Бастауыш сыныпта оқушыларына эстетикалық тәрбие беру
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
КІРІСПЕ
1 Бастауыш сынып оқушыларын оқыту барысында эстетикалық тәрбие берудің теориялық негізі
1.1 Бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің педагогикалық мәселелері
1.2.Бастауыш оқушыларына арналған музыка пәніндегі сұлулыққа қатысты шығармалардың мәндік сипаты
2.1 Музыка пәні арқылы 1.сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің әсері
2 Бастауыш сынып оқушыларына музыка пәнін оқыту барысында эстетикалық тәрбие берудің әдістемелік негіздері
2.2 1.сынып оқушыларының музыка сабағы арқылы эстетикалық дүниетанымын кеңейтудегі әдістер, оларды жетілдіру мәселелері
2.3 Эстетикалық тәрбиені музыка пәні арқылы ұйымдастыруды жүзеге асыру іс.тәжірибиелері
Қорытынды
Анықтамалар
КІРІСПЕ
1 Бастауыш сынып оқушыларын оқыту барысында эстетикалық тәрбие берудің теориялық негізі
1.1 Бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің педагогикалық мәселелері
1.2.Бастауыш оқушыларына арналған музыка пәніндегі сұлулыққа қатысты шығармалардың мәндік сипаты
2.1 Музыка пәні арқылы 1.сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің әсері
2 Бастауыш сынып оқушыларына музыка пәнін оқыту барысында эстетикалық тәрбие берудің әдістемелік негіздері
2.2 1.сынып оқушыларының музыка сабағы арқылы эстетикалық дүниетанымын кеңейтудегі әдістер, оларды жетілдіру мәселелері
2.3 Эстетикалық тәрбиені музыка пәні арқылы ұйымдастыруды жүзеге асыру іс.тәжірибиелері
Қорытынды
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан жолы-2050: «Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты барлық дамыған елдердің сапалы бірегей білім беру жүйесі бар. Ұлттық білім берудің барлық буынының сапасын, 2020 жылға қарай Әлемдік білім кеңістігіне толығымен кірігу білім беру жүйесін халықаралық деңгейге көтеруді талап ететіні сөзсіз. Ұлттық білім берудің барлық буынының сапасын жақсартуда бізді ауқымды жұмыс күтіп тұр. 2020 жылға қарай Қазақстандағы біліммен 100 пайыз қамту жоспарлануда. Сондықтан оларға заманауи бағдарламалар мен оқыту әдістемелерін, білікті мамандар ұсыну маңызды. Оларды оқыту нәтижесі оқушылардың сындарлы ойлау, өзіндік ізденіс пен ақпаратты терең талдау машығын игеру болуға тиіс. Сондықтан оларға заманауи бағдарламалар мен оқыту әдістемелерін, білікті мамандар ұсыну маңызды, деген болатын [1, 6-7 б.].
Нормативтік сілтемелер
1. Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы
Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ17.01.2014ж.
http:www.nationalbank.kz?docid=6 36&switch=kazakh 6-7 б.
2. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына
Жолдауы. 2014 жылғы 11 қараша. Нұрлы жол – болашаққа бастар жол
http:www.nationalbank.kz 7-8 б.
3. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы №1080
қаулысымен бекітілген Орта білім берудің (бастауыш, негізгі орта,
жалпы орта білім беру) мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты (ҚР МЖМБС
1.4.002-2012).
4. Қазақстан Республикасында дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған
Мемлкеттік Бағдарламасы. - Астана, 2010 ж.
Анықтамалар
Әдiс – оқушылардың оқу танымдық қызметiн ұйымдастыруда мұғалiм
жүргiзетiн iс-әрекеттер жиынтығы.
Тәсiл – осы әдiстiң бiр элементi, құрамдас бөлшегi. Қазақ тiлi
сабақтарында мұғалiм түрлi әдiстердi: материалдарды түсiндiру, оны талдау,
жаттығу, дәлелдеу, жаттықтыру, қорыту секiлдi көптеген әдiс-тәсiлдердi
қолданады.
Тәрбие - бұл жалпы, ортақ міндеттерді іске асыру барысында мұғалім
мен оқушының ықпалдасты әркеттерін қамтамасыз етуші арнайы ұйымдастырылған
тәрбиелік жүйе жағдайында мақсатты тұлға қалыптастыру болған
әлеумметтік процесс
Эстетика (грек сөзі — эстезис — сезінуші, сезім қызметіне қатысты)
көркемдік таным теориясы; әсемдік туралы, көркем творчествоның жалпы
заңдары туралы, адамның болмысқа эстетикалық қатынасы туралы ғылым [21 ,
159 б.].
Эстетика - өмірді сезім арқылы біліп танудың негізгі жолы. Эстетикалық
тәрбие оқушыны сұлулықты айқын қабылдап түсінуге, көркемдікті, айналадағы
шындық, болмыстағы және көркем шығармалардағы сұлулық көріністерін сүюге,
оларды бағалай білуге, көркемдік элементтерін тұрмысқа енгізу және өмір мен
өнердегі жағымсыздыққа қарсы күресуді үйретеді.
Эстетикалық ләззат - табиғат, қоғам өмірі туралы және өнер сұлулығын
қабылдау нәтижесінде немесе іс-әрекет үстінде, адамның рухани дүниесінің
тебіреніп, жан рахатына батуы.
Эстетикалық тәрбие - болмыстағы және өнердегі сұлулық пен әсемдікті
дұрыс қабылдау және эстетикалық түсінікті, сезім мен талғамды тәрбиелейтін,
өнерде және өмірде сұлулықты жасау, оған қатысу қабілетін қажетсінуін
қалыптастыратын тәрбиенің бір бөлігі.
Эстетикалық қабылдау - әсемдікті қабылдау процесін айтады, мұның нәтижесі
эстетиталық әсерлену, эмоция болып табылады. Табиғат, өнер, адам жасаған
заттар, адамның сыртқы кейпі, рухани дүниесі, тұрмыс-салты, әрекеттері мен
қылықтары, адамның өзі де эстетикалық қабылдаудың объектісі бола алады.
Сезім байлығы - адамның рухани өмірін жоғары да әр тарапты дамытудың
қажетті шарты. Адам рухани жағынан бай болып, әсемдікті көре біліп, одан
ләззат ала білуге тиісті.
Белгілеулер мен қысқартулар
ҚР МЖМБС- Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру
стандарты
ҚР-Қазақстан Республикасы
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі: Қазақстан Республикасы Президенті
Н.Ә.Назарбаев Қазақстан жолы-2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ
атты барлық дамыған елдердің сапалы бірегей білім беру жүйесі бар. Ұлттық
білім берудің барлық буынының сапасын, 2020 жылға қарай Әлемдік білім
кеңістігіне толығымен кірігу білім беру жүйесін халықаралық деңгейге
көтеруді талап ететіні сөзсіз. Ұлттық білім берудің барлық буынының сапасын
жақсартуда бізді ауқымды жұмыс күтіп тұр. 2020 жылға қарай Қазақстандағы
біліммен 100 пайыз қамту жоспарлануда. Сондықтан оларға заманауи
бағдарламалар мен оқыту әдістемелерін, білікті мамандар ұсыну маңызды.
Оларды оқыту нәтижесі оқушылардың сындарлы ойлау, өзіндік ізденіс пен
ақпаратты терең талдау машығын игеру болуға тиіс. Сондықтан оларға заманауи
бағдарламалар мен оқыту әдістемелерін, білікті мамандар ұсыну маңызды,
деген болатын [1, 6-7 б.].
Қазіргі кезде әсемдікке көзқарасты тәрбиелеу - тәрбие барысының зейін
салуды, күн санап өсіруді талап ететін мәселесі. Біздің қоғам адамына тек
қана өнердің емес, еңбек, қоғамдық қатынастар, қоршаған әлеуметтік орта,
тәртіп, тұрмыс, табиғаттың әсемдік жақтары ықпал етеді. Әсемдік құбылыстары
адамның шындыққа қатынасын анықтайтын пайдалы істердің шын факторына
айналып отыр.
Тәрбие ісі әрбір нақты кезеңнің өзіне тән ерекшеліктерін сақтай
отырып, болашақтың ерекшеліктеріне бағдар ұстайды, соған әзірлейді, ал
одан әрі баланың бұдан бұрынғы кезеңдерде жинақтаған өмірлік тәжірибесін
белсенді түрде пайдаланады.
Қазіргі қоғамымыздағы болашақ ұрпақты дайындауда әр ұстаз өз
тәжірибесін оқу тәрбие үрдісінде жаңа педагогикалық технологияны жетік
меңгерумен қатар, шығармашылық жұмыс жүргізуіге тиісті.
Өткен тарихымызға тағзым да, бүгінгі бақытымызға мақтаныш та,
гүлденген келешекке сенім де Мәңгілік Ел деген құдіретті ұғымға сыйып
тұр. Отанды сүю – бабалардан мирас болған ұлы мұраны қадірлеу, оны көздің
қарашығындай сақтау, өз үлесіңді қосып, дамыту және кейінгі ұрпаққа аманат
етіп, табыстау деген сөз. Барша қазақстандықтардың жұмысының түпкі мәні –
осы! [2, 7-8 б.]. Бүгінгі талап өткен өмірімізден кеткен қателіктерімізді
болдырмау мақсатында, жаңа ұрпақты қалыптастыру мен тәрбиелеу үшін
мұғалімдерге үлкен жауапкершілікті жүктейді. Жас шыбық иілуге қандай
икемді болса, жас бала да тәрбиені қабылдауға сондай бейім.
Бастауыш білім берудің жалпы білім беретін оқу бағдарламалары баланы жеке
тұлға ретінде қалыптастыруға, оның жеке қабілеттерін, оқу ісіндегі оң
мотивациясы мен іскерлігін: негізгі мектептің білім беру бағдарламаларын
кейіннен меңгеру үшін оқудың, жазудың, есептеудің, тілдік қатынастың,
шығармашылық тұрғыдан өзін-өзі көрсетудің, мінез-құлық мәдениетінің берік
дағдыларын дамытуға бағытталған [3, 15 б.].
Ел Президентінің Қазақстан халқына жоғары білімнің еуропалық аймағына
бірігуді қамтамасыз ету; білімнің, ғылымның және өндірістің бірігуін
қамтамасыз ету, зияткерлік меншік пен технологиялардың өнімдерін
коммерцияландыру үшін жағдай жасау. Жоғары білікті ғылыми және
ғылыми–педагог кадрларды даярлау; өмір бойы оқыту, баршаға білім алу үшін
жағдай жасау; [4, 10 б.]. Еліміздің болашағы көркейтіліп, өркениетті елдер
қатарына қосылу бүгінгі ұрпақ бейнесінен көрінеді. Осыдан барып жас ұрпаққа
ғылыми негізде білім беру, қабілеттерін ашу міндеті туындайды. Яғни білім
мазмұнын жаңарту, үздіксіз білім беру жүйесін дамыту - өмірдің өзі талап
етіп отырған бүгінгі күннің обьективті заңдылығы. Өміріміздің жалғасы ұрпақ
тәрбиесі. Бала тәрбиесінде эстетикалық тәрбиенің алар орны ерекше. Енді
сол эстетика туралы қысқаша түсінік беріп өтсек.
Эстетика (грек сөзі - aisthetikos сезінуші, сезім қызметіне қатысты)
- көркемдік таным теориясы; әсемдік туралы, көркем творчествоның жалпы
заңдары туралы, адмның болмысқа эстетикалық қатынасы туралы ғылым.
Эстетикалық ләззат - табиғат, қоғам өмірі туралы және өнер сұлулығын
қабылдау нәтижесінде немесе іс-әрекет үстінде, адамның рухани дүниесінің
тебіреніп, жан рахатына батуы [5, 249 б.].
Эстетикалық тәрбие - болмыстағы және өнердегі сұлулык пен әсемдікті
дұрыс қабылдау және эстетикалық түсінікті, сезім мен талғамды тәрбиелейтін,
өнерде және өмірде сұлулықты жасау оған қатысу қабілетін қажетсінуін
қалыптастыратын тәрбиенің бір бөлігі.
Эстетикалық тәрбие деп жеке адамның эстетикалық талғамы мен
мұратының қалыптасуы, болмыс пен өнердегі әсемдікті дұрыс түсіну
қабілетінің дамуын түсінеміз.
Эстетика - өмірді сезім арқылы біліп танудың негізгі жолы. Эстетикалық
тәрбие оқушыны сұлулықты айқын қабылдап түсінуге, көркемдікті, айналадағы
шындық, болмыстағы және көркем шығармалардағы сұлулық көріністерін сүюге,
оларды бағалай білуге, көркемдік элементтерін тұрмысқа енгізу және өмір мен
өнердегі жағымсыздыққа қарсы күресуді үйретеді.
Эстетикалық тәрбие мәдени жетістіктер мен жеке шығармашылық негізде
дамиды. Сұлулық көркемдеу, әуен туғызу, сурет салу, әдемілікті сезіну
секілді даму және жетілу шыңы қалыптасады [6, 228 б.].
Тәрбиенің басты мақсаты - адам. Ш.А.Амонашвилидің адамгершілікке
тәрбиелеу педагогикасында, балаға үмітпен, сенімді көзбен қарап, оны
жағымды көре біліп, жақсы қасиеттерін көріп, соны үнемі арқау етіп, үлгі
етудің тәлімді мәні зор [7, 11б.]. Осы мақсатпен кейде Сенен болашақта
жақсы адам шығады, Мен сенің ұлы адам болатыныңа сенемін - деген жылы
сөздерді жиі-жиі пайдаланып отырсақ, әрбір оқушы бойында жауапкершілік
қасиеті қалыптасып, өмірге деген қызығушылығы арта түсетіні сөзсіз.
Ғасырдан - ғасырға жалғанып келе жатқан халқымыздың озық тәжірибесі,
тәрбиелік мәні зор әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі, ауыз әдебиеті, өнері, жас
ұрпақтың ұлттық сана-сезімін оятып, қалыптастырады. Осы эстетикалық тәрбие
беруге де көп көңіл бөлу керек.
Театр өнері баланың жан-дүниесіне, мінез-кұлқына әсер етіп, рухани
кемелденуіне ықпал жасайды. Себебі, сахнада бейнеленген өмір суреттері,
қаһармандардың толғанып айтқан сөздері, күй, саз, мұқамдар әрбір
көрермендердің жүрегін тебірентіп, терең сезім күйлеріне бөлейді, әрі жақсы
арманға жетелейді.
Мұндағы мақсат - жас ұрпақты өнерге баулып, өз
қабілеттерін ашып, келешекте өнердің негізін меңгерген, жан-
жақты тәрбиелі, мәдениетті, өз халқының өнерін қадірлейтін
жастарды жетілдіру. Республикамыз егеменді ел болып отырған
қазіргі шақта мектеп оқушыларын елін, жерін, туған халқының тілі мен салт-
дәстүрін, ән-жырларын қастерлейтін саналы да, отансүйгіш, парасатты азамат
етіп тәрбиелеуде музыка пәнінің алатын орны ерекше. Осыған байланысты
музыка өнері отбасында да, мектепте дс, балабақшада да бала тәрбиесінің ең
негізгі құралы. Күй, ән, өлең-жыр, тақпақ, жаңылтпаш, ертегі, мақал-мәтел
сияқты өнер түрлері халық педагогикасының қайнар көзі. Бүгінгі таңда
еліміздің әлемдік білім кеңістігіне енуге бағытталған талпыныстары білім
беру мазмұнын жаңарту, оқу үрдісін жетілдіру, әсіресе шәкірттің
шығармашылық жұмысын, эстетикалық тәрбиесін дамытатын оқытудың жаңа әдіс -
тәсілдері мен түрлерін іздестіруге аса мән беріп отыр. Осыған байланысты
зерттеу проблемасы саласында жарық көрген арнайы ғылыми еңбектерге, оқу
әдістемелік құралдарға жасалған талдау қазіргі кезеңде бұл мәселенің
әдебиеттерде жеткіліксіз қарастырылуы, өзіндік іс-әрекетінің анықтамалық
ғылыми негіздемесін жасауда, оқу үрдісінде бастауыш сынып оқушыларының
эстетикалық тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру деңгейі мен қазіргі талаптар
жүйесі арасындағы қайшылықтардың болуы диплом жұмысымыздың тақырыбын
Бастауыш сыныпта оқушыларына эстетикалық тәрбие беру деп таңдауға негіз
болды.
Зерттеу нысаны: Бастауыш сыныпта музыка пәнін оқыту үдерісінде
эстетикалық тәрбие беру.
Зерттеу пәні: Бастауыш сыныпта музыка пәнін оқыту үдерісі.
Диплом жұмысының мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының музыка сабағында
эстетикалық тәрбие беру мәселелерін теориялық және практикалық тұрғыда
негіздеп, әдістемелік жағын қарастыру.
Диплом жұмысыныц міндеттері:
1) Бастауыш сыныпты оқыту барысында оқушылардың эстетикалық тәрбиесін
қалыптастыруда педагогикалық еңбектерге талдау жүргізіп, теориялық жағынан
негіздеу.
2) Бастауыш сынып оқушыларын оқытуда эстетикалық тәрбие берудің
негізгі бағыттары мен ерекшеліктерін қарастыру.
3) Бастауыш сынып оқушыларына музыка пәнін оқытуда эстетикалық тәрбие
берудің әдіс-тәсілдерін қолдану.
Зерттеу әдісі: Тақырыпқа байланысты әдебиеттерге, газет-журналдардағы озат
тәжірибелерге талдау, сұрыптау жасау.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспе, бөлім, қорытынды және
пайдаланғаи әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Бастауыш сынып оқушыларын оқыту барысында эстетикалық тәрбие берудің
теориялық негізі
1.1 Бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің педагогикалық
мәселелері
Эстетикалық тәрбие болмыстағы және өнердегі сұлулық пен әсемдікті дұрыс
қабылдауды және эстетикалық сезім мен талғамды тәрбиелейді. Өнер және
өмірдегі сұлулықты жасау, оған қатысу қабілетін, қажетсінуін
қалыптастырады.
Адамдардың эстетикалық сезімдері олардың өмірінде зор рөл атқарады.
Әсемдікті көріп, түсініп, жасай білу адамның рухани өмірін байытады,
қызғылықты етеді, оған ең жоғары рухани ләззаттануға мүмкіндік береді.
Адамның әсемдікті және жексұрындықты, сәулеттілік және ұждансыздықты,
қуаныш пен қайғыны түсіне білуіне байланысты, оның саналы тәртібі мен
мінез-құлқы айқындалады. Осыдан келіп адамның әсемдікке шынайы көзқарастары
мен мұраттары болуы керек екендігі шығады.
Ең бастысы - адамгершілік сезімді, жеке бастың рухани деңгейін
көтеру, мінез-құлқын толықтыру, түзету. Егер оқушы өзін жаман әдеттен алшақ
ұстап, іс-әрекетінің әдемілігін, қажеттілігін түсініп, еңбек нәтижесінен
көркемдікті сезіне білсе, бұл оның эститикалық талғамының, адамгершілік
қасиеттерінің жоғары жетіле бастағаңын көрсетеді.
Материалистік эстетика - эстетикалық, тәрбиенің методологиялық негізі
болып табылады. Ол өмір мен өнердегі эстетиканың мәнін ашады, адамның
ортаны эстетикалық тұрғыдан меңгеруіне деген принциптерді зерттейді, көркем
шығармашылық заңдарын тексереді.
Ал, тәрбиенің теориясы болса, эстетикалық сезімнің, талғамның идеялық
қалыптасу процесін зерттейді. Материалистік эстетика - болмыста жүзеге
асатын нақты сұлулықты нығайта отырып, адамды ойдан шығарған сәулетті
арман, қиял әлеміне алып кетпейді. Керісінше өнердегі әдемілік, болмыста
әдеміліктің сәулесі деп мәлімдейді.
Эстетикалық тәрбиенің мақсаты - жеке адамның эстетикалық мәдениетін
дамыту. Оның негізгі компонентері:
Эстетикалық қабылдау.
Эстетикалық сезім.
Эстетикалық талғам.
Эстетикалық қабылдау деп - әсемдікті қабылдау процесін айтады, мұның
нәтижесі эстетиталық әсерлену, эмоция болып табылады. Табиғат, өнер, адам
жасаған заттар, адамның сыртқы кейпі, рухани дүниесі, тұрмыс-салты,
әрекеттері мен қылықтары, адамның өзі де эстетикалық қабылдаудың объектісі
бола алады.
Сезім байлығы - адамның рухани өмірін жоғары да әр тарапты дамытудың
қажетті шарты. Адам рухани жағынан бай болып, әсемдікті көре біліп, одан
ләззат ала білуге тиісті.
Эстетикалық талғам - әсемдікті дұрыс бағалай білуге тәрбиелеу.
Эстетикалық талғам немесе көркемдік талғам әрбір адам өзі жасайтын белгілі
бір эстетикалың мұратты бейнелейді.
Эстетикальщ мұрат дегеніміз - адамдардың көксеп жүрген әсемдік жөніндегі
түсінігі. Адамның жетем-ау деген арманы, өмірде сол бойынша құрғысы келетін
нәрсесі.
Эстетикалың сезімдерді, мұрат, талғамдарды бағалауды тәрбиелеу білімді
меңгеріп алумен бірге, дүниеге көзқарасты қалыптастырудың маңызды құралы
болып табылады.
Эстетикалық тәрбиенің мақсаты - оқушының бойында көркем эстетикалық
мәдениетті қалыптастыру, оны жоспарлы және мақсатты - түрде сіңіру болып
табылады.
Эстетикалың тәрбиенің міндеттері:
• Бейнелеу өңері арқылы көркем шығармашылық сезімін, талғамын дамыту.
Эстетикалық құралдарды: өнер, әдебиеттерді, қолдана білу дағдысын
қалыптастыру.
Эстетикалық сезімді және эстетикалық қабылдауды тәр-
биелеу.
Оқушыларды әсемдікті көре біліп, сезінуге тәрбиелеу.
Қазақ халқында көшпенділік өмір жағдайына байланысты табиғи
өзгерістерге өте нәзік байқағыштық тән. Кең далада қозғалыс бағытын дұрыс
табу, жайылымдардың күйін анықтау, ауа райының өзгерісін алдын ала болжау,
өсімдіктердің атын өте дәл тауып қою, т.с.с. Халықтың эстетикалық тәрбие
жүйесінде лирикалық, үйелмендік, тұрмыстық, әдет-ғұрыптық, еңбектік және
т.б. әндер мен өлеңдер ерекше орын алады. Бұлар да эстетикалық тәрбиенің
құралдары ретінде қызмет етті. Халқымыздың әндері жанры және тақырыбы
жағынан бай. Халқымыздың тұрмысына енген қолданбалы қолөнер бұйымдары,
олардың әшекейленіп жасалуы эстетикалық тәрбиеде өз алдына бір сала. Ағаш,
тері, металл өңдеудегі өнері әлемге әйгілі. Эстетикалық тәрбиеде халың ауыз
әдебиетінің маңызы зор. Оның мазмұны халқымыздың бүкіл өмір тәжірибесін
қамти отырып, жас үрпақ санасын, әсемдік сезімін, талғамын дамытады.
Салт-дәстүр дегеніміз - халықтардың кәсібіне, сенім нанымына, тіршілігіне
байланысты қалыптасқан, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отыратын қоғамдық құбылыс.
Ол отбасылық тәрбиеде қалыптасады. Салт-дәстүр халықтың белгілі бір әдет-
ғұрыптарымен байланысты туады.
Тәрбие отбасынан басталады дегендей, балаға имандылық, инабаттылық, ар,
ождан уағызы, қоршаған орта, табиғат сырына жастайынан тәнті ету тәрбиеден
туатын үрдіс. Ананың сөзі - ақылдың көзі деп қарау, атаның өнегелі ісін
мұра түту, оның жолын қуу, ән мен күйді, жыр мен термені рухани азық ету,
зергерлік, шеберлік, ұсталық өнерді үйрену, ананың әлдиі, әженің бесік жыры
- бәрі тәрбиенің тарғылымдары.
Эстетикалық тәрбиеде халықауыз әдебиетінің маңызы зор. Оның мазмұны
халқымыздың бүкіл өмір тәжірибесін-қамти отырып, жас ұрпақтың санасын,
әсемдік сезімін, талғамын дамытуда рөлі ерекше.
Эстетикалық тәрбие беру жүйесінде ұлттық өнердің орны
ерекше:
Лирикалық, үйелмендік, тұрмыстық, әдет-ғұрыптың, еңбектік және т.б. әндер
мен өлеңдер.
Музыкалық аспаптар: домбыра, шертер, асатаяқ, шаңқобыз, мүйіз сырнай,
жетіген, үскірік, т.б.
Қолданбалы қолөнер бұйымдары: ағаш, тері, металл өңдеу
өнері.
Ауыз әдебиеті.
Олар жас ұрпақтың бос уақытында эстетикалық тәрбие беру ісіне қызмет
етті.
Оқушылардың эстетикалық тәрбиесі оқу-тәрбие процесінде іске асырылады.
Эстетикалық білімнің негізі - оқу пәндері. Мектеп оқушылары әр түрлі
пәндерді оқудың нәтижесінде табиғаттың, еңбектің сұлулығын және адам іс-
әрекетінің әдемілігін бағалай білуді түсінеді:
Ана тілі - мәдениетті сөйлеу, көркемдік танымын қалыптастырып, қиялын
дамытады.
Музыка - сезімдерін дамытып, музыкалық мұратын қалыптастырады.
География - оқушылардың эстетикалық дүниетанымын дамытады.
Бейнелеу өнері - кескіндеме, мүсін, графика, әсемдікті жасау қабілетін
дамытады.
Әдебиет, тарих - шығармашылық қабілетін дамытады.
Химия, физика - табиғи құбылыстар жөнінде түсінік алады.
Музыка сабақтары өте әсерлі сезімдерді оятып, музыка мұраттарын
қалыптастырып, бала тәртібіне ықпал етеді. Музыканы тыңдау, ән салу балалар
үшін өнегелік-әсемдік мәні бар, себебі көтеріңкі көңіл, ержүректік
сезімдерден ортақ әсер алу оларды рухани өрлеу үстінде біріктіреді және
топтастырады. Сондықтан саналы тәртіп пен мінез-құлықтықты тәрбиелеу үшін
музыка пәні бағдарламасында халық әндерін игеруге үлкен мән
берілген. Музыка пәнінің-бағдарламасында, ән салу және жазылып алынған
музыкалық шығармаларды тыңдау негізінде оқушылардың есту қабілетін дамытуды
көздейді.
Сурет-1
Оқушылардың эстетикалық тәрбиесі сыныптан тыс тәрбие процесінде іске
асырылады.
Әдебиет, музыка, хореография, бейнелеу өнері, т.б. шығармашылық
үйірмелер ұйымдастыру. Балалардың шығармашылық жұмыстарының басты
формаларының бірі –көрмелер, сайыстар.
Сыныптан тыс эстетикалық жұмыстың барлық түрлері оқушылардың
еріктік, қызығушылық, бейімділік принциптері негізінде іске асырылады
[8, 202 – 207 б.].
Тәрбие ісі әрбір нақты кезеңнің өзіне тән ерекшеліктерін сақтай
отырып, болашақтың ерекшеліктеріне бағдар ұстайды, соған әзірлейді. Ал одан
әрі баланың бұдан бұрынғы кезеңдерде жинақтаған өмірлік тәжірибесін
белсенді түрде пайдаланады. Өскелең ұрпақтың туған жерге деген
сүйіспеншілілгін оятып, қоршаған ортаға деген адами ізгілікті көзқарасын
калыптастыру, сөйтіп табиғатпеи үндестікте ғұмыр кешу салтын қалау -
бүгінгі күннің басты мәселелерінің бірі. Бала тәрбиесіне әрбір ұлт үлкен
жауапкершілікпен қараған. Бұл жөнінде Н.К.Крупская балаға деген
бауырмалдылық, жылы жүректілік шығыс халқына тән қасиет екенін айта келіп:
Балаға деген сүйіспеншілікті өзге ұлттар қазақ халқынан үйренсін - деп
өте орынды айтқан [9, 8 б.].
Қазіргі кезде эстетикалық көзқарастарды тәрбиелеу - тәрбие
барысының зейін салуды, күн санап өсіруді талап ететін мәселесі. Біздің
қоғам адамына тек қана өнердің емес, еңбек, қоғамдық қатынастар, қоршаған
орта, тәртіп, тұрмыс, табиғаттың да әсемдік жақтары ықпал етеді.
Эстетикалық көзқарастар адамның шындыққа қатынасын анықтайды. Бүгін
алдымыздағы бала ертеңгі ұлтымыздың зор үмітін ақтар азамат. Сондықтан бала
тәрбиесіне әрбір отбасы, қоғам жауапты. Бұл негізде орыс педагогы
А.С.Макаренко былай деді: Біздің балаларымыз - еліміздің азаматы. Олар
тарихты жасайды. Балалар дұрыс тәрбиеленіп өссе, біздің бақытымыз [10, 161-
166 б.]. Сонымен эстетикалық тәрбие табиғаты, өнердегі,еңбектегі,
өмірдегі ең жақсыны қабылдау, одан ләззат алу.
Музыка сабақтары өте әсерлі сезімдерді оятып, музыка мұраттарын
қалыптастырып, бала тәртібіне ықпал етеді. Музыканы тыңдау, ән салу
баллаар үшін өнегелік-әсемдік мәні бар, себебі көтеріңкі көңіл,
ержүректік сезімдерден ортақ әсер алу оларды рухани өрлеу үстінде
біріктіреді және топтастырады. Сондықтан саналы тәртіп пен мінез-құлықтық
тәрбиені күшейту үшін музыка пәні бағдарламасында халық әндерін игеру
үлкен мән берілген.
Музыка пәнінің бағдарламасы ән салу және жазылып алынған
музыкалық шығармаларды тыңдау негізінде оқушылардың есту қабілетін
дамытуды көздейді. Бастауыш мектеп мұғалімі музыка сабағын өзі
жүргізетіндей даярлығы болуы керек немесе музыка сабақтарына тікелей
қатынасып, ол пәнді жүргізушімен тығыз байланыста отырып, басқа
сабақтарда, сыныптан тыс жұмыстарда музыканың адам өміріндегі алатын
орны туралы әңгімелер өткізу керек.
Қазақ халқы - рухани зор байлықтың мұрагері. Ол өзінің өресі биік,
сан салалы өскелең мәдениетіне бір күнде, бір ғасырда жеткен жоқ.
Қазақтың күміс көмей, жез таңдай ақын-жырауларының әр түрлі өмір
құбылыстары, адам мен қоғам, жан мен тән, тыныс тіршілік туралы терең
толғаныстарының, ақыл-кеңес өсиеттерінің қазіргі жастарымыз үшін, олардың
тәрбиесі үшін берері аз емес.
Ал, әлемдік озық мәдениеттің шоқ жұлдыздары Шоқан, Ыбырай, Абай
еңбетерінің ұрпақ тәрбиесіне қосар үлесі өз алдына бір төбе. Осы ғасырды
басында тәлімдік ой-пікірлерімен барша қазақ даласың дүр сілкіндірген
Шәкәрім, Ахмет, Мағжан, Сұлтанмахмұт сияқгы ұлттық дәстүрді өз
туындыларының негізгі арқауы еткен педагогикалық, психологиялық
тұжырымдамалары қазіргі заман талабымен үндесетін өміршеңдігімен жұртты
қайран қалдырады. Ұлы ақын абай көркем сөздің, музыканың тәрбиелік
маңызына тоқала келіп, Абай айналасындағыларды, әсіресе жастарды тек
өзінің тамаша өлеңдерімен, ғаклия сөздерімен және орыс классиктерінен
аударған шығармаларымен ғана тәрбиелеп қойған жоқ, сонымен бірге ән
жазды [11, 167 б.].
Халықтың мындаған жылдар бойы тірнектеп жинаған рухани мұрасын ғылыми
жағынан саралап, әрі оқу құралына тән белгілі талапқа сай баяндау - мұндай
терді мықтап төгуді қажет ететіні "инемен құдық қазғандай" қиын шаруа екені
белгілі. Халқымыз "баланы жастан" дейді. Бұл нақыл сөздің негізі тәрбие,
оқу жұмысымен байланысты. Өйткені бала көргенін, естігенін тез қабылдайды,
ұзақ уақыт ұмытпайды.
Халықтық тәрбиенің тәжірибесінен тыс жерде педагогика да жоқ, педагог
та жоқ, - деп К.Д. Ушинский айтқандай халықтық тәрбиеге сүйене отырып
балаларды тәрбиелеу, білім беру, халқына деген сүйіспеншілігін оятуда
үлкен нәтижеге жетуге болады. Эстетикалық қабылдаудың маңызды тұсы –
шындықты бейнелеумен бірге жүретін адамның көңіл шарпулары. Эстетикалық
тәрбиенің көптүрлі құралдары көркемдік жұмыстарда көрінеді. Тәрбие ісінің
эстетикалық бағыттағы құралдары сан алуан [12 , 105 б.].
Халқымыздың мәдениеті мен болашағы үшін жан аямай қызмет еткен ғұлама
Ш.Уалиханов, саяхатшылар мен зерттеушілер Г.Потанин, А.Левшин, А.Алеторов
қазақ далаларында тұнып тұрған өнер мұрасының молдығын, сондай-ақ Азиядағы
басқа ұлттармен салыстырғанда ән-күй, жырларының ерекшеліктерін өздерінің
ғылыми жұмыстарында сан рет дәлелденген. Ал, Кеңес дәуірінде А.В.Затаевич,
Б.Г.Ерзакович сияқты білімді, талантты зерттеушілер көптеген халық әндері
мен күйлерін нотаға түсіріп, Абай, Біржан сал, Ақан сері, Дина, Майра,
тағы басқаларының әндерін мәңгі өшпес ескерткішке айналдырды.
Осынау асыл қазынаның мектептегі оқу бағдарламасына енгізілуі жас
ұрпақтың өз ұлтың салт-санасын, мәдениетін кеңінен үйреніп, біліуіне зор
мүмкіндік туғызатыны сөзсіз. Оқу бағдарламасына енген халық музыкасы
туындылары - жас ұландарға өз ұлтының ғасырлар бойы келе жатқан дәстүрінің
өзіндік ерекшеліктерін, той әндері мен ұлттық ойындардың дәстүрлік
қасиеттерін, бұрынғы заманда оқу болмағанымен жас немерелерін алғырттыққа,
әділдікке, адамгершілікке, отан сүйгіштікке үйреткен үлкен аталарымыз бен
әжелеріміздің тәрбиелік ақыл-кеңесінең, халықтың бостандығы үшін қас
жауымен шайқасқан қазақ батырларының ерлік істерін, өз халқының өткен
замандағы қысылтаяң таихын терең білуге, туған жерінің бай табиғатымен
танысып, оны аялауға шақыратын тәрбиелік маңызы зор құнды шығармалар.
Музыкалық-эстетикалық тәрбиенің қалыптасуы мен дамуы халықтық сан
ғасырлық тарихымен, тыныс-тіршілігімен, тұрмыс-салтымен және мәдениетімен
тығыз байланысты екені мәлі [13 , 20 б.].
Өз тіршілігінің сан ғасырлық тарихының ішінде қазақ халқы тәрбиенің өзіне
тән эмпириалзмдік тәржірибесін, өскелең ұрпақда музықалық тәрбие берудің
өзіндік әдет-ғұрпы мен дәстүрлерін жинақтаған.
Адамзатқа тән ерекше бір қасиет - дейді Әл-Фараби .. өзін қоршаған
дүниенің әсемдік сырларына үңілу, содан рухани нәр алу, өзінің нәзік
сезімін образдар арқылы паш ету. Мәселен, жақсы ән мен тәтті күй, яғни
жақсы музыкалы әуеннің адамның эстетикалық сезімдерінің қалыптасуында
ерекше маңыз алатындығын Торайғыров былайша сипаттайды: Халықтың арғы-
бергісін қозғап, естеріне түсіріп, мұң-мұқтаждарын зарлап, кем-кетігін
көрсетіп, әдемі даусымен құйқылжытып тұрғанда, қандай тас көңіл болса да
жібімеген еркіне қоймайды. Әркімнің көңіл көздерінен жастар моншақтап,
бойлары балқығандай, шарт та - шұрт қол шапалақтасып... тарқайды. Осы
үзіндіде ақын жақсы ән мен тәтті күйдің қандай тас көңілді болса да жібітіп
жіберетіні, қанды қайнататыны, көзден жас ағызатыны, бойды балқытатыны,
т.б. адам психологиясын нұрландырып, байытатындығын, адамды ләззатқа
бөлейтінін айтып отыр. Кезінде А.Жұбанов: .. салдар мен серілер ол
заманғы өнердің өкілдері. Бұл күндегі әртістерше саханаға киетін киімін
чемоданға салып келіп, әдейі оларға арналған бөлмеде қайта киінетін
жағдай сал мен серіде болған жоқ. Олар ат үстінде де, ауыл сыртында да,
базарда да, жәрмеңкелерде де өнерлерін көрсетті. Сондықтан басқа
кісіге алабажақ, әсіреқызыл көрінетін олардың киімдері сол саханаға
киетін киімдер. Ал олар өмірде де солай киініп жүреді. Өйткені өмір
мен өнердің екеуі бірімен бірі қосылып, ұласып кеткен, -деп жазған.
Оларды ауылдың үлкен-кішісі, кәрі-жасы болып, күні түні тыңдаудан
жалықпаған. Мұндай кездесулер көрерменнің рухани-адамгершілік
қасиеттерін, музыкалық-эстетикалық тағамын, тұлғалық сезімдерін
қалыптастыруға ықпал еткен [14 , 204 б.].
Бала миының зергері Ы.Алтынсарин әңгімелерінің бәрі де баланың жас
ерекшеліктеріне орай, тілі жеңіл, мазмұны тартымды, олардың жан дүниесіне
әсер етерліктей етіп іріктеліп алынған. Осы әңгімелерде мұғалімдер мен ата-
аналардың балаларды әр түрлі ірі қасиеттерге тәрбиелеу мақсаты көзделді.
К.Д.Ушинскийдің тілімен айтқанда оқу жүйесінс барлық сезім мүшелерін
қатыстырып, оқушылардың қызығу белсенділігін арттыра берудің ерекше маңыз
алатынын ескертеді. Ол сондай-ақ қазақ балаларының өзіндік кейбір ұлттық
ерекшеліктерін көрсете келіп, осы жәйтті де оқу тәрбие ісінде мұғалімнің
үнемі ескеріп отыруын қажет деп санады.
Халық өз бойындағы ең жақсы қасиеттерін жеткіншек ұрпаққа күнделікті
тұрмыста үйретіп, бала бойына сіңіріп отырған. Бұл жөнінде ойшылдар
пікіріне сүйенсек қазақтың көрнекті қайраткері С.Мұқанов - Қазақ халқының
ауыз әдебиеті алтын қазына екендігін ескерс отырып, сол мұраның асылын
іріктеп, ұрпақтың керегіне жарату қажет - деп тапты. Ал, академик -
жазушы М.Әуезов Біз ауыз- әдебиетін зертей отырып, халық санасындағы
отаншылдық сезімді, халық ұғымындағы адамгершілік гуманизмді, сол халыктың
өткенгі өмірін, аңсау-арманын, әдет-ғұрпын көрсетеді - деп ауыз
әдебиетінің тәрбиелік мәнін айқын ашып көрсетті.
Жазба әдебиетінің негізін салушы классик ақын А.Құнанбаев қазақ
әдебиетінің асыл қазынасы мақал-мәтелдерді зерттеп, табиғатқа оның
әсемдігіне, сұлулығына арнап өлендер жазып, табиғатты қастерлсуге, аялауға
шақырып, келешек ұрпакқа құнды пікірлер айтқан. Эстетикалық тәрбиенің
формалары көп және әртүрлі. Мысалы олардың қатарына мыналарды жатқызуға
болады:
- Еңбек үрдістеріндегі арнайы ұйымдастырылған эстетикалық әсер ететін
жағдайлар мен еңбек өнімдері эстетикасы;
- Қоршаған орта-табиғат және зат, дүние, мүлік және басқалардың
эстетикалық ықпалы;
- Тұлғаның кең ауқымдағы әртүрлі қарым-қатынасы мен іс-әркеті арқылы,
мысалы, әлеуметтік ортамен, спорт, ойны, оқу-тәрие үрдісі, бос уақыт
пен демалысы т.б.
- Эстетикалық білім, мысалы, эстетикалық үгіт-насихат, эстетикалық
танымдық, шығармашылық жұмыстар арқылы;
- Көркем өнер арқылы тәрбиелеу;
Эстетикалық тәрбиені нәтижеге бағыттау үшін тұлғаның іс-әркет түріне
қарамастан, жоғарыда келтірілген формалардың барлығын тығыз байланыста
және жан-жақты ықпал етуіне мүмкіндік туғызу [15 , 20 б.].
Тәрбие - терең мазмұндағы ұғым. Педагогикада баланың рухани дамуына,
дүниетанымының кеңеюіне білім беру арқылы белгілі бір дағдының қалыптасуына
әсер етуші фактор ретінде қарастырылады. Тәрбиенің негізгі мәні, мақсаты -
сапалық жағынан жеке адамның жан дүниесін қалыптастыру.
Эстетикалық тәрбие педагогиканың оқшауланған саласы емес, оның барлық
жақтарымен өзара әрекеттес.
Ақыл-ой және дене жағынан толық даму, моральдық пәктік және өмір мен
өнерге деген белсенді қарым-қатынас адамгершілік жағынан жетілуі көбіне
эстстикалық тәрбиеге тәуелді болып келетін кесек тұлғалы, жан-жақты
дамыған адамның жеке басын сипаттайды.
Эстетикалық тәрбие заманамен тығыз байланысты, көбіне сонымен
анықталады. Болмысты эстетикалық жағынан игеру өмірмен етене болуды,
қоршаған ортаны жасампаздықпен өзгертуге талпынтады.
Эстетикалық тәрбиенің өзіне тән міндеттері бар. Олардың бірі -
эстетикалық сезімді және эстетикалық қабылдауды тәрбиелеу.
Өмірдегі, өнердегі әдемілікті сезу және көру адамдарда әр түрлі болады.
Білімді адам сұлулықты бағалай біледі. Эстетикалық ұғымды, байымдайды, баға
беруді қалыптастыру - эстетикалық тәрбиенің тағы да бір міндеті.
Әдемілікті сүю, оған түсіну үшін балаға негізінен көмектесетін білім.
Сондықтан бала бейнелеу өнері саласындагы ырғақ, үндестік, музыка мен
әндегі дыбыстарды және өнер әдістері туралы білімді игеру қажет.
Көркемдікке және сұлулыққа баға беру үшін эстетикалық танымның маңызы өте
зор.
Эстетикалық тәрбиенің қалыптасуы мен дамуы халықтың сан ғасырлық
тарихымен, тыныс-тіршілігімен, тұрмыс-салтымен және мәдениетімен тығыз
байланысты екені мәлім. Басқа халықтар сияқты, қазақ халқының да өзіндік
әлеуметтік-экономикалық тарихы және тұрмыс-салты қазақтардың материалдық-
рухани мәдениетіне, тұрмысы мен діни көзқарасына өз әсерін тигізіп, өзіне
тән тіршілік салтын калыптастырып, тәрбиенің халықтық дәстүрлерін өмірге
әкеледі.
Қазақтың халыктык педагогикасында болмысқа эстетикалық көзқарасты,
эстетикалық талғамдарды қалыптастыру, балаларды бай әдеби және музыкалык
мәдениетке тарту құралдары сан алуан. Халықтың ауызекі шығармашылығының
түрлі жанрлары да, ұлттық ойындар да, халықтың қолданбалы өнері де соның
жарқын айғағы болып табылады.
Өз тіршілігінің сан ғасырлық тарихының ішінде халқымыздың өзіне тән
эмпиризмдік (сезімдік қабылдау) тәжірибесін, жеткіншек ұрпаққа эстетикалық
тәрбие берудің өзіндік әдет-ғұрпы мен дәстүрлерін жинақтады.
Адамдардың сырт түрпағында, қарым-қатынастарында, киім тәрбиелеу.
Өмірдегі, өнердегі әдемілікті сезу және көру адамдарда әр түрлі болады.
Білімді адам сұлулықты бағалай біледі. Эстетикалық ұғымды, байымдайды,
баға беруді қалыптастыру - эстетикалық тәрбиенің тағы да бір міндеті.
Әдемілікті сүю, оған түсіну үшін балаға негізінен көмектесетін білім.
Сондықтан бала бейнелеу өнері саласындағы ырғақ, үндестік, музыка мен
әндегі дыбыстарды және өнер әдістері туралы білімді игеру қажет.
Көркемдікке және сұлулыққа баға бсру үшін эстстикалық танымның маңызы
өте зор.
Эстетикалық тәрбиенің қалыптасуы мен дамуы халықтың сан ғасырлық
тарихымен, тыныс-тіршілігімен, тұрмыс-салтымен және мәдениетімен тығыз
байланысты екені мәлім. Басқа халықтар сияқты, қазақ халқының да өзіндік
әлеуметтік-экономикалық тарихы және тұрмыс-салты қазақтардың материалдық-
рухани мәдениетіне, тұрмысы мен діни көзқарасына өз әсерін тигізіп, өзіне
тән тіршілік салтын калыптастырып, тәрбиенің халықтық дәстүрлерін өмірге
әкеледі.
Қазақтың халықтық педагогикасында болмысқа эстетикалық көзкарасты,
эстетикалық талғамдарды қалыптастыру, балаларды бай әдеби және музыкалық
мәдениетке тарту құралдары сан алуан. Халықтың ауыз екі шығармашылығының
түрлі жанрлары да, ұлттық ойындар да, халықтың қолданбалы. өнері де соның
жарқын айғағы болып табылады.
Өз тіршілігінің сан ғасырлық тарихының ішінде халқымыздың өзіне тән
эмпиризмдік (сезімдік қабылдау) тәжірибесін, жеткіншек ұрпаққа эстетикалық
тәрбие берудің өзіндік әдет-ғұрпы мен дәстүрлерін жинақтады.
Адамдардың сырт тұрпағында, қарым-қатынастарында, киім кешегі мен үй-
жайларында, өндірген заттарында, тілі мен өнер туындыларында-осының бәрінде
эстетикалық мәдениеттің, эстетикалық талғам мен ұғымдардың ерекшеліктері
мен принциптері көрінетіні даусыз.
Эстетикалық тәрбиенің қалыптасып, дамуына қазақтың ауызекі поэтикалық
және музыкалық шығармашылығы орасан зор роль атқарады. ұрпақтан ұрпаққа
мұра болған оның таңдамалы үлгілері өскелең ұрпақты тәрбиелеудің таптырмас
құралына айналды. Көптеген зерттеулер барысында мәдени мұралардың барлық
саласына егжей-тегжейлі зерттеулер жасалынып, олардың ерекшеліктері
ескерілді.
Музыка - адам сезімінің нәзік тілі, яғни адамдардың бір-бірімен
эстетикалық байланыс, қатынас құралы. Жас ұрпаққа эстетикалық тәрбие беруде
адам өмірінде музыканың атқаратын ролі өте зор. Сондықтан жастарымызды
музыка мәдениетіне тәрбиелеу ісін жан-жақты ойластырып, олардың музыкалық
толғамын әрдайым дамытып отыруға мейлінше көңіл бөлуіміз керек.
Осы ретте балалардың музыкалық шығармалар жөніндегі өскелең талап-
тілегін барынша қанағаттандыру, олардың өнер сұлулығын терең сезінген биік
талғамын тәрбиелеп отрыу мәселелері арнайы сөз етуді қажет етеді. Олай
дейтініміз жаңа заманның жасампаз адамдарының ізгілікке толы жан дүниесі;
биік парасаты, жан-жақты жоғары мәдениеттілігі, музыкалық мәдениетіміздің
өнерпаздық қуаты мен тәрбиелік ықпалына да тығыз байланысты.
Музыка өнері- әр ұлттың ертеден келе жатқан мәдеңи балғамының бір
арнаға құйылып, асқақты күйімен өрбіп-дамып отыратын көптеген ғасырлық
үнінің жемісі. Музыка - жалпы өмірдің, бүкіл дүниенің қимыл іс-әркетін
образды бейнелейтін диалектикалық құбылыстарды адам сезімімен қабыстырып,
өмір қайшылықтарын әсерлі дыбыстардың ұйқаса үндесу әуезді жиынтығы. Музыка
- әлемде тіршілік ететін адамзаттың немесе адамдар игілігіне қызмет
жасайтын бүкіл өмір мен оның кұбылыстарының өзара қарым-қатынаста сырласа
үндесуін сезімге жеткізіп отыратын құрал.
Халқымыздың музыкалық қоры өте бай, игеріліп бітпеген мол қазына. Атадан
балаға мұра болған "Қыз Жібек", "Ер Тарғын" секілді әдеби мұраларға жаңаша
бір өң бітіп, олар музыкалық шығармаға айналды. Ал, бүгінгі заман тудырған
мұралар тіпті көп. Солардың қай-қайсысы да өмірдегі оқиға, құбылыстардың,
реніш-қуаныш секілді адам бойындағы сезімдердің сырын ашады. Музыка үнін
естігенде ерекше әсерленетініміз содан. Ат шабысты көзге елестететін
"Сарыарқа", "Адай" сияқты күйлерді естігеңде өзің де бір тұлпарға мініп ап
жүйіткіп бара жатқандай сезінесің.
Қазақ ұлтының қасиетті өнер саласы - күй қүдіреті. Күмбірлей төгілген
күй талайды тамсандырып, таңдай қақтырары шүбәсіз. Сондықтан біз балаларға
Құрманғазы мен Динаның қуатты күйлерін тыңдатып, үйретіп қана қоймай, оның
мазмұнына, шығу "Әнге әуес, күйге құмар бала - жаны сұлу, өмірге ғашық
болып өседі" - деген даналық сөзін әсте естен шығармасақ, бүгінгі, бала
ертең маман болған кезінде эстетикалық тәрбие берудегі музыканың рөліне
айрықша назар аударатыны сөзсіз [16 , 8-11 б.].
Қорытындылай келе баланың бройына эстетикалық тәрбие беруде муыка
пәнәнәң ерекшелігін, қоғамдық өмірде жеке тұлға болып қалыптасуына,
рухани құндылықтарды бойына сіңіріп өсуіне, жалпы және музыкалық берер
эстетикалық тәрбиенің үлесі мол. Ал эстетикалық-рухани тәрбие оқушылардың
музыкалық мәдениетінің негізі.
1.2.Бастауыш оқушыларына арналған музыка пәніндегі сұлулыққа қатысты
шығармалардың мәндік сипаты
Бастауыш мектепте оқыту барысында шешімін күтіп тұрған басты
мәселелердің бірі оқушылардың эстетикалық талғамын дамыту, сол арқылы
адамгершілік, мейірбандық қасиеттерін қалыптастыру. Әр баланың ойлау
қабілетін дамыта отырып, қиял-сезімін шарықтату.
Эстетикалық талғамды өрістету үшін істелетін тәрбие жұмыстарының
түрлері өте көп. Эстетикалық талғам мен көркемдік үйлесімның ең байы да, ең
әсерлі ғажап сипаты да табиғатта. Оқушыларды айналадағы табиғатты,
қоғамдағы болмысты, әдемі әуенді құлақпен естіп, сұлулықты көзбен көріп,
жоғары эстетикалық негізде қабылдай білуге баулу қажет. Әрбір сабақта әр
түрлі терминдер мен түсініктемелерді туған халқымыздың көрнекі
ақындарымыздың шығу тарихымен танысу балалардың ой-өрісін дамытады.
Бүгінгі күн талаптарына жауап беретін жұмыстар қазірдің өзінде бар екенін
айта келіп, мысалға С.Ұзақбаеваның ғылыми жетекшілігімен жасалған
Т.Қышқашбаев пен Р.Дүйсендінованың жұмыстарын атап өтуге болады. Әсіресе,
Т.Қышқашбаев зерттеуінің қызықтылығы мынада: онда қазақтың домбыра өнерінің
әлеуеттік-педагогикалық мәні бірінші рет ашылып, мектеп оқушыларын
музыкалық эстетикалық тұрғыдан тәрбиелеудің проблемаларына тарихи
хронологиялық талдау жасалған. Бұл бағдарлама бойынша хрестоматия жасалған,
яғни аспаптық музыкаға оқыту процесіңде - әзірленген, ал
республиқа мектептерінің жұмыс практикасына ойдағыдай енгізілуде. Ал.
Р.Дүйсенбінованың өз еңбегінде қазақтың халық әндеріндегі тәрбиелік
мүмкіндіктері мен ерекшеліктеріне тоқталады, белігілі ғалым -
зерттеушілердің ән-жырлар бойынша жасаған жіктеулеріне талдау жасай келіп,
солардың негізінде педагогикалық жіктеуді ұсынады. Еңбектің тағы бір
құндылығы — автор бұл проблеманы жүйелі түрде шешуге талпынған. Тиімді әдіс-
тәсіл, жұмыс формаларын пайдалана отырып, қазақ әндері, сол. сияқты
балалардың ерекшеліктерін ескере отырып, "Қазақ халқының ән және әншілік
өнері" факультативтік курсы бағдарламасын, халық әндерін пайдалану жөнінде
әдістемелік нұсқаулар мен хрестоматия жасаған. Оның музыкалық-эстетикалық
тәрбие үшін тиімділігі эксперименттік тұрғыда дәлелденген.
Қазақстандағы эстетика жөніндегі тәрбиенің қалыптасуы мен дамуы
халықтың сан ғасырлық тарихымен, тұрмыс-тіршілігімен және мәдениетімен
тығыз байланысты.
Алайда қазақтың педагогикасындағы эстетика жөніндегі тәрбие күні
бүгінге дейін төменгі сыныпқа арналған арнайы педагогикалық зерттеу нысаны
болған емес. Оның үстіне мектеп практикасын талдауда эстетикалық тәрбиені
халықтық дәстүрлер құралдарымен жүргізудің қажеттігін айғақтай түседі. Осы
арада мынадай субъективті фактордың да бар екенін айта кеткен орынды.
Көптеген педагогтар мектеп оқушыларныа эстетикалық тәрбие берудегі халық
дәстүрлерінің сарқылмас мүмкіндіктерін жете бағалай бермейді. Мұның бөрін
тұтас алғанда оқушыларды эстетикалық тұрғыдан тәрбиелеуге халықтық
педагогика құралдарын пайдалану жөніндегі теориялық ұсыныстардың жоқтығымен
түсіндіруге болады.
Осыдан келіп қазақтың халықтық мұрасының педагогикалық мүмкіндіктерін
ой елегінен өткізу, тәрбиені ұлттық мәдениетке бағдарлауды күшейту және
осының негізінде қазіргі педагогика теориясы мен практикасына ауызша
поэтикалық, музыкалық және сәндік қолданбалы өнерді енгізу жөніндегі
дидактикалық және әдістемелік құралдар әзірлеу қажеттігі туып отыр.
Эстетикалық тәрбиені дамытуда халықтық музыкалық шығармашылық елеулі роль
атқарғаны және әлі де атқара беретіні де даусыз .
Балаларға тәрбие беруде табиғат орасан зор роль атқарады. Еңбек пен
демалыс процесінде табиғатпен үнемі етене жақындасып отырып балалар
біртіндеп оның сұлулығын көре білуге үйренеді. Табиғаттағы әсемдікті көріп,
сезіне білу балалардың өмірлік тәжірибесін байытып, олардың эстетикалық
талғамын дамытады. Туған жерге деген шексіз сүйіспеншілігін арттырады. Сол
табиғаттыға әсемдікке, адамның еңбегі жұмсалған тамаша заттарға және т.б.
ұқыптылықпен қарауға баулу эстетикалық тәрбиенің өте маңызды міндеті болып
табылады. Эстетикалық тақырыптағы әңімеге –инабаттық мазмұнға негізделген
деректер мен оқиғалардың үлкен көңіл көтеріңкілігімен әсерлі баяндау
әдісі. Сезімге ықпал ете отырып, әңгіме моральдық бағамдар мен әркет-
қылық қалыптарының мәнін түсініп, ұғуға жәрдемдеседі [17 , 296 б.].
Ұлттық педагогикамызда балаларды еңбек сүйгіштікке тәрбиелеуге
арналған әндер де, үлкендердің іс-әрекетін бейнелеп көрсететін және
балаларды болашақ еңбекке даярлайтын ойындар да көптеп саналады.
Өнердің барлық түрі өзіне тән бейнелі тілі, тәсілдерімен әсемдік әлемін
ашып көрсете отырып, адам сезіміне әсер ететін мәлім.
Қолданбалы өнерге тән ерекшеліктер - айналадағы қоршаған ортамен,
өмірмен, еңбекпен тығыз болуы. Қолданбалы өнердің әлеуметтік - тәрбиелік
ролі тек оның туындыларының өзіндік көркемдік, эстетикалық
құындылығымен ғана бағаланбайды,
сонымен қатар адамдардың өз заманына сай талғамын білдіруінен, өткендегі
мәдениеттен, ұлттық дәстүрлермен сабақтастығынан көрінеді.
Бұған мысал ретінде 1-сынып оқушыларына бейнелеу, еңбек сабақтарында
қошқар мүйіз, түйетабан сияқты ою-өрнектермен жұмыс жасағанда музыка
пәніндегі әндер арқылы жан-жануарлармен таныстырып жан-жақты таныстыруға
болады. Бұл жерде әннің алар орны ерекше. Сол әуендерді тыңдап, айта отырып
қоршаған ортаға, жан-жануарларға деген сүйіспеншілік, аяушылық сезімдерін
ояту құрғақ сөзге қарағанда анағұрлым тиімді нәтижесін береді.
Бейнелеу және сәндік-қолданбалы өнерлерінің түрлері мен
ерекшеліктерін, тарихи құндылығын, оқушылардың рухани дамуына әсерлі ықпал
ететін принциптердің бірін көруге болады.
Мектеп мұғалімдері мен мектептен тыс мекеме қызметкерлері жас
буындарды табиғат қорғау әдебі мен қарым-қатынас мәдениетіне тәрбиелеу
шараларынлда, ең алдымен, табиғаттан бастау алатын ұлттық тәрбие көзі -
халықтық педагогикаға арқа сүйегең абзал. Тәрбие көзі - халықтық
педагогикаға арқа сүйегені абзал. Табиғат қорғау дүниетанымына үйрететін
тәрбие түрлеріне, іліміне қазақ халқы -ежелден бай халық. Халқымыздың
қалыптастырған табиғатты қорғау дәстүрі, табиғатқа сыйыну мен сену
ырымдары мен табиғаттың жеке жаратылысына қатысты шығарған әрі қолданып
келген әдет-ғұрыптары сан тарау. Біздің қазақ халқы мұндай рухани мұраларды
негізінде өсиет-нақыл, мақал-мәтел түрінде қалдырған. Ал мақал-мәтелдер,
өсиет-нақылдар халқымыздың бастан кешірген оқиғаларды бейнелеген шежіресі
ғана емес, әлеуметтік ой-санасы, аңсар арман-тілегі, дүниетанымы
мен-оған деген табиғи көзқарасы. Мақал-мәтелдер -уақыт сынынан өткен, өшпес
қоғамдық өркениетті ұстаным нормаларын анықтап беретін өлшеуіштері.
Мәселен, қазақ халқының байырғы ата кәсібі - мал бағып өсіруі, одан өнім
өңдеуі, сақтауы әсте түрпайы әдіске емес, керісінше табиғат пен сана иелері
арасындағы қарым-қатынас жүйесінің орнықты реттілік заңына негізделгенін
көзбен көріп, кітаптан оқымай-ақ халықтың дана сөздері, сөз көркі мақал-
мәтелдерден оңай аңғаруға болады. "Мал жайсаң өрісін тап", "Жерің отты
болса, малың сүтті болады", т.б. өсиет нақылдары табиғаттың адамға қызмет
ететінін көрсетеді. Демек оны жәбірлеуге болмайтындығын ескертіп, табиғат
анаға залал келтіруден сақтандырады, әрі оның мінезінің ыңғайымен өмір
сүруін насихаттайды.
Қазақ халқы табиғатты қорғау үшін жөн-жорық ырымдар жасау арқылы
жастарды сергектікке баулып, қатерден сақтандырып отырған. Табиғатты
ардақтауға байланысты қалыптасқан үғымдарға қайшы келетін іс-әрекеттер
қатты айып саналған. Соның арқасында халық табиғатты жүдетуге жол бермейтін
тиым ережелерін қоғамдық сана деңгейіне дейін көтере білген.
Жас өрендердің қашанда көңілдері пәк. Сондықтан да олардың өзін
қоршаған тіршілікке қамқор сезімін оятып, қатыгездіктің алдын алуы, осындай
өнеге өсиет сөздер мен үлгілі істер арқылы аң-құс, жан-жануарларды,
табиғатты аялауға, олардың әдемілігіне сүйіну (үрдісіне) сезіміне баулуға,
табиғат игілігіне мәпелі мүдделік көзқараспен қарау үрдісіне үйретеді.
Әсіресе, халқымыздың құстарды қорғау жолында қалыптастырған дәстүрлері
ерекше. Ата-бабаларымыздың құстардың атымен ұрпақтарына ат қоюы,
құрмет тұтқан кісіні құсқа немесе оның сымбатына теңеуі, адам бойындағы,
мінезіндегі, өнер-өміріндегі ерекше қасиеттерді құс мінезі, сән-сымбатымен,
үнімен шендестіруге құстарды әдемілік нышаны деп бағалаудан туған байлам.
Ал мұндай көзқарас оларды қорғау амалдарының белгілерін ажыратып отырған.
Қазақ халқының табиғатты қорғау мен қарым-қатынас мәдіниетін қалаудағы
бай дәстүр, әдет-ғұрыптар бүгінгі ұрпақ тәлім-тәрбиесін пайдалануды
жетілдіруге.
Қазіргі кезде эстети калық көзқарастарды тәрбиелеу -тәрбие барысының
зейін салуды, күн сайын санап өсіруді талап ететін мәселесі. Біздің
коғам адамына тек қана өнердің емес, еңбек, қоғамдық қатынастар,
қоршаған орта, тәртіп, тұрмыс, табиғаттың да әсемдік жақтары ықпал
етеді.
Эстетикалық көзқарастар адамның шындыққа қатынасын анықтайды.
Оқушылардың эстетикалық көзқарасын тәрбиелеу - дамыған әсемдік сана мен
талғамды, оны қабылдау және бағалау қабілетін қалыптастырудың мақсатқа
бағыттала ұйымдастырылған процесі. Эстетикалық көзқарасты тәрбиелеу оқушыны
жан-жақты және үйлесімді дамытудың жалпы жүйесінде ең алдымен өзіне тән
қызмет атқарады. Ол іс-әрекеттің барлық түріңдегі әсемдік нышанын анықтап,
оны оқушының әсемдікке көзқарасының дамуын, білім алуы, қалыптасу құрамына
айналдырады .
Қазіргі жағдайда біздің қоғамдық өміріміздегі қажетті мәселелеріміздің
бірі - балалардың эстетикалық белсенділігін тәрбиелеу. Ол әдемілікті сезіп
және оның заңдарын түсініп қана қоймай, осы заңдар бойынша өзін қоршаған
айналаға өзгеріс жасауы қажет. Өмірге енген эстетика(еңбек, табиғат
эстетикасы, адамдар қатынасы және жай жағдай эстетикасы) адамдарды
сүйсіндіреді. Адам белсенді түрде өмірдегі әдемілікке, көркемдікке өз
үлесін қосып, оны көріксіздіктен, ұсқынсыздықтан қорғауы қажет [18 , 138-
146 б.].
Балаларды эстетикалық белсенділікке тәрбиелей отырып, оларды өздігінен
ілтипатты оқырман, қайырымды көрермен, сезімтал тыңдаушы болуға үйрету
керек. Балалар әдебиетті оқуға, кинофильмді, теледидарды, спектакльді
көруге, музыканы тындауға өте ынталы болып келеді. Әртүрлі әдеби, музыкалық
шығармаларды іс-әрекеттің оқиға жемісін дұрыс түсіну үшін балаларды көп
ізденуге үйрету, бағыт беру ұстаздардың басты міндеті.
Балалардың эстетикалық мәдениеті және белсенділігі тұтас педагогикалық
процесте дамиды. Сондықтан оның барлық еңбегі, демалысы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы
Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ17.01.2014ж.
http:www.nationalbank.kz?docid=6 36&switch=kazakh 6-7 б.
2. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына
Жолдауы. 2014 жылғы 11 қараша. Нұрлы жол – болашаққа бастар жол
http:www.nationalbank.kz 7-8 б.
3. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы №1080
қаулысымен бекітілген Орта білім берудің (бастауыш, негізгі орта,
жалпы орта білім беру) мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты (ҚР МЖМБС
1.4.002-2012).
4. Қазақстан Республикасында дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған
Мемлкеттік Бағдарламасы. - Астана, 2010 ж.
Анықтамалар
Әдiс – оқушылардың оқу танымдық қызметiн ұйымдастыруда мұғалiм
жүргiзетiн iс-әрекеттер жиынтығы.
Тәсiл – осы әдiстiң бiр элементi, құрамдас бөлшегi. Қазақ тiлi
сабақтарында мұғалiм түрлi әдiстердi: материалдарды түсiндiру, оны талдау,
жаттығу, дәлелдеу, жаттықтыру, қорыту секiлдi көптеген әдiс-тәсiлдердi
қолданады.
Тәрбие - бұл жалпы, ортақ міндеттерді іске асыру барысында мұғалім
мен оқушының ықпалдасты әркеттерін қамтамасыз етуші арнайы ұйымдастырылған
тәрбиелік жүйе жағдайында мақсатты тұлға қалыптастыру болған
әлеумметтік процесс
Эстетика (грек сөзі — эстезис — сезінуші, сезім қызметіне қатысты)
көркемдік таным теориясы; әсемдік туралы, көркем творчествоның жалпы
заңдары туралы, адамның болмысқа эстетикалық қатынасы туралы ғылым [21 ,
159 б.].
Эстетика - өмірді сезім арқылы біліп танудың негізгі жолы. Эстетикалық
тәрбие оқушыны сұлулықты айқын қабылдап түсінуге, көркемдікті, айналадағы
шындық, болмыстағы және көркем шығармалардағы сұлулық көріністерін сүюге,
оларды бағалай білуге, көркемдік элементтерін тұрмысқа енгізу және өмір мен
өнердегі жағымсыздыққа қарсы күресуді үйретеді.
Эстетикалық ләззат - табиғат, қоғам өмірі туралы және өнер сұлулығын
қабылдау нәтижесінде немесе іс-әрекет үстінде, адамның рухани дүниесінің
тебіреніп, жан рахатына батуы.
Эстетикалық тәрбие - болмыстағы және өнердегі сұлулық пен әсемдікті
дұрыс қабылдау және эстетикалық түсінікті, сезім мен талғамды тәрбиелейтін,
өнерде және өмірде сұлулықты жасау, оған қатысу қабілетін қажетсінуін
қалыптастыратын тәрбиенің бір бөлігі.
Эстетикалық қабылдау - әсемдікті қабылдау процесін айтады, мұның нәтижесі
эстетиталық әсерлену, эмоция болып табылады. Табиғат, өнер, адам жасаған
заттар, адамның сыртқы кейпі, рухани дүниесі, тұрмыс-салты, әрекеттері мен
қылықтары, адамның өзі де эстетикалық қабылдаудың объектісі бола алады.
Сезім байлығы - адамның рухани өмірін жоғары да әр тарапты дамытудың
қажетті шарты. Адам рухани жағынан бай болып, әсемдікті көре біліп, одан
ләззат ала білуге тиісті.
Белгілеулер мен қысқартулар
ҚР МЖМБС- Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру
стандарты
ҚР-Қазақстан Республикасы
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі: Қазақстан Республикасы Президенті
Н.Ә.Назарбаев Қазақстан жолы-2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ
атты барлық дамыған елдердің сапалы бірегей білім беру жүйесі бар. Ұлттық
білім берудің барлық буынының сапасын, 2020 жылға қарай Әлемдік білім
кеңістігіне толығымен кірігу білім беру жүйесін халықаралық деңгейге
көтеруді талап ететіні сөзсіз. Ұлттық білім берудің барлық буынының сапасын
жақсартуда бізді ауқымды жұмыс күтіп тұр. 2020 жылға қарай Қазақстандағы
біліммен 100 пайыз қамту жоспарлануда. Сондықтан оларға заманауи
бағдарламалар мен оқыту әдістемелерін, білікті мамандар ұсыну маңызды.
Оларды оқыту нәтижесі оқушылардың сындарлы ойлау, өзіндік ізденіс пен
ақпаратты терең талдау машығын игеру болуға тиіс. Сондықтан оларға заманауи
бағдарламалар мен оқыту әдістемелерін, білікті мамандар ұсыну маңызды,
деген болатын [1, 6-7 б.].
Қазіргі кезде әсемдікке көзқарасты тәрбиелеу - тәрбие барысының зейін
салуды, күн санап өсіруді талап ететін мәселесі. Біздің қоғам адамына тек
қана өнердің емес, еңбек, қоғамдық қатынастар, қоршаған әлеуметтік орта,
тәртіп, тұрмыс, табиғаттың әсемдік жақтары ықпал етеді. Әсемдік құбылыстары
адамның шындыққа қатынасын анықтайтын пайдалы істердің шын факторына
айналып отыр.
Тәрбие ісі әрбір нақты кезеңнің өзіне тән ерекшеліктерін сақтай
отырып, болашақтың ерекшеліктеріне бағдар ұстайды, соған әзірлейді, ал
одан әрі баланың бұдан бұрынғы кезеңдерде жинақтаған өмірлік тәжірибесін
белсенді түрде пайдаланады.
Қазіргі қоғамымыздағы болашақ ұрпақты дайындауда әр ұстаз өз
тәжірибесін оқу тәрбие үрдісінде жаңа педагогикалық технологияны жетік
меңгерумен қатар, шығармашылық жұмыс жүргізуіге тиісті.
Өткен тарихымызға тағзым да, бүгінгі бақытымызға мақтаныш та,
гүлденген келешекке сенім де Мәңгілік Ел деген құдіретті ұғымға сыйып
тұр. Отанды сүю – бабалардан мирас болған ұлы мұраны қадірлеу, оны көздің
қарашығындай сақтау, өз үлесіңді қосып, дамыту және кейінгі ұрпаққа аманат
етіп, табыстау деген сөз. Барша қазақстандықтардың жұмысының түпкі мәні –
осы! [2, 7-8 б.]. Бүгінгі талап өткен өмірімізден кеткен қателіктерімізді
болдырмау мақсатында, жаңа ұрпақты қалыптастыру мен тәрбиелеу үшін
мұғалімдерге үлкен жауапкершілікті жүктейді. Жас шыбық иілуге қандай
икемді болса, жас бала да тәрбиені қабылдауға сондай бейім.
Бастауыш білім берудің жалпы білім беретін оқу бағдарламалары баланы жеке
тұлға ретінде қалыптастыруға, оның жеке қабілеттерін, оқу ісіндегі оң
мотивациясы мен іскерлігін: негізгі мектептің білім беру бағдарламаларын
кейіннен меңгеру үшін оқудың, жазудың, есептеудің, тілдік қатынастың,
шығармашылық тұрғыдан өзін-өзі көрсетудің, мінез-құлық мәдениетінің берік
дағдыларын дамытуға бағытталған [3, 15 б.].
Ел Президентінің Қазақстан халқына жоғары білімнің еуропалық аймағына
бірігуді қамтамасыз ету; білімнің, ғылымның және өндірістің бірігуін
қамтамасыз ету, зияткерлік меншік пен технологиялардың өнімдерін
коммерцияландыру үшін жағдай жасау. Жоғары білікті ғылыми және
ғылыми–педагог кадрларды даярлау; өмір бойы оқыту, баршаға білім алу үшін
жағдай жасау; [4, 10 б.]. Еліміздің болашағы көркейтіліп, өркениетті елдер
қатарына қосылу бүгінгі ұрпақ бейнесінен көрінеді. Осыдан барып жас ұрпаққа
ғылыми негізде білім беру, қабілеттерін ашу міндеті туындайды. Яғни білім
мазмұнын жаңарту, үздіксіз білім беру жүйесін дамыту - өмірдің өзі талап
етіп отырған бүгінгі күннің обьективті заңдылығы. Өміріміздің жалғасы ұрпақ
тәрбиесі. Бала тәрбиесінде эстетикалық тәрбиенің алар орны ерекше. Енді
сол эстетика туралы қысқаша түсінік беріп өтсек.
Эстетика (грек сөзі - aisthetikos сезінуші, сезім қызметіне қатысты)
- көркемдік таным теориясы; әсемдік туралы, көркем творчествоның жалпы
заңдары туралы, адмның болмысқа эстетикалық қатынасы туралы ғылым.
Эстетикалық ләззат - табиғат, қоғам өмірі туралы және өнер сұлулығын
қабылдау нәтижесінде немесе іс-әрекет үстінде, адамның рухани дүниесінің
тебіреніп, жан рахатына батуы [5, 249 б.].
Эстетикалық тәрбие - болмыстағы және өнердегі сұлулык пен әсемдікті
дұрыс қабылдау және эстетикалық түсінікті, сезім мен талғамды тәрбиелейтін,
өнерде және өмірде сұлулықты жасау оған қатысу қабілетін қажетсінуін
қалыптастыратын тәрбиенің бір бөлігі.
Эстетикалық тәрбие деп жеке адамның эстетикалық талғамы мен
мұратының қалыптасуы, болмыс пен өнердегі әсемдікті дұрыс түсіну
қабілетінің дамуын түсінеміз.
Эстетика - өмірді сезім арқылы біліп танудың негізгі жолы. Эстетикалық
тәрбие оқушыны сұлулықты айқын қабылдап түсінуге, көркемдікті, айналадағы
шындық, болмыстағы және көркем шығармалардағы сұлулық көріністерін сүюге,
оларды бағалай білуге, көркемдік элементтерін тұрмысқа енгізу және өмір мен
өнердегі жағымсыздыққа қарсы күресуді үйретеді.
Эстетикалық тәрбие мәдени жетістіктер мен жеке шығармашылық негізде
дамиды. Сұлулық көркемдеу, әуен туғызу, сурет салу, әдемілікті сезіну
секілді даму және жетілу шыңы қалыптасады [6, 228 б.].
Тәрбиенің басты мақсаты - адам. Ш.А.Амонашвилидің адамгершілікке
тәрбиелеу педагогикасында, балаға үмітпен, сенімді көзбен қарап, оны
жағымды көре біліп, жақсы қасиеттерін көріп, соны үнемі арқау етіп, үлгі
етудің тәлімді мәні зор [7, 11б.]. Осы мақсатпен кейде Сенен болашақта
жақсы адам шығады, Мен сенің ұлы адам болатыныңа сенемін - деген жылы
сөздерді жиі-жиі пайдаланып отырсақ, әрбір оқушы бойында жауапкершілік
қасиеті қалыптасып, өмірге деген қызығушылығы арта түсетіні сөзсіз.
Ғасырдан - ғасырға жалғанып келе жатқан халқымыздың озық тәжірибесі,
тәрбиелік мәні зор әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі, ауыз әдебиеті, өнері, жас
ұрпақтың ұлттық сана-сезімін оятып, қалыптастырады. Осы эстетикалық тәрбие
беруге де көп көңіл бөлу керек.
Театр өнері баланың жан-дүниесіне, мінез-кұлқына әсер етіп, рухани
кемелденуіне ықпал жасайды. Себебі, сахнада бейнеленген өмір суреттері,
қаһармандардың толғанып айтқан сөздері, күй, саз, мұқамдар әрбір
көрермендердің жүрегін тебірентіп, терең сезім күйлеріне бөлейді, әрі жақсы
арманға жетелейді.
Мұндағы мақсат - жас ұрпақты өнерге баулып, өз
қабілеттерін ашып, келешекте өнердің негізін меңгерген, жан-
жақты тәрбиелі, мәдениетті, өз халқының өнерін қадірлейтін
жастарды жетілдіру. Республикамыз егеменді ел болып отырған
қазіргі шақта мектеп оқушыларын елін, жерін, туған халқының тілі мен салт-
дәстүрін, ән-жырларын қастерлейтін саналы да, отансүйгіш, парасатты азамат
етіп тәрбиелеуде музыка пәнінің алатын орны ерекше. Осыған байланысты
музыка өнері отбасында да, мектепте дс, балабақшада да бала тәрбиесінің ең
негізгі құралы. Күй, ән, өлең-жыр, тақпақ, жаңылтпаш, ертегі, мақал-мәтел
сияқты өнер түрлері халық педагогикасының қайнар көзі. Бүгінгі таңда
еліміздің әлемдік білім кеңістігіне енуге бағытталған талпыныстары білім
беру мазмұнын жаңарту, оқу үрдісін жетілдіру, әсіресе шәкірттің
шығармашылық жұмысын, эстетикалық тәрбиесін дамытатын оқытудың жаңа әдіс -
тәсілдері мен түрлерін іздестіруге аса мән беріп отыр. Осыған байланысты
зерттеу проблемасы саласында жарық көрген арнайы ғылыми еңбектерге, оқу
әдістемелік құралдарға жасалған талдау қазіргі кезеңде бұл мәселенің
әдебиеттерде жеткіліксіз қарастырылуы, өзіндік іс-әрекетінің анықтамалық
ғылыми негіздемесін жасауда, оқу үрдісінде бастауыш сынып оқушыларының
эстетикалық тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру деңгейі мен қазіргі талаптар
жүйесі арасындағы қайшылықтардың болуы диплом жұмысымыздың тақырыбын
Бастауыш сыныпта оқушыларына эстетикалық тәрбие беру деп таңдауға негіз
болды.
Зерттеу нысаны: Бастауыш сыныпта музыка пәнін оқыту үдерісінде
эстетикалық тәрбие беру.
Зерттеу пәні: Бастауыш сыныпта музыка пәнін оқыту үдерісі.
Диплом жұмысының мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының музыка сабағында
эстетикалық тәрбие беру мәселелерін теориялық және практикалық тұрғыда
негіздеп, әдістемелік жағын қарастыру.
Диплом жұмысыныц міндеттері:
1) Бастауыш сыныпты оқыту барысында оқушылардың эстетикалық тәрбиесін
қалыптастыруда педагогикалық еңбектерге талдау жүргізіп, теориялық жағынан
негіздеу.
2) Бастауыш сынып оқушыларын оқытуда эстетикалық тәрбие берудің
негізгі бағыттары мен ерекшеліктерін қарастыру.
3) Бастауыш сынып оқушыларына музыка пәнін оқытуда эстетикалық тәрбие
берудің әдіс-тәсілдерін қолдану.
Зерттеу әдісі: Тақырыпқа байланысты әдебиеттерге, газет-журналдардағы озат
тәжірибелерге талдау, сұрыптау жасау.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспе, бөлім, қорытынды және
пайдаланғаи әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Бастауыш сынып оқушыларын оқыту барысында эстетикалық тәрбие берудің
теориялық негізі
1.1 Бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің педагогикалық
мәселелері
Эстетикалық тәрбие болмыстағы және өнердегі сұлулық пен әсемдікті дұрыс
қабылдауды және эстетикалық сезім мен талғамды тәрбиелейді. Өнер және
өмірдегі сұлулықты жасау, оған қатысу қабілетін, қажетсінуін
қалыптастырады.
Адамдардың эстетикалық сезімдері олардың өмірінде зор рөл атқарады.
Әсемдікті көріп, түсініп, жасай білу адамның рухани өмірін байытады,
қызғылықты етеді, оған ең жоғары рухани ләззаттануға мүмкіндік береді.
Адамның әсемдікті және жексұрындықты, сәулеттілік және ұждансыздықты,
қуаныш пен қайғыны түсіне білуіне байланысты, оның саналы тәртібі мен
мінез-құлқы айқындалады. Осыдан келіп адамның әсемдікке шынайы көзқарастары
мен мұраттары болуы керек екендігі шығады.
Ең бастысы - адамгершілік сезімді, жеке бастың рухани деңгейін
көтеру, мінез-құлқын толықтыру, түзету. Егер оқушы өзін жаман әдеттен алшақ
ұстап, іс-әрекетінің әдемілігін, қажеттілігін түсініп, еңбек нәтижесінен
көркемдікті сезіне білсе, бұл оның эститикалық талғамының, адамгершілік
қасиеттерінің жоғары жетіле бастағаңын көрсетеді.
Материалистік эстетика - эстетикалық, тәрбиенің методологиялық негізі
болып табылады. Ол өмір мен өнердегі эстетиканың мәнін ашады, адамның
ортаны эстетикалық тұрғыдан меңгеруіне деген принциптерді зерттейді, көркем
шығармашылық заңдарын тексереді.
Ал, тәрбиенің теориясы болса, эстетикалық сезімнің, талғамның идеялық
қалыптасу процесін зерттейді. Материалистік эстетика - болмыста жүзеге
асатын нақты сұлулықты нығайта отырып, адамды ойдан шығарған сәулетті
арман, қиял әлеміне алып кетпейді. Керісінше өнердегі әдемілік, болмыста
әдеміліктің сәулесі деп мәлімдейді.
Эстетикалық тәрбиенің мақсаты - жеке адамның эстетикалық мәдениетін
дамыту. Оның негізгі компонентері:
Эстетикалық қабылдау.
Эстетикалық сезім.
Эстетикалық талғам.
Эстетикалық қабылдау деп - әсемдікті қабылдау процесін айтады, мұның
нәтижесі эстетиталық әсерлену, эмоция болып табылады. Табиғат, өнер, адам
жасаған заттар, адамның сыртқы кейпі, рухани дүниесі, тұрмыс-салты,
әрекеттері мен қылықтары, адамның өзі де эстетикалық қабылдаудың объектісі
бола алады.
Сезім байлығы - адамның рухани өмірін жоғары да әр тарапты дамытудың
қажетті шарты. Адам рухани жағынан бай болып, әсемдікті көре біліп, одан
ләззат ала білуге тиісті.
Эстетикалық талғам - әсемдікті дұрыс бағалай білуге тәрбиелеу.
Эстетикалық талғам немесе көркемдік талғам әрбір адам өзі жасайтын белгілі
бір эстетикалың мұратты бейнелейді.
Эстетикальщ мұрат дегеніміз - адамдардың көксеп жүрген әсемдік жөніндегі
түсінігі. Адамның жетем-ау деген арманы, өмірде сол бойынша құрғысы келетін
нәрсесі.
Эстетикалың сезімдерді, мұрат, талғамдарды бағалауды тәрбиелеу білімді
меңгеріп алумен бірге, дүниеге көзқарасты қалыптастырудың маңызды құралы
болып табылады.
Эстетикалық тәрбиенің мақсаты - оқушының бойында көркем эстетикалық
мәдениетті қалыптастыру, оны жоспарлы және мақсатты - түрде сіңіру болып
табылады.
Эстетикалың тәрбиенің міндеттері:
• Бейнелеу өңері арқылы көркем шығармашылық сезімін, талғамын дамыту.
Эстетикалық құралдарды: өнер, әдебиеттерді, қолдана білу дағдысын
қалыптастыру.
Эстетикалық сезімді және эстетикалық қабылдауды тәр-
биелеу.
Оқушыларды әсемдікті көре біліп, сезінуге тәрбиелеу.
Қазақ халқында көшпенділік өмір жағдайына байланысты табиғи
өзгерістерге өте нәзік байқағыштық тән. Кең далада қозғалыс бағытын дұрыс
табу, жайылымдардың күйін анықтау, ауа райының өзгерісін алдын ала болжау,
өсімдіктердің атын өте дәл тауып қою, т.с.с. Халықтың эстетикалық тәрбие
жүйесінде лирикалық, үйелмендік, тұрмыстық, әдет-ғұрыптық, еңбектік және
т.б. әндер мен өлеңдер ерекше орын алады. Бұлар да эстетикалық тәрбиенің
құралдары ретінде қызмет етті. Халқымыздың әндері жанры және тақырыбы
жағынан бай. Халқымыздың тұрмысына енген қолданбалы қолөнер бұйымдары,
олардың әшекейленіп жасалуы эстетикалық тәрбиеде өз алдына бір сала. Ағаш,
тері, металл өңдеудегі өнері әлемге әйгілі. Эстетикалық тәрбиеде халың ауыз
әдебиетінің маңызы зор. Оның мазмұны халқымыздың бүкіл өмір тәжірибесін
қамти отырып, жас үрпақ санасын, әсемдік сезімін, талғамын дамытады.
Салт-дәстүр дегеніміз - халықтардың кәсібіне, сенім нанымына, тіршілігіне
байланысты қалыптасқан, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отыратын қоғамдық құбылыс.
Ол отбасылық тәрбиеде қалыптасады. Салт-дәстүр халықтың белгілі бір әдет-
ғұрыптарымен байланысты туады.
Тәрбие отбасынан басталады дегендей, балаға имандылық, инабаттылық, ар,
ождан уағызы, қоршаған орта, табиғат сырына жастайынан тәнті ету тәрбиеден
туатын үрдіс. Ананың сөзі - ақылдың көзі деп қарау, атаның өнегелі ісін
мұра түту, оның жолын қуу, ән мен күйді, жыр мен термені рухани азық ету,
зергерлік, шеберлік, ұсталық өнерді үйрену, ананың әлдиі, әженің бесік жыры
- бәрі тәрбиенің тарғылымдары.
Эстетикалық тәрбиеде халықауыз әдебиетінің маңызы зор. Оның мазмұны
халқымыздың бүкіл өмір тәжірибесін-қамти отырып, жас ұрпақтың санасын,
әсемдік сезімін, талғамын дамытуда рөлі ерекше.
Эстетикалық тәрбие беру жүйесінде ұлттық өнердің орны
ерекше:
Лирикалық, үйелмендік, тұрмыстық, әдет-ғұрыптың, еңбектік және т.б. әндер
мен өлеңдер.
Музыкалық аспаптар: домбыра, шертер, асатаяқ, шаңқобыз, мүйіз сырнай,
жетіген, үскірік, т.б.
Қолданбалы қолөнер бұйымдары: ағаш, тері, металл өңдеу
өнері.
Ауыз әдебиеті.
Олар жас ұрпақтың бос уақытында эстетикалық тәрбие беру ісіне қызмет
етті.
Оқушылардың эстетикалық тәрбиесі оқу-тәрбие процесінде іске асырылады.
Эстетикалық білімнің негізі - оқу пәндері. Мектеп оқушылары әр түрлі
пәндерді оқудың нәтижесінде табиғаттың, еңбектің сұлулығын және адам іс-
әрекетінің әдемілігін бағалай білуді түсінеді:
Ана тілі - мәдениетті сөйлеу, көркемдік танымын қалыптастырып, қиялын
дамытады.
Музыка - сезімдерін дамытып, музыкалық мұратын қалыптастырады.
География - оқушылардың эстетикалық дүниетанымын дамытады.
Бейнелеу өнері - кескіндеме, мүсін, графика, әсемдікті жасау қабілетін
дамытады.
Әдебиет, тарих - шығармашылық қабілетін дамытады.
Химия, физика - табиғи құбылыстар жөнінде түсінік алады.
Музыка сабақтары өте әсерлі сезімдерді оятып, музыка мұраттарын
қалыптастырып, бала тәртібіне ықпал етеді. Музыканы тыңдау, ән салу балалар
үшін өнегелік-әсемдік мәні бар, себебі көтеріңкі көңіл, ержүректік
сезімдерден ортақ әсер алу оларды рухани өрлеу үстінде біріктіреді және
топтастырады. Сондықтан саналы тәртіп пен мінез-құлықтықты тәрбиелеу үшін
музыка пәні бағдарламасында халық әндерін игеруге үлкен мән
берілген. Музыка пәнінің-бағдарламасында, ән салу және жазылып алынған
музыкалық шығармаларды тыңдау негізінде оқушылардың есту қабілетін дамытуды
көздейді.
Сурет-1
Оқушылардың эстетикалық тәрбиесі сыныптан тыс тәрбие процесінде іске
асырылады.
Әдебиет, музыка, хореография, бейнелеу өнері, т.б. шығармашылық
үйірмелер ұйымдастыру. Балалардың шығармашылық жұмыстарының басты
формаларының бірі –көрмелер, сайыстар.
Сыныптан тыс эстетикалық жұмыстың барлық түрлері оқушылардың
еріктік, қызығушылық, бейімділік принциптері негізінде іске асырылады
[8, 202 – 207 б.].
Тәрбие ісі әрбір нақты кезеңнің өзіне тән ерекшеліктерін сақтай
отырып, болашақтың ерекшеліктеріне бағдар ұстайды, соған әзірлейді. Ал одан
әрі баланың бұдан бұрынғы кезеңдерде жинақтаған өмірлік тәжірибесін
белсенді түрде пайдаланады. Өскелең ұрпақтың туған жерге деген
сүйіспеншілілгін оятып, қоршаған ортаға деген адами ізгілікті көзқарасын
калыптастыру, сөйтіп табиғатпеи үндестікте ғұмыр кешу салтын қалау -
бүгінгі күннің басты мәселелерінің бірі. Бала тәрбиесіне әрбір ұлт үлкен
жауапкершілікпен қараған. Бұл жөнінде Н.К.Крупская балаға деген
бауырмалдылық, жылы жүректілік шығыс халқына тән қасиет екенін айта келіп:
Балаға деген сүйіспеншілікті өзге ұлттар қазақ халқынан үйренсін - деп
өте орынды айтқан [9, 8 б.].
Қазіргі кезде эстетикалық көзқарастарды тәрбиелеу - тәрбие
барысының зейін салуды, күн санап өсіруді талап ететін мәселесі. Біздің
қоғам адамына тек қана өнердің емес, еңбек, қоғамдық қатынастар, қоршаған
орта, тәртіп, тұрмыс, табиғаттың да әсемдік жақтары ықпал етеді.
Эстетикалық көзқарастар адамның шындыққа қатынасын анықтайды. Бүгін
алдымыздағы бала ертеңгі ұлтымыздың зор үмітін ақтар азамат. Сондықтан бала
тәрбиесіне әрбір отбасы, қоғам жауапты. Бұл негізде орыс педагогы
А.С.Макаренко былай деді: Біздің балаларымыз - еліміздің азаматы. Олар
тарихты жасайды. Балалар дұрыс тәрбиеленіп өссе, біздің бақытымыз [10, 161-
166 б.]. Сонымен эстетикалық тәрбие табиғаты, өнердегі,еңбектегі,
өмірдегі ең жақсыны қабылдау, одан ләззат алу.
Музыка сабақтары өте әсерлі сезімдерді оятып, музыка мұраттарын
қалыптастырып, бала тәртібіне ықпал етеді. Музыканы тыңдау, ән салу
баллаар үшін өнегелік-әсемдік мәні бар, себебі көтеріңкі көңіл,
ержүректік сезімдерден ортақ әсер алу оларды рухани өрлеу үстінде
біріктіреді және топтастырады. Сондықтан саналы тәртіп пен мінез-құлықтық
тәрбиені күшейту үшін музыка пәні бағдарламасында халық әндерін игеру
үлкен мән берілген.
Музыка пәнінің бағдарламасы ән салу және жазылып алынған
музыкалық шығармаларды тыңдау негізінде оқушылардың есту қабілетін
дамытуды көздейді. Бастауыш мектеп мұғалімі музыка сабағын өзі
жүргізетіндей даярлығы болуы керек немесе музыка сабақтарына тікелей
қатынасып, ол пәнді жүргізушімен тығыз байланыста отырып, басқа
сабақтарда, сыныптан тыс жұмыстарда музыканың адам өміріндегі алатын
орны туралы әңгімелер өткізу керек.
Қазақ халқы - рухани зор байлықтың мұрагері. Ол өзінің өресі биік,
сан салалы өскелең мәдениетіне бір күнде, бір ғасырда жеткен жоқ.
Қазақтың күміс көмей, жез таңдай ақын-жырауларының әр түрлі өмір
құбылыстары, адам мен қоғам, жан мен тән, тыныс тіршілік туралы терең
толғаныстарының, ақыл-кеңес өсиеттерінің қазіргі жастарымыз үшін, олардың
тәрбиесі үшін берері аз емес.
Ал, әлемдік озық мәдениеттің шоқ жұлдыздары Шоқан, Ыбырай, Абай
еңбетерінің ұрпақ тәрбиесіне қосар үлесі өз алдына бір төбе. Осы ғасырды
басында тәлімдік ой-пікірлерімен барша қазақ даласың дүр сілкіндірген
Шәкәрім, Ахмет, Мағжан, Сұлтанмахмұт сияқгы ұлттық дәстүрді өз
туындыларының негізгі арқауы еткен педагогикалық, психологиялық
тұжырымдамалары қазіргі заман талабымен үндесетін өміршеңдігімен жұртты
қайран қалдырады. Ұлы ақын абай көркем сөздің, музыканың тәрбиелік
маңызына тоқала келіп, Абай айналасындағыларды, әсіресе жастарды тек
өзінің тамаша өлеңдерімен, ғаклия сөздерімен және орыс классиктерінен
аударған шығармаларымен ғана тәрбиелеп қойған жоқ, сонымен бірге ән
жазды [11, 167 б.].
Халықтың мындаған жылдар бойы тірнектеп жинаған рухани мұрасын ғылыми
жағынан саралап, әрі оқу құралына тән белгілі талапқа сай баяндау - мұндай
терді мықтап төгуді қажет ететіні "инемен құдық қазғандай" қиын шаруа екені
белгілі. Халқымыз "баланы жастан" дейді. Бұл нақыл сөздің негізі тәрбие,
оқу жұмысымен байланысты. Өйткені бала көргенін, естігенін тез қабылдайды,
ұзақ уақыт ұмытпайды.
Халықтық тәрбиенің тәжірибесінен тыс жерде педагогика да жоқ, педагог
та жоқ, - деп К.Д. Ушинский айтқандай халықтық тәрбиеге сүйене отырып
балаларды тәрбиелеу, білім беру, халқына деген сүйіспеншілігін оятуда
үлкен нәтижеге жетуге болады. Эстетикалық қабылдаудың маңызды тұсы –
шындықты бейнелеумен бірге жүретін адамның көңіл шарпулары. Эстетикалық
тәрбиенің көптүрлі құралдары көркемдік жұмыстарда көрінеді. Тәрбие ісінің
эстетикалық бағыттағы құралдары сан алуан [12 , 105 б.].
Халқымыздың мәдениеті мен болашағы үшін жан аямай қызмет еткен ғұлама
Ш.Уалиханов, саяхатшылар мен зерттеушілер Г.Потанин, А.Левшин, А.Алеторов
қазақ далаларында тұнып тұрған өнер мұрасының молдығын, сондай-ақ Азиядағы
басқа ұлттармен салыстырғанда ән-күй, жырларының ерекшеліктерін өздерінің
ғылыми жұмыстарында сан рет дәлелденген. Ал, Кеңес дәуірінде А.В.Затаевич,
Б.Г.Ерзакович сияқты білімді, талантты зерттеушілер көптеген халық әндері
мен күйлерін нотаға түсіріп, Абай, Біржан сал, Ақан сері, Дина, Майра,
тағы басқаларының әндерін мәңгі өшпес ескерткішке айналдырды.
Осынау асыл қазынаның мектептегі оқу бағдарламасына енгізілуі жас
ұрпақтың өз ұлтың салт-санасын, мәдениетін кеңінен үйреніп, біліуіне зор
мүмкіндік туғызатыны сөзсіз. Оқу бағдарламасына енген халық музыкасы
туындылары - жас ұландарға өз ұлтының ғасырлар бойы келе жатқан дәстүрінің
өзіндік ерекшеліктерін, той әндері мен ұлттық ойындардың дәстүрлік
қасиеттерін, бұрынғы заманда оқу болмағанымен жас немерелерін алғырттыққа,
әділдікке, адамгершілікке, отан сүйгіштікке үйреткен үлкен аталарымыз бен
әжелеріміздің тәрбиелік ақыл-кеңесінең, халықтың бостандығы үшін қас
жауымен шайқасқан қазақ батырларының ерлік істерін, өз халқының өткен
замандағы қысылтаяң таихын терең білуге, туған жерінің бай табиғатымен
танысып, оны аялауға шақыратын тәрбиелік маңызы зор құнды шығармалар.
Музыкалық-эстетикалық тәрбиенің қалыптасуы мен дамуы халықтық сан
ғасырлық тарихымен, тыныс-тіршілігімен, тұрмыс-салтымен және мәдениетімен
тығыз байланысты екені мәлі [13 , 20 б.].
Өз тіршілігінің сан ғасырлық тарихының ішінде қазақ халқы тәрбиенің өзіне
тән эмпириалзмдік тәржірибесін, өскелең ұрпақда музықалық тәрбие берудің
өзіндік әдет-ғұрпы мен дәстүрлерін жинақтаған.
Адамзатқа тән ерекше бір қасиет - дейді Әл-Фараби .. өзін қоршаған
дүниенің әсемдік сырларына үңілу, содан рухани нәр алу, өзінің нәзік
сезімін образдар арқылы паш ету. Мәселен, жақсы ән мен тәтті күй, яғни
жақсы музыкалы әуеннің адамның эстетикалық сезімдерінің қалыптасуында
ерекше маңыз алатындығын Торайғыров былайша сипаттайды: Халықтың арғы-
бергісін қозғап, естеріне түсіріп, мұң-мұқтаждарын зарлап, кем-кетігін
көрсетіп, әдемі даусымен құйқылжытып тұрғанда, қандай тас көңіл болса да
жібімеген еркіне қоймайды. Әркімнің көңіл көздерінен жастар моншақтап,
бойлары балқығандай, шарт та - шұрт қол шапалақтасып... тарқайды. Осы
үзіндіде ақын жақсы ән мен тәтті күйдің қандай тас көңілді болса да жібітіп
жіберетіні, қанды қайнататыны, көзден жас ағызатыны, бойды балқытатыны,
т.б. адам психологиясын нұрландырып, байытатындығын, адамды ләззатқа
бөлейтінін айтып отыр. Кезінде А.Жұбанов: .. салдар мен серілер ол
заманғы өнердің өкілдері. Бұл күндегі әртістерше саханаға киетін киімін
чемоданға салып келіп, әдейі оларға арналған бөлмеде қайта киінетін
жағдай сал мен серіде болған жоқ. Олар ат үстінде де, ауыл сыртында да,
базарда да, жәрмеңкелерде де өнерлерін көрсетті. Сондықтан басқа
кісіге алабажақ, әсіреқызыл көрінетін олардың киімдері сол саханаға
киетін киімдер. Ал олар өмірде де солай киініп жүреді. Өйткені өмір
мен өнердің екеуі бірімен бірі қосылып, ұласып кеткен, -деп жазған.
Оларды ауылдың үлкен-кішісі, кәрі-жасы болып, күні түні тыңдаудан
жалықпаған. Мұндай кездесулер көрерменнің рухани-адамгершілік
қасиеттерін, музыкалық-эстетикалық тағамын, тұлғалық сезімдерін
қалыптастыруға ықпал еткен [14 , 204 б.].
Бала миының зергері Ы.Алтынсарин әңгімелерінің бәрі де баланың жас
ерекшеліктеріне орай, тілі жеңіл, мазмұны тартымды, олардың жан дүниесіне
әсер етерліктей етіп іріктеліп алынған. Осы әңгімелерде мұғалімдер мен ата-
аналардың балаларды әр түрлі ірі қасиеттерге тәрбиелеу мақсаты көзделді.
К.Д.Ушинскийдің тілімен айтқанда оқу жүйесінс барлық сезім мүшелерін
қатыстырып, оқушылардың қызығу белсенділігін арттыра берудің ерекше маңыз
алатынын ескертеді. Ол сондай-ақ қазақ балаларының өзіндік кейбір ұлттық
ерекшеліктерін көрсете келіп, осы жәйтті де оқу тәрбие ісінде мұғалімнің
үнемі ескеріп отыруын қажет деп санады.
Халық өз бойындағы ең жақсы қасиеттерін жеткіншек ұрпаққа күнделікті
тұрмыста үйретіп, бала бойына сіңіріп отырған. Бұл жөнінде ойшылдар
пікіріне сүйенсек қазақтың көрнекті қайраткері С.Мұқанов - Қазақ халқының
ауыз әдебиеті алтын қазына екендігін ескерс отырып, сол мұраның асылын
іріктеп, ұрпақтың керегіне жарату қажет - деп тапты. Ал, академик -
жазушы М.Әуезов Біз ауыз- әдебиетін зертей отырып, халық санасындағы
отаншылдық сезімді, халық ұғымындағы адамгершілік гуманизмді, сол халыктың
өткенгі өмірін, аңсау-арманын, әдет-ғұрпын көрсетеді - деп ауыз
әдебиетінің тәрбиелік мәнін айқын ашып көрсетті.
Жазба әдебиетінің негізін салушы классик ақын А.Құнанбаев қазақ
әдебиетінің асыл қазынасы мақал-мәтелдерді зерттеп, табиғатқа оның
әсемдігіне, сұлулығына арнап өлендер жазып, табиғатты қастерлсуге, аялауға
шақырып, келешек ұрпакқа құнды пікірлер айтқан. Эстетикалық тәрбиенің
формалары көп және әртүрлі. Мысалы олардың қатарына мыналарды жатқызуға
болады:
- Еңбек үрдістеріндегі арнайы ұйымдастырылған эстетикалық әсер ететін
жағдайлар мен еңбек өнімдері эстетикасы;
- Қоршаған орта-табиғат және зат, дүние, мүлік және басқалардың
эстетикалық ықпалы;
- Тұлғаның кең ауқымдағы әртүрлі қарым-қатынасы мен іс-әркеті арқылы,
мысалы, әлеуметтік ортамен, спорт, ойны, оқу-тәрие үрдісі, бос уақыт
пен демалысы т.б.
- Эстетикалық білім, мысалы, эстетикалық үгіт-насихат, эстетикалық
танымдық, шығармашылық жұмыстар арқылы;
- Көркем өнер арқылы тәрбиелеу;
Эстетикалық тәрбиені нәтижеге бағыттау үшін тұлғаның іс-әркет түріне
қарамастан, жоғарыда келтірілген формалардың барлығын тығыз байланыста
және жан-жақты ықпал етуіне мүмкіндік туғызу [15 , 20 б.].
Тәрбие - терең мазмұндағы ұғым. Педагогикада баланың рухани дамуына,
дүниетанымының кеңеюіне білім беру арқылы белгілі бір дағдының қалыптасуына
әсер етуші фактор ретінде қарастырылады. Тәрбиенің негізгі мәні, мақсаты -
сапалық жағынан жеке адамның жан дүниесін қалыптастыру.
Эстетикалық тәрбие педагогиканың оқшауланған саласы емес, оның барлық
жақтарымен өзара әрекеттес.
Ақыл-ой және дене жағынан толық даму, моральдық пәктік және өмір мен
өнерге деген белсенді қарым-қатынас адамгершілік жағынан жетілуі көбіне
эстстикалық тәрбиеге тәуелді болып келетін кесек тұлғалы, жан-жақты
дамыған адамның жеке басын сипаттайды.
Эстетикалық тәрбие заманамен тығыз байланысты, көбіне сонымен
анықталады. Болмысты эстетикалық жағынан игеру өмірмен етене болуды,
қоршаған ортаны жасампаздықпен өзгертуге талпынтады.
Эстетикалық тәрбиенің өзіне тән міндеттері бар. Олардың бірі -
эстетикалық сезімді және эстетикалық қабылдауды тәрбиелеу.
Өмірдегі, өнердегі әдемілікті сезу және көру адамдарда әр түрлі болады.
Білімді адам сұлулықты бағалай біледі. Эстетикалық ұғымды, байымдайды, баға
беруді қалыптастыру - эстетикалық тәрбиенің тағы да бір міндеті.
Әдемілікті сүю, оған түсіну үшін балаға негізінен көмектесетін білім.
Сондықтан бала бейнелеу өнері саласындагы ырғақ, үндестік, музыка мен
әндегі дыбыстарды және өнер әдістері туралы білімді игеру қажет.
Көркемдікке және сұлулыққа баға беру үшін эстетикалық танымның маңызы өте
зор.
Эстетикалық тәрбиенің қалыптасуы мен дамуы халықтың сан ғасырлық
тарихымен, тыныс-тіршілігімен, тұрмыс-салтымен және мәдениетімен тығыз
байланысты екені мәлім. Басқа халықтар сияқты, қазақ халқының да өзіндік
әлеуметтік-экономикалық тарихы және тұрмыс-салты қазақтардың материалдық-
рухани мәдениетіне, тұрмысы мен діни көзқарасына өз әсерін тигізіп, өзіне
тән тіршілік салтын калыптастырып, тәрбиенің халықтық дәстүрлерін өмірге
әкеледі.
Қазақтың халыктык педагогикасында болмысқа эстетикалық көзқарасты,
эстетикалық талғамдарды қалыптастыру, балаларды бай әдеби және музыкалык
мәдениетке тарту құралдары сан алуан. Халықтың ауызекі шығармашылығының
түрлі жанрлары да, ұлттық ойындар да, халықтың қолданбалы өнері де соның
жарқын айғағы болып табылады.
Өз тіршілігінің сан ғасырлық тарихының ішінде халқымыздың өзіне тән
эмпиризмдік (сезімдік қабылдау) тәжірибесін, жеткіншек ұрпаққа эстетикалық
тәрбие берудің өзіндік әдет-ғұрпы мен дәстүрлерін жинақтады.
Адамдардың сырт түрпағында, қарым-қатынастарында, киім тәрбиелеу.
Өмірдегі, өнердегі әдемілікті сезу және көру адамдарда әр түрлі болады.
Білімді адам сұлулықты бағалай біледі. Эстетикалық ұғымды, байымдайды,
баға беруді қалыптастыру - эстетикалық тәрбиенің тағы да бір міндеті.
Әдемілікті сүю, оған түсіну үшін балаға негізінен көмектесетін білім.
Сондықтан бала бейнелеу өнері саласындағы ырғақ, үндестік, музыка мен
әндегі дыбыстарды және өнер әдістері туралы білімді игеру қажет.
Көркемдікке және сұлулыққа баға бсру үшін эстстикалық танымның маңызы
өте зор.
Эстетикалық тәрбиенің қалыптасуы мен дамуы халықтың сан ғасырлық
тарихымен, тыныс-тіршілігімен, тұрмыс-салтымен және мәдениетімен тығыз
байланысты екені мәлім. Басқа халықтар сияқты, қазақ халқының да өзіндік
әлеуметтік-экономикалық тарихы және тұрмыс-салты қазақтардың материалдық-
рухани мәдениетіне, тұрмысы мен діни көзқарасына өз әсерін тигізіп, өзіне
тән тіршілік салтын калыптастырып, тәрбиенің халықтық дәстүрлерін өмірге
әкеледі.
Қазақтың халықтық педагогикасында болмысқа эстетикалық көзкарасты,
эстетикалық талғамдарды қалыптастыру, балаларды бай әдеби және музыкалық
мәдениетке тарту құралдары сан алуан. Халықтың ауыз екі шығармашылығының
түрлі жанрлары да, ұлттық ойындар да, халықтың қолданбалы. өнері де соның
жарқын айғағы болып табылады.
Өз тіршілігінің сан ғасырлық тарихының ішінде халқымыздың өзіне тән
эмпиризмдік (сезімдік қабылдау) тәжірибесін, жеткіншек ұрпаққа эстетикалық
тәрбие берудің өзіндік әдет-ғұрпы мен дәстүрлерін жинақтады.
Адамдардың сырт тұрпағында, қарым-қатынастарында, киім кешегі мен үй-
жайларында, өндірген заттарында, тілі мен өнер туындыларында-осының бәрінде
эстетикалық мәдениеттің, эстетикалық талғам мен ұғымдардың ерекшеліктері
мен принциптері көрінетіні даусыз.
Эстетикалық тәрбиенің қалыптасып, дамуына қазақтың ауызекі поэтикалық
және музыкалық шығармашылығы орасан зор роль атқарады. ұрпақтан ұрпаққа
мұра болған оның таңдамалы үлгілері өскелең ұрпақты тәрбиелеудің таптырмас
құралына айналды. Көптеген зерттеулер барысында мәдени мұралардың барлық
саласына егжей-тегжейлі зерттеулер жасалынып, олардың ерекшеліктері
ескерілді.
Музыка - адам сезімінің нәзік тілі, яғни адамдардың бір-бірімен
эстетикалық байланыс, қатынас құралы. Жас ұрпаққа эстетикалық тәрбие беруде
адам өмірінде музыканың атқаратын ролі өте зор. Сондықтан жастарымызды
музыка мәдениетіне тәрбиелеу ісін жан-жақты ойластырып, олардың музыкалық
толғамын әрдайым дамытып отыруға мейлінше көңіл бөлуіміз керек.
Осы ретте балалардың музыкалық шығармалар жөніндегі өскелең талап-
тілегін барынша қанағаттандыру, олардың өнер сұлулығын терең сезінген биік
талғамын тәрбиелеп отрыу мәселелері арнайы сөз етуді қажет етеді. Олай
дейтініміз жаңа заманның жасампаз адамдарының ізгілікке толы жан дүниесі;
биік парасаты, жан-жақты жоғары мәдениеттілігі, музыкалық мәдениетіміздің
өнерпаздық қуаты мен тәрбиелік ықпалына да тығыз байланысты.
Музыка өнері- әр ұлттың ертеден келе жатқан мәдеңи балғамының бір
арнаға құйылып, асқақты күйімен өрбіп-дамып отыратын көптеген ғасырлық
үнінің жемісі. Музыка - жалпы өмірдің, бүкіл дүниенің қимыл іс-әркетін
образды бейнелейтін диалектикалық құбылыстарды адам сезімімен қабыстырып,
өмір қайшылықтарын әсерлі дыбыстардың ұйқаса үндесу әуезді жиынтығы. Музыка
- әлемде тіршілік ететін адамзаттың немесе адамдар игілігіне қызмет
жасайтын бүкіл өмір мен оның кұбылыстарының өзара қарым-қатынаста сырласа
үндесуін сезімге жеткізіп отыратын құрал.
Халқымыздың музыкалық қоры өте бай, игеріліп бітпеген мол қазына. Атадан
балаға мұра болған "Қыз Жібек", "Ер Тарғын" секілді әдеби мұраларға жаңаша
бір өң бітіп, олар музыкалық шығармаға айналды. Ал, бүгінгі заман тудырған
мұралар тіпті көп. Солардың қай-қайсысы да өмірдегі оқиға, құбылыстардың,
реніш-қуаныш секілді адам бойындағы сезімдердің сырын ашады. Музыка үнін
естігенде ерекше әсерленетініміз содан. Ат шабысты көзге елестететін
"Сарыарқа", "Адай" сияқты күйлерді естігеңде өзің де бір тұлпарға мініп ап
жүйіткіп бара жатқандай сезінесің.
Қазақ ұлтының қасиетті өнер саласы - күй қүдіреті. Күмбірлей төгілген
күй талайды тамсандырып, таңдай қақтырары шүбәсіз. Сондықтан біз балаларға
Құрманғазы мен Динаның қуатты күйлерін тыңдатып, үйретіп қана қоймай, оның
мазмұнына, шығу "Әнге әуес, күйге құмар бала - жаны сұлу, өмірге ғашық
болып өседі" - деген даналық сөзін әсте естен шығармасақ, бүгінгі, бала
ертең маман болған кезінде эстетикалық тәрбие берудегі музыканың рөліне
айрықша назар аударатыны сөзсіз [16 , 8-11 б.].
Қорытындылай келе баланың бройына эстетикалық тәрбие беруде муыка
пәнәнәң ерекшелігін, қоғамдық өмірде жеке тұлға болып қалыптасуына,
рухани құндылықтарды бойына сіңіріп өсуіне, жалпы және музыкалық берер
эстетикалық тәрбиенің үлесі мол. Ал эстетикалық-рухани тәрбие оқушылардың
музыкалық мәдениетінің негізі.
1.2.Бастауыш оқушыларына арналған музыка пәніндегі сұлулыққа қатысты
шығармалардың мәндік сипаты
Бастауыш мектепте оқыту барысында шешімін күтіп тұрған басты
мәселелердің бірі оқушылардың эстетикалық талғамын дамыту, сол арқылы
адамгершілік, мейірбандық қасиеттерін қалыптастыру. Әр баланың ойлау
қабілетін дамыта отырып, қиял-сезімін шарықтату.
Эстетикалық талғамды өрістету үшін істелетін тәрбие жұмыстарының
түрлері өте көп. Эстетикалық талғам мен көркемдік үйлесімның ең байы да, ең
әсерлі ғажап сипаты да табиғатта. Оқушыларды айналадағы табиғатты,
қоғамдағы болмысты, әдемі әуенді құлақпен естіп, сұлулықты көзбен көріп,
жоғары эстетикалық негізде қабылдай білуге баулу қажет. Әрбір сабақта әр
түрлі терминдер мен түсініктемелерді туған халқымыздың көрнекі
ақындарымыздың шығу тарихымен танысу балалардың ой-өрісін дамытады.
Бүгінгі күн талаптарына жауап беретін жұмыстар қазірдің өзінде бар екенін
айта келіп, мысалға С.Ұзақбаеваның ғылыми жетекшілігімен жасалған
Т.Қышқашбаев пен Р.Дүйсендінованың жұмыстарын атап өтуге болады. Әсіресе,
Т.Қышқашбаев зерттеуінің қызықтылығы мынада: онда қазақтың домбыра өнерінің
әлеуеттік-педагогикалық мәні бірінші рет ашылып, мектеп оқушыларын
музыкалық эстетикалық тұрғыдан тәрбиелеудің проблемаларына тарихи
хронологиялық талдау жасалған. Бұл бағдарлама бойынша хрестоматия жасалған,
яғни аспаптық музыкаға оқыту процесіңде - әзірленген, ал
республиқа мектептерінің жұмыс практикасына ойдағыдай енгізілуде. Ал.
Р.Дүйсенбінованың өз еңбегінде қазақтың халық әндеріндегі тәрбиелік
мүмкіндіктері мен ерекшеліктеріне тоқталады, белігілі ғалым -
зерттеушілердің ән-жырлар бойынша жасаған жіктеулеріне талдау жасай келіп,
солардың негізінде педагогикалық жіктеуді ұсынады. Еңбектің тағы бір
құндылығы — автор бұл проблеманы жүйелі түрде шешуге талпынған. Тиімді әдіс-
тәсіл, жұмыс формаларын пайдалана отырып, қазақ әндері, сол. сияқты
балалардың ерекшеліктерін ескере отырып, "Қазақ халқының ән және әншілік
өнері" факультативтік курсы бағдарламасын, халық әндерін пайдалану жөнінде
әдістемелік нұсқаулар мен хрестоматия жасаған. Оның музыкалық-эстетикалық
тәрбие үшін тиімділігі эксперименттік тұрғыда дәлелденген.
Қазақстандағы эстетика жөніндегі тәрбиенің қалыптасуы мен дамуы
халықтың сан ғасырлық тарихымен, тұрмыс-тіршілігімен және мәдениетімен
тығыз байланысты.
Алайда қазақтың педагогикасындағы эстетика жөніндегі тәрбие күні
бүгінге дейін төменгі сыныпқа арналған арнайы педагогикалық зерттеу нысаны
болған емес. Оның үстіне мектеп практикасын талдауда эстетикалық тәрбиені
халықтық дәстүрлер құралдарымен жүргізудің қажеттігін айғақтай түседі. Осы
арада мынадай субъективті фактордың да бар екенін айта кеткен орынды.
Көптеген педагогтар мектеп оқушыларныа эстетикалық тәрбие берудегі халық
дәстүрлерінің сарқылмас мүмкіндіктерін жете бағалай бермейді. Мұның бөрін
тұтас алғанда оқушыларды эстетикалық тұрғыдан тәрбиелеуге халықтық
педагогика құралдарын пайдалану жөніндегі теориялық ұсыныстардың жоқтығымен
түсіндіруге болады.
Осыдан келіп қазақтың халықтық мұрасының педагогикалық мүмкіндіктерін
ой елегінен өткізу, тәрбиені ұлттық мәдениетке бағдарлауды күшейту және
осының негізінде қазіргі педагогика теориясы мен практикасына ауызша
поэтикалық, музыкалық және сәндік қолданбалы өнерді енгізу жөніндегі
дидактикалық және әдістемелік құралдар әзірлеу қажеттігі туып отыр.
Эстетикалық тәрбиені дамытуда халықтық музыкалық шығармашылық елеулі роль
атқарғаны және әлі де атқара беретіні де даусыз .
Балаларға тәрбие беруде табиғат орасан зор роль атқарады. Еңбек пен
демалыс процесінде табиғатпен үнемі етене жақындасып отырып балалар
біртіндеп оның сұлулығын көре білуге үйренеді. Табиғаттағы әсемдікті көріп,
сезіне білу балалардың өмірлік тәжірибесін байытып, олардың эстетикалық
талғамын дамытады. Туған жерге деген шексіз сүйіспеншілігін арттырады. Сол
табиғаттыға әсемдікке, адамның еңбегі жұмсалған тамаша заттарға және т.б.
ұқыптылықпен қарауға баулу эстетикалық тәрбиенің өте маңызды міндеті болып
табылады. Эстетикалық тақырыптағы әңімеге –инабаттық мазмұнға негізделген
деректер мен оқиғалардың үлкен көңіл көтеріңкілігімен әсерлі баяндау
әдісі. Сезімге ықпал ете отырып, әңгіме моральдық бағамдар мен әркет-
қылық қалыптарының мәнін түсініп, ұғуға жәрдемдеседі [17 , 296 б.].
Ұлттық педагогикамызда балаларды еңбек сүйгіштікке тәрбиелеуге
арналған әндер де, үлкендердің іс-әрекетін бейнелеп көрсететін және
балаларды болашақ еңбекке даярлайтын ойындар да көптеп саналады.
Өнердің барлық түрі өзіне тән бейнелі тілі, тәсілдерімен әсемдік әлемін
ашып көрсете отырып, адам сезіміне әсер ететін мәлім.
Қолданбалы өнерге тән ерекшеліктер - айналадағы қоршаған ортамен,
өмірмен, еңбекпен тығыз болуы. Қолданбалы өнердің әлеуметтік - тәрбиелік
ролі тек оның туындыларының өзіндік көркемдік, эстетикалық
құындылығымен ғана бағаланбайды,
сонымен қатар адамдардың өз заманына сай талғамын білдіруінен, өткендегі
мәдениеттен, ұлттық дәстүрлермен сабақтастығынан көрінеді.
Бұған мысал ретінде 1-сынып оқушыларына бейнелеу, еңбек сабақтарында
қошқар мүйіз, түйетабан сияқты ою-өрнектермен жұмыс жасағанда музыка
пәніндегі әндер арқылы жан-жануарлармен таныстырып жан-жақты таныстыруға
болады. Бұл жерде әннің алар орны ерекше. Сол әуендерді тыңдап, айта отырып
қоршаған ортаға, жан-жануарларға деген сүйіспеншілік, аяушылық сезімдерін
ояту құрғақ сөзге қарағанда анағұрлым тиімді нәтижесін береді.
Бейнелеу және сәндік-қолданбалы өнерлерінің түрлері мен
ерекшеліктерін, тарихи құндылығын, оқушылардың рухани дамуына әсерлі ықпал
ететін принциптердің бірін көруге болады.
Мектеп мұғалімдері мен мектептен тыс мекеме қызметкерлері жас
буындарды табиғат қорғау әдебі мен қарым-қатынас мәдениетіне тәрбиелеу
шараларынлда, ең алдымен, табиғаттан бастау алатын ұлттық тәрбие көзі -
халықтық педагогикаға арқа сүйегең абзал. Тәрбие көзі - халықтық
педагогикаға арқа сүйегені абзал. Табиғат қорғау дүниетанымына үйрететін
тәрбие түрлеріне, іліміне қазақ халқы -ежелден бай халық. Халқымыздың
қалыптастырған табиғатты қорғау дәстүрі, табиғатқа сыйыну мен сену
ырымдары мен табиғаттың жеке жаратылысына қатысты шығарған әрі қолданып
келген әдет-ғұрыптары сан тарау. Біздің қазақ халқы мұндай рухани мұраларды
негізінде өсиет-нақыл, мақал-мәтел түрінде қалдырған. Ал мақал-мәтелдер,
өсиет-нақылдар халқымыздың бастан кешірген оқиғаларды бейнелеген шежіресі
ғана емес, әлеуметтік ой-санасы, аңсар арман-тілегі, дүниетанымы
мен-оған деген табиғи көзқарасы. Мақал-мәтелдер -уақыт сынынан өткен, өшпес
қоғамдық өркениетті ұстаным нормаларын анықтап беретін өлшеуіштері.
Мәселен, қазақ халқының байырғы ата кәсібі - мал бағып өсіруі, одан өнім
өңдеуі, сақтауы әсте түрпайы әдіске емес, керісінше табиғат пен сана иелері
арасындағы қарым-қатынас жүйесінің орнықты реттілік заңына негізделгенін
көзбен көріп, кітаптан оқымай-ақ халықтың дана сөздері, сөз көркі мақал-
мәтелдерден оңай аңғаруға болады. "Мал жайсаң өрісін тап", "Жерің отты
болса, малың сүтті болады", т.б. өсиет нақылдары табиғаттың адамға қызмет
ететінін көрсетеді. Демек оны жәбірлеуге болмайтындығын ескертіп, табиғат
анаға залал келтіруден сақтандырады, әрі оның мінезінің ыңғайымен өмір
сүруін насихаттайды.
Қазақ халқы табиғатты қорғау үшін жөн-жорық ырымдар жасау арқылы
жастарды сергектікке баулып, қатерден сақтандырып отырған. Табиғатты
ардақтауға байланысты қалыптасқан үғымдарға қайшы келетін іс-әрекеттер
қатты айып саналған. Соның арқасында халық табиғатты жүдетуге жол бермейтін
тиым ережелерін қоғамдық сана деңгейіне дейін көтере білген.
Жас өрендердің қашанда көңілдері пәк. Сондықтан да олардың өзін
қоршаған тіршілікке қамқор сезімін оятып, қатыгездіктің алдын алуы, осындай
өнеге өсиет сөздер мен үлгілі істер арқылы аң-құс, жан-жануарларды,
табиғатты аялауға, олардың әдемілігіне сүйіну (үрдісіне) сезіміне баулуға,
табиғат игілігіне мәпелі мүдделік көзқараспен қарау үрдісіне үйретеді.
Әсіресе, халқымыздың құстарды қорғау жолында қалыптастырған дәстүрлері
ерекше. Ата-бабаларымыздың құстардың атымен ұрпақтарына ат қоюы,
құрмет тұтқан кісіні құсқа немесе оның сымбатына теңеуі, адам бойындағы,
мінезіндегі, өнер-өміріндегі ерекше қасиеттерді құс мінезі, сән-сымбатымен,
үнімен шендестіруге құстарды әдемілік нышаны деп бағалаудан туған байлам.
Ал мұндай көзқарас оларды қорғау амалдарының белгілерін ажыратып отырған.
Қазақ халқының табиғатты қорғау мен қарым-қатынас мәдіниетін қалаудағы
бай дәстүр, әдет-ғұрыптар бүгінгі ұрпақ тәлім-тәрбиесін пайдалануды
жетілдіруге.
Қазіргі кезде эстети калық көзқарастарды тәрбиелеу -тәрбие барысының
зейін салуды, күн сайын санап өсіруді талап ететін мәселесі. Біздің
коғам адамына тек қана өнердің емес, еңбек, қоғамдық қатынастар,
қоршаған орта, тәртіп, тұрмыс, табиғаттың да әсемдік жақтары ықпал
етеді.
Эстетикалық көзқарастар адамның шындыққа қатынасын анықтайды.
Оқушылардың эстетикалық көзқарасын тәрбиелеу - дамыған әсемдік сана мен
талғамды, оны қабылдау және бағалау қабілетін қалыптастырудың мақсатқа
бағыттала ұйымдастырылған процесі. Эстетикалық көзқарасты тәрбиелеу оқушыны
жан-жақты және үйлесімді дамытудың жалпы жүйесінде ең алдымен өзіне тән
қызмет атқарады. Ол іс-әрекеттің барлық түріңдегі әсемдік нышанын анықтап,
оны оқушының әсемдікке көзқарасының дамуын, білім алуы, қалыптасу құрамына
айналдырады .
Қазіргі жағдайда біздің қоғамдық өміріміздегі қажетті мәселелеріміздің
бірі - балалардың эстетикалық белсенділігін тәрбиелеу. Ол әдемілікті сезіп
және оның заңдарын түсініп қана қоймай, осы заңдар бойынша өзін қоршаған
айналаға өзгеріс жасауы қажет. Өмірге енген эстетика(еңбек, табиғат
эстетикасы, адамдар қатынасы және жай жағдай эстетикасы) адамдарды
сүйсіндіреді. Адам белсенді түрде өмірдегі әдемілікке, көркемдікке өз
үлесін қосып, оны көріксіздіктен, ұсқынсыздықтан қорғауы қажет [18 , 138-
146 б.].
Балаларды эстетикалық белсенділікке тәрбиелей отырып, оларды өздігінен
ілтипатты оқырман, қайырымды көрермен, сезімтал тыңдаушы болуға үйрету
керек. Балалар әдебиетті оқуға, кинофильмді, теледидарды, спектакльді
көруге, музыканы тындауға өте ынталы болып келеді. Әртүрлі әдеби, музыкалық
шығармаларды іс-әрекеттің оқиға жемісін дұрыс түсіну үшін балаларды көп
ізденуге үйрету, бағыт беру ұстаздардың басты міндеті.
Балалардың эстетикалық мәдениеті және белсенділігі тұтас педагогикалық
процесте дамиды. Сондықтан оның барлық еңбегі, демалысы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz