Инновациялық педагогикалық техналогиялар негізінде бастауыш сынып оқушыларына қазақ тілі пәнінде жаңа техналогияларды қолданудың шығармашылық жолдарын теориялық тұрғыдан негіздеу
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ...3
I. БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ЖАЗБА ЖҰМЫСЫН ЖҮРГІЗУДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ.ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ АЛҒЫШАРТТАРЫ
1.1 Бастаауыш сыныпта жүргізілетін жазба жұмысының ерекшелігі ... ... ... ...6
1.2 Бастауыш сатыда жүргізілетін жазба жұмысының түрлері ... ... ... ... ... ... 13
1.3 Диктант түрлері мен оны жүргізуге қойылатын талаптар ... ... ... ... ...16
1.4 Мәтін арқылы жүргізілетін жазба жұмыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
II. ЖАТТЫҒУ ЖҰМЫСЫ АРҚЫЛЫ ЖҮРГІЗІЛЕТІН ЖАЗБА ЖҰМЫСТАРЫ
2.1 Грамматикалық жаттығулар барысында жазба жұмысын жүргізу әдістемесі ... ... ... 36
2.2 Инновациялық технологиялар арқылы оқыту барысында жүргізілетін жазба жұмыстары ... ... ... ... ..40
2.3 Тәжірибелік бөлім. Сабаққа талдама ... ..48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... .54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
I. БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ЖАЗБА ЖҰМЫСЫН ЖҮРГІЗУДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ.ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ АЛҒЫШАРТТАРЫ
1.1 Бастаауыш сыныпта жүргізілетін жазба жұмысының ерекшелігі ... ... ... ...6
1.2 Бастауыш сатыда жүргізілетін жазба жұмысының түрлері ... ... ... ... ... ... 13
1.3 Диктант түрлері мен оны жүргізуге қойылатын талаптар ... ... ... ... ...16
1.4 Мәтін арқылы жүргізілетін жазба жұмыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
II. ЖАТТЫҒУ ЖҰМЫСЫ АРҚЫЛЫ ЖҮРГІЗІЛЕТІН ЖАЗБА ЖҰМЫСТАРЫ
2.1 Грамматикалық жаттығулар барысында жазба жұмысын жүргізу әдістемесі ... ... ... 36
2.2 Инновациялық технологиялар арқылы оқыту барысында жүргізілетін жазба жұмыстары ... ... ... ... ..40
2.3 Тәжірибелік бөлім. Сабаққа талдама ... ..48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... .54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қазіргі заман педагогтерінің негізгі мақсаты - оқушылардың алатын білімін сапалы ету оның толыққанды жеке тұлға болып қалыптасуына негіз қалау Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасының жобасында жоғары білімді дамытудың негізгі үрдісі мамандар даярлау сапасын арттыру, қарқынды ғылыми-зерттеу қызметімен ықпалдастырылған инновациялық білімді дамыту, жоғары оқу орындары зерттеулерінің әлеуметтік сала мен экономикалық қажеттіліктерімен тығыз байланысты білім беру және техналогияларды жетілдіру болып табылады деп атап көрсетілгендей, қазіргі білім беру саласындағы басты мәселе: әлеуметтік-педагогикалық ұйымдастыру тұрғысынан білім мазмұнына жаңалық енгізудің тиімді болып қалыптасуына негіз қалау 1.
1. Н.Ә.Назарбаев. «Қазақстан - 2030» Барлық Қазақстандықтардың өсіп, өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы. Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. – Алматы: Дәуір, 1997. -32 б.
2. К.Аханов. Тіл білімінің негіздері.
3. Ахметов З. О языке казахской поэзии. Алма-Ата, 1970
4. Айғабылов Н. Бастауыш класс оқушыларының ақыл-ой бюелсенділігін арттыру. Алматы, 1970.
5. Наурызбай Ж. Научно-педагогические основы этнокультурного оброзования школьников. Дисс. Докт.пед. наук. –Алматы, 1997. -357с.
6. Жұбанова М. Бірінші класта сауат ашу мәселелері. Алматы. 1967.
7. Аймағамбетова Қ., Қ.Бозжанова, Ана тілін оқыту жөнінде. 1-сынып мұғалімдеріне арналған көмекші құрал, Алматы. 1971.
8. Жиенбаев С. Қазақ тілінің методикасы. Алматы. 1946.
9. Ұйықбаев И.Қ. Қазақ тілі методикасының очерктері, Алматы, 1962.
10. Рахметова С. Кіші жастағы оқушылардың жазбаша тілін дамыту. Алматы. 1978.
11. Шалабаев Б. Көркем шығарма тілі және оны мектепте оқыту. Алматы, 1982. – 180 б.
12. Мұсабаева Ф. Бастауыш сыныпта қазақ тілінен жүргізілетін жазба жұмыстардың түрлері және оларды бағалау нормалары. Алматы, 1957.
13. Сыздықова Р. Қазақ орфографиясы мен пунктуациясы жайында анықтағыш. Алматы, Мектеп. 1974.
14. Жұбанова М. Бірінші сыныпта сауат ашу мәселелері. Алматы, 1967.
15. Рахметова С. Бастауыш класс оқушыларының тілін дамытудың әдістемелік негіздері. Докт. Дисс.- Алматы, 1994. 432 б.
16. Ишмухамедов Ә. Қазақ тілі сабағындағы грамматикалық ойындар. Алматы, 1964.
17. Байтұрсынов А. Шығармалары. - Алматы: Жазушы, 1989. -320 б.
18. Оконь В.Г. Основы проблемного обучения. – М.: Просвешение, 1968. – 147 с.
19. Давыдов. В.В. Проблемы развиваюшего обучения. – М.: Педагогика, 1986. – 240 с.
20. Эльконин Д.Б. О теории начального обучения. // Народное образование. -1963. 4. Б. 11.
21. Занков Л.В. О начальном обучения. – М.: Просвешение, 1963. – 229 с.
22. Тұрғынбаева Б.А. Дамыта оқыту технологиясы. Алматы., 2002
23. //Бастауыш мектеп. №5, 2008.
24. //Бастауыш мектеп. №4-5, 2007.
25. Ана тілі: Мазмұндамалар жинағы: Жалпы білім беретін мектептің 3-сынып мұғалімдеріне арналған /Рахметова С., т.б. - Алматы, Атамұра, 1999. – 112 б.
26. Қазақ Совет Энциклопедиясы / Бас ред. акад. М.Қ. Қаратаев. - Алматы, ҚСЭ-ның Бас ред-сы, 1975, 7 том. – 648 б.
1. С.Рахметова. Қазақ тілі оқыту методикасы.
2. Б. Құлмағанбетова. Қазақ тілі оқыту методикасы.
3. Ахмеди Сқақов. Қазіргі қазақ тілі .
4. Ә.Болғанбаев. Қазақ тілінің лексикологиясы.
5. Н.Оралбаев.
Ә.Әбілақов. Қазақ тілі.
Ә.Қоңыратбаев.
8. Қазақ тілі энцеклопедия.
9. Ш. Бектұров, М. Серғалиев. Қазақ тілі.
10. Әуелбеков. Қазақ тілі оқыту әдістемесі.
11. Ковдыкова Ж.. У. Деңгейлеп саралап оқыту.
12. Тұрғынбаева Б.А. Дамыта оқыту технологиясы.
Сын тұрғысынан ойлау технология.
13. Мырзабеков С. Қазақ тілінің дыбыс жүйесі.
14. //Бастауыш мектеп. 2008.
15. //Бастауыш мектеп. 2007.
16. Оқушылық анықтамасы. 2009.
17. //Бастауыш мектеп. 2006-2005.
1 Ана тілі: Жалпы білім беретін мектептің 1-сыныбына арналған оқулық /Әуелбаев Ш., Наурызбаева Э., Ізғұттынова Р., Тәжімбетова С. – 2-бас., өңд. - Алматы, Атамұра, 2001. – 224 б.
2 Ана тілі: 2-сыныпқа арналған оқулық /С.Рахметова, П.Жаманқұлова, Б. Қабатаева. - Алматы, Атамұра, 1998. – 264 б.
3 Ана тілі: 3-сыныпқа арналған оқулық / Әбдікәрімова Т., Рахметова С., Қабатаева Б. 2-бас., өнд. - Алматы, Атамұра, 2003. – 288 б.
4 Ана тілі: 4-сыныпқа арналған оқулық /С.Рахметова, Т.Әбдікәрімова, Б. Қабатаева. - Алматы, Атамұра, 2000. – 320 б.
5 Ана тілі: Хрестоматия: 3-сыныпқа арналған /Авт. – Құрастырғандар: Т.Әбдікәрімова, С.Рахметова, Б.Қабатаева. 2-бас., өнд. - Алматы, Атамұра, 2003. – 192 б.
6 Ана тілі: Хрестоматия: 4-сыныпқа арналған / Құрастырғандар: П.Қ. Жаманқұлова, Г.С. Құрманбаева, Ш.Т. Таубаева. - Алматы, Атамұра, 2000. – 192 б.
7 Ана тілі: Мазмұндамалар жинағы: Жалпы білім беретін мектептің 3-сынып мұғалімдеріне арналған /Рахметова С., т.б. - Алматы, Атамұра, 1999. – 112 б.
8 Ана тілі: Мазмұндамалар жинағы: Жалпы білім беретін мектептің 4-сынып мұғалімдеріне арналған / С.Рахметова, Т.Әбдікәрімова Б.И.Игенбаева. - Алматы, Атамұра, 2000. – 96 б.
9 Ана тілі: Оқыту әдістемесі: Жалпы орта беретін мектептің 1-сынып мұғалімдеріне арналған / Әуелбаев Ш., Наурызбаева Э., Ізғұттынова Р., Тәжімбетова С. - Алматы, Атамұра, 1998. – 80 б.
10 Ана тілі: Оқыту әдістемесі: Жалпы орта білім беретін мектептің 3-сынып мұғалімдеріне арналған / Т.Әбдікәрімова, С.Рахметова, Б.Қабатаева. - Алматы, Атамұра, 1999. – 104 б.
11 Қазақ Совет Энциклопедиясы / Бас ред. акад. М.Қ. Қаратаев. - Алматы, ҚСЭ-ның Бас ред-сы, 1975, 7 том. – 648 б.
14.Тұрғынбаева А.Б. «Дамыта оқу технологиясы» Алматы., 2002
15. Мұрсалова К., «Модульдік оқыту технологиясы»
16. Ожегов С.И. Орыс тілінің сөздігі
17. Шорманов Ж.Р. Жаңа технология – заман талабы.
18. Эддинал Э, Персивал Ф. Игры, имитация и социоальная значимость наук // Импакт: наука и общество -1984
1 Назарбаев Н.Ә. . "Қазақстан-2030" Ел Президентінің Казақстан Халқына Жолдауы. -Алматы: Республикалық "Кітап" өндірістік бірлестігі, 1998.
2 Уәлиханов Ш.Таңдамалы шығармалары. - Алматы: ҚКӘБ, 1958. - 250 6.
3 Ы.Алтынсариннің таңдамалы педагогикалық мұралары /Құраст.С.Қалиев. - Алматы: Рауан, 1991. -200 б.
4 Құнанбаев А. Қарасөз. Поэмалар. Алматы.Ел. 1993 ж. 169 бет.
5 Аймауытов Ж. Психология. - Алматы: Санат, 1995. 312 б.
6 Байтұрсынов А. Шығармалары. - Алматы: Жазушы, 1989. -320 б.
7 Жұмабаев М. Педагогика. - Алматы,1992. 154 б.
8 Коменский Я.А. Великая дидактика. Изб. пед. соч., 1955.
9 Ушинский К.Д. Педагогическое сочинения. В 6 т. Т 2. / Составитель С.Ф.Егоров. – М.: Педагогика, 1988. -416 с.
10 Сухомлинский В.А. Балаға жүрек жылуы.-Алматы: Мектеп, 1976-234 бет.
11 Амонашвили Ш.А. Воспитательная и образовательная функция оценки учения школьников. - М., 1984.
12 Альмухамбетов Б. Эстетическое воспитание учащихся 4-7 классов средствами национального изобразительного исскуства. Дисс. Канд. Пед. Наук. –Алматы, 1991. -130 с.
13 Макаренко А.С. // Тәрбиенің жаңа жолдары. Алматы,1942.
14 Мелдебекова Ү. Эстетикалык мәдениетті қалыптастыру //Бастауыш мектеп 9, 2004
15 Қоянбаев Ж.Б., Р.М. Қоянбаев / Педагогика. Алматы, 2002
16 Бөлеев Қ. Болашақ мұғалімдерді оқушыларға ұлттық тәрбие беруге кәсіби дайындау. - Алматы: Нүрлы Әлем, 2004. - 304 б.
17 Алтынсарин Ы. Қазақ хрестоматиясы. - Алматы: Білім, 2003. - 120 б.
18 Бейсембиев К.Б. Қазақ ағартушыларының әлеуметтік және философиялық көзқарастары туралы. –Алматы. Білім, 1958. -37 б.
19 Құлсариева А.Т. Эстетикалық тәрбие. Оқу құралы. Алматы, 2003
20 Шацкая В.Н. Балалардың жанұядағы эстетикалық тәрбиесі. –М., 1997. 112 с.
21 Бурова Л.И. Формирование у младших школьников представлений об окружающем мире в процессе усвоение первоначальных научных понятий. Автореф. Дисс. Докт. –М., 1983. 46 с.
22 Құнанбаев А. Шығармалары. –Алматы, Жазушы. 1977. -251 б.
23 Лернер И.Я. Философия дидактики и дидактика как философия. — М., 1995.
24 Әбенбаев С., Ахметова Г. Эстетикалық мәдениет сабақтастығы хақында // Қазақстан мектебі №5, 2002
25 Көкшеева 3. Эстетикалык мәдениетті калыптастыру. // Бастауыш мектеп №9, 2004
26 Эльконин Д.Б. Психология обучения младшего школьника. -М.: Знания, 1974.
27 Жұмабаев М. Педагогика. –Алматы׃ Ана тілі, 1992. – 106 б.
28 Төрениязова С.М. Бастауыш мектеп окушыларының сыныптан тыс оқу-тәрбие жұмысы арқылы дамытудың педагогикалық негіздері. п.ғ.к. ғылым дәрежесін алу үшін диссертация. -Алматы, 1999. -14 б.
29 Бағдарламалары жалпы білім беретін мектептің бастауыш сатысы. - Алматы, 2010
30 Уәйісова Г.И., Балақаев М.Б., Жұмабаева Ә.Е. 1-4 сынып оқулықтары. – Алматы: Атамұра, 2010. -79 б.
31 Ушинский К.Д. Руководство для преподавания по родному слову. Ч.1. Избранные пед. Сочинения. – Учпедгиз., 1945. -405 с.
32 Уәйісова Г.И., Балақаев М.Б., Жұмабаева Ә.Е. 3-сынып оқулығы. – Алматы: Атамұра, 2010. -79 б.
33 Махъмудов М.И. Мектепте проблемалық оқытуды ұйымдастыру.
– А.׃ Мектеп, 1981, - 247 б.
34 3анков Л.В. О предмете и методах дидактического исследования.-М., 1962.
35 Скаткин М.Н. Проблемы современной дидактики — М., 1984.
36 Лернер И.Я. Дидактические основы методов обучения. — М., 1981.
37 Тұрғынбаева Б.А. Дамыта оқыту технологиялары. Алматы, 2002. – 87 б.
38 Жарықбаев Қ. Қазақ психологиясының тарихы. – Алматы׃ Қазақстан, 1996. – 160 б.
2. К.Аханов. Тіл білімінің негіздері.
3. Ахметов З. О языке казахской поэзии. Алма-Ата, 1970
4. Айғабылов Н. Бастауыш класс оқушыларының ақыл-ой бюелсенділігін арттыру. Алматы, 1970.
5. Наурызбай Ж. Научно-педагогические основы этнокультурного оброзования школьников. Дисс. Докт.пед. наук. –Алматы, 1997. -357с.
6. Жұбанова М. Бірінші класта сауат ашу мәселелері. Алматы. 1967.
7. Аймағамбетова Қ., Қ.Бозжанова, Ана тілін оқыту жөнінде. 1-сынып мұғалімдеріне арналған көмекші құрал, Алматы. 1971.
8. Жиенбаев С. Қазақ тілінің методикасы. Алматы. 1946.
9. Ұйықбаев И.Қ. Қазақ тілі методикасының очерктері, Алматы, 1962.
10. Рахметова С. Кіші жастағы оқушылардың жазбаша тілін дамыту. Алматы. 1978.
11. Шалабаев Б. Көркем шығарма тілі және оны мектепте оқыту. Алматы, 1982. – 180 б.
12. Мұсабаева Ф. Бастауыш сыныпта қазақ тілінен жүргізілетін жазба жұмыстардың түрлері және оларды бағалау нормалары. Алматы, 1957.
13. Сыздықова Р. Қазақ орфографиясы мен пунктуациясы жайында анықтағыш. Алматы, Мектеп. 1974.
14. Жұбанова М. Бірінші сыныпта сауат ашу мәселелері. Алматы, 1967.
15. Рахметова С. Бастауыш класс оқушыларының тілін дамытудың әдістемелік негіздері. Докт. Дисс.- Алматы, 1994. 432 б.
16. Ишмухамедов Ә. Қазақ тілі сабағындағы грамматикалық ойындар. Алматы, 1964.
17. Байтұрсынов А. Шығармалары. - Алматы: Жазушы, 1989. -320 б.
18. Оконь В.Г. Основы проблемного обучения. – М.: Просвешение, 1968. – 147 с.
19. Давыдов. В.В. Проблемы развиваюшего обучения. – М.: Педагогика, 1986. – 240 с.
20. Эльконин Д.Б. О теории начального обучения. // Народное образование. -1963. 4. Б. 11.
21. Занков Л.В. О начальном обучения. – М.: Просвешение, 1963. – 229 с.
22. Тұрғынбаева Б.А. Дамыта оқыту технологиясы. Алматы., 2002
23. //Бастауыш мектеп. №5, 2008.
24. //Бастауыш мектеп. №4-5, 2007.
25. Ана тілі: Мазмұндамалар жинағы: Жалпы білім беретін мектептің 3-сынып мұғалімдеріне арналған /Рахметова С., т.б. - Алматы, Атамұра, 1999. – 112 б.
26. Қазақ Совет Энциклопедиясы / Бас ред. акад. М.Қ. Қаратаев. - Алматы, ҚСЭ-ның Бас ред-сы, 1975, 7 том. – 648 б.
1. С.Рахметова. Қазақ тілі оқыту методикасы.
2. Б. Құлмағанбетова. Қазақ тілі оқыту методикасы.
3. Ахмеди Сқақов. Қазіргі қазақ тілі .
4. Ә.Болғанбаев. Қазақ тілінің лексикологиясы.
5. Н.Оралбаев.
Ә.Әбілақов. Қазақ тілі.
Ә.Қоңыратбаев.
8. Қазақ тілі энцеклопедия.
9. Ш. Бектұров, М. Серғалиев. Қазақ тілі.
10. Әуелбеков. Қазақ тілі оқыту әдістемесі.
11. Ковдыкова Ж.. У. Деңгейлеп саралап оқыту.
12. Тұрғынбаева Б.А. Дамыта оқыту технологиясы.
Сын тұрғысынан ойлау технология.
13. Мырзабеков С. Қазақ тілінің дыбыс жүйесі.
14. //Бастауыш мектеп. 2008.
15. //Бастауыш мектеп. 2007.
16. Оқушылық анықтамасы. 2009.
17. //Бастауыш мектеп. 2006-2005.
1 Ана тілі: Жалпы білім беретін мектептің 1-сыныбына арналған оқулық /Әуелбаев Ш., Наурызбаева Э., Ізғұттынова Р., Тәжімбетова С. – 2-бас., өңд. - Алматы, Атамұра, 2001. – 224 б.
2 Ана тілі: 2-сыныпқа арналған оқулық /С.Рахметова, П.Жаманқұлова, Б. Қабатаева. - Алматы, Атамұра, 1998. – 264 б.
3 Ана тілі: 3-сыныпқа арналған оқулық / Әбдікәрімова Т., Рахметова С., Қабатаева Б. 2-бас., өнд. - Алматы, Атамұра, 2003. – 288 б.
4 Ана тілі: 4-сыныпқа арналған оқулық /С.Рахметова, Т.Әбдікәрімова, Б. Қабатаева. - Алматы, Атамұра, 2000. – 320 б.
5 Ана тілі: Хрестоматия: 3-сыныпқа арналған /Авт. – Құрастырғандар: Т.Әбдікәрімова, С.Рахметова, Б.Қабатаева. 2-бас., өнд. - Алматы, Атамұра, 2003. – 192 б.
6 Ана тілі: Хрестоматия: 4-сыныпқа арналған / Құрастырғандар: П.Қ. Жаманқұлова, Г.С. Құрманбаева, Ш.Т. Таубаева. - Алматы, Атамұра, 2000. – 192 б.
7 Ана тілі: Мазмұндамалар жинағы: Жалпы білім беретін мектептің 3-сынып мұғалімдеріне арналған /Рахметова С., т.б. - Алматы, Атамұра, 1999. – 112 б.
8 Ана тілі: Мазмұндамалар жинағы: Жалпы білім беретін мектептің 4-сынып мұғалімдеріне арналған / С.Рахметова, Т.Әбдікәрімова Б.И.Игенбаева. - Алматы, Атамұра, 2000. – 96 б.
9 Ана тілі: Оқыту әдістемесі: Жалпы орта беретін мектептің 1-сынып мұғалімдеріне арналған / Әуелбаев Ш., Наурызбаева Э., Ізғұттынова Р., Тәжімбетова С. - Алматы, Атамұра, 1998. – 80 б.
10 Ана тілі: Оқыту әдістемесі: Жалпы орта білім беретін мектептің 3-сынып мұғалімдеріне арналған / Т.Әбдікәрімова, С.Рахметова, Б.Қабатаева. - Алматы, Атамұра, 1999. – 104 б.
11 Қазақ Совет Энциклопедиясы / Бас ред. акад. М.Қ. Қаратаев. - Алматы, ҚСЭ-ның Бас ред-сы, 1975, 7 том. – 648 б.
14.Тұрғынбаева А.Б. «Дамыта оқу технологиясы» Алматы., 2002
15. Мұрсалова К., «Модульдік оқыту технологиясы»
16. Ожегов С.И. Орыс тілінің сөздігі
17. Шорманов Ж.Р. Жаңа технология – заман талабы.
18. Эддинал Э, Персивал Ф. Игры, имитация и социоальная значимость наук // Импакт: наука и общество -1984
1 Назарбаев Н.Ә. . "Қазақстан-2030" Ел Президентінің Казақстан Халқына Жолдауы. -Алматы: Республикалық "Кітап" өндірістік бірлестігі, 1998.
2 Уәлиханов Ш.Таңдамалы шығармалары. - Алматы: ҚКӘБ, 1958. - 250 6.
3 Ы.Алтынсариннің таңдамалы педагогикалық мұралары /Құраст.С.Қалиев. - Алматы: Рауан, 1991. -200 б.
4 Құнанбаев А. Қарасөз. Поэмалар. Алматы.Ел. 1993 ж. 169 бет.
5 Аймауытов Ж. Психология. - Алматы: Санат, 1995. 312 б.
6 Байтұрсынов А. Шығармалары. - Алматы: Жазушы, 1989. -320 б.
7 Жұмабаев М. Педагогика. - Алматы,1992. 154 б.
8 Коменский Я.А. Великая дидактика. Изб. пед. соч., 1955.
9 Ушинский К.Д. Педагогическое сочинения. В 6 т. Т 2. / Составитель С.Ф.Егоров. – М.: Педагогика, 1988. -416 с.
10 Сухомлинский В.А. Балаға жүрек жылуы.-Алматы: Мектеп, 1976-234 бет.
11 Амонашвили Ш.А. Воспитательная и образовательная функция оценки учения школьников. - М., 1984.
12 Альмухамбетов Б. Эстетическое воспитание учащихся 4-7 классов средствами национального изобразительного исскуства. Дисс. Канд. Пед. Наук. –Алматы, 1991. -130 с.
13 Макаренко А.С. // Тәрбиенің жаңа жолдары. Алматы,1942.
14 Мелдебекова Ү. Эстетикалык мәдениетті қалыптастыру //Бастауыш мектеп 9, 2004
15 Қоянбаев Ж.Б., Р.М. Қоянбаев / Педагогика. Алматы, 2002
16 Бөлеев Қ. Болашақ мұғалімдерді оқушыларға ұлттық тәрбие беруге кәсіби дайындау. - Алматы: Нүрлы Әлем, 2004. - 304 б.
17 Алтынсарин Ы. Қазақ хрестоматиясы. - Алматы: Білім, 2003. - 120 б.
18 Бейсембиев К.Б. Қазақ ағартушыларының әлеуметтік және философиялық көзқарастары туралы. –Алматы. Білім, 1958. -37 б.
19 Құлсариева А.Т. Эстетикалық тәрбие. Оқу құралы. Алматы, 2003
20 Шацкая В.Н. Балалардың жанұядағы эстетикалық тәрбиесі. –М., 1997. 112 с.
21 Бурова Л.И. Формирование у младших школьников представлений об окружающем мире в процессе усвоение первоначальных научных понятий. Автореф. Дисс. Докт. –М., 1983. 46 с.
22 Құнанбаев А. Шығармалары. –Алматы, Жазушы. 1977. -251 б.
23 Лернер И.Я. Философия дидактики и дидактика как философия. — М., 1995.
24 Әбенбаев С., Ахметова Г. Эстетикалық мәдениет сабақтастығы хақында // Қазақстан мектебі №5, 2002
25 Көкшеева 3. Эстетикалык мәдениетті калыптастыру. // Бастауыш мектеп №9, 2004
26 Эльконин Д.Б. Психология обучения младшего школьника. -М.: Знания, 1974.
27 Жұмабаев М. Педагогика. –Алматы׃ Ана тілі, 1992. – 106 б.
28 Төрениязова С.М. Бастауыш мектеп окушыларының сыныптан тыс оқу-тәрбие жұмысы арқылы дамытудың педагогикалық негіздері. п.ғ.к. ғылым дәрежесін алу үшін диссертация. -Алматы, 1999. -14 б.
29 Бағдарламалары жалпы білім беретін мектептің бастауыш сатысы. - Алматы, 2010
30 Уәйісова Г.И., Балақаев М.Б., Жұмабаева Ә.Е. 1-4 сынып оқулықтары. – Алматы: Атамұра, 2010. -79 б.
31 Ушинский К.Д. Руководство для преподавания по родному слову. Ч.1. Избранные пед. Сочинения. – Учпедгиз., 1945. -405 с.
32 Уәйісова Г.И., Балақаев М.Б., Жұмабаева Ә.Е. 3-сынып оқулығы. – Алматы: Атамұра, 2010. -79 б.
33 Махъмудов М.И. Мектепте проблемалық оқытуды ұйымдастыру.
– А.׃ Мектеп, 1981, - 247 б.
34 3анков Л.В. О предмете и методах дидактического исследования.-М., 1962.
35 Скаткин М.Н. Проблемы современной дидактики — М., 1984.
36 Лернер И.Я. Дидактические основы методов обучения. — М., 1981.
37 Тұрғынбаева Б.А. Дамыта оқыту технологиялары. Алматы, 2002. – 87 б.
38 Жарықбаев Қ. Қазақ психологиясының тарихы. – Алматы׃ Қазақстан, 1996. – 160 б.
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I. БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ЖАЗБА ЖҰМЫСЫН ЖҮРГІЗУДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ
АЛҒЫШАРТТАРЫ
1.1 Бастаауыш сыныпта жүргізілетін жазба жұмысының
ерекшелігі ... ... ... ...6
1.2 Бастауыш сатыда жүргізілетін жазба жұмысының
түрлері ... ... ... ... ... ... 13
1.3 Диктант түрлері мен оны жүргізуге қойылатын талаптар ... ... ... ... ...16
1.4 Мәтін арқылы жүргізілетін жазба
жұмыстары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...22
II. ЖАТТЫҒУ ЖҰМЫСЫ АРҚЫЛЫ ЖҮРГІЗІЛЕТІН ЖАЗБА ЖҰМЫСТАРЫ
2.1 Грамматикалық жаттығулар барысында жазба жұмысын жүргізу
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 36
2.2 Инновациялық технологиялар арқылы оқыту барысында жүргізілетін жазба
жұмыстары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..40
2.3 Тәжірибелік бөлім. Сабаққа
талдама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .56
Кіріспе
Ғылыми зерттеу жұмысының көкейтестілігі: Қазіргі заман
педагогтерінің негізгі мақсаты - оқушылардың алатын білімін сапалы ету
оның толыққанды жеке тұлға болып қалыптасуына негіз қалау Қазақстан
Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасының
жобасында жоғары білімді дамытудың негізгі үрдісі мамандар даярлау сапасын
арттыру, қарқынды ғылыми-зерттеу қызметімен ықпалдастырылған инновациялық
білімді дамыту, жоғары оқу орындары зерттеулерінің әлеуметтік сала мен
экономикалық қажеттіліктерімен тығыз байланысты білім беру және
техналогияларды жетілдіру болып табылады деп атап көрсетілгендей, қазіргі
білім беру саласындағы басты мәселе: әлеуметтік-педагогикалық ұйымдастыру
тұрғысынан білім мазмұнына жаңалық енгізудің тиімді болып қалыптасуына
негіз қалау (1(.
Білім беру үрдісін басқару мұғалім бойындағы тұлғалық өзгерістер және
оның кәсіби деңгейін дамыту әрекеттерімен тығыз байланысты. Өйткені,
мұғалімге қойылатын талаптар оның жеке тұлғалық сапасының бала үшін ғана
емес, жалпы адамдар үшін үлгі болуын қажет етеді. Мұғалімнің басты міндеті
жоғары деңгейдегі адамгершіліктің иесі болу, өзінің білімі, еңбекқорлығы,
адамдарға деген мейірбандығымен оқушылар үшін үлгі болу, жеке өнегесімен
оларды тәрбиелеу. Сонымен қатар, мұғалім үшін тағы бір маңызды мәселе-
өзіндік білімін жетілдіруге өзін-өзі дамыту деген құлшынысының болуы.
Мұғалім өмір бойы оқуы керек,ол оқуын, білім алуын тоқтатқан сәттен бастап,
оның бойында мұғалімдікте жойылады. Педагогикалық психология зерттеушілері
Қ.І.Аманқұлов (2(, Н.К.Ахметов (3(, Қайдарова (4(, Ж.Ж.Наурызбай (5(,
Ж.К.Тілешова (6( және тағы басқа еңбектерінде мұғалімнің тұлғалық
ерекшеліктеріне сәйкес педагогикалық қызметінің тиімділігі қарастырылған
екен.
Мектепті басқару арқылы оқушылар мен мұғалімдерді тұлға ретінде
инновациялық әрекеттерге тарту туралы Қ.Аймағамбетова (7(, Ж.Т.Қайыңбаева
(8(, Ш.Х.Құрманалина (9( т.б.
Қазіргі уақытта ең басты мәселелердің бірі-мектептің таяу уақыттарға
бағытталған талаптарына сәйкес жоғары оқу орындарында бастауыш сынып
оқушыларына қазақ тілі пәнінде инновациялық педагогикалық технологиялар
негізінде білім берудің жолдарын айқындап, бастауыш сынып мұғалімдерінің
кәсіби даярлығын үнемі жетілдіріп отыру аса қажет болып отыр .
Бастауыш сынып оқушыларына инновациялық технологияларды қолданудың
мүмкіндіктері мен оларды іс жүзінде жүзеге асыру процесінде толығымен
пайдаланылмауы арасында және инновациялық педагогикалық технологиялар
негізінде бастауыш сынып мұғалімінің даярлығын жетілдіру қажеттілігімен бұл
мәселенің педагогикалық теория мен практикада жеткіліксіз зерттеулер
арасындағы қарама-қайшылықтар анық байқалады.
Осы қайшылықтардың шешімін табу мақсатында бастауыш мектепте
инновациялық педагогикалық технологияларды бүгінгі заман талабына,
сұранысына сай жетілдіру, зерттеу, қолдану мақсатында, тақырыпты бастауыш
сыныптарда қазақ тілін оқытудың инновациялық әдістерін қолдануды.
а) Педагогика-психологиялық.
Оқушылардың жас ерекшелігіне сәйкес шығармашылық танымдық ықпалын
ояту. Әркімнің жеке қабілетін шығармашылық потенциялының
еркін ашылуына жету. Білім мен икем-дағдыны анықтаудың көп саласы
параметрлерін қолданудың тиімділігі.
г) Ғылыми әдістемелік.
Мұғалім мен оқушының шығармашылық өзара ынтымақты қарым-қатынасын
қалыптастыру. Оқушылар арасында бәсекелестің оңды сипатқа ие болуы. Білім
мен икем-дағдыны бағалаудың халықаралық принциптеріне біртіндеп көшуді
жүзеге асыру. Ғылыми-шығармашылық әліппесіне үйрету болып табылады. Мектеп
оқушыларының жазба тілін дамытып, тәрбиелеу ең өзекті міндеті.
Зерттеу жұмысының мақсаты: инновациялық педагогикалық техналогиялар
негізінде бастауыш сынып оқушыларына қазақ тілі пәнінде жаңа
техналогияларды қолданудың шығармашылық жолдарын теориялық тұрғыдан
негіздеу және практикалық түрде жүзеге асыру .
Бастауыш сынып оқушыларына қазақ тілі пәнінде инновациялық
технологияларды қолданудың мүмкіндіктері мен жолдарын айқындау.
Бастауыш сынып оқушыларына қазақ тілі пәнінде инновациялы
технологияларды қолдануды меңгеру және ұсынылып отырған жүйенің
тиімділігін тәжірибе арқылы тексеру .
Зерттеу жұмысының міндеті: қазіргі заманғы даму жүйесіне сай қоғамның
талабы мен сұранысын қанағаттандыратын бастауыш сынып оқушыларына қазақ
тілі пәнінде инновациялық технологияларды қолдану еркшеліктерін жетілдіру.
Іс-әрекеттің әр түрлі тәсілдерін меңгеру мен көрінетін білім
нәтижесі. Дамудың жаңа сатысына сәйкес бағыт алған мектептің ең негізгі
өзегі-оқушылардың зерттеулік ізденісі мен білімі.
Зерттеу ұғымын кеңінен түсіндіру.
Зерттеулік оқыту жағдайына зерттеу ұғымы тек эмпирикалық таныммен
шектелмей оны максималды (ашд) неғұрлым нәтижесі болатыны сөзсіз, осыған
орай кейбір аспектілер жеке пәндерді оқыту әдістерінде қарастырылған.
Зерттеу дегеніміз – жаңа ақпараттар жинақтау арқылы өзінің жеке
білім кеңістігін орнату. Зерттеу жұмысын мынадай реттілікпен жүргізуге
болады.
- зерттеу өзектілігі проблеманы көре білу және зерттеу бағыттарын анықтау;
- ақпаратты жинақтау және өңдеу;
- зерттеу саласын анықтау негізделген сұрақтарды айқындау;
- зерттеу тақырыбын таңдау ( зерттеу шектелмегенін белгілеу);
- болжам құру оның ішінде қисынсыз арандатушы, провакциялық идеяларды
да өңдеу және рефлекция.
Ғылыми зерттеу жұмысында қолданылатын әдістер.
Бастауыш сынып оқушыларына сабақ барысында жаңа технологияларды
дидактикалық, суретті көрнекілікті жұмыс түрлерін қолдану және сауалнама
жүргізіп олармен әңгімелесу, тірек схемаларымен, интерактивтік тақталармен
жұмыс, түсіндіру, сұрақ-жауап, топтастыру, болжау, жұппен жұмыс, ой қозғау,
шығармашылық жұмыстарын бақылау. Педагогикалық тәжірибе іс-әрекеттер
нәтижесіне баға беру, оларды өңдеу.
Ғылыми зерттеу жұмысының құрылымы: диплом кіріспеден, үш негізгі тараудан,
бірінші тарау үш бөлімнен, екінші тарау үш бөлімнен, үшінші тарау екі
сабаққа талдамадан, әдебиеттер тізімінен тұрады.
I.Бастауыш сыныпта жазба жұмысын жүргізудң педагогикалық-
психологиялық алғышарттары
1.1. Бастауыш сыныпта жүргізілетін жазба жұмысының ерекшелігі.
Тіл өзінің қатынас құралы болу қызметін ауызша түрде де, жазбаша түрде
де дыбыстық тіл жазу арқылы таңбаланады. Соның нәтижесінде оның қатынас
құралы ретінде қолдану шеңбері кеңейеді. Жазу (жазба тіл) – адамдардың
кеңістік пен уақытқа тәуелді болмай, өмірдің барлық саласында кең түрде
қарым-қатынас жасауына мүмкіндік беретін құрал. Ал ауызекі тіл жайында мұны
айта алмаймыз.
Жазба тілдің ауызекі тілден кейін пайда болғаны, оның (жазба тілдің)
жазудың шығып жасалуымен байланысты екендігі белглі. Жазудың шығып
жасалуының, күллі мәдениет атауларының тарихында орасан зор маңызы болды
және болып та отыр.
Жазусыз мәдениет атаулыны, цивилизация атаулыны көзге елестетудің өзі
мүмкін емес. Көрнекті жазушы Леонид Леонов жазудың маңызы туралы
былай дейді: Адамдардың тегін қорлық жағдайдан бөліп алып шыққан, өткен
замандарда ашылған ұлы жаңалықтардың ішінде жазу өте-мөте үлкен роль
атқарады. Алфавиттің туған күнін адамның өзін-өзі біліп ұғынуындағы дәуір
деп есептеуге болады, осыдан кітап басу станогының пайда болуына тура жол
ашылды. Адам өзінің қазіргі биігіне нақ кітап арқылы баспалдақпен
көтерілгендей көтерілді (10(.
Адам білімді негізінен, жазба тіл арқылы, жазылғанды оқу арқылы алады.
Адамзаттың сонау көне дәуірінен бастап, біздің заманымызға дейінгі талай
ғасырлар бойына ғылым мен техника, әдебиет пен өнер саласында жасаған күллі
әдеби байлығын ұрпақтан – ұрпаққа жеткізген де – жазба тіл.
Жазудың тарихы өте ерте замандардан басталады. Көне жазуды да, қазіргі
жазуды да зерттеп білудің әрі теориялық, әрі практикалық үлкен мәні бар.
Көне жазу нұсқаларын талдап оқи білу ерте заманда өмір сүріп, қазірде
өлі тілдерге айналған тілдермен танысуға немесе қазіргі тілдердің ертедегі
қалпымен танысуға және оны білуге мүмкіндік береді. Мұның тіл тарихын
зерттеуде орасан зор маңызы бар. Жазудың тарихын зерттеп білу тіл білімі
үшін ғана емес, сонымен бірге тарих ғылымы үшін де, археология мен
этнография үшін де айрықша маңызы бар. Халықтардың қазіргі жазуларын
олардың дыбыстық тіліне қарым–қатынас жағынан қарастырып зерттей білу сол
тілдің жазуларының ғылымы тұрғыдан дәледі ережелерін жасау үшін өте – мөте
қажет. Қазірде біз жазба тілді ауызша тілдегі сөздердің жазбаша түрде
әріптердің тіркесімен белгіленуі . Жазудың тарихына әріп пен таңбаланудың
кейінірек пайда болғанын көреміз. Жазу өте ерте заманда жасалып, мыңдаған
жылдар бойы өзгеріп, дамып келеді. Жазудың мыңдаған жыл бойына дамып
жетілуімен бірге, оның принциптері де өзгеріп отырады (11(.
Жазудың жүйесі таңбалардың жиынтығынан құралған. Ол таңбалар
бүтіндей сөзді, не буынды, немесе дыбысты белгілейді. Әрбір жазбаша
таңбаның графикалық формасы, белгілі бір мағынасы болады.
Жазу жүйесіндегі таңбалардың не бүтіндей хабарды, не жеке сөзді, не буынды,
не дыбысты белгілеуіне қарай, жазу мынадай түрлерге бөлініп қарастырылады.
1. Пиктографиялық жазу.
2. Идиографиялық жазу.
3. Буын жазуы.
4. Әріптік немесе дыбыстық жазу.
1. Пиктографиялық жазу – жазудың ең алғашқы түрі. П.Ж. суретке
негізделген жазу. Сондықтан оны кейде сурет жазуы деп те атайды.
2. Идеографиялы жазу – таңбаларын идеограммалар деп те атайды.
Пиктографияның идеографияға көшу өте баяу болады.
3. Буын жазуы жазудың даму барысында буын жазуы пайда болған
жазудың буын жүйесінде таңба буынды белгілейді.
4. Әріп (дыбыс) жазуы . Әріп жазуы буын жүйелі жазудан кейін пайда
болған. Таза күйінде консонантты дыбыстық жазу.
ІІ мың жылдықтың екінші жартысында пайда болған вокалданған дыбыстық
жазу біздің дәуіріміздің І мың жылдың басында пайда болған.
Идеография –грек тілінің –идея ldеа -жазамын деген сөзінен
алынған. Логография –грек тілінің –сөз soz- жазамын деген сөзден
алынған. Жазу адамның ой-пікірін, сөзін белгілі бір тілде жазу таңбалары
арқылы қағаз бетіне түсуі. Жазу- адам баласы ойлап тапқан өте маңызды әрі
құнды табыстардың бірі, дүниежүзілік барлық мәдени жетістіктердің негізі.
Жазудың алғашқы нұсқалары өте ертеде жасалған. Жазу үлгісі-әріптерді,
сөздерді, сөйлемдерді және бүтін мәнінде колиграфиялық жағынан дұрыс
жазудың үлгісі. Жазу үлгісі-жазуға үйренудің бірден бір құралы болады,
сауат ашуда ең басты рөл атқарылады.
Жазу үлгілері;
ғ ғ ғ ғ ғ ғ Ғ Ғ Ғ Ғ Ғ Ғ
Т Т Т Т Т Т
Ғалым ағай ат тағалады
Бақылау
Жазу
Өндіру
Бағалау
Ұйымдастыру
Қайта құру
Жазу арқылы ойлау мен таным бірлігі.
Тәрбие Білім
Жазу Оқу
Мұғалім
Таным
Ізденіс Оқушы
Ойлау Сөздік Шығарма
Көркем жазудың алға қоятын мақсаты - балаларды таза, сұлу және
түсінікті жазуға үйрету үшін мынадай 4 талаптар қойылады.
1. Әріптер мен әріп элементтерін бұзбай дұрыс жазу.
2. Әріптер мен әріп элементтерінің биіктігі көлбеу ара қашықтығы және
көлбеулігі бірдей біркелкі болуы керек.
3. Әріптерді өзара дұрыс байланыстыру .
4. Жазу тазалығын сақтау, артық сызықтар жасамау.
Оқу, жазу процесін талдаудан шығаратын негізгі қорытындылар мыналар.
1. Оқушы оқуға.
2. Жазуға үйрену.
3. Сөзді буынға.
4. Буынды дыбысқа ажырату және керісінше
5. Дыбыстардан буын, буыннан сөз құрайды.
ІІ. 1. Сауат аша бастаған бала оқу, жазуға үйренеді.
3. Бір әріпте және бір сөзді жазу үшін нерв жүйесін бірнеше толық
(импульс) жасау.
Әріп элементін жазуға үйрену сабағы.
1. Балалардың қарындаштарын, дәптерлерін дайындау.
2. Оқушыларды жазуға даярлау. Қарындашты қалай ұстау керектігін
көрсетіп, саусақтарын бүгу, жазу, ауаға жазғызып жаттықтыру.
3. Бүгін дәптердің бір бетіне жалауша салатындарын айту.
4. Тақтаға жазып көрсету және оны қайта ауаға жазып көрсету.
5. Балаларға дәптерлерін жазғызу.
Дыбыспен таныстыру сабағы.
1. Жұмбақ жасырып, оқушыларға шешкізу; осы жұмбақпен оның шешуі
бойынша әңгіме.
2. Әңгімені сөйлемдерге, сөйлемдерді сөздерге, сөздерді буындарға
талқылатқызу.
3. Дыбыспен таныстыру (а-ра, ал-ма, а-ғаш, а-па, т.б.сөздерді талдай
отырып, а дыбысына көңіл аударылады).
4. Таныс дыбыстан басталатын сөздер ойлату.
5. Айтылған кейбір сөздердің суретін салғызу.
Сөз және буын тақырыбы бойынша сабақ (ауызша)
1. Әліппенің алғашқы беттеріндегі суреттер бойынша әңгіме жүргізу.
2. Оқушылардың айтқандарын сөйлемге талдау.
3. Сөйлемдерді сөзге талдау.
4. Сөздерді буынға талдау.
5. Сөздің басқы немесе сөңғы буындардын жауып қойып, оны оқушыларға
тапқызу.
6. Әңгімеленген заттардың суреттерін салу немесе пластилиннен жасату.
Жазбаша тіл –ауызша тілдің графикалық бейнесі. Ол көбіне-коп ойды
ауызша айтуға мүмкіндік болғанда немесе ыңғайсыз болған кезде пайдаланады.
Әдетте жазбаша тіл ауызша тілдің негізінде ғана пайда болған:
өйтекні жазатын адам ойын іштей айту арқылы ғана қағазға түсреді, жазуға
айналдырады. Ал оны оқу- жанама (жазбаша) жолмен жеткен оны іске асырушы
басқа адам әрі қабылдаушы болып шығады.
Жазбаша тілдің ережелері мен заңдылықтарын тіл білімінің графика және
орфаграфия деп аталатын тарауы қарастырылады.
Графикамен орфография әр түрлі құбылыс бола тұра бірімен – бірі тығыз
байланысты және бірін –бірі толықтырып тұрады.
Графика орфографияны да қамтитын кеңірек ұғым деуге болады.
Жазба 1
Ертедегі бір елдің не көне дәуірдің графикалық (тас және қағазға
жазылған ) жазылулары.
Жазба әдебиет – жазбаша түрде қағазға түсірілген көркем әдебиет.
Жазба жұмыс – жазба түрде өткізілетін емтихан. Жазба үстел – жазуға
арналған, жазу үстелі.
Жазба тіл – жазу негізінде қалыптасқан, өзіндік дәстүрі бар тіл.
Жазба 2
Қол үзбеу, ажырамау, жаңылмау.
Жазбай таныды – жаңылмай, бірден дәл таныды .
Жазбаша - жазба түрде (12(.
Бастауыш кластардағы жазу сабақтарының мақсаты – балалардың жазу тілі
дағдыларын қалыптастыру. Жазу дағдысының психологиялық негізі мидың үлкен
жарты қабығындағы анализатор ұштарының бір – бірімен күрделі байланыста
түсуі екінші сигнал системасының жинақталып бір арнаға бағытталуы болып
табылады. Жазу тілі көзбен қабылданады, қолмен іске асады. Ал, ауызша
сөйлеу, есту-синтездеуге нерв байланысы арқылы өтеді. Жазу тілі ауызша
сөйлеуден кейін шықты сондықтанда ол үнемі ауыз тілге сүйеніп отырады. Ең
алғашқы ерте дәуірде адамадар қандай да болмасын бір оқиғалар туралы
мәліметті кейінгі ұрпақтарға қалдыруға болады. Сөйтіп ондай мәліметтерді
түрлі суреттермен белгілейді. Бұл кезең идиографиялық сөйлеу кезеңі деп
аталады.
Идиографиялық сөйлеу – белгілі бір айтылатын жағдай туралы еске түсіру
рөлін атқарады. Кейінірек иеороклиптік жазу шықты, бұл құжаттарды немесе
ойды білдірген жазудың құрамына алфавит, графика және орфография енеді.
Алфавит – тіліміздегі әріптердің белгілі бір жүйемен орналасу тәртібі.
Графика – дыбыстардың немесе буынның сөздің айтылуы қалай болса,
солай таңбалануы.
Орфография – тілдің белгілі бір нормаға келтірілген ережесін сақтап
жазу. Алфавит пен графиканы меңгеру – оқу мен жазудың (сауат ашудың) ең
алғашқы, ең қарапайым, ең маңызды дағдыларын қалдыруды көздейді. Жазбаша
сөйлемнің өзіне тән ережелері бар. Мысалы: Жазбаша сөйлеудің қабылдаушыға
әсер ететіндей қосымша құралдары жоқ. Ол бүкіл оқушы қауымға айналады. Енді
автордың эмоциясы мен сезімі, толқуы мен мұңаюы, қуанышы мен реніші т.б.
Бәрі сөз арқылы жеткізілуі жазу тілін қабылдау қиялдың жұмысын талап
етеді.
Жазу дағдысының бастамасы әріптің әрбір бөлігін (таяқша, дөңгелек,
қосу сызықтары) сызық жүргізу арқылы жаттықтырылады. Бұл кезеңде бала
басымен бүкіл денесімен жоғары көтеріліп, төмен еңкейіп екі жағына қисайып
неше түрлі қозғалыстар жасайды.
Орфография жазудың бүкіл жағдайларын тәртіптейді. Оған тілдің
ережелері (әріп қолданарлық қолдану әріпті таңдау бірге және бөлек жазу)
оны құрастыру қолдану жатады. Қазақ тілі орфографиясының негізгі принципі,
морфологиялық принцип, яғни түбір сөздердің соңғы дыбысы қосымша аралығында
да (бас-шы, басшы емес) Сөз шекарасында да (боз – құнан, бозғұнан) емес
біріккен сөздерде (үмбет – бай, үмбетбай) сақталып жазылады. Қазақ тілінде
фонетикалық принципке сүйеніп етілуінше жазылады (13(.
Жазу жұмысын жақсарту үшін мұғалім оқушы дәптерін жүргізуге қойылатын
төмендегідей біртұтас арнайы талаптарды жүзеге асырады.
1. Аса ұқыпты, түсінікті етіп жазу.
2. Дәптердің сыртқы бетіне жазылатын жазулардың біркелкі болуы, оның
қандай мақсатқа арналғанын көрсетсек (қазақ тіліне арналған дәптер,
ана тіліне арналған дәптер т. б.), (класы, мектептің номері мен
аты, оқушының фамилиясы мен өз атын жазып қою). 1-сынып оқушыларына
арналған дәптердің сыртына жазылатын жазу үлгісін мұғалімнің өзі
жазады.
3. Шетіндегі ашық жолдарды басып жазбау.
4. 1-сыныптың қазақ тілі және математика пәні бойынша бірінші
тоқсандағы жұмыстары. 1-сыныпта екінші жарты жылдықтан бастап,
сондай–ақ 1-4 сыныптарда жазба жұмыстарының арнаулы мерзімі
көрсетіледі.
5. Жаттығу мен есеп нөмірлерін қою, жазба жұмысының қайда орындалғанын
(сыныпта, үйде) көрсету.
6. Азат жолдарды сақтап жазу.
7. 1-4 сыныптарда әрбір жазба жұмысының тексін, жұмыстың датасымен
тақырыбы аты көрсетілген бетте азат жолдан бастап жазу.
Қазақ тілінен орындалатын жұмыстың күні мен тақырыбы аты арасына
жол қалдырмай жазу. Математика дәптерінде мұндай жағдайларда тек екі тор
тастау керек. Әр күнде орындалған жұмыстан соң немесе әрбір аяқталған
мәтіннен кейін қазақ тілі дәптеріне екі жол, математика дәптерінде төрт тор
көз тастап жазу (бұл бір жұмыс пен екінші жұмыстың шекарасын көрсету үшін
және баға қою үшін қажет).
8. Жазба жұмыстарында жіберілген қателерді төменгі тәртіппен түзету:
қате жазылған әріпті не тыныс белгісін көлбеу сызықпен сызып тастау
керек, қате жазылған сөз бөлігі мен сөйлемдерді, жазу: қате
жазылғандарды жақшаға алмау.
9. Барлық түзету сызықтарын ұқыпты етіп қарындашпен, ал аса қажет
жағдайда – сызғыш арқылы орындау керек.
Барлық оқушылардың қазақ тілі мен математикаға арналған дәптерлері
әрбір сабақтан соң тексеріледі. 1969 жылдан бастап республика мектептері
оңайлатылған жаңа жазу шрифтісіне көшіріледі.
Байланыстырып жазуды қалыптастыру үшін мұғалім мына төмендегілерді
ескеруі тиіс.
а) қолжазба әріптерінің биіктігі мен ені 2:1 қатысына сай болуы керек
(үш негізгі элементтен тұратын ж, м, т, ф, ш, щ, ю әріптерінен басқасы)
ә) жазу оң жаққа қарай 650 көлбеу болуға тиіс, әріптер мен әріп
элементтерінің көлбеулігі бірдей болу керек.
Алфавит
Аа Әә Бб Вв Гг Ғғ Дд Ее Ёё Жж Зз Ии Йй
Кк Ққ Лл Мм Нн ң Оо Өө Пп Рр Сс Тт Уу Үү
Ұұ Фф Хх һ Цц Чч Шш Щщ Ыы Іі ьъ Ээ Юю
Яя
б) дөңгелек немесе жартылай дөңгелек элементтері бар әріптерді сөз
ішінде басқа әріптермен байланыстырудың негізгі екі әдісі бар: үстіңгі және
астыңғы.
Оқушы қолжазбаға сауат ашу кезеңінен бастап үйретіледі. Одан әрі
жазуға (көркем жазуға) машықтандыру генетикалық жүйеде өткізіледі.
Генетикалық жүйенің ерекшелігі сол – онда жазу жұмысы оқушының
қозы көзілдірік торғай
қоян кеме әке әже
күш, психологиялық және интелектуалдық даму дәрежесіне, дұрыс сөйлей
білуіне, сондай–ақ өздігінен жұмыс істей білу қабілетінің артуына сай
келетін жоспарлы да жүйелі, біртіндеп күрделенген жаттығулар негізінде
ұйымдастырылады. Бұл кезеңдегі көркем жазу оқушының қол қимылын жаттықтыру,
көзінің көруін қалыптастыруға арналға техникалық жаттығулар ретінде емес,
қазақ тілін оқытудың жалпы жүйесімен тікелей байланысты қарастырылады.
Жазуға үйрету жүйесі оқушылардың жас ерекшеліктеріне, даярлығына,
сабақтың мазмұны мен мақсатына қарай әр түрлі әдістерді қамтиды. Бұл
әдістердің негізгілері : генетикалық әдіс, бастарма жазу әдісі, сызық ішіне
жазу әдісі, ритмикалық (тактылы) жазу әдісі.
Генетикалық әдіс көркем жазуда әріп элементтерін жазып үйренуді талап
етеді. Балалар әріп таңбаларын алфавит ретімен жазып үйренбейді, алдымен
оңай әріптерді жазып үйренеді, соңынан біртіндеп жазылуы күрделі әріптерді
таңбалануға көшеді. Жазуға үйрету бұрыннан таныс элементтерге жаңа
элементтерді қосу негізінде ұйымдастырылады. Әріптер топ–тобымен жазылады.
Басып жазу әдісі бойынша мұғалім дәптерге әріптерді қарындашпен жазады
немесе әріп таңбаларын нүктемен белгілейді, ал оқушылар оның үстінен басып
жазады. Сол арқылы балалар әріптердің бейнесін дұрыс жазуға жаттығады,
әбден үйренген соң, өз бетінше жазып кететін болады. Бұл әдістің үлгілерін
бастауыш кластарға арналған Жазу үлгілерінен де көруге болады. Басып жазу
әдісі әсіресе теріс қалыптасқан жазуды жөндеуге көмек етеді. Содай–ақ бұл
әдіс бойынша мұғалім дәптерге әріптердің жазылу үлгілерін, олардың сөз
ішінде өзара қосылу жолдарын көрсетіп, оқушылардан үлгі бойынша жазуды
талап етіп отырады. Мұғалім 1-сыныпқа арналған (14(.
Жазу үлгісі, Жазу дәптері атты еңбектерге сүйене отырып,
балалардың қолын дұрыс, әдемі жазуға машықтандырады. Мұның өзі –
бірқалыпты, біркелкі жазуға жаттықтыратын тәсіл. Жазу кезінде әріп
элементтерін таңбалауға сай байсалды ритм, біртектес қайталанатын
қозғалыстар жасалынады.
Ритм – бүкіл жазу элементтерінің лайықты үйлесімін табуға көмектесетін
амал. Тактылау – (санау) қозғалысты бірқалыпты жетілдіріліп, оқушылардың
жазу қарқынын жеделдетуге әсер етеді, жазу процесінде жасалатын қол
қимылдарының дұрыс та айқын болуын дамытады, сыныптың бір мезгілде жұмыс
істеуін қамтамасыз етеді.
Бұл әдіс қазақ бастауыш мектептерінің тәжірибесіне еркін ендірілмеген
сияқты. Сондықтан оның қолданылу жолдары көпшілік болып ойластыруды керек
етеді.
Бастауыш сынып оқушылары көлбеу жазуға машықтанады. Өйткені көлбеу жазу
– икемді жазу. Оның ерекшелігі - әріп құруға қатысты негізгі штрихтар
дәптер сызығына солдан оңға қарай 650 көлбеу орналасады. Көлбеу жазу жұмысы
оң қол арқылы орындауға бейімделген. Көлбеу жазуға дәптердің солға
қисайтылып қойылуы, жарықтың сол жақтан түсуі сияқты ережелер көп көмегін
тигізеді.
1-сыныптан бастап, әсіресе 2-сыныпта – бір сызық бойымен жылдам жазуға
көшу кезінде – көлбеу жазуға әріптердің біркелкі биіктігін сақтауға,
әріптерді топтап жазуға, ондай әріптер бар сөздер мен сөйлемдерді дұрыс
жазуға арналған жаттығулар жүргізудің мәні зор.
3–сыныпта оқушылар әрі ұсақ, тез жазуға әдеттенеді. Бұл кезде қолды
және көз мөлшерін жетілдіруге сондай–ақ тез жазуға үйрететін арнаулы
жаттығулар жүргізіледі. Бұл жаттығуларды мұғалім өзі әзірлеп келеді.
Жазуға үйрену үшін қажетті жағдайлардың бастылары.
1. Жазылатын сөздердің мағынасын, мәнін анықтау. Мұғалім көшіруге
ұсынған немесе оқып айту арқылы жаздыратын сөздердің, мәтіннің мағынасын
оқушылардың анық түсінгеніне көз жеткізгеннен кейін ғана жаздырған жөн.
2. Сөздің айтылуына және жазылуына, грамматикалық формасына мұқият
көңіл аудару; жазғандарын саналы түрде есте ұстауға жағдай жасау: оқы,
ойлан, есіңе жазып ал, тыңда, зейін аудар, т.б.
Жіберілген қателермен жұмыс жасау : жазғаныңды тексер, түзет, қайта
жаз осыған ұқсас мысал ойлан, т. б. оқушылардың белсенділігін көтеру және
өздіктерінен жұмыс жасауға баулу.
3. Сөйлем мен сөзді талдау жұмысын жүйелі түрде жүргізіп отыру:
салыстыру, талдау, жинақтау жұмыстары, неге? сұрағын көбірек қою.
4.Сөйлеу әректінің бірде бір жағын естен шығармау керек: дыбыстық,
әріптік–талдау, сөз құрамын жатқызу, сөз таптары бойынша, синтаксис және
байланыстырып сөйлеуге үйрету жұмыстары. Орфографиялық жаттығуларды
(көшіру, диктант) сөйлеу жаттығулары (мазмұндама, шығарма) кезектестіріп
өткізу.
5.Грамматикалық жаттығуларды сөздік – орфографиалық жаттығулармен
кезектестіру.
Орфографиялық дағдыға төселуіне қарай, ереженің оқушы үшін мәні
өзгереді. Мысалы: алғашқы кезде бала ержеге мұқтаж болса, бірте – бірте
сауатты жазуға жаттыққан сайын оның мәнділігі жойыла бастайды. Оқушы жазуға
дағдыланған кезде оған ереженің мүлде қажет бола қоймайды.
Орфографиялық дағды жөнінде айтылғандар пунктуацияғада қатысты. Бірақ
пунктуацияға үйрену жұмыстарының өзін тән ерекшелігі бар. Тыныс белгілерін
қою да ережелерге бағынады.
1.2.Бастауыш сатыда жүргізілетін жазба жұмысының түрлері
Жазба жұмысын бағалағанда, қатенің саны және оның ауыр-жеңілдігі
назарға алынады. Грамматикалық тапсырмасы бар сын жұмысына екі баға
қойылады (15(.
1. Мәтінді көшіріп жазу жұмысына мұғалім сынақхаттан гөрі қатаңырақ
талап қояды.
Бағалануы:
“5” – мүлтіксіз таза, қатесіз көшірілген жұмысқа;
“4” – 1, 2 түзетуі немесе 1 қатесі бар жұмысқа;
“3” – 2, 3 қате жіберсе;
“2” – 5 немесе одан көп қатесі бар жұмысқа қойылады.
2. Сынақхатты бағалау:
“5” – қатесі жоқ жұмыс үшін;
“4” – 1, 2 қате жіберілген жұмыс үшін;
“3” – 3, 5 қате жіберген жұмыс үшін;
“2” – 5 немесе одан да көп қате жіберген жұмыс үшін
3. Грамматикалық тапсырманы бағалау:
“5” – қатесіз толық орындалған тапсырма үшін;
“4” – 1 қатесі бар, толық орындалған;
“3” – тапсырма толық орындалмағаны үшін;
“2” – мүлде орындалмаған тапсырма үшін.
4. Мазмұндаманы бағалауда мына мәселелерді есте сақтау керек:
а) мазмұны;
ә) мәтіннің құрылымы;
б) сөйлемнің құрылымы;
в) мәтіннің тілі;
г) орфографиялық және пунктуациялық білімділік.
Мазмұндама былай бағаланады:
“5” – толық мазмұндалған, қатесіз жазылған жұмысқа;
“4” – толық мазмұндалған, 1, 2 орфографиялық немесе
пунктуациялық қатесі бар жұмысқа;
“3” – мазмұны толық берілмеген, 3, 5 қатесі бар жұмысқа;
“2” – мазмұны берілмеген, сөйлемдері дұрыс құрылмаған, 5-тен көп
қатесі бар жұмысқа қойылады.
5. Тест жұмысының бағалануы:
“Жоғары” – барлық тапсырма дұрыс және толық орындалған;
“Орташа” – аздаған кемшілігі бар жұмысқа;
“Төмен” – кей тапсырмалары орындалған.
Қазақ тілі пәнінде жүргізілетін
жазба жұмыстарының түрлері: көшіріп жазу;
сын жұмыстары;
мазмұндама;
шығарма;
тест.
Көшіріп жазу – сынақхат сияқты орфографиялық, пунктуациялық
дағдыларды тексеру.
Сынақхат – орфографиялық, пунктуациялық дағдыны тексеру құралы.
Бақылау сынақхаты әр тоқсанның, ал сынақхаттың басқа түрлері күнделікті
сабақта ыңғайына қарай мұғалімнің қалауы бойынша жүргізіледі.
Мазмүндаманың мақсаты – мәтін мазмұнының негізгі кезеңдерін
қалдырмай, сөйлемдерді дұрыс құрастырып, қажет сөздерді орнымен
пайдаланып, мәтінді сауатты да, түсінікті жазып, синтаксистік ережеге сай
орындай білу.
Шығарма – оқушының ой туындысы, тақырып көлеміндегі түсінігі, жаза
білу дағдысы.
Тест – жұмысы әр оқушыға арналып жасалған жекелеген карточка арқылы
жүргізіледі. Бұл жұмыс оқушының өз бетімен жұмыс істеу қабілетін
қалыптастырады.
Сынақхат түрлері Мазмұндама түрлері Шығарма түрлері
- бақылау сынақхаты; - дайын мәтін бойынша; - оқыған, естіген әңгіме
бойынша
- сөздік сынақхаты; - сурет бойынша; - саяхат бойынша;
- көру сынақхаты; - диафильм бойынша; - өнер саласы (сурет,
кино, театр) бойынша;
- терме сынақхаты; - аяқталмаған мәтін - өз іс-әрекеті (ойын,
бойынша; еңбек т.б. бойынша).
- өздік сынақхаты; - тірек сөздер бойынша.
- үндемес сынақхаты;
- ескерту сынақхаты;
- конкурстық сынақхат;
- графикалық сынақхат;
- шығармашылық сынақхат.
Оқу сапасы
1. Дұрыс оқу: - сөз ішінен әріпті, жеке буынды, сөзді қалдырмай
оқу;
- кей буынды не жеке сөзді қайталамай оқу;
- орфоэпиялық талаптарға сай оқу;
- сөздердің мағынасына қарай лайықты дұрыс ырғағын
сақтау.
2. Түсініп оқу: - сөз мәнін ұғынып оқу;
- сөйлемдегі сөздердің байланысын айырып оқу;
- ауыспалы мағыналы сөздерді дауыс ырғағымен оқу.
3. Мәнерлеп оқу: - ой екпінін дұрыс қойып оқу;
- кейіпкердің көңіл-күйін сезіне оқу.
4. Шапшаң оқу.
Жазба жұмыстарының көлемі
Сыныптар 1-сынып 2-сынып 3-сынып 4-сынып
І жарты жылдықІІ жарты І жарты жылдықІІ жарты
Жұмыс түрлері жылдық жылдық
Мазмұндама 20-30 сөз 30-50 сөз 50-70 сөз 70-90 сөз
Шығарма 20-30 сөз 30-60 сөз 60-130 сөз 130-180 сөз
І жарты ІІ жарты І жарты ІІ жарты
Жұмыс түрлері жылдық жылдық жылдық жылдық
Жаттау 8-10 өлең 12-15 өлең 15 өлең 15 өлең
Оқу жылы
аяғындағы 2-3 мыңдай 4-5 мыңдай 7-8 мыңдай 11-12 мыңдай
cөздік қоры
1.3 Диктант түрлері мен оны жүргізуге қойылатын талаптар
Диктант - оқушының сауатты жазу дағдысын қалыптастыру.
Мақсаты: оқушылардың орфографиялық және пунктуация сауаттылығын
арттыру.
Диктант жазу барысында мұғалім нені ескеру керек?
1) Жаздырылатын мәтіннің оқытушының оқушылардың жас ерекшелігінің
сайлылығымен тәрбиелілік мәніне назар аударамыз.
Қай сыныпта қанша дыбыстан, сөзден тұратынын жазып келу.
2) Диктанттың әдістемесін (жазу) білу керек. (диктант түрі, бақылау
жылына 8-9 рет жазылады, бақылау 2 сағатта алынады, ұзақтығын мұғалім бір
орында отырып оқуы керек, оқушының алдында тұру керек)
Оқушыларды бағалау тексеру.
1. айқын тексеру 2-сынып
2. нақты тексеру 1-сынып
3. күрделі тексеру 4 сынып
Мектеп бағдарламасы бойынша қазақ тілі бастауыш мектепте 2-4-сыныптарда
оқытылады. Қай сатыдағы оқыту болса да, оның негізгі міндеттерінің бірі –
оқушыны сауатты жазуға үйрету. Ол үшін жазбаша жұмыстарға бірінші
сыныптардан бастап–ақ ерекше мән беру керек.
Сондай жаттығу жұмыстарының бір – түрі диктант. Ол бұл атаудың латынша
мағынасынан да (естіртіп айту) көрініп тұрғандай, айтып жаздыратын жұмыс
түрі.
Диктант көбінесе оқушылардың теориялық білімін сынауға қолданылады.
Оқушылардың материалды қаншалықты меңгергені диктантты қалай жазғандарынан
байқалады. Мұғалім соған қарап, қай оқушының қандай тақырыпты нашар
меңгергенін айқындайды, әрі енді оны болдырмаудың жолдарын белгілейді.
Диктанттың өзі түсіндірме, терме, өзіндік, шығармашылық, еркін,
сөздік, қатеден сақтандыру және бақылау диктанттары болып бірнеше
түрлерге бөлінеді.
Түсіндірме диктант – мұнда мәтін жазылып болғаннан кейін ғана
талданады, қателері түзеледі. Диктанттың бұл түрін жазуға кірісерде қажет
ережелер еске түсіріледі. Сөздік диктант ұзақ болмайды, 5–10 минут шамасы,
көбінесе сабақтың аяғында жүргізіледі. Үнсіз диктант ұйымдастыруы онда
мұғалім қажетті суреттер көрсетеді (аю, сиыр, жылқы, қоян, қозы, трактор,
комбайын т. б )
Терме диктант – белгілі бір емле (орфография) ережесіне байланысты
жүргізіледі. Ол арқылы грамматиканың түрлі ережелерін қамтып, пысықтауға
болады. Оқушыларға күрделі бір мәтін ұсынылып, соның ішінен сөз
тұлғаларының немесе сөз таптарының бірін теріп жазуға тапсырма беріледі.
Оқушыларға берілген мәтіннен керекті сөздерді көшіріп қана қоймай, олардың
қандай тұлғада тұрғанын да ажыратады.
Өзіндік диктантты – оқушылар мұғалімнің айтуымен емес, жатқа жазады.
Оның бірнеше түрі бар.
1. Өтілген тақырыпты бекіту мақсатында мұғалім диктант мәтінін
тақтаға жазып,
жеке сөздердің жазылуын, грамматикалық ережесін түсіндіреді.
Мәтін бірнеше рет оқытылады. Содан кейін тақтадағы мәтін жауып қойылады
да, оқушылар оны есте қалғандары бойынша жатқа жазады. Оқушылар түгел жазып
болған соң, жазғандары тақтадағы мәтінмен салыстырылады. 2) Мұғалім мәтінді
кітаптан көрсетіп береді. Оны оқушылар кітаптан бірнеше рет оқып шыққан
соң, кітапты жауып қойып, жатқа жазады. Содан кейін кітаппен салыстырады;
3) Оқушыларға өлеңдерді жатқа жаздыру.
Өздік диктантты жаздыру арқылы оқушылардың өткен сабақты
меңгергенін ғана емес, орфографиялық және синтаксистік ережелерді қалай
ұғынғандарын, оларды іс жүзінде қалай пайдалана білетіндерін байқауға
болады. Бұл диктант оқушылардың ой-өрісін өсіріп, сөздік қорын молайтуға
көмектеседі.
Шығармашылық диктант оқушыларды жазба жұмыстарында қате жібермеуге, өз
ойларын сауатты жазуға төселдіру үшін қолданылады. Мұнда мұғалім тақтаға
жазылған жеке сөздер мен сөйлемдерді қатыстырып, сөйлем немесе шағын
мәтін құрап жазуды тапсырады. Сонымен қатар көрген, оқығандарынан
өздерінше тақырып құрастырып, ойларын өз сөздерімен жазу талап етіледі.
Мысалы: Жазғы демалыс, Мұз айдынында, Біздің көмегіміз, Қырман
басында деген сияқты тақырыптарға шығарма жазып келуді тапсыруға болады.
Диктанттың бұл түрі 1-сыныптан бастап жаздырылады.
Еркін диктантты жазғанда, оқушылар оқыған мәтіндерінің мазмұнын өз
сөздерімен айтып жеткізеді. Ол үшін мұғалім мәтінді алдымен өзі оқып шығады
да, мазмұнын бір оқушыға айтқызады (мүмкіндігінше оқу озатының біріне
айтқызған жөн). Содан кейін оқушылар өздігінен жазуға кіріседі. Еркін
диктант та, шығармашылық диктант сияқты, оқушылардың ақыл–ойын дамытуға,
оқыған ережелерін есте сақтауға көмектесіп, шығарма жаза білуге
жаттықтырады.
Сөздік диктант оқушыларды жеке сөздердің мағынасымен таныстыру
көзделеді. Бұл диктант үшін мұғалім мәтін таңдайды, онда оқушыларға
орфографиялық немесе фонетикалық жағынан ауырлық келтіріп жүрген сөздерге
ерекше түрлі тәсілдері (көру, есту, түсіндірме, әңгіме) бар. Сөздік
диктантты күнделікті сабақта 5-8 минут арқылы уақыт бөліп өткізуге де
болады.
Бақылау диктанты оқушылардың грамматика тақырыптарын қандай дәрежеде
меңгергенін және оларды іс жүзінде қалай пайдалана білетіндерін анықтау
үшін қолданылады. Бақылау диктантын жаздыру үшін, мұғалім күні бұрын, өткен
тақырыпты бекіту мақсатында, түрлі жаттығу жұмыстарын жүргізеді, үйге
тапсырма беріп, кем дегенде бір апта бұрын ол туралы оқушыларға ескертіп,
қайталауға тісті ережелерді де көрсетіп береді. Мұндай дайындық жұмыстары
бақылау диктантының сапалы болуына көмектеседі, жақсы нәтижеге жеткізеді.
Қатеден сақтандыру диктанты оқушылардың өтілген ережелерге арналған
жаттығу, жазба жұмыстарында қате жібермеуін көздейді. Сондықтан мұғалім өз
мүмкіндігімен бағдарлама талабына сай қатеден сақтандыру
диктантында жоғарыда аталаған диктант түрлерін де пайдаланады. Ұсынылып
отырған диктанттар жинағында, негізінен диктанттың бақылау, терме түрлері
берілді. Қалғандарын, егер қажет деп тапса, мұғалім әрбір емле ережелеріне
сәйкестеп, өздігінше қолдана береді. Яғни, жинақтағы кез келген бақылау,
терме мәтіндерін мұғалім әр түрлі жазба жұмыстарының ерекшелігіне қарай
пайдаланып, түрлендіріп жүргізе алады.
Диктанттың қиындық дәрежесі мәтінннің мазмұнына, тілі мен стиліне, онда
ұшырасатын орфограммалардың ауыр, жеңіліне байланысты.
Мәтін іріктеуде мына жайларды ескерген жөн:
1. Диктант мәтіні мазмұнды, түсінікті және әдеби тілдің қалыптарына сай
болсын. Бақылау диктанттары үшін әр түрлі әдебиеттерден үзінділер іріктеліп
алынады. Егерде таңдап алынған мәтіндегі сөз саны қажетті мөлшерден аз
болса, онда мәтінге бірнеше жеке сөйлемдер қосылады.
2. Сирек қолданылатын, жазуда қиындық келтіретін сөздерге түсінік
берілуі және олар тақтаға жазылып қойылуы тиіс .
3. Емле жағынан диктанттың онша қиын да, жеңіл де болмағаны жөн.
Бақылау диктанттарына мәтін іріктегенде, бұған дейін өтілген ережелерге, ең
алдымен, қиындау игерілетін емле мен тыныс белгісінің ережелеріне қатысты
сөздер мен сөйлемдер көбірек қамтылатын болсын.
Диктанттың бастауыш мектепте жүргізілетін жұмыстары.
Бастауыш сыныптарда жазу жұмысының көптеген түрі бар . Соның бірі –
диктант. Бұл ұғым өз бетімен ойын қағаз бетіне түсіруді және айтып
тұрғаннан жазуды меңзейді. Оның түрлері: әріп, буын, сөз, ескерту,
шығармашылық , көру, өздік, терме, графикалық және бақылау диктанттары.
Әріп диктанты 1–сыныпта алғашқы әріптерді үйренгеннен кейін
өткізіледі. Ол дыбыс таңбасының баспа түрінен жазба түріне аударып жазуға
үйрету, дауысты, дауыссыз дыбыстарды ажырата білуге дағдыландыру және
көркем жазуын қалыптастыру үшін қолданылады.
Буын диктанты сауатты жазуға үйрету, қате жазудан сақтандыру,
сөзді буындап оқуға, оны жаттап алуға көмектесу, сөздерді тасымалдай білуге
үйрету жұмыс түрлерін қамтиды.
Сөз диктанты әріп пен буын диктанттарына қарағанда біраз күрделірек
мұндағы мақсат – оқушыларға сөз белгілі бір ұғымды білдіретінін, яғни
мағынасы болатынын түсіндіру. Мұнда оқушылар өздері естіген әрбір сөздің
нақты мағынасын түсінумен қатар, оларды буынға бөліп жазып үйренеді. Осыдан
кейін ғана олар жеке сөзді, әріпті тастап кетпей, артық әріп қоспай немесе
әріптердің орнын ауыстырмай, әрбір сөздің мағынасын түсініп, қатесіз,
көркем жазуға дағдыланады.
Жоғарыда айтылған әріп, буын, сөз диктанттары 1–сыныпқа арналған
диктанттар жинағында кеңірек айтылғандықтан, бұларға көп тоқталмаймыз.
Сөздік диктанты әріп емлесін өту кезінде белгілі бір сөздердің жазылуын
есте сақтау үшін пайдаланылады. Диктантқа ұсынылатын сөздердің саны 8–12-
ден аспауы керек. Сөздік диктантты өтіліп отырған тақырыпқа байланысты
мұғалімнің қалауымен жүргізіледі.
Терме диктанты белгілі бір ережені оқушылардың қалай меңгергенің байқау
үшін сабақ үстінде жүргізіледі. Мұғалім диктант мәтінін оқыр алдында қандай
ережеге көңіл аудару керек екендігін ескертеді. Оқушылар мәтінді түгел
жазбай, мұғалім оқып тұрған мәтіннен әркім өзіне берілген тапсырмаға
лайықты сөздермен сөз тіркестерін немесе сөйлемдерді теріп жазады.
Көру диктанты мұғалімдер тәжірибесінде өте пайдалы, диктантқа үйрететін
жұмыстардың ішіндегі ең бастысы болып есептеледі. Бұл диктант түрі
оқушылардың көру, есту, есте сақтау, затты тану сияқты қабілеттерін дамыту
мақсатында жүргізіледі. Көру диктанты үшін әріп, буын, жеке сөздер,
сондай–ақ жазылуы қиын сөздермен сөз тіркестері және шағын мәтіндер,
жұмбақтар, мақалдар, жаттауға берілген өлеңдер алуға болады.
Диктант мәтіндері үзіліс кезінде тақтаға немесе алдын ала аумақты
қағазға жазылып қойылады. Оларды оқушылардың 2–3 рет оқып шығуына, асықпай
көріп, жадында сақталуына 1-2 минут уақыт беріледі. Содан кейін мұғалім оны
жауып қояды. Оқушылар тақтадан оқыған мәтінін есіне түсіріп, дәптерге
жазады. Мұндай материалдардың құрамында жазылуы қиын сөздермен бірге,баса
көңіл аударуға тиісті ережелері бар термин сөздер болса, мұғалім олардың
астын түрлі түсті бормен сызып қояды.
Өздік диктантында оқушылар өтілген материалдарға байланысты әріптер мен
буындарды, сөз бен сөз тіркестерін және жекеленген сөйлемдер мен жаттап
алған өлең, жұмбақ, жаңылтпаш, мақал–мәтелдерді естеріне түсіріп, ойлана
отырып өз бетінше жазады.
Диктанттың бұл түрінің өткенді қайталап, тіл ұстартуда маңызы зор
Мұғалім өздік диктанттың қай күні болатынын, нені қайталап келу керектігін
оқушыларға алдын ала ескертіп қояды.
Шығармашылық диктант – үйрету диктанттарының ішінде мазмұн, құрылым,
әдіс–тәсіл жағынан ең күрделісі, оқушылардың ойлау қабілетін, сөздік қорын,
білім деңгейі мен өздігінен жұмыс істеуге шеберліктерін арттыру көрсеткіші.
Бұл диктанттың көп нүктенің орнына тиісті әріптерді қою, сөздерді дұрыс
орналастыру арқылы сөйлем құрау, басы жазылған мәтінді аяқтау сияқты басқа
диктанттарға ұқсамайтын өзгешеліктері бар.
Ескерту диктанты көлемі, орфографиялық емле, сөздік қоры жағынан бақылу
диктантына жақын келеді. Мұнда осы уақытқа дейінгі өтілген барлық материал
түгел қамтылып, оқушыларды бақылау диктантына тікелей әзірлейді.
Графикалық (сызба) диктантты сөйлемдегі сөздердің байланысын сызба
арқылы көрсеу, керісінше, берілген сызба бойынша сөйлем құрау сияқты түрлі
вариантта жүргізуге болады.
Бақылау диктанты бұрын өтілген материалдарды оқушылар қандай дәрежеде
меңгергенін және сауаттылық дейгейінің қандай екенін анықтау мақсатымен
жүргізіледі. Бақылау диктанты белгілі бір тарауды оқып бітіргенен кейін
және тоқсанның, жылдың аяғында өткізіледі.
Осы жұмыстың жүйесі.
а) алғашқы кезеңде, әдетте оқулықтағы немесе тақтаға жазылған дайын
материал алынады. Бұл материалдар мұғалімнің көмегімен талданады, оқылған
ереже бойынша, жазылған сөздер табылады, нақты үлгі бойынша балалар
ережелерін практикада қалай қолданылатынын түсінеді.
ә) екінші кезеңдерде дайын текст: сөз сөз тіркестері, сөйлемдер
беріледі. Мұнда оқылып отырған орфографияға сай, сөздердің ішінде басқа
ережелерде жататындары болады. Бұл кезеңде ең көп қолданылатын жаттығулар:
көшіріп жазу, үлгі сабақ бойынша сөзді, сөйлемді аяқтап жазу.
Бұл орфографияны білу керек деп аталады.
б) балалар өздіктерінен басқа құбылыстардың ішінен оқылып отырған
ереженің обьектісін тауып бере алады. Балалар мәтінді көшіреді: қалдырылып
кеткен сөздерді үлгі сұрақтарсыз, өздері тауып жазады, бұл кезде ескерту,
түсіндіру, іріктеу диктанттары жаздырылады.
Бұл үйрену кезеңі деп аталады.
в) орфографиялық дағдының автоматтана бастау кезеңі. Мұнда балалар
орфография туралы ғана емес, жазу жұмыстарының басқа жақтары (мазмұны,
лексика, синтаксис, жоспар) жөнінде де ойланады.
г) қалыптасқан дағдыларды жетілдіру кезеңі жазылуы бірыңғай сөздерді
байланыстырып оларға тән ортақ заңдылыққа, жалпылықты анықтау; түбірлес
сөздерді табу, сөздерінің синонимін, антонимін табу, омоним сөздерді табу.
Бұл кезде диктанттың барлық түрі жазылады. Оқылған ережелер бойынша
қалыптасқан дағдылар толық автоматтанды, сондықтан тексті алдын ала
талдаусыз жаздыра беруге болады. Сөздіктен қарауға, мұғалімнен сұрауға
рұқсат етіледі.
Материал таңдауда әсіресе мына жағдайлар ескеріледі.
1. Грамматикалық және орфографиялық құбылыстарды түсіндіру кезінде бақылау
үшін анағұрлым жеңіл, анық материалдар алыну керек. Бұл кезде оқушылардың
зейінін бақылап отырған ережеден басқаға алаңдататын нәрселер болмаған жөн.
2. Жаттығуға арнап материал таңдағанда тіл дамытумен жазу жан жақты
ескерілуге және бұрын өтілгендерді үздіксіз қайталау есте болуға тиіс.
3. Жұмыстың әр түрлі кезеңдерінде бір текстес (сөздік, фразалар немесе
текст) материалдарды қайталап отыру дұрыс болмайды. Мысалы: алғашқыда
қала сөзіне түбірлес сөз тапқанда қалалар десе, кейінгіде қалалы
қалашық, қалашыл т с с сөздер айтқызылады (16(.
Грамматикалық тапсырмалары бар сын жұмысына екі баға қойылады.
Диктантқа жеке баға.
Тапсырмаға жеке баға.
1. Диктантты бағалағанда мұғалім мына нормаларды ( мөлшер, шама ) негізге
алады:
5 - қатесі жоқ жұмыс үшін
4 - 1,2 қате жіберген үшін
3 - 3,5 қате жібергені үшін
2 - 5, оданда көп қате жібергені үшін
2. Тапсырманы орындағанда байланыстырып қойған тапсырмалары.
5 - қатесіз, толық орындалған тапсырма үшін
4 - 1 қатесі бар толық орындалған тапсырмалар үшін
3 - тапсырма толық орындалмағаны үшін
2 - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I. БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ЖАЗБА ЖҰМЫСЫН ЖҮРГІЗУДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ
АЛҒЫШАРТТАРЫ
1.1 Бастаауыш сыныпта жүргізілетін жазба жұмысының
ерекшелігі ... ... ... ...6
1.2 Бастауыш сатыда жүргізілетін жазба жұмысының
түрлері ... ... ... ... ... ... 13
1.3 Диктант түрлері мен оны жүргізуге қойылатын талаптар ... ... ... ... ...16
1.4 Мәтін арқылы жүргізілетін жазба
жұмыстары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...22
II. ЖАТТЫҒУ ЖҰМЫСЫ АРҚЫЛЫ ЖҮРГІЗІЛЕТІН ЖАЗБА ЖҰМЫСТАРЫ
2.1 Грамматикалық жаттығулар барысында жазба жұмысын жүргізу
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 36
2.2 Инновациялық технологиялар арқылы оқыту барысында жүргізілетін жазба
жұмыстары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..40
2.3 Тәжірибелік бөлім. Сабаққа
талдама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .56
Кіріспе
Ғылыми зерттеу жұмысының көкейтестілігі: Қазіргі заман
педагогтерінің негізгі мақсаты - оқушылардың алатын білімін сапалы ету
оның толыққанды жеке тұлға болып қалыптасуына негіз қалау Қазақстан
Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасының
жобасында жоғары білімді дамытудың негізгі үрдісі мамандар даярлау сапасын
арттыру, қарқынды ғылыми-зерттеу қызметімен ықпалдастырылған инновациялық
білімді дамыту, жоғары оқу орындары зерттеулерінің әлеуметтік сала мен
экономикалық қажеттіліктерімен тығыз байланысты білім беру және
техналогияларды жетілдіру болып табылады деп атап көрсетілгендей, қазіргі
білім беру саласындағы басты мәселе: әлеуметтік-педагогикалық ұйымдастыру
тұрғысынан білім мазмұнына жаңалық енгізудің тиімді болып қалыптасуына
негіз қалау (1(.
Білім беру үрдісін басқару мұғалім бойындағы тұлғалық өзгерістер және
оның кәсіби деңгейін дамыту әрекеттерімен тығыз байланысты. Өйткені,
мұғалімге қойылатын талаптар оның жеке тұлғалық сапасының бала үшін ғана
емес, жалпы адамдар үшін үлгі болуын қажет етеді. Мұғалімнің басты міндеті
жоғары деңгейдегі адамгершіліктің иесі болу, өзінің білімі, еңбекқорлығы,
адамдарға деген мейірбандығымен оқушылар үшін үлгі болу, жеке өнегесімен
оларды тәрбиелеу. Сонымен қатар, мұғалім үшін тағы бір маңызды мәселе-
өзіндік білімін жетілдіруге өзін-өзі дамыту деген құлшынысының болуы.
Мұғалім өмір бойы оқуы керек,ол оқуын, білім алуын тоқтатқан сәттен бастап,
оның бойында мұғалімдікте жойылады. Педагогикалық психология зерттеушілері
Қ.І.Аманқұлов (2(, Н.К.Ахметов (3(, Қайдарова (4(, Ж.Ж.Наурызбай (5(,
Ж.К.Тілешова (6( және тағы басқа еңбектерінде мұғалімнің тұлғалық
ерекшеліктеріне сәйкес педагогикалық қызметінің тиімділігі қарастырылған
екен.
Мектепті басқару арқылы оқушылар мен мұғалімдерді тұлға ретінде
инновациялық әрекеттерге тарту туралы Қ.Аймағамбетова (7(, Ж.Т.Қайыңбаева
(8(, Ш.Х.Құрманалина (9( т.б.
Қазіргі уақытта ең басты мәселелердің бірі-мектептің таяу уақыттарға
бағытталған талаптарына сәйкес жоғары оқу орындарында бастауыш сынып
оқушыларына қазақ тілі пәнінде инновациялық педагогикалық технологиялар
негізінде білім берудің жолдарын айқындап, бастауыш сынып мұғалімдерінің
кәсіби даярлығын үнемі жетілдіріп отыру аса қажет болып отыр .
Бастауыш сынып оқушыларына инновациялық технологияларды қолданудың
мүмкіндіктері мен оларды іс жүзінде жүзеге асыру процесінде толығымен
пайдаланылмауы арасында және инновациялық педагогикалық технологиялар
негізінде бастауыш сынып мұғалімінің даярлығын жетілдіру қажеттілігімен бұл
мәселенің педагогикалық теория мен практикада жеткіліксіз зерттеулер
арасындағы қарама-қайшылықтар анық байқалады.
Осы қайшылықтардың шешімін табу мақсатында бастауыш мектепте
инновациялық педагогикалық технологияларды бүгінгі заман талабына,
сұранысына сай жетілдіру, зерттеу, қолдану мақсатында, тақырыпты бастауыш
сыныптарда қазақ тілін оқытудың инновациялық әдістерін қолдануды.
а) Педагогика-психологиялық.
Оқушылардың жас ерекшелігіне сәйкес шығармашылық танымдық ықпалын
ояту. Әркімнің жеке қабілетін шығармашылық потенциялының
еркін ашылуына жету. Білім мен икем-дағдыны анықтаудың көп саласы
параметрлерін қолданудың тиімділігі.
г) Ғылыми әдістемелік.
Мұғалім мен оқушының шығармашылық өзара ынтымақты қарым-қатынасын
қалыптастыру. Оқушылар арасында бәсекелестің оңды сипатқа ие болуы. Білім
мен икем-дағдыны бағалаудың халықаралық принциптеріне біртіндеп көшуді
жүзеге асыру. Ғылыми-шығармашылық әліппесіне үйрету болып табылады. Мектеп
оқушыларының жазба тілін дамытып, тәрбиелеу ең өзекті міндеті.
Зерттеу жұмысының мақсаты: инновациялық педагогикалық техналогиялар
негізінде бастауыш сынып оқушыларына қазақ тілі пәнінде жаңа
техналогияларды қолданудың шығармашылық жолдарын теориялық тұрғыдан
негіздеу және практикалық түрде жүзеге асыру .
Бастауыш сынып оқушыларына қазақ тілі пәнінде инновациялық
технологияларды қолданудың мүмкіндіктері мен жолдарын айқындау.
Бастауыш сынып оқушыларына қазақ тілі пәнінде инновациялы
технологияларды қолдануды меңгеру және ұсынылып отырған жүйенің
тиімділігін тәжірибе арқылы тексеру .
Зерттеу жұмысының міндеті: қазіргі заманғы даму жүйесіне сай қоғамның
талабы мен сұранысын қанағаттандыратын бастауыш сынып оқушыларына қазақ
тілі пәнінде инновациялық технологияларды қолдану еркшеліктерін жетілдіру.
Іс-әрекеттің әр түрлі тәсілдерін меңгеру мен көрінетін білім
нәтижесі. Дамудың жаңа сатысына сәйкес бағыт алған мектептің ең негізгі
өзегі-оқушылардың зерттеулік ізденісі мен білімі.
Зерттеу ұғымын кеңінен түсіндіру.
Зерттеулік оқыту жағдайына зерттеу ұғымы тек эмпирикалық таныммен
шектелмей оны максималды (ашд) неғұрлым нәтижесі болатыны сөзсіз, осыған
орай кейбір аспектілер жеке пәндерді оқыту әдістерінде қарастырылған.
Зерттеу дегеніміз – жаңа ақпараттар жинақтау арқылы өзінің жеке
білім кеңістігін орнату. Зерттеу жұмысын мынадай реттілікпен жүргізуге
болады.
- зерттеу өзектілігі проблеманы көре білу және зерттеу бағыттарын анықтау;
- ақпаратты жинақтау және өңдеу;
- зерттеу саласын анықтау негізделген сұрақтарды айқындау;
- зерттеу тақырыбын таңдау ( зерттеу шектелмегенін белгілеу);
- болжам құру оның ішінде қисынсыз арандатушы, провакциялық идеяларды
да өңдеу және рефлекция.
Ғылыми зерттеу жұмысында қолданылатын әдістер.
Бастауыш сынып оқушыларына сабақ барысында жаңа технологияларды
дидактикалық, суретті көрнекілікті жұмыс түрлерін қолдану және сауалнама
жүргізіп олармен әңгімелесу, тірек схемаларымен, интерактивтік тақталармен
жұмыс, түсіндіру, сұрақ-жауап, топтастыру, болжау, жұппен жұмыс, ой қозғау,
шығармашылық жұмыстарын бақылау. Педагогикалық тәжірибе іс-әрекеттер
нәтижесіне баға беру, оларды өңдеу.
Ғылыми зерттеу жұмысының құрылымы: диплом кіріспеден, үш негізгі тараудан,
бірінші тарау үш бөлімнен, екінші тарау үш бөлімнен, үшінші тарау екі
сабаққа талдамадан, әдебиеттер тізімінен тұрады.
I.Бастауыш сыныпта жазба жұмысын жүргізудң педагогикалық-
психологиялық алғышарттары
1.1. Бастауыш сыныпта жүргізілетін жазба жұмысының ерекшелігі.
Тіл өзінің қатынас құралы болу қызметін ауызша түрде де, жазбаша түрде
де дыбыстық тіл жазу арқылы таңбаланады. Соның нәтижесінде оның қатынас
құралы ретінде қолдану шеңбері кеңейеді. Жазу (жазба тіл) – адамдардың
кеңістік пен уақытқа тәуелді болмай, өмірдің барлық саласында кең түрде
қарым-қатынас жасауына мүмкіндік беретін құрал. Ал ауызекі тіл жайында мұны
айта алмаймыз.
Жазба тілдің ауызекі тілден кейін пайда болғаны, оның (жазба тілдің)
жазудың шығып жасалуымен байланысты екендігі белглі. Жазудың шығып
жасалуының, күллі мәдениет атауларының тарихында орасан зор маңызы болды
және болып та отыр.
Жазусыз мәдениет атаулыны, цивилизация атаулыны көзге елестетудің өзі
мүмкін емес. Көрнекті жазушы Леонид Леонов жазудың маңызы туралы
былай дейді: Адамдардың тегін қорлық жағдайдан бөліп алып шыққан, өткен
замандарда ашылған ұлы жаңалықтардың ішінде жазу өте-мөте үлкен роль
атқарады. Алфавиттің туған күнін адамның өзін-өзі біліп ұғынуындағы дәуір
деп есептеуге болады, осыдан кітап басу станогының пайда болуына тура жол
ашылды. Адам өзінің қазіргі биігіне нақ кітап арқылы баспалдақпен
көтерілгендей көтерілді (10(.
Адам білімді негізінен, жазба тіл арқылы, жазылғанды оқу арқылы алады.
Адамзаттың сонау көне дәуірінен бастап, біздің заманымызға дейінгі талай
ғасырлар бойына ғылым мен техника, әдебиет пен өнер саласында жасаған күллі
әдеби байлығын ұрпақтан – ұрпаққа жеткізген де – жазба тіл.
Жазудың тарихы өте ерте замандардан басталады. Көне жазуды да, қазіргі
жазуды да зерттеп білудің әрі теориялық, әрі практикалық үлкен мәні бар.
Көне жазу нұсқаларын талдап оқи білу ерте заманда өмір сүріп, қазірде
өлі тілдерге айналған тілдермен танысуға немесе қазіргі тілдердің ертедегі
қалпымен танысуға және оны білуге мүмкіндік береді. Мұның тіл тарихын
зерттеуде орасан зор маңызы бар. Жазудың тарихын зерттеп білу тіл білімі
үшін ғана емес, сонымен бірге тарих ғылымы үшін де, археология мен
этнография үшін де айрықша маңызы бар. Халықтардың қазіргі жазуларын
олардың дыбыстық тіліне қарым–қатынас жағынан қарастырып зерттей білу сол
тілдің жазуларының ғылымы тұрғыдан дәледі ережелерін жасау үшін өте – мөте
қажет. Қазірде біз жазба тілді ауызша тілдегі сөздердің жазбаша түрде
әріптердің тіркесімен белгіленуі . Жазудың тарихына әріп пен таңбаланудың
кейінірек пайда болғанын көреміз. Жазу өте ерте заманда жасалып, мыңдаған
жылдар бойы өзгеріп, дамып келеді. Жазудың мыңдаған жыл бойына дамып
жетілуімен бірге, оның принциптері де өзгеріп отырады (11(.
Жазудың жүйесі таңбалардың жиынтығынан құралған. Ол таңбалар
бүтіндей сөзді, не буынды, немесе дыбысты белгілейді. Әрбір жазбаша
таңбаның графикалық формасы, белгілі бір мағынасы болады.
Жазу жүйесіндегі таңбалардың не бүтіндей хабарды, не жеке сөзді, не буынды,
не дыбысты белгілеуіне қарай, жазу мынадай түрлерге бөлініп қарастырылады.
1. Пиктографиялық жазу.
2. Идиографиялық жазу.
3. Буын жазуы.
4. Әріптік немесе дыбыстық жазу.
1. Пиктографиялық жазу – жазудың ең алғашқы түрі. П.Ж. суретке
негізделген жазу. Сондықтан оны кейде сурет жазуы деп те атайды.
2. Идеографиялы жазу – таңбаларын идеограммалар деп те атайды.
Пиктографияның идеографияға көшу өте баяу болады.
3. Буын жазуы жазудың даму барысында буын жазуы пайда болған
жазудың буын жүйесінде таңба буынды белгілейді.
4. Әріп (дыбыс) жазуы . Әріп жазуы буын жүйелі жазудан кейін пайда
болған. Таза күйінде консонантты дыбыстық жазу.
ІІ мың жылдықтың екінші жартысында пайда болған вокалданған дыбыстық
жазу біздің дәуіріміздің І мың жылдың басында пайда болған.
Идеография –грек тілінің –идея ldеа -жазамын деген сөзінен
алынған. Логография –грек тілінің –сөз soz- жазамын деген сөзден
алынған. Жазу адамның ой-пікірін, сөзін белгілі бір тілде жазу таңбалары
арқылы қағаз бетіне түсуі. Жазу- адам баласы ойлап тапқан өте маңызды әрі
құнды табыстардың бірі, дүниежүзілік барлық мәдени жетістіктердің негізі.
Жазудың алғашқы нұсқалары өте ертеде жасалған. Жазу үлгісі-әріптерді,
сөздерді, сөйлемдерді және бүтін мәнінде колиграфиялық жағынан дұрыс
жазудың үлгісі. Жазу үлгісі-жазуға үйренудің бірден бір құралы болады,
сауат ашуда ең басты рөл атқарылады.
Жазу үлгілері;
ғ ғ ғ ғ ғ ғ Ғ Ғ Ғ Ғ Ғ Ғ
Т Т Т Т Т Т
Ғалым ағай ат тағалады
Бақылау
Жазу
Өндіру
Бағалау
Ұйымдастыру
Қайта құру
Жазу арқылы ойлау мен таным бірлігі.
Тәрбие Білім
Жазу Оқу
Мұғалім
Таным
Ізденіс Оқушы
Ойлау Сөздік Шығарма
Көркем жазудың алға қоятын мақсаты - балаларды таза, сұлу және
түсінікті жазуға үйрету үшін мынадай 4 талаптар қойылады.
1. Әріптер мен әріп элементтерін бұзбай дұрыс жазу.
2. Әріптер мен әріп элементтерінің биіктігі көлбеу ара қашықтығы және
көлбеулігі бірдей біркелкі болуы керек.
3. Әріптерді өзара дұрыс байланыстыру .
4. Жазу тазалығын сақтау, артық сызықтар жасамау.
Оқу, жазу процесін талдаудан шығаратын негізгі қорытындылар мыналар.
1. Оқушы оқуға.
2. Жазуға үйрену.
3. Сөзді буынға.
4. Буынды дыбысқа ажырату және керісінше
5. Дыбыстардан буын, буыннан сөз құрайды.
ІІ. 1. Сауат аша бастаған бала оқу, жазуға үйренеді.
3. Бір әріпте және бір сөзді жазу үшін нерв жүйесін бірнеше толық
(импульс) жасау.
Әріп элементін жазуға үйрену сабағы.
1. Балалардың қарындаштарын, дәптерлерін дайындау.
2. Оқушыларды жазуға даярлау. Қарындашты қалай ұстау керектігін
көрсетіп, саусақтарын бүгу, жазу, ауаға жазғызып жаттықтыру.
3. Бүгін дәптердің бір бетіне жалауша салатындарын айту.
4. Тақтаға жазып көрсету және оны қайта ауаға жазып көрсету.
5. Балаларға дәптерлерін жазғызу.
Дыбыспен таныстыру сабағы.
1. Жұмбақ жасырып, оқушыларға шешкізу; осы жұмбақпен оның шешуі
бойынша әңгіме.
2. Әңгімені сөйлемдерге, сөйлемдерді сөздерге, сөздерді буындарға
талқылатқызу.
3. Дыбыспен таныстыру (а-ра, ал-ма, а-ғаш, а-па, т.б.сөздерді талдай
отырып, а дыбысына көңіл аударылады).
4. Таныс дыбыстан басталатын сөздер ойлату.
5. Айтылған кейбір сөздердің суретін салғызу.
Сөз және буын тақырыбы бойынша сабақ (ауызша)
1. Әліппенің алғашқы беттеріндегі суреттер бойынша әңгіме жүргізу.
2. Оқушылардың айтқандарын сөйлемге талдау.
3. Сөйлемдерді сөзге талдау.
4. Сөздерді буынға талдау.
5. Сөздің басқы немесе сөңғы буындардын жауып қойып, оны оқушыларға
тапқызу.
6. Әңгімеленген заттардың суреттерін салу немесе пластилиннен жасату.
Жазбаша тіл –ауызша тілдің графикалық бейнесі. Ол көбіне-коп ойды
ауызша айтуға мүмкіндік болғанда немесе ыңғайсыз болған кезде пайдаланады.
Әдетте жазбаша тіл ауызша тілдің негізінде ғана пайда болған:
өйтекні жазатын адам ойын іштей айту арқылы ғана қағазға түсреді, жазуға
айналдырады. Ал оны оқу- жанама (жазбаша) жолмен жеткен оны іске асырушы
басқа адам әрі қабылдаушы болып шығады.
Жазбаша тілдің ережелері мен заңдылықтарын тіл білімінің графика және
орфаграфия деп аталатын тарауы қарастырылады.
Графикамен орфография әр түрлі құбылыс бола тұра бірімен – бірі тығыз
байланысты және бірін –бірі толықтырып тұрады.
Графика орфографияны да қамтитын кеңірек ұғым деуге болады.
Жазба 1
Ертедегі бір елдің не көне дәуірдің графикалық (тас және қағазға
жазылған ) жазылулары.
Жазба әдебиет – жазбаша түрде қағазға түсірілген көркем әдебиет.
Жазба жұмыс – жазба түрде өткізілетін емтихан. Жазба үстел – жазуға
арналған, жазу үстелі.
Жазба тіл – жазу негізінде қалыптасқан, өзіндік дәстүрі бар тіл.
Жазба 2
Қол үзбеу, ажырамау, жаңылмау.
Жазбай таныды – жаңылмай, бірден дәл таныды .
Жазбаша - жазба түрде (12(.
Бастауыш кластардағы жазу сабақтарының мақсаты – балалардың жазу тілі
дағдыларын қалыптастыру. Жазу дағдысының психологиялық негізі мидың үлкен
жарты қабығындағы анализатор ұштарының бір – бірімен күрделі байланыста
түсуі екінші сигнал системасының жинақталып бір арнаға бағытталуы болып
табылады. Жазу тілі көзбен қабылданады, қолмен іске асады. Ал, ауызша
сөйлеу, есту-синтездеуге нерв байланысы арқылы өтеді. Жазу тілі ауызша
сөйлеуден кейін шықты сондықтанда ол үнемі ауыз тілге сүйеніп отырады. Ең
алғашқы ерте дәуірде адамадар қандай да болмасын бір оқиғалар туралы
мәліметті кейінгі ұрпақтарға қалдыруға болады. Сөйтіп ондай мәліметтерді
түрлі суреттермен белгілейді. Бұл кезең идиографиялық сөйлеу кезеңі деп
аталады.
Идиографиялық сөйлеу – белгілі бір айтылатын жағдай туралы еске түсіру
рөлін атқарады. Кейінірек иеороклиптік жазу шықты, бұл құжаттарды немесе
ойды білдірген жазудың құрамына алфавит, графика және орфография енеді.
Алфавит – тіліміздегі әріптердің белгілі бір жүйемен орналасу тәртібі.
Графика – дыбыстардың немесе буынның сөздің айтылуы қалай болса,
солай таңбалануы.
Орфография – тілдің белгілі бір нормаға келтірілген ережесін сақтап
жазу. Алфавит пен графиканы меңгеру – оқу мен жазудың (сауат ашудың) ең
алғашқы, ең қарапайым, ең маңызды дағдыларын қалдыруды көздейді. Жазбаша
сөйлемнің өзіне тән ережелері бар. Мысалы: Жазбаша сөйлеудің қабылдаушыға
әсер ететіндей қосымша құралдары жоқ. Ол бүкіл оқушы қауымға айналады. Енді
автордың эмоциясы мен сезімі, толқуы мен мұңаюы, қуанышы мен реніші т.б.
Бәрі сөз арқылы жеткізілуі жазу тілін қабылдау қиялдың жұмысын талап
етеді.
Жазу дағдысының бастамасы әріптің әрбір бөлігін (таяқша, дөңгелек,
қосу сызықтары) сызық жүргізу арқылы жаттықтырылады. Бұл кезеңде бала
басымен бүкіл денесімен жоғары көтеріліп, төмен еңкейіп екі жағына қисайып
неше түрлі қозғалыстар жасайды.
Орфография жазудың бүкіл жағдайларын тәртіптейді. Оған тілдің
ережелері (әріп қолданарлық қолдану әріпті таңдау бірге және бөлек жазу)
оны құрастыру қолдану жатады. Қазақ тілі орфографиясының негізгі принципі,
морфологиялық принцип, яғни түбір сөздердің соңғы дыбысы қосымша аралығында
да (бас-шы, басшы емес) Сөз шекарасында да (боз – құнан, бозғұнан) емес
біріккен сөздерде (үмбет – бай, үмбетбай) сақталып жазылады. Қазақ тілінде
фонетикалық принципке сүйеніп етілуінше жазылады (13(.
Жазу жұмысын жақсарту үшін мұғалім оқушы дәптерін жүргізуге қойылатын
төмендегідей біртұтас арнайы талаптарды жүзеге асырады.
1. Аса ұқыпты, түсінікті етіп жазу.
2. Дәптердің сыртқы бетіне жазылатын жазулардың біркелкі болуы, оның
қандай мақсатқа арналғанын көрсетсек (қазақ тіліне арналған дәптер,
ана тіліне арналған дәптер т. б.), (класы, мектептің номері мен
аты, оқушының фамилиясы мен өз атын жазып қою). 1-сынып оқушыларына
арналған дәптердің сыртына жазылатын жазу үлгісін мұғалімнің өзі
жазады.
3. Шетіндегі ашық жолдарды басып жазбау.
4. 1-сыныптың қазақ тілі және математика пәні бойынша бірінші
тоқсандағы жұмыстары. 1-сыныпта екінші жарты жылдықтан бастап,
сондай–ақ 1-4 сыныптарда жазба жұмыстарының арнаулы мерзімі
көрсетіледі.
5. Жаттығу мен есеп нөмірлерін қою, жазба жұмысының қайда орындалғанын
(сыныпта, үйде) көрсету.
6. Азат жолдарды сақтап жазу.
7. 1-4 сыныптарда әрбір жазба жұмысының тексін, жұмыстың датасымен
тақырыбы аты көрсетілген бетте азат жолдан бастап жазу.
Қазақ тілінен орындалатын жұмыстың күні мен тақырыбы аты арасына
жол қалдырмай жазу. Математика дәптерінде мұндай жағдайларда тек екі тор
тастау керек. Әр күнде орындалған жұмыстан соң немесе әрбір аяқталған
мәтіннен кейін қазақ тілі дәптеріне екі жол, математика дәптерінде төрт тор
көз тастап жазу (бұл бір жұмыс пен екінші жұмыстың шекарасын көрсету үшін
және баға қою үшін қажет).
8. Жазба жұмыстарында жіберілген қателерді төменгі тәртіппен түзету:
қате жазылған әріпті не тыныс белгісін көлбеу сызықпен сызып тастау
керек, қате жазылған сөз бөлігі мен сөйлемдерді, жазу: қате
жазылғандарды жақшаға алмау.
9. Барлық түзету сызықтарын ұқыпты етіп қарындашпен, ал аса қажет
жағдайда – сызғыш арқылы орындау керек.
Барлық оқушылардың қазақ тілі мен математикаға арналған дәптерлері
әрбір сабақтан соң тексеріледі. 1969 жылдан бастап республика мектептері
оңайлатылған жаңа жазу шрифтісіне көшіріледі.
Байланыстырып жазуды қалыптастыру үшін мұғалім мына төмендегілерді
ескеруі тиіс.
а) қолжазба әріптерінің биіктігі мен ені 2:1 қатысына сай болуы керек
(үш негізгі элементтен тұратын ж, м, т, ф, ш, щ, ю әріптерінен басқасы)
ә) жазу оң жаққа қарай 650 көлбеу болуға тиіс, әріптер мен әріп
элементтерінің көлбеулігі бірдей болу керек.
Алфавит
Аа Әә Бб Вв Гг Ғғ Дд Ее Ёё Жж Зз Ии Йй
Кк Ққ Лл Мм Нн ң Оо Өө Пп Рр Сс Тт Уу Үү
Ұұ Фф Хх һ Цц Чч Шш Щщ Ыы Іі ьъ Ээ Юю
Яя
б) дөңгелек немесе жартылай дөңгелек элементтері бар әріптерді сөз
ішінде басқа әріптермен байланыстырудың негізгі екі әдісі бар: үстіңгі және
астыңғы.
Оқушы қолжазбаға сауат ашу кезеңінен бастап үйретіледі. Одан әрі
жазуға (көркем жазуға) машықтандыру генетикалық жүйеде өткізіледі.
Генетикалық жүйенің ерекшелігі сол – онда жазу жұмысы оқушының
қозы көзілдірік торғай
қоян кеме әке әже
күш, психологиялық және интелектуалдық даму дәрежесіне, дұрыс сөйлей
білуіне, сондай–ақ өздігінен жұмыс істей білу қабілетінің артуына сай
келетін жоспарлы да жүйелі, біртіндеп күрделенген жаттығулар негізінде
ұйымдастырылады. Бұл кезеңдегі көркем жазу оқушының қол қимылын жаттықтыру,
көзінің көруін қалыптастыруға арналға техникалық жаттығулар ретінде емес,
қазақ тілін оқытудың жалпы жүйесімен тікелей байланысты қарастырылады.
Жазуға үйрету жүйесі оқушылардың жас ерекшеліктеріне, даярлығына,
сабақтың мазмұны мен мақсатына қарай әр түрлі әдістерді қамтиды. Бұл
әдістердің негізгілері : генетикалық әдіс, бастарма жазу әдісі, сызық ішіне
жазу әдісі, ритмикалық (тактылы) жазу әдісі.
Генетикалық әдіс көркем жазуда әріп элементтерін жазып үйренуді талап
етеді. Балалар әріп таңбаларын алфавит ретімен жазып үйренбейді, алдымен
оңай әріптерді жазып үйренеді, соңынан біртіндеп жазылуы күрделі әріптерді
таңбалануға көшеді. Жазуға үйрету бұрыннан таныс элементтерге жаңа
элементтерді қосу негізінде ұйымдастырылады. Әріптер топ–тобымен жазылады.
Басып жазу әдісі бойынша мұғалім дәптерге әріптерді қарындашпен жазады
немесе әріп таңбаларын нүктемен белгілейді, ал оқушылар оның үстінен басып
жазады. Сол арқылы балалар әріптердің бейнесін дұрыс жазуға жаттығады,
әбден үйренген соң, өз бетінше жазып кететін болады. Бұл әдістің үлгілерін
бастауыш кластарға арналған Жазу үлгілерінен де көруге болады. Басып жазу
әдісі әсіресе теріс қалыптасқан жазуды жөндеуге көмек етеді. Содай–ақ бұл
әдіс бойынша мұғалім дәптерге әріптердің жазылу үлгілерін, олардың сөз
ішінде өзара қосылу жолдарын көрсетіп, оқушылардан үлгі бойынша жазуды
талап етіп отырады. Мұғалім 1-сыныпқа арналған (14(.
Жазу үлгісі, Жазу дәптері атты еңбектерге сүйене отырып,
балалардың қолын дұрыс, әдемі жазуға машықтандырады. Мұның өзі –
бірқалыпты, біркелкі жазуға жаттықтыратын тәсіл. Жазу кезінде әріп
элементтерін таңбалауға сай байсалды ритм, біртектес қайталанатын
қозғалыстар жасалынады.
Ритм – бүкіл жазу элементтерінің лайықты үйлесімін табуға көмектесетін
амал. Тактылау – (санау) қозғалысты бірқалыпты жетілдіріліп, оқушылардың
жазу қарқынын жеделдетуге әсер етеді, жазу процесінде жасалатын қол
қимылдарының дұрыс та айқын болуын дамытады, сыныптың бір мезгілде жұмыс
істеуін қамтамасыз етеді.
Бұл әдіс қазақ бастауыш мектептерінің тәжірибесіне еркін ендірілмеген
сияқты. Сондықтан оның қолданылу жолдары көпшілік болып ойластыруды керек
етеді.
Бастауыш сынып оқушылары көлбеу жазуға машықтанады. Өйткені көлбеу жазу
– икемді жазу. Оның ерекшелігі - әріп құруға қатысты негізгі штрихтар
дәптер сызығына солдан оңға қарай 650 көлбеу орналасады. Көлбеу жазу жұмысы
оң қол арқылы орындауға бейімделген. Көлбеу жазуға дәптердің солға
қисайтылып қойылуы, жарықтың сол жақтан түсуі сияқты ережелер көп көмегін
тигізеді.
1-сыныптан бастап, әсіресе 2-сыныпта – бір сызық бойымен жылдам жазуға
көшу кезінде – көлбеу жазуға әріптердің біркелкі биіктігін сақтауға,
әріптерді топтап жазуға, ондай әріптер бар сөздер мен сөйлемдерді дұрыс
жазуға арналған жаттығулар жүргізудің мәні зор.
3–сыныпта оқушылар әрі ұсақ, тез жазуға әдеттенеді. Бұл кезде қолды
және көз мөлшерін жетілдіруге сондай–ақ тез жазуға үйрететін арнаулы
жаттығулар жүргізіледі. Бұл жаттығуларды мұғалім өзі әзірлеп келеді.
Жазуға үйрену үшін қажетті жағдайлардың бастылары.
1. Жазылатын сөздердің мағынасын, мәнін анықтау. Мұғалім көшіруге
ұсынған немесе оқып айту арқылы жаздыратын сөздердің, мәтіннің мағынасын
оқушылардың анық түсінгеніне көз жеткізгеннен кейін ғана жаздырған жөн.
2. Сөздің айтылуына және жазылуына, грамматикалық формасына мұқият
көңіл аудару; жазғандарын саналы түрде есте ұстауға жағдай жасау: оқы,
ойлан, есіңе жазып ал, тыңда, зейін аудар, т.б.
Жіберілген қателермен жұмыс жасау : жазғаныңды тексер, түзет, қайта
жаз осыған ұқсас мысал ойлан, т. б. оқушылардың белсенділігін көтеру және
өздіктерінен жұмыс жасауға баулу.
3. Сөйлем мен сөзді талдау жұмысын жүйелі түрде жүргізіп отыру:
салыстыру, талдау, жинақтау жұмыстары, неге? сұрағын көбірек қою.
4.Сөйлеу әректінің бірде бір жағын естен шығармау керек: дыбыстық,
әріптік–талдау, сөз құрамын жатқызу, сөз таптары бойынша, синтаксис және
байланыстырып сөйлеуге үйрету жұмыстары. Орфографиялық жаттығуларды
(көшіру, диктант) сөйлеу жаттығулары (мазмұндама, шығарма) кезектестіріп
өткізу.
5.Грамматикалық жаттығуларды сөздік – орфографиалық жаттығулармен
кезектестіру.
Орфографиялық дағдыға төселуіне қарай, ереженің оқушы үшін мәні
өзгереді. Мысалы: алғашқы кезде бала ержеге мұқтаж болса, бірте – бірте
сауатты жазуға жаттыққан сайын оның мәнділігі жойыла бастайды. Оқушы жазуға
дағдыланған кезде оған ереженің мүлде қажет бола қоймайды.
Орфографиялық дағды жөнінде айтылғандар пунктуацияғада қатысты. Бірақ
пунктуацияға үйрену жұмыстарының өзін тән ерекшелігі бар. Тыныс белгілерін
қою да ережелерге бағынады.
1.2.Бастауыш сатыда жүргізілетін жазба жұмысының түрлері
Жазба жұмысын бағалағанда, қатенің саны және оның ауыр-жеңілдігі
назарға алынады. Грамматикалық тапсырмасы бар сын жұмысына екі баға
қойылады (15(.
1. Мәтінді көшіріп жазу жұмысына мұғалім сынақхаттан гөрі қатаңырақ
талап қояды.
Бағалануы:
“5” – мүлтіксіз таза, қатесіз көшірілген жұмысқа;
“4” – 1, 2 түзетуі немесе 1 қатесі бар жұмысқа;
“3” – 2, 3 қате жіберсе;
“2” – 5 немесе одан көп қатесі бар жұмысқа қойылады.
2. Сынақхатты бағалау:
“5” – қатесі жоқ жұмыс үшін;
“4” – 1, 2 қате жіберілген жұмыс үшін;
“3” – 3, 5 қате жіберген жұмыс үшін;
“2” – 5 немесе одан да көп қате жіберген жұмыс үшін
3. Грамматикалық тапсырманы бағалау:
“5” – қатесіз толық орындалған тапсырма үшін;
“4” – 1 қатесі бар, толық орындалған;
“3” – тапсырма толық орындалмағаны үшін;
“2” – мүлде орындалмаған тапсырма үшін.
4. Мазмұндаманы бағалауда мына мәселелерді есте сақтау керек:
а) мазмұны;
ә) мәтіннің құрылымы;
б) сөйлемнің құрылымы;
в) мәтіннің тілі;
г) орфографиялық және пунктуациялық білімділік.
Мазмұндама былай бағаланады:
“5” – толық мазмұндалған, қатесіз жазылған жұмысқа;
“4” – толық мазмұндалған, 1, 2 орфографиялық немесе
пунктуациялық қатесі бар жұмысқа;
“3” – мазмұны толық берілмеген, 3, 5 қатесі бар жұмысқа;
“2” – мазмұны берілмеген, сөйлемдері дұрыс құрылмаған, 5-тен көп
қатесі бар жұмысқа қойылады.
5. Тест жұмысының бағалануы:
“Жоғары” – барлық тапсырма дұрыс және толық орындалған;
“Орташа” – аздаған кемшілігі бар жұмысқа;
“Төмен” – кей тапсырмалары орындалған.
Қазақ тілі пәнінде жүргізілетін
жазба жұмыстарының түрлері: көшіріп жазу;
сын жұмыстары;
мазмұндама;
шығарма;
тест.
Көшіріп жазу – сынақхат сияқты орфографиялық, пунктуациялық
дағдыларды тексеру.
Сынақхат – орфографиялық, пунктуациялық дағдыны тексеру құралы.
Бақылау сынақхаты әр тоқсанның, ал сынақхаттың басқа түрлері күнделікті
сабақта ыңғайына қарай мұғалімнің қалауы бойынша жүргізіледі.
Мазмүндаманың мақсаты – мәтін мазмұнының негізгі кезеңдерін
қалдырмай, сөйлемдерді дұрыс құрастырып, қажет сөздерді орнымен
пайдаланып, мәтінді сауатты да, түсінікті жазып, синтаксистік ережеге сай
орындай білу.
Шығарма – оқушының ой туындысы, тақырып көлеміндегі түсінігі, жаза
білу дағдысы.
Тест – жұмысы әр оқушыға арналып жасалған жекелеген карточка арқылы
жүргізіледі. Бұл жұмыс оқушының өз бетімен жұмыс істеу қабілетін
қалыптастырады.
Сынақхат түрлері Мазмұндама түрлері Шығарма түрлері
- бақылау сынақхаты; - дайын мәтін бойынша; - оқыған, естіген әңгіме
бойынша
- сөздік сынақхаты; - сурет бойынша; - саяхат бойынша;
- көру сынақхаты; - диафильм бойынша; - өнер саласы (сурет,
кино, театр) бойынша;
- терме сынақхаты; - аяқталмаған мәтін - өз іс-әрекеті (ойын,
бойынша; еңбек т.б. бойынша).
- өздік сынақхаты; - тірек сөздер бойынша.
- үндемес сынақхаты;
- ескерту сынақхаты;
- конкурстық сынақхат;
- графикалық сынақхат;
- шығармашылық сынақхат.
Оқу сапасы
1. Дұрыс оқу: - сөз ішінен әріпті, жеке буынды, сөзді қалдырмай
оқу;
- кей буынды не жеке сөзді қайталамай оқу;
- орфоэпиялық талаптарға сай оқу;
- сөздердің мағынасына қарай лайықты дұрыс ырғағын
сақтау.
2. Түсініп оқу: - сөз мәнін ұғынып оқу;
- сөйлемдегі сөздердің байланысын айырып оқу;
- ауыспалы мағыналы сөздерді дауыс ырғағымен оқу.
3. Мәнерлеп оқу: - ой екпінін дұрыс қойып оқу;
- кейіпкердің көңіл-күйін сезіне оқу.
4. Шапшаң оқу.
Жазба жұмыстарының көлемі
Сыныптар 1-сынып 2-сынып 3-сынып 4-сынып
І жарты жылдықІІ жарты І жарты жылдықІІ жарты
Жұмыс түрлері жылдық жылдық
Мазмұндама 20-30 сөз 30-50 сөз 50-70 сөз 70-90 сөз
Шығарма 20-30 сөз 30-60 сөз 60-130 сөз 130-180 сөз
І жарты ІІ жарты І жарты ІІ жарты
Жұмыс түрлері жылдық жылдық жылдық жылдық
Жаттау 8-10 өлең 12-15 өлең 15 өлең 15 өлең
Оқу жылы
аяғындағы 2-3 мыңдай 4-5 мыңдай 7-8 мыңдай 11-12 мыңдай
cөздік қоры
1.3 Диктант түрлері мен оны жүргізуге қойылатын талаптар
Диктант - оқушының сауатты жазу дағдысын қалыптастыру.
Мақсаты: оқушылардың орфографиялық және пунктуация сауаттылығын
арттыру.
Диктант жазу барысында мұғалім нені ескеру керек?
1) Жаздырылатын мәтіннің оқытушының оқушылардың жас ерекшелігінің
сайлылығымен тәрбиелілік мәніне назар аударамыз.
Қай сыныпта қанша дыбыстан, сөзден тұратынын жазып келу.
2) Диктанттың әдістемесін (жазу) білу керек. (диктант түрі, бақылау
жылына 8-9 рет жазылады, бақылау 2 сағатта алынады, ұзақтығын мұғалім бір
орында отырып оқуы керек, оқушының алдында тұру керек)
Оқушыларды бағалау тексеру.
1. айқын тексеру 2-сынып
2. нақты тексеру 1-сынып
3. күрделі тексеру 4 сынып
Мектеп бағдарламасы бойынша қазақ тілі бастауыш мектепте 2-4-сыныптарда
оқытылады. Қай сатыдағы оқыту болса да, оның негізгі міндеттерінің бірі –
оқушыны сауатты жазуға үйрету. Ол үшін жазбаша жұмыстарға бірінші
сыныптардан бастап–ақ ерекше мән беру керек.
Сондай жаттығу жұмыстарының бір – түрі диктант. Ол бұл атаудың латынша
мағынасынан да (естіртіп айту) көрініп тұрғандай, айтып жаздыратын жұмыс
түрі.
Диктант көбінесе оқушылардың теориялық білімін сынауға қолданылады.
Оқушылардың материалды қаншалықты меңгергені диктантты қалай жазғандарынан
байқалады. Мұғалім соған қарап, қай оқушының қандай тақырыпты нашар
меңгергенін айқындайды, әрі енді оны болдырмаудың жолдарын белгілейді.
Диктанттың өзі түсіндірме, терме, өзіндік, шығармашылық, еркін,
сөздік, қатеден сақтандыру және бақылау диктанттары болып бірнеше
түрлерге бөлінеді.
Түсіндірме диктант – мұнда мәтін жазылып болғаннан кейін ғана
талданады, қателері түзеледі. Диктанттың бұл түрін жазуға кірісерде қажет
ережелер еске түсіріледі. Сөздік диктант ұзақ болмайды, 5–10 минут шамасы,
көбінесе сабақтың аяғында жүргізіледі. Үнсіз диктант ұйымдастыруы онда
мұғалім қажетті суреттер көрсетеді (аю, сиыр, жылқы, қоян, қозы, трактор,
комбайын т. б )
Терме диктант – белгілі бір емле (орфография) ережесіне байланысты
жүргізіледі. Ол арқылы грамматиканың түрлі ережелерін қамтып, пысықтауға
болады. Оқушыларға күрделі бір мәтін ұсынылып, соның ішінен сөз
тұлғаларының немесе сөз таптарының бірін теріп жазуға тапсырма беріледі.
Оқушыларға берілген мәтіннен керекті сөздерді көшіріп қана қоймай, олардың
қандай тұлғада тұрғанын да ажыратады.
Өзіндік диктантты – оқушылар мұғалімнің айтуымен емес, жатқа жазады.
Оның бірнеше түрі бар.
1. Өтілген тақырыпты бекіту мақсатында мұғалім диктант мәтінін
тақтаға жазып,
жеке сөздердің жазылуын, грамматикалық ережесін түсіндіреді.
Мәтін бірнеше рет оқытылады. Содан кейін тақтадағы мәтін жауып қойылады
да, оқушылар оны есте қалғандары бойынша жатқа жазады. Оқушылар түгел жазып
болған соң, жазғандары тақтадағы мәтінмен салыстырылады. 2) Мұғалім мәтінді
кітаптан көрсетіп береді. Оны оқушылар кітаптан бірнеше рет оқып шыққан
соң, кітапты жауып қойып, жатқа жазады. Содан кейін кітаппен салыстырады;
3) Оқушыларға өлеңдерді жатқа жаздыру.
Өздік диктантты жаздыру арқылы оқушылардың өткен сабақты
меңгергенін ғана емес, орфографиялық және синтаксистік ережелерді қалай
ұғынғандарын, оларды іс жүзінде қалай пайдалана білетіндерін байқауға
болады. Бұл диктант оқушылардың ой-өрісін өсіріп, сөздік қорын молайтуға
көмектеседі.
Шығармашылық диктант оқушыларды жазба жұмыстарында қате жібермеуге, өз
ойларын сауатты жазуға төселдіру үшін қолданылады. Мұнда мұғалім тақтаға
жазылған жеке сөздер мен сөйлемдерді қатыстырып, сөйлем немесе шағын
мәтін құрап жазуды тапсырады. Сонымен қатар көрген, оқығандарынан
өздерінше тақырып құрастырып, ойларын өз сөздерімен жазу талап етіледі.
Мысалы: Жазғы демалыс, Мұз айдынында, Біздің көмегіміз, Қырман
басында деген сияқты тақырыптарға шығарма жазып келуді тапсыруға болады.
Диктанттың бұл түрі 1-сыныптан бастап жаздырылады.
Еркін диктантты жазғанда, оқушылар оқыған мәтіндерінің мазмұнын өз
сөздерімен айтып жеткізеді. Ол үшін мұғалім мәтінді алдымен өзі оқып шығады
да, мазмұнын бір оқушыға айтқызады (мүмкіндігінше оқу озатының біріне
айтқызған жөн). Содан кейін оқушылар өздігінен жазуға кіріседі. Еркін
диктант та, шығармашылық диктант сияқты, оқушылардың ақыл–ойын дамытуға,
оқыған ережелерін есте сақтауға көмектесіп, шығарма жаза білуге
жаттықтырады.
Сөздік диктант оқушыларды жеке сөздердің мағынасымен таныстыру
көзделеді. Бұл диктант үшін мұғалім мәтін таңдайды, онда оқушыларға
орфографиялық немесе фонетикалық жағынан ауырлық келтіріп жүрген сөздерге
ерекше түрлі тәсілдері (көру, есту, түсіндірме, әңгіме) бар. Сөздік
диктантты күнделікті сабақта 5-8 минут арқылы уақыт бөліп өткізуге де
болады.
Бақылау диктанты оқушылардың грамматика тақырыптарын қандай дәрежеде
меңгергенін және оларды іс жүзінде қалай пайдалана білетіндерін анықтау
үшін қолданылады. Бақылау диктантын жаздыру үшін, мұғалім күні бұрын, өткен
тақырыпты бекіту мақсатында, түрлі жаттығу жұмыстарын жүргізеді, үйге
тапсырма беріп, кем дегенде бір апта бұрын ол туралы оқушыларға ескертіп,
қайталауға тісті ережелерді де көрсетіп береді. Мұндай дайындық жұмыстары
бақылау диктантының сапалы болуына көмектеседі, жақсы нәтижеге жеткізеді.
Қатеден сақтандыру диктанты оқушылардың өтілген ережелерге арналған
жаттығу, жазба жұмыстарында қате жібермеуін көздейді. Сондықтан мұғалім өз
мүмкіндігімен бағдарлама талабына сай қатеден сақтандыру
диктантында жоғарыда аталаған диктант түрлерін де пайдаланады. Ұсынылып
отырған диктанттар жинағында, негізінен диктанттың бақылау, терме түрлері
берілді. Қалғандарын, егер қажет деп тапса, мұғалім әрбір емле ережелеріне
сәйкестеп, өздігінше қолдана береді. Яғни, жинақтағы кез келген бақылау,
терме мәтіндерін мұғалім әр түрлі жазба жұмыстарының ерекшелігіне қарай
пайдаланып, түрлендіріп жүргізе алады.
Диктанттың қиындық дәрежесі мәтінннің мазмұнына, тілі мен стиліне, онда
ұшырасатын орфограммалардың ауыр, жеңіліне байланысты.
Мәтін іріктеуде мына жайларды ескерген жөн:
1. Диктант мәтіні мазмұнды, түсінікті және әдеби тілдің қалыптарына сай
болсын. Бақылау диктанттары үшін әр түрлі әдебиеттерден үзінділер іріктеліп
алынады. Егерде таңдап алынған мәтіндегі сөз саны қажетті мөлшерден аз
болса, онда мәтінге бірнеше жеке сөйлемдер қосылады.
2. Сирек қолданылатын, жазуда қиындық келтіретін сөздерге түсінік
берілуі және олар тақтаға жазылып қойылуы тиіс .
3. Емле жағынан диктанттың онша қиын да, жеңіл де болмағаны жөн.
Бақылау диктанттарына мәтін іріктегенде, бұған дейін өтілген ережелерге, ең
алдымен, қиындау игерілетін емле мен тыныс белгісінің ережелеріне қатысты
сөздер мен сөйлемдер көбірек қамтылатын болсын.
Диктанттың бастауыш мектепте жүргізілетін жұмыстары.
Бастауыш сыныптарда жазу жұмысының көптеген түрі бар . Соның бірі –
диктант. Бұл ұғым өз бетімен ойын қағаз бетіне түсіруді және айтып
тұрғаннан жазуды меңзейді. Оның түрлері: әріп, буын, сөз, ескерту,
шығармашылық , көру, өздік, терме, графикалық және бақылау диктанттары.
Әріп диктанты 1–сыныпта алғашқы әріптерді үйренгеннен кейін
өткізіледі. Ол дыбыс таңбасының баспа түрінен жазба түріне аударып жазуға
үйрету, дауысты, дауыссыз дыбыстарды ажырата білуге дағдыландыру және
көркем жазуын қалыптастыру үшін қолданылады.
Буын диктанты сауатты жазуға үйрету, қате жазудан сақтандыру,
сөзді буындап оқуға, оны жаттап алуға көмектесу, сөздерді тасымалдай білуге
үйрету жұмыс түрлерін қамтиды.
Сөз диктанты әріп пен буын диктанттарына қарағанда біраз күрделірек
мұндағы мақсат – оқушыларға сөз белгілі бір ұғымды білдіретінін, яғни
мағынасы болатынын түсіндіру. Мұнда оқушылар өздері естіген әрбір сөздің
нақты мағынасын түсінумен қатар, оларды буынға бөліп жазып үйренеді. Осыдан
кейін ғана олар жеке сөзді, әріпті тастап кетпей, артық әріп қоспай немесе
әріптердің орнын ауыстырмай, әрбір сөздің мағынасын түсініп, қатесіз,
көркем жазуға дағдыланады.
Жоғарыда айтылған әріп, буын, сөз диктанттары 1–сыныпқа арналған
диктанттар жинағында кеңірек айтылғандықтан, бұларға көп тоқталмаймыз.
Сөздік диктанты әріп емлесін өту кезінде белгілі бір сөздердің жазылуын
есте сақтау үшін пайдаланылады. Диктантқа ұсынылатын сөздердің саны 8–12-
ден аспауы керек. Сөздік диктантты өтіліп отырған тақырыпқа байланысты
мұғалімнің қалауымен жүргізіледі.
Терме диктанты белгілі бір ережені оқушылардың қалай меңгергенің байқау
үшін сабақ үстінде жүргізіледі. Мұғалім диктант мәтінін оқыр алдында қандай
ережеге көңіл аудару керек екендігін ескертеді. Оқушылар мәтінді түгел
жазбай, мұғалім оқып тұрған мәтіннен әркім өзіне берілген тапсырмаға
лайықты сөздермен сөз тіркестерін немесе сөйлемдерді теріп жазады.
Көру диктанты мұғалімдер тәжірибесінде өте пайдалы, диктантқа үйрететін
жұмыстардың ішіндегі ең бастысы болып есептеледі. Бұл диктант түрі
оқушылардың көру, есту, есте сақтау, затты тану сияқты қабілеттерін дамыту
мақсатында жүргізіледі. Көру диктанты үшін әріп, буын, жеке сөздер,
сондай–ақ жазылуы қиын сөздермен сөз тіркестері және шағын мәтіндер,
жұмбақтар, мақалдар, жаттауға берілген өлеңдер алуға болады.
Диктант мәтіндері үзіліс кезінде тақтаға немесе алдын ала аумақты
қағазға жазылып қойылады. Оларды оқушылардың 2–3 рет оқып шығуына, асықпай
көріп, жадында сақталуына 1-2 минут уақыт беріледі. Содан кейін мұғалім оны
жауып қояды. Оқушылар тақтадан оқыған мәтінін есіне түсіріп, дәптерге
жазады. Мұндай материалдардың құрамында жазылуы қиын сөздермен бірге,баса
көңіл аударуға тиісті ережелері бар термин сөздер болса, мұғалім олардың
астын түрлі түсті бормен сызып қояды.
Өздік диктантында оқушылар өтілген материалдарға байланысты әріптер мен
буындарды, сөз бен сөз тіркестерін және жекеленген сөйлемдер мен жаттап
алған өлең, жұмбақ, жаңылтпаш, мақал–мәтелдерді естеріне түсіріп, ойлана
отырып өз бетінше жазады.
Диктанттың бұл түрінің өткенді қайталап, тіл ұстартуда маңызы зор
Мұғалім өздік диктанттың қай күні болатынын, нені қайталап келу керектігін
оқушыларға алдын ала ескертіп қояды.
Шығармашылық диктант – үйрету диктанттарының ішінде мазмұн, құрылым,
әдіс–тәсіл жағынан ең күрделісі, оқушылардың ойлау қабілетін, сөздік қорын,
білім деңгейі мен өздігінен жұмыс істеуге шеберліктерін арттыру көрсеткіші.
Бұл диктанттың көп нүктенің орнына тиісті әріптерді қою, сөздерді дұрыс
орналастыру арқылы сөйлем құрау, басы жазылған мәтінді аяқтау сияқты басқа
диктанттарға ұқсамайтын өзгешеліктері бар.
Ескерту диктанты көлемі, орфографиялық емле, сөздік қоры жағынан бақылу
диктантына жақын келеді. Мұнда осы уақытқа дейінгі өтілген барлық материал
түгел қамтылып, оқушыларды бақылау диктантына тікелей әзірлейді.
Графикалық (сызба) диктантты сөйлемдегі сөздердің байланысын сызба
арқылы көрсеу, керісінше, берілген сызба бойынша сөйлем құрау сияқты түрлі
вариантта жүргізуге болады.
Бақылау диктанты бұрын өтілген материалдарды оқушылар қандай дәрежеде
меңгергенін және сауаттылық дейгейінің қандай екенін анықтау мақсатымен
жүргізіледі. Бақылау диктанты белгілі бір тарауды оқып бітіргенен кейін
және тоқсанның, жылдың аяғында өткізіледі.
Осы жұмыстың жүйесі.
а) алғашқы кезеңде, әдетте оқулықтағы немесе тақтаға жазылған дайын
материал алынады. Бұл материалдар мұғалімнің көмегімен талданады, оқылған
ереже бойынша, жазылған сөздер табылады, нақты үлгі бойынша балалар
ережелерін практикада қалай қолданылатынын түсінеді.
ә) екінші кезеңдерде дайын текст: сөз сөз тіркестері, сөйлемдер
беріледі. Мұнда оқылып отырған орфографияға сай, сөздердің ішінде басқа
ережелерде жататындары болады. Бұл кезеңде ең көп қолданылатын жаттығулар:
көшіріп жазу, үлгі сабақ бойынша сөзді, сөйлемді аяқтап жазу.
Бұл орфографияны білу керек деп аталады.
б) балалар өздіктерінен басқа құбылыстардың ішінен оқылып отырған
ереженің обьектісін тауып бере алады. Балалар мәтінді көшіреді: қалдырылып
кеткен сөздерді үлгі сұрақтарсыз, өздері тауып жазады, бұл кезде ескерту,
түсіндіру, іріктеу диктанттары жаздырылады.
Бұл үйрену кезеңі деп аталады.
в) орфографиялық дағдының автоматтана бастау кезеңі. Мұнда балалар
орфография туралы ғана емес, жазу жұмыстарының басқа жақтары (мазмұны,
лексика, синтаксис, жоспар) жөнінде де ойланады.
г) қалыптасқан дағдыларды жетілдіру кезеңі жазылуы бірыңғай сөздерді
байланыстырып оларға тән ортақ заңдылыққа, жалпылықты анықтау; түбірлес
сөздерді табу, сөздерінің синонимін, антонимін табу, омоним сөздерді табу.
Бұл кезде диктанттың барлық түрі жазылады. Оқылған ережелер бойынша
қалыптасқан дағдылар толық автоматтанды, сондықтан тексті алдын ала
талдаусыз жаздыра беруге болады. Сөздіктен қарауға, мұғалімнен сұрауға
рұқсат етіледі.
Материал таңдауда әсіресе мына жағдайлар ескеріледі.
1. Грамматикалық және орфографиялық құбылыстарды түсіндіру кезінде бақылау
үшін анағұрлым жеңіл, анық материалдар алыну керек. Бұл кезде оқушылардың
зейінін бақылап отырған ережеден басқаға алаңдататын нәрселер болмаған жөн.
2. Жаттығуға арнап материал таңдағанда тіл дамытумен жазу жан жақты
ескерілуге және бұрын өтілгендерді үздіксіз қайталау есте болуға тиіс.
3. Жұмыстың әр түрлі кезеңдерінде бір текстес (сөздік, фразалар немесе
текст) материалдарды қайталап отыру дұрыс болмайды. Мысалы: алғашқыда
қала сөзіне түбірлес сөз тапқанда қалалар десе, кейінгіде қалалы
қалашық, қалашыл т с с сөздер айтқызылады (16(.
Грамматикалық тапсырмалары бар сын жұмысына екі баға қойылады.
Диктантқа жеке баға.
Тапсырмаға жеке баға.
1. Диктантты бағалағанда мұғалім мына нормаларды ( мөлшер, шама ) негізге
алады:
5 - қатесі жоқ жұмыс үшін
4 - 1,2 қате жіберген үшін
3 - 3,5 қате жібергені үшін
2 - 5, оданда көп қате жібергені үшін
2. Тапсырманы орындағанда байланыстырып қойған тапсырмалары.
5 - қатесіз, толық орындалған тапсырма үшін
4 - 1 қатесі бар толық орындалған тапсырмалар үшін
3 - тапсырма толық орындалмағаны үшін
2 - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz