін түгелдей жоғалтқан, олар спорофильднрінде пайда болады және соның есебінен өмір сүреді; ұрықтануы сумен мүлдем байланыссыз; спорофиттің үрығы гаметофиттің есебінен қоректенгенімен, дәннің ішінде түрады және сыртқы ортанның қолайсыз жағдайьшан жақсы қорғалған. Ашык тұқымдылардъщ дәндерінің ерекшелігі олардың табиғаты- ның екі жақтылығында: қоректік ұлпа эндосперм гамето- фитке (п) жатады, ұрық жаңа спорофиттің (2п) бастамасы болып табылады, сыртқы қабықпен (спермордермамен) нуцеллус аналық спорофиттің (2п) ұлпасьнан пайда болады.
Ашық тұқымдылардың классификациясы әлі түрақталмаған, ол систематиктердің арасында үлкен талас туғызып келеді. Бұл кітапта ашық түқымдыларды бөлімінің денгейіндегі табиғи топ ретінде қарастырып, оларды 6 класка бөлеміз. Ол кластар мыналар:
1 класс -- түқымды папоротниктер, немесе лигноптеридопсидтер (Lignopteridopsida немесе Pteridospermae);
2 класс -- саювниктер немесе цикадопсидгер (Cycadopsida);
3 класс -- бенеттиттер немесе беннеттитопсидтер (Bennettitopsida);
4 класс -- гнеталар немесе гнетопсидтер (Gnetopsida);
5 класс -- гинкголар немесе гинкгопсидгер (Ginkgoopsida);
6 класс -- қылқан жапырақтылар немесе пинопсидтер (Pinopsida).

Тұқымды папоротниктер
LIGNOPTERIDOPSIDA, PTERIDOSPERMAE
Түқымды папоротниктер ең ертеде пайда болған және ең карапайым ашық түқымдылардың бірі. Қазіргі кездерде олар толығымен жойылып кеткен. Бүл папоротник тәрізділер мен ашық түқымдылардың арасын байланастырып тұрған топ (переходная группа). Папоротник тәрізділермен оларды жапырақтарының құрылысы, сыртқы түрі, микроспорофиллдері мен микроспорангилерінің қүрылыстары жақындастырады. Ал ашық түқымдылармен сабақтарының екінші рет жуандап өсуі, түқым бүрлері мен дөндерінің болуы жақындастырады. Қазіргі кездерде түқымды папоротниктердің жүздеген түрлері сипатталып жазылды. Олардың аса кең таралған туыстарына мыналар жатады: калимматотека (Calymmatotheca), медуллоза (Medullosa), кейтония (Caytonia), глоссоптерис (Glossopteris).

Саговниктер класы
CYCADOPSIDA
Саговниктердің жапырақтары үлкен, қауырсынды, сиректеу тұтас, ланцет тәрізді болып келеді. Сабағы (діңі) жақсы жетілген өзектен, қабықтан және онша үлкен болмайтын сүрек қабатынан түрады. Түқымбүрі жапырақ төрізді немесе азды-көпті метаморфозаға ұшыраған мегаспорфилдерінде орналасады. Әдетте түқым бурлер! жалғыздан орналасады немесе топтасып стробил (шишка) түзеді. Саговниктер эволюцияның үлкен жапырақты тармағы (линиясы) болып табылады. Саговниктер класы бір қатардан (Cycadales) түрады, онда бір түқымдас (Cycadaceae) бар.
Саговниктер катары (саговники) -- Cycadales
Қатарға қазіргі кездерде кездесетін 100 дей түр жатады. Олар Шығыс Азияның, Австралияның, Африканың және Американың тропикалық және субтропикалық облыстарын- да кеңінен таралған. Саговниктер жай өсетін ағаштар, биіктігі 20 метрге жетеді және 1000 жылға дейін өмір сүреді. Сабағы бүтақталмаған немесе нашар бүтақтанатын колонна тәрізді немесе түйнек тәрізді жуандаған, кейде топыраққа жартылай көмілген болып келеді (геофилия). Өзегінде крахмал жиналады. Сабақтың жоғарғы ұшы вегетативті бүршікпен аяқталады, оны мәңгіжасыл жапырақтардьң тобы қоршап түрады. Бүршікте жапырақтары папоротниктердегі секілді ұлу тәрізді (улитка) бүралып түрады. Үлкен жапырақтары қауырсынды, үзындықтары 2 м. дейін барады. Саговниктердің ұрықтануы әліде сулы ортамен байланысты. Архегонийлері эндоспермнің ойыстау жерінде- архегониальды камерада орналасқан. Тозаң өскен кезде сперма түзетін клеткадан 2-4 немесе көптеген көпталшықты үлкен сперматозоидтар пайда болады. Олар архегониальды камераның ішіндеіі сүйыққа барып түседі де, біраз уақыт жүзіп жүреді, содан соң барып олардың біреуі жүмыртқа клеткасын ұрықтандырады. Саговниктердің практикалық маңызы шамалы. Кейбір түрлерінің, әсіресе иілгіш саговниктің (саговник поникающий -- Cycas revoluta) өзегінен саго жармасын дайындайды. Саговниктер тамаша сәндік өсімдіктер, оларды оран- жерияларда және ашык грунтта осіреді.

Беннеггитгер немесе беннетгитопсидтер класы
BENNETTITOPSIDA
Беннеттиттер түгелімен жойылып кеткен өсімдіктер. Бір қызығы олардың жойылған уақыты гүлді өсімдіктердің пайда болған және шарықтап өскен уақытымен сөйкес келеді. Басқа ашық түқымдылардан айырмашылығы сол, олардың стробилдері (шишки) қос жынысты болады. Вегетативті органдарының қүрылысы жағынан саговниктерге үқсас, бірақ олардың ішінде шөптесін өсімдіктерде болған.
Беннеттиттер класы бір қатардан түрады (Bennettitales), оған вилламсониялар (Willamsoniaceae) және беннеттиттер (Bennettitaceae) түқымдастары жатады.
Вилламсониялар түқымдасының аса кең таралған туыстарына вильламсония (Willamsonia) және вильямсониелла (Willamsoniella) өсімдіктері жатады. Ал беннеттиттер түкымдасының кең таралған туысына цикодеойдея (Cycodeoidea) жатады.
Шамасы беннеттиттер түқымды папоротниктерден шыққан болса керек.

Гинголар класы
GINKGOOPSIDA
Гинкголар класы бір қатардан (Ginkgoales) түрады, онда қазіргі кездегі флорада кездесетін бір ғана монотигпі түқымдас бар (Ginkgoaceae). Түқымдас екі қалақшалы шнкго (гин- кго двулопастный -- Ginkgo biloba) деген жалғыз түрмен белгілі (184-сурет). Шыққан жері Қьтайдың оңтүстік-Батысы. Ерте уақыттан бері оны Жапонияда және Қытайдың барлық жерлерінде, діни тұрғыдан қасиетті ағаш ретінде, мәдени жағдайда арнайы өсіреді. Бүл биікгігі 40 м. дейін баратьн, бөрікбасы пирамида тәрізді болып қалың бұтақталған мәңгі жасыл ағаш. Екі түрлі өркені болады: төбелік ұзарған және бүйірлік қысқарган. Жапырақ тақтасы жалпақ веер тәрізді болып келеді және сағағы болады. Ұзарған өркендерінде олар екі қалақты, ортасы ойық болъш келеді. Дихотомиялы жүйкеленеді.
Гинкго екі үйлі өсімдік. Аталық стробилдері (шишки) қысқарған өркендеріндегі жапырақтардың қолтықтарында пайда болады. Микроспорофиллдері жоғарғы жағында сорилері (сорус) бар тірсектен түрады. Ол көп жағдайда тек жарықшақтары арқылы қақырайтын, екі салбырап тұрған микроспорангиден түрады. Аналық стробилдері де қысқарған өркендеріндегі жапырақтардың қолтығында орналасады. Әрбір стробилде (шишка) екіден тұқымбүрі болады, олар дихотомиялы бұтақтанған тірсектің жоғаргы жағында орналасады. Ұрықтануы саговниктердегі секілді сперматозоидтардың көмегімен жүзеге асады. Гинкго сәндік өсімдік ретінде кеңінен қолданылады, дәні жеуге келеді, ағашының күндылығы карағайлармен бірдей.

Гинкгоның өмірлік циклы:
А-спорофит; Б-гаметофит; М-мейоз: 1-дэн (жалпы көрнісі және тікесінен жа- салған кесіндісі); 2-спермодерманың жүмсак кабаты; 3-спермодерманың қатты кабаты; 4-спермадерманың пленкалы қабаты; 5-эндосперма; 6-спорофиттің үрыгы; 7-жас спорофит; 8-үлкен спорофиттер; 9-аталык стробил; 10-микро- спорофилл; 11-микроспорангийлері; 12-миқроспора; 13-аталық гаметофит; 14-антеридиальды клетка; 15-проталлиальды клеткалар; 16-гаусториальды клетка; 17-сперматозоид; 18-аналық стробил; 19-туқымбүрі (жалпы көрнісі және тікесінен жасалган кесіндісі); 20-интегумент; 21-тозаң тесігі; 22-нуцеллус;, 23-тозаң камерасы; 24-эндосперм; 25-архегонийлері жүмыртка клеткасъшен.

Қықан жапырақты немесе пинопсидтер класы
PINOPSIDA
Қазіргі кездегі флорада бұл класс ашық түқымдылардың ішіндегі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.