Бастауыш сынып оқушыларына патриоттық тәрбие беру (сыныптан тыс жұмыс арқылы)
Нормативтік сілтемелер ... 3
Анықтамалар ... ... ...4
Кіріспе ... ... ... ... ...5
1 Бастауыш сынып оқушыларына патриоттық тәрбие берудің теориялық мәселелері
1.1 Жалпы білім беретін орта мектепте патриоттық тәрбие берудің бағыттары ... .7
1.2 Бастауыш сынып оқушыларын патриотизмге тәрбиелеудің қазіргі жағдайы..
2 Бастауыш сынып оқушыларына сыныптан тыс жұмыстар арқылы патриоттық тәрбие берудің әдістемелік негіздері
2.1 Бастауыш сынып оқушыларына халық ауыз әдебиеті арқылы патриоттық тәрбие беру жолдары ... ... .30
2.2 Сыныптан тыс жұмыстар арқылы бастауыш сынып оқушыларына патриоттық тәрбие беру жолдары ... .41
Қорытынды ... ... ... ..55
Пайдаланған әдебиеттер ... .58
Қосымша
Анықтамалар ... ... ...4
Кіріспе ... ... ... ... ...5
1 Бастауыш сынып оқушыларына патриоттық тәрбие берудің теориялық мәселелері
1.1 Жалпы білім беретін орта мектепте патриоттық тәрбие берудің бағыттары ... .7
1.2 Бастауыш сынып оқушыларын патриотизмге тәрбиелеудің қазіргі жағдайы..
2 Бастауыш сынып оқушыларына сыныптан тыс жұмыстар арқылы патриоттық тәрбие берудің әдістемелік негіздері
2.1 Бастауыш сынып оқушыларына халық ауыз әдебиеті арқылы патриоттық тәрбие беру жолдары ... ... .30
2.2 Сыныптан тыс жұмыстар арқылы бастауыш сынып оқушыларына патриоттық тәрбие беру жолдары ... .41
Қорытынды ... ... ... ..55
Пайдаланған әдебиеттер ... .58
Қосымша
Еліміздің Президенті Нұрсұлтан Назарбаев «Қазақстанның отаншылдық сезімін тәрбиелеу білім берудің мектепке дейінгі жүйесінен жоғарғы оқу орындарына дейінгі орталықтарда, барлық ұйымдарда көкейкесті болып табылады. Балаларды Отанды, туған жерді, өзінің халқын сүюге тәрбиелеу-мұғалімнің аса маңызды, аса жауапты да қадірменді парызы»,-деген еді [1]. Әр дәуірдің тарихи кезеңдерінде Отансүйгіштікке тәрбиелеудің өзіндік мүдделері болады. Ол ең алдымен, «ұлтжандылық», «отансүйгіштік», «патриотизм» ұғымдары, сол заманның ақиқаты - наным - сенімінен туындайды.
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңының 8-бабында білім беру жүйесінің басым міндеттері – «азаматтық пен елжандылыққа, өз Отаны − Қазақстан Республикасына деген сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді құрметтеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге, Конституцияға және қоғамға қарсы кез-келген көріністерге төзбеуге тәрбиелеу» – десе, ал орта білімді дамыту тұжырымдамасында « …тәрбиелік жұ¬мыстарды қазақ-стандық патрио¬тизм, азаматтық, ізгілікті интернационализм негі¬зінде құру керек» екендігі көрсетілген [2,3].
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңының 8-бабында білім беру жүйесінің басым міндеттері – «азаматтық пен елжандылыққа, өз Отаны − Қазақстан Республикасына деген сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді құрметтеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге, Конституцияға және қоғамға қарсы кез-келген көріністерге төзбеуге тәрбиелеу» – десе, ал орта білімді дамыту тұжырымдамасында « …тәрбиелік жұ¬мыстарды қазақ-стандық патрио¬тизм, азаматтық, ізгілікті интернационализм негі¬зінде құру керек» екендігі көрсетілген [2,3].
1 Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан жолы – 2050:бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» Қазақстан халқына Жолдауы. 03 –ақпан, 2014.
2 Қазақстан Республикасы Білім беру Заңы. Алматы, 2007.
3 Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы // Қазақстан мектебі. №2, 2004.
4 Қалиұлы С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы (Оқу құралы). Алматы, Білім, 2003.
5 Иманбаева С.Т. Ерлік тағылымы. - Алматы, 2008.
6 Ешимханов С. Оқушыларға әскери-патриоттық тәрбие беру. - Алматы, 2001.
7 Ешимханов С. Жас патриоттар тәрбиелеу тәжірибесінен. - Алматы, 1991.
8 Ушинский К.Д. Избранные педагогические сочинения. Т.1. – М., 1997.
9 Макаренко А.С. Сочинения. Т.5. – М., 1991.
10 Сухомлинский В.А. Воспитание советского патриотизма у школьников. М.: Учпедиз., 1999.
11 Егоров Н.П., Куфаев В.И., Янковская А.В. Воспитание советского патриотизма в школе. М., 1981.
12 Щукина Г.И. (отв. редактор), Голанта Е.Я., Радина К.Д. Педагогика. -М.: Просвещение, 1996.
13 Лихачев Б.Т. Педагогика курс лекции. – М.: Прометей, Юрайт 2008.
14 Қалиев С., Майғаранова Ш. Мектептегі тәрбие жұмысын ұйымдастыру әдістемесі. Алматы, 1999.
15 Ұзақбаева С. Тамыры терең тәрбие. – Алматы: Білім, 1995.
16 Омар Е.О. Қосымша білім беру ұйымдары тәрбие жұмыстарының негізі. – Түркістан, 2004.
17 Сейдахметова Л.Т. Қазақстан мектептерінде оқушыларды патриотизмге тәрбиелеудің дамуы. Алматы, 2002.
18 «Қазақстан» Ұлттық энциклопедиясы / Бас. ред. Ә.Нысанбаев. Алматы, «Қазақ энциклопедиясының» бас редакциясы, 1999.
19 Бабанский Ю.К. Педагогика. М.: Просвещение, 1998.
20 Ұзақбаева С. Қазақ халық педагогикасы. Алматы, 2013
21 Момышұлы Б. Қанмен жазылған кітап - Алматы, 1996.
22 Иманбаева С. Патриоттық тәрбие берудің әдіснамалық негіздері//Бастауыш мектеп, №10, 2005.
23 Жарықбаев Қ. Психология. - Алматы: Білім, 1993.
24 Борбасов С. Қазақстандық патриотизм туралы //Ақиқат. - 1991.
25 Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі. - Алматы: Санат, 1995.
26 Мажитулы Б. Оңай сөз ғой Отанды сүйем деген //Ақиқат. - 1998.
27 Қалмырзаев Ә. Қазақстандық патриотизм қалай қалыптасады //Егемен Қазақстан, 10 Қантар 1998.
28 Әл-Фараби Әлеуметтік-этикалық трактаттар. – Алматы, 2005.
29 Құрақбаева Ж. Елжандылыққа тәрбиелеу//Бастауыш мектеп, №11- 2012.
30 Елікбаев Н. Ұлттық психология. - Алматы: Қазақ университеті, 1992.
31 Жарықбаев Қ. Қазақтың ұлттық мінез бітістері, олардың кейбір ерекшеліктері. Жантану негіздері. – Алматы, 2012.
32 С.Тоғызбаева. Бастауыш сыныптардағы тәрбиелік істер//Бастауыш мектеп. №8, 2005.
33 Табылдиев Ә. Қазақ этнопедагогикасы. Алматы: Санат, 2001.
34 Орынбасарова Б. Бастауыш мектепте сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру// Сынып жетекшісі. №8, 2012.
35 Оразова И.Т. Мен соғысты жек көрем//Бастауыш сыныпта оқыту. №6, 2011.
36 Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінде тәрбие берудің 2013-2015 жылдарға арналған кешенді бағдарламасы. Астана, 2013.
2 Қазақстан Республикасы Білім беру Заңы. Алматы, 2007.
3 Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы // Қазақстан мектебі. №2, 2004.
4 Қалиұлы С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы (Оқу құралы). Алматы, Білім, 2003.
5 Иманбаева С.Т. Ерлік тағылымы. - Алматы, 2008.
6 Ешимханов С. Оқушыларға әскери-патриоттық тәрбие беру. - Алматы, 2001.
7 Ешимханов С. Жас патриоттар тәрбиелеу тәжірибесінен. - Алматы, 1991.
8 Ушинский К.Д. Избранные педагогические сочинения. Т.1. – М., 1997.
9 Макаренко А.С. Сочинения. Т.5. – М., 1991.
10 Сухомлинский В.А. Воспитание советского патриотизма у школьников. М.: Учпедиз., 1999.
11 Егоров Н.П., Куфаев В.И., Янковская А.В. Воспитание советского патриотизма в школе. М., 1981.
12 Щукина Г.И. (отв. редактор), Голанта Е.Я., Радина К.Д. Педагогика. -М.: Просвещение, 1996.
13 Лихачев Б.Т. Педагогика курс лекции. – М.: Прометей, Юрайт 2008.
14 Қалиев С., Майғаранова Ш. Мектептегі тәрбие жұмысын ұйымдастыру әдістемесі. Алматы, 1999.
15 Ұзақбаева С. Тамыры терең тәрбие. – Алматы: Білім, 1995.
16 Омар Е.О. Қосымша білім беру ұйымдары тәрбие жұмыстарының негізі. – Түркістан, 2004.
17 Сейдахметова Л.Т. Қазақстан мектептерінде оқушыларды патриотизмге тәрбиелеудің дамуы. Алматы, 2002.
18 «Қазақстан» Ұлттық энциклопедиясы / Бас. ред. Ә.Нысанбаев. Алматы, «Қазақ энциклопедиясының» бас редакциясы, 1999.
19 Бабанский Ю.К. Педагогика. М.: Просвещение, 1998.
20 Ұзақбаева С. Қазақ халық педагогикасы. Алматы, 2013
21 Момышұлы Б. Қанмен жазылған кітап - Алматы, 1996.
22 Иманбаева С. Патриоттық тәрбие берудің әдіснамалық негіздері//Бастауыш мектеп, №10, 2005.
23 Жарықбаев Қ. Психология. - Алматы: Білім, 1993.
24 Борбасов С. Қазақстандық патриотизм туралы //Ақиқат. - 1991.
25 Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі. - Алматы: Санат, 1995.
26 Мажитулы Б. Оңай сөз ғой Отанды сүйем деген //Ақиқат. - 1998.
27 Қалмырзаев Ә. Қазақстандық патриотизм қалай қалыптасады //Егемен Қазақстан, 10 Қантар 1998.
28 Әл-Фараби Әлеуметтік-этикалық трактаттар. – Алматы, 2005.
29 Құрақбаева Ж. Елжандылыққа тәрбиелеу//Бастауыш мектеп, №11- 2012.
30 Елікбаев Н. Ұлттық психология. - Алматы: Қазақ университеті, 1992.
31 Жарықбаев Қ. Қазақтың ұлттық мінез бітістері, олардың кейбір ерекшеліктері. Жантану негіздері. – Алматы, 2012.
32 С.Тоғызбаева. Бастауыш сыныптардағы тәрбиелік істер//Бастауыш мектеп. №8, 2005.
33 Табылдиев Ә. Қазақ этнопедагогикасы. Алматы: Санат, 2001.
34 Орынбасарова Б. Бастауыш мектепте сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру// Сынып жетекшісі. №8, 2012.
35 Оразова И.Т. Мен соғысты жек көрем//Бастауыш сыныпта оқыту. №6, 2011.
36 Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінде тәрбие берудің 2013-2015 жылдарға арналған кешенді бағдарламасы. Астана, 2013.
Бастауыш сынып оқушыларына патриоттық тәрбие беру (сыныптан тыс жұмыс
арқылы)
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер_________________________ ___________________3
Анықтамалар________________________ _____________________________4
Кіріспе ___________________________________ ________________________5
1 Бастауыш сынып оқушыларына патриоттық тәрбие берудің теориялық мәселелері
1.1 Жалпы білім беретін орта мектепте патриоттық тәрбие берудің
бағыттары__________________________ _______________________________7
1.2 Бастауыш сынып оқушыларын патриотизмге тәрбиелеудің қазіргі
жағдайы____________________________ ______________________________18
2 Бастауыш сынып оқушыларына сыныптан тыс жұмыстар арқылы патриоттық
тәрбие берудің әдістемелік негіздері
2.1 Бастауыш сынып оқушыларына халық ауыз әдебиеті арқылы патриоттық тәрбие
беру жолдары____________________________ ___________________30
2.2 Сыныптан тыс жұмыстар арқылы бастауыш сынып оқушыларына патриоттық
тәрбие беру жолдары ___________________________________ _41
Қорытынды__________________________ ____________________________55
Пайдаланған әдебиеттер_________________________ __________________58
Қосымша____________________________ ____________________________60
Анықтамалар
Патриотизм– (грекше patrіotes – отандас, patrіo – Отан, туған жер) Отанға
деген сүйіспеншілік. Бойындағы күш қуаты мен білімін Отан игілігі мен
мүддесіне жұмсау, туған жерін, ана тілін, елдің әдет-ғұрпы мен дәстүрін
құрмет тұту.
Патриоттық білім - оқушылардың іс-әрекет тәсілдерді меңгеруі мен білім
алуы, іскерлік пен дағдыны игеруге даярлау.
Ақпараттандыру - бұл адамзат өмірінің барлық жағына ақыл-ой, қызметтің
интеллектілік құндылығы мен ықпал етушілік дәрежесінің артуына байланысты
туатын объективтік үрдіс.
Патриоттық іс-әрекет - тұлғаның мұқтаждарын қанағаттандыру мен таным немесе
психикалық үрдістерін қалыптастыруға бағытталған іс-әрекет.
Патриоттық сезім - жалпы адам баласының еліне, жеріне, өз тілі мен
мәдениетіне, ұлттық құндылықтарына жеке қатынасын, өзіндік бағасын
түйсінуін, қуаттап қолдауын пайымдайтын сезім көрсеткіші болып табылады.
Ұлттық патриотизм – бұл ұлттың ішіндегі жеке адамның асыл белгісі мен
қасиеті – өз халқына деген сүйіспеншілігі, өз халқымен қан жағынан да және
шыққан тегі, территориясы, тілі, тұрмыс-тіршілігі, мінез-құлқы,
психологиялық және этнографиялық ерекшеліктері, қалыптасқан тарихи
дәстүрлері жағынан да әбден айқын, әрі дербес басқа қасиеттері және
ерекшеліктерімен де байланысты.
Қазақстандық патриотизм – халқының келешегі үшін күресумен, ол үшін аянбай
еңбек етумен етене қабысып жатқан сезім, Қазақстанның келешегі үшін ақ
жүрек, адал ниетпен қандай салада болмасын өз шама-шарқы келгенше аянбай
еңбек ету.
Патриоттық тәрбие беру - өзінің мазмұны жағынан саяси -идеялыққа,
адамгершілікке тәрбиелеу саласының бірі болып табылады, өйткені оның
қалыптастыратын түлғалық қасиеттері оның саяси сипатына қатысты.. Отанға
берілгендік адамның жоғары адамгершілігінің жетекші нышанның бірі болып
табылады.
Сыныптан тыс жұмыстардың мақсаты - баланы жан-жақты жетілдіру, халықтық
дәстүрлерге деген құрмет сезімін дамыту және халық педагогикасы арқылы
бойларында атамекенге сүйіспеншілікті қалыптастыру.
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Еліміздің Президенті Нұрсұлтан Назарбаев
Қазақстанның отаншылдық сезімін тәрбиелеу білім берудің мектепке дейінгі
жүйесінен жоғарғы оқу орындарына дейінгі орталықтарда, барлық ұйымдарда
көкейкесті болып табылады. Балаларды Отанды, туған жерді, өзінің халқын
сүюге тәрбиелеу-мұғалімнің аса маңызды, аса жауапты да қадірменді парызы,-
деген еді [1]. Әр дәуірдің тарихи кезеңдерінде Отансүйгіштікке тәрбиелеудің
өзіндік мүдделері болады. Ол ең алдымен, ұлтжандылық, отансүйгіштік,
патриотизм ұғымдары, сол заманның ақиқаты - наным - сенімінен
туындайды.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңының 8-бабында білім
беру жүйесінің басым міндеттері – азаматтық пен елжандылыққа, өз Отаны −
Қазақстан Республикасына деген сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді
құрметтеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге, Конституцияға және қоғамға
қарсы кез-келген көріністерге төзбеуге тәрбиелеу – десе, ал орта білімді
дамыту тұжырымдамасында ...тәрбиелік жұмыстарды қазақстандық патриотизм,
азаматтық, ізгілікті интернационализм негізінде құру керек екендігі
көрсетілген [2,3].
Жеткіншектердің патриоттық тәрбиесі - педагогикадағы аса бір күрделі
де көпжақты мәселе. Бастауыш сынып оқушыларының бойында патриоттық сезімді
қалыптастыруда сыныптан тыс жұмыстардың алатын орны ерекше. Отанын сүйген,
елін жаудан қорғау үшін қасық қаны қалғанша аянбай шайқасатын Қобыланды,
Қамбар, Ер Тарғын, Алпамыс тұлғалары, ақын - жыраулардың, билердің
татулыққа, адамгершілікке, елін сүюге шақырған өлең жырлары, шешендік
сөздерінің бастауыш сынып оқушыларының бойында патриоттық сезімді
қалыптастыруда маңызы өте зор. Патриоттық сезімнің объектісі мен қайнар
көзі - Отан десек, оның мазмұны: туған жер, табиғат, оның байлықтары, тіл,
дәстүр, тарихи ескерткіштер, туған өлкедегі тамаша киелі орындар. Олардың
адам көкірегіне жылылық, жақындық, туысқандық сезімдерді ұялатып, ізгі де
ерлік істердің қайнар көзіне айналуы - патриотизмге тәрбиелеудің арқауы.
Қасиетті сезім ананың сүтімен бірге өзінен - өзі келмейтін, баланың бойында
біртіндеп қалыптасатын құдіретті сезім. Бұл сезім әркімде әр кезеңде оянып,
кейін кәмелетке келгенде біржола буыны қатып, тәжірибемен, уақытпен,
біліммен, қоршаған ортаның ықпалымен, балабақша, отбасы, мектеп, жоғарғы
оқу орындары, бұқаралық ақпарат құралдары, қоғамдық ұйымдар мен қозғалыстар
әсерімен қалыптасады.
Бүгінгі ХХІ ғасырда егеменді Қазақстанда өмір сүріп жатқан жас
ұрпақтың бойындағы ерлік пен елдік қасиеттің рухани негізі туып-өскен жері
мен елінің салт-дәстүрінен, ұлттық мәдени мұраларынан, ел мен жер байлығын
қорғап қалған Күлтегін, Тоныкөк, Қобыланды, Ер Көкше, Ер Қосай, Едіге,
Қарасай, Қабанбай, Бөгенбай, Наурызбай, Сұраншы, Саурық батырлардың ерлік
істерінен бастау алады. Сонымен қатар, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан мәдени-
рухани мұралар, тастағы жазбалардағы өсиет, өнеге, нақыл сөздер, өлкетану
мұражайларына орналасқан мұрағаттар жас ұрпақтың бойында отансүйгіштік,
ерлік сезімді ұялатып, олардың туған жерге, өскен елге, ұлт мәдениетіне
деген сүйіспеншілік қасиеттерді қалыптастыруға игі ықпал етеді [4].
Тәрбие – қайшылықты және ұзақ үдеріс. Оның нәтижесін есепке алу
күрделі мәселе Ол үшін жобаланған және қол жеткен нәтижені салыстырып
талдау керек, қол жеткен нәтиже дегенде тұлғаның тәрбиелік деңгейі
түсініледі.
Халқымыздың сан ғасырлар бойы атадан балаға жалғасып, қалыптасқан
ұлттық дәстүрі, өзіндік тәрбие мектебі бар. Сол дәстүрдің қаймағын бұзбай,
іргесін шайқалтпай, керегесін сөкпей, балаға таныта білу отбасынан
басталмақ. Сондықтан болар, Отан отбасынан басталады деген сөз бекер
айтылмаған. Ал ол мектепте белгілі жүйемен оқытылып, сабақта, сабақтан тыс
шараларда жалғасады.
Зерттеудің мақсаты: бастауыш сынып оқушыларына патриоттық тәрбие берудің
маңыздылығын теориялық және әдістемелік тұрғыда дәлелдеу.
Осы мақсаттан туындайтын міндеттер: 1. Тақырыпқа байланысты педагогикалық,
әдістемелік әдебиеттермен оқып танысу.
2. Бастауыш сынып оқушыларының патриоттық тәрбиесінің мәні мен мазмұнын
ашып көрсету.
3. Сыныптан тыс жұмыстар арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриотизмін
қалыптастырудың мүмкіндіктерін негіздеу.
Зерттеу объектісі: бастауыш сыныптардың оқыту және тәрбие процесі.
Зерттеу пәні: бастауыш сынып оқушыларына сыныптан тыс жұмыстар арқылы
патриоттық тәрбие беру.
Зерттеу әдістері: психологиялық, педагогикалық және әдістемелік
әдебиеттермен танысып, жалпы білім беретін мектептердің патриоттық тәрбиеге
байланысты тәжірибе жұмысының нәтижелерін жинақтау, салыстыру, талдау,
қорытындылау.
Зерттеу жұмысының болжамы: Егер әлемдік педагогикалық озат жиынтығынан
тұратын барлық оқу- тәрбие үдерісінің ең таңдаулы нұсқаулары,
тұжырымдамалары Қазақстан Республикасының түкпір – түкпірінде жүзеге
асырылып жатса, әрбір мектепте елін, жерін ардақтай білетін, рухани
құндылықты бағалай білетін патриот тұлға қалыптасады.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспе, 2 тараудан, қорытынды, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. Бастауыш сынып оқушыларына патриоттық тәрбие берудің теориялық
мәселелері
1.1 Жалпы білім беретін орта мектепте патриоттық тәрбие берудің бағыттары
Ғылым әлемді танудың қайнар көзі болса, оның негізі - білім. Ал
білімнің іргетасы мектепте қаланады. Бастауыш мектеп – бұл жалпы білім
беретін мектептің оқушыларын оқыту, тәрбиелеу, дамыту және өзін - өзі
тануға, тәрбиелеуге қолайлы жағдайды туғызатын алғашқы негізгі буын.
Сондықтан мектептегі тұтас педагогикалық үдеріс сапалы нәтижеге жету үшін,
оның бастауыш буындағы оқу- тәрбие саласы заман талабын
қанағаттандыратындай деңгейде ұйымдастырылуы, ғылыми негізделуі және
әдістемелік қамтамасыз етілуі тиіс. Жалпы білім берудің іргетасы болып
саналатын бұл буынның өзіндік ерекшелігі, мәні мен мағынасы зор. Сол
себептен қоғамда білім беру саласындағы өзгерістер де алдымен бастауыш
сатыдан басталады. Осы аталған оң өзгерістерді жүзеге асыру үшін бастауыш
саты мұғалімдері біліммен өзі қаруланған болуы тиіс. Тәрбие – қайшылықты
және ұзақ үдеріс. Оның нәтижесін есепке алу күрделі мәселе. Ол үшін
жобаланған және қол жеткен нәтижені салыстырып талдау керек, қол жеткен
нәтиже дегенде тұлғаның тәрбиелік деңгейі түсініледі.
Мораль бүкіл тәрбие процесінің негізі болып табылады және оның барлық
құрамды бөліктерін қамтиды. Ол, ең алдымен, халықтың сана-сезімінде және
істерінде көрініс алады. Адамдарды белсенді еңбек пен қоғамдық іс-
әрекеттерге талаптандыратын адамгершілік сезімдерінің ішіндегі аса бір
әсерлі де тереңі патриотизм сезімі болып табылады. Ол идеялық сеніммен
байланыста бола отырып қазақстан халқының еңбекке деген көзқарасынан,
саналы тәртібінен, еңбектегі және жауынгерлік ерліктерінен, өмірі мен іс-
әрекеттерінің басқа да саласынан көрініс алады. Бұл, өз кезегінде, бүгінгі
танда жеткіншектерде патриотизм сезімін тәрбиелеуде жалпы білім беретін
мектептің алдында тұрған жетекші міндетті айқындайды, қоғамдық идеяларды
оқушылардың жеке басының сеніміне айналдыруға, жаңа қоғамдық құрылыс
мүддесіне сай әрбір тұлғаның тіршілік әрекетін одан әрі қамтамасыз етуге
итермелейді.
Бүгінгі жас ұрпақ - болашақ Қазақстан азаматы. Олар өзімізді қоршаған
ірі өркениет орталықтарын, түрлі мәдениетті меңгеріп, өзін сыйлата алатын,
рухани дүниесі бай, интеллект деңгейі жоғары, білімді де білікті жаһандану
заманына сай болуы шарт.
Бастауыш мектепте тәрбие жұмысын жан-жақты ұйымдастыра отырып,
оқушыларды тәрбиелеу болашақ қоғам мүддесі үшін еңбектене алатын, Отанын
сүйетін, нағыз патриот тұлға етіп даярлауға бағытталады.
Жалпы білім беретін мектеп оқушыларын патриотизмге тәрбиелеу
мәселелерін зерттеген ғалымдардың еңбектерінің қорытындылары мен тікелей
мектеп практикасындағы мұғалімдердің іс-тәжірибелерінің қорытындыларына
сүйене отырып, біз мектептегі патриотизмге тәрбиелеу - оқушылардың нақты іс-
әрекеті, мінез-құлқын ұйымдастыру, оған бағыт беруді негізге алу қажет деп
шештік. Патриотизмге тәрбиелеу үрдісінің танымдық мәнін естен шығаруға
болмайды, бірақ ол әрбір оқушыда патриоттық сана, патриоттық сезім
қалыптастырудан бастау алғанда ғана тиімді болмақ.
Мектеп окушыларына патриоттық тәрбие берудің іс-тәжірибелерін
зерттеушілер олардың әдістері, формалары мен мазмұнын анықтаған
(С.Ешімханов, С.Иманбаева, Л.Сейдахметова, т.б.) ғалымдардың еңбектеріне
сүйене отырып [5,6], патриоттық тәрбиені калыптастырудың төмендегідей
бағыттары бар:
1. Патриоттық білім
2. Патриоттық сана.
3. Патриоттық іс-әрекет.
Қазіргі қоғамның әлеуметтік сұранысын мектепке қойып отырған талап
тұрғысынан қарастырғанда, патриоттық білім беру маңызды мәселе болып отыр.
Патриоттық білім ол қоғамда білімнің тез және шапшаң қарқынмен дамуына
байланысты туындауда. Өйткені оқушылардың мектепте алған білімдерімен
шектеліп қалуына болмайды.
Әр оқушы білімді өздігінен ізденіп, ғылыми және техникалык
ақпараттардың ағымына бағдар ұстау дағдысын қалыптастыру қажет. Бұл
патриоттық білім үрдісін оқушы тұлғасын қалыптастыруға бағыттау үшін қажет.
Патриоттық білім - оқушылардың іс-әрекет тәсілдерді меңгеруі мен білім
алуы, іскерлік пен дағдыны игеруге даярлау.
Патриоттық білім қасиеттілігі осы заманда ақпараттық алмасу үлгісінің
қарқындығымен байланысты.
Ал ақпараттандыру - бұл адамзат өмірінің барлық жағына ақыл-ой,
қызметтің интеллектілік құндылығы мен ықпал етушілік дәрежесінің артуына
байланысты туатын объективтік үрдіс. Осыған орай білімді ақпараттандыру
бүгінде оқушылардың жан-жақты дамуының басты шарты болып табылады. Бүгінгі
таңда білімді ақпараттандыру нарықтық қарым-қатынас жағдайында оқушыларды
өмірге жан-жақты даярлауды талап етеді.
Патриоттық білім тұлғаны жан-жақты дамыту, патриоттық сана мен сезім
қалыптастыру үрдісі ретінде қарастырылады. Қазақстандық патриотизм өткен
замандағы қоғам құндылықтары: тұлға, отбасы, білім, еңбек, Отан, Жер
бетіндегі бейбітшілік. Бүгінгі таңдағы патриоттық тәрбие жекелеген
бағыттарға ғана емес, қоғам құндылықтарына қарай бағыт ұстайды. Өйткені
патриоттық сезімнің басты нысанасы - Отан, оның мазмұны: туған жер,
табиғат, дін, тіл, дәстүр, тарих, әдебиет, өнер. Олар жеке тұлғаны ерекше
жылылық, сүйіспеншілік сезіміне баулып, патриоттық сезімнің қайнар көзі
болады. Ал патриотизм дегеніміз Қазақстанда тұратын барлық ұлт өкілдері,
яғни қазақстандыктардың Отанымызға, елімізге, жерімізге деген
сүйіспеншілігі. Әрине, Отанды сүю - әркімнің сана-сезіміне байланысты,
қасиетті сезім. Бұл сезім әркімді, әр кезеңде (яғни әртүрлі жаста) оянып,
кейін кәмелетке келгенде біржола буыны қатып, тәжірибемен, жаспен,
уақытпен, біліммен, қоршаған ортаның ықпалымен, мемлекеттік және қоғамдық,
әлеуметтік институттардың әсерімен қалыптасады, деп көрсетеді
Ә.Қалмырзаев.
Отанға деген сүйіспеншілік, туған жерге құрмет, патриотизм -тұлғаның
дамуындағы ең жоғарғы деңгейді сипаттайтын аса маңызды рухани игіліктердің
бірі. Ол адамның Отан игілігі үшін қызмет етуінен, қажет болса, сол мақсат
жолында ғұмырын құрбандыкка шалуға дейін баруынан көрінеді.
Біз баршаға мүмкіндік беретін қоғамды - әрбір адамның жеке басы мен
бостандығын құрметтейтін, өзіне-өзі қызмет етуге жағдайы жоқ жандарды
қамқорлыққа бөлейтін, қандай еңбекті болса да қадірлейтін, ана мен баланы
қорғайтын, зейнеткерлерге қамқор болатын, ардагерлер мен отан қорғаушыларды
ардақ тұтатын қоғам құруды аяқтауға тиіспіз. Бұл - - Қазақстанның шынайы
патриоттарының басты ісі. Сондай-ақ патриоттық сезімді еліміздің әрбір
азаматының санасына сіңіру -- кезек күттірмейтін мәселе.
Ұлтына, нәсіліне, сенімі мен нанымына, саяси көзқарасы мен ұстанған
бағыт-бағдарына, т.б. ерекшеліктеріне қарамастан, Республикамыздың әрбір
азаматы өзі өмір сүріп, ауасын жұтып, игілігін пайдаланып отырған
мемлекетін Туған елім, Отаным деп тануы қажет. Мемлекетке есімін беріп
отырған ұлттың салт-дәстүріне құрметпен қарау, оның тілі мен дінін сыйлау,
заңдарына бағыну, рәміздерін ардақтап, жетістіктеріне шаттану - қоғамның
әрбір мүшесінің басты міндеті.
Патриоттық сана - сабақта және сабақтан тыс іс-шараларда Отанды сүю.
елін қорғауға байланысты басты ұғымдарды ашып көрсету арқылы қалыптасады.
Елімізде болып жатқан шын мәніндегі тарихи өзгерістер, ұлттық сана-
сезімнің өсуі, ұлт арқылы қатынастар үрдісі Отанымыздың ортақ тағдыры үшін
жауапкершілікті сезінетін патриоттар тәрбиелеуді ерекше талап етеді.
Осыған байланысты мектеп ұжымдарының жас ұрпақтың патриоттық санасын
қалыптастыру үрдісіндегі іс-әрекетіне қажетті, адамгершілік ұстанымдар мен
тұжырымдардың мәндерін тереңірек анықтау қажет.
Қазіргі коғамдағы патриоттық сана екі топтан тұратын біртұтас жүйе
ретінде беріледі:
1.Оқушылардың сана-сезімін өз ұлтының мәдениеті мен ана тілін меңгеру
негізінде дамыту.
2.Әлемдік өркениет жетістіктерін, жалпы адамдық касиеттер жүйесін
меңгеру негізінде дамыту; яғни оқушылардың өз халқының тарихы мен мәдени
дәстүрлерін үйрену, интеллектуалды және эмоционалды дамуы, сондай-ақ әлем
халықтары мәдениетінің дамуындағы бір-біріне ықпалы туралы түсінігін
қалыптастыру.
Бастауыш сыныпта патриоттық сананың негізгі жүйесін мына ретте
қалыптастыруға болады:
1. Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздерін құрметтеуге
үйрету.
2. Ұлттық дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды дамыту.
3. Батыр, қаһарман, елжанды азаматтардың ерлігін үлгі ете
отырып, отаншыл, ұлтжанды, намысшыл, ұлттық тілді меңгерген,
тарихын білетін патриот тұлға тәрбиелеу.
Мемлекеттік рәміздер Ту, Елтаңба, Әнұранда халқымыздың өткен өмір
тарихы, бүтінгі игілікті істері айшықталған. Осы Мемлекеттік рәміздерден
басталған тәрбие тұлғалардың қоғамдық бағыт-бағдарын анықтайды,
адамгершілік құндылықтарын қалыптастырады, әлеуметтік белсенділігін
жоғарылатып, өз іс-әрекеттеріне жауапкершілігін арттырады және Отан игілігі
жолында қызмет етуге ұмтылдырады. Сондай-ақ қазақ халқының озық гуманистік
құндылықтары негізінде жалпы ұлтжандылыққа, қазақстандық патриотизмге,
отансүйгіштікке, жастарды ашық пікір таласқа, сөз бостандығына тәрбиелейді
[7].
Баланың әрбір даму кезеңінде жетекші іс-әрекеті болады, мұндай іс-
әрекет өзінің мақсаттары, мотивтері және орындалу тәсілдерімен сипатталады.
Патриоттық іс-әрекет - тұлғаның мұқтаждарын қанағаттандыру мен таным
немесе психикалық үрдістерін қалыптастыруға бағытталған іс-әрекет.
Қазақстан мектептерінде өсіп келе жатқан жас буындарды патриотизмге
тәрбиелеудің теориясы мен практикасына қатысты жеткілікті тәжірибелер
жинақталған. Осы тәжірибелердің белгілі бір кезеңдегі жай-жапсарын зерттеу,
танып білу, оның нәтижелерін қазіргі даму жағдайында мектеп оқушыларын
патриотизмге тәрбиелеу жолдары мен бағыттарын қарастыру бүгінгі күн
талаптарынан туындап отыр.
Жеткіншектерді патриотизмге тәрбиелеуде классик-педагогтар
К.Д.Ушинский, А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский үлкен үлес қосты [8,9,10].
Олар өз еңбектерінде патриоттық тәрбиенің маңызды идеяларын қарастырып,
бағыттарын көрсетті.
Советтік патриотизмді Н.П.Егоров қарастырса, Г.И.Щукина, Б.Т.Лихачев
еңбектерінде патриотизмнің мән-мазмұнын қарастырады [11,12,13].
Қазақстан халқының патриоттық көзқарасын қалыптастыруда терең ғылыми
зерттеулер жүргізіліп, жаңа бағыттар іздестірудің үлкен маңызы болды.
Педагогика саласында зерттеулер жүргізген отандық ғалымдар С.Қалиев,
С.Ұзақбаева, Е.О.Омар, еңбектерінде педагогика тарихы мен теориясына
қатысты мәселелер қамтылған [14, 15,16,]. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан
кейін жеткіншектерді патриотизмге тәрбиелеу мәселелеріне түрлі бағыттарда
Е.Жұматаева, С.Т.Иманбаева, Д.С.Құсайынова, У.К.Санабаев, Л.Сейдахметова
т.б.зерттеулер жүргізді [17]. Олар жеткіншектерге патриоттық тәрбие беру
жұмыстарының мазмұнына, міндеттеріне, оны шешудегі әдіс-тәсілдеріне қатысты
ұсыныстар береді.
Патриотизм идеясының дамуына француз материалистерінің, неміс
философтарының да қосқан үлесі мол.
Орыс революционер – демократтары да көптеген құнды идеялар көтерді.
Жүсіп Баласағүни, Қожа Ахмет Ясауи, Әбу Насыр Әл-Фараби, Махмуд Қашғари
т.б. еңбектерінде келелі, пікірлер айтылған.
Асан Қайғы, Шалкиіз, Бұхар жыраулар, Махамбет Өтемісұлы да өз
шығармаларына арқау етті.
Патриоттық сезімді қазақ ағартушылары Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин , Абай
шығармаларынан да байқауға болады.
Отаншылдық сезім – адамға туа біткен қасиет емес. Ол адамның саналы
өмірімен қабаттас қалыптасатын психологиялық, саяси -әлеуметтік құбылыс.
Патриоттық сезім жалпы адам баласының еліне, жеріне, өз тілі мен
мәдениетіне, ұлттық құндылықтарына жеке қатынасын, өзіндік бағасын
түйсінуін, қуаттап қолдауын пайымдайтын сезім көрсеткіші болып табылады.
Осыған орай Н.Ә.Назарбаев, - патриотизмді әр этностың ұлттық сезімін
сыйлап, бірде-бір ұлтпен қарама-қайшылық туғызбау- деп белгілеген.
Егемендік алған бастапқы күндерден-ақ патриотизм ұғымы, оның мазмұны
төңірегінде пікірталас жүріп келді. Одан, ұлттық патриотизм,
қазақстандық патриотизм - деген екі ұғымның туындағаны белгілі. Бірақ,
өсіп келе жатқан жас буындарды отаншылдыққа тәрбиелеуде бұл екі ұғымның
қайсысын ұстанған жөн; олардың мазмұндық құрылымы қандай ой-тұжырымдар
жүйесінен тұрады; бұдан былайғы кезде жастарды патриотизмге бұрыннан
қалыптасқан әдіс-тәсілдері, формалары мен мазмұнын қолдануға бола ма?, -
деген сияқты көптеген проблемалар туындап отыр.
Бүгінгідей демократиялық бағыт ұстанып отырған қоғамда, балалар мен
жастардың тағдыры өздеріне, отбасының материалдық ахуалына байланысты болып
отырған жағдайда патриотизмнің маңызын айқындау басты мәселелердің бірі
екені даусыз.
Біздің пікірімізше, өсіп келе жатқан жас буындардың бойында
қазақстандық патриотизм сезімін қалыптастыру үшін әр ұлттар мен ұлыстар тек
өз мәдениетін ғана танып білуі жеткіліксіз, сонымен қатар олар бір - бірін
танып біліп, құрметтеуі тиіс. Мектеп оқушылары қазақ халқының тарихы мен
мәдениетін, өз болмысында еш бұрмалаусыз танып, білуі шарт. Патриоттық
сезім тұлғада тәрбие арқылы өсіп жетіліп, патриоттық сана түрінде
қалыптасады. Сондай-ақ жеке адам өз ұлтының қасиеттерін бойына сіңіруі
керек. Мектеп оқушыларын патриотизмге тәрбиелеу мәселелерін зерттеген
С.Ешімханова, Е.Жұматаева, А.К.Ахметов, Д.С.Құсайынова, т. б. ғылыми -
педагогикалық, психологиялық, мектептегі іс-тәжірибелерін зерттеп бақылау
нәтижесінде мектеп оқушыларын патриотизмге тәрбиелеудің бағыттары
төмендегідей мәселелерді көздейді: педагогикалық практикадағы
мүмкіндіктерді барынша толық қамтып, біртұтас түрде оқушының жеке тұлғасына
ықпал етудің жүйесін жасау; әртүрлі пәндерді оқытуда және тәрбиелік
жұмыстарды ұйымдастыруда тірек болатындай сипатқа ие болу, бұл бағытта жас
буынды патриотизмге тәрбиелеудің теориясы мен практикасына қатысты
қазақстандық, ұлттық тәжірибелермен қоса шетелдік жаңа идеяларды үнемі
ашып, іс жүзінде қолдану жолдарына көмектесуі керек.
Мектеп оқушыларын патриотизмге тәрбиелеу мәселелерін зерттеген
ғалымдардың еңбектерінің қорытындылары мен тікелей мектеп практикасындағы
мұғалімдердің іс-тәжірибелерінің нәтижелеріне сүйене отырып, біз мектепте
патриотизмге тәрбилеу -оқушылардың нақты іс-әрекеті, мінез-құлқын
ұйымдастыру, оған бағыт беруді негізге алу керек деп ұйғардық. Патриотизмге
тәрбиелеу үрдісінің танымдық мәнін естен шығаруға болмайды, бірақ ол әрбір
оқушыда патриоттық сана, патриоттық сезім қалыптастырудан бастау алғанда
ғана тиімді болмақ . Сондықтан мұғалімдер өз қызметінде біріншіден терең
патриотизм – Отанға, Қазақстанға, өз халқына деген сүйіспешілік; екіншіден
- халықтар достығы идеясын ұстану және насихаттау. Адамгершілікті,
өркениетті патриотизм қашан да халықтар достығының идеясымен,
тәжірибесімен үндесіп жатуы тиіс.
Демек патриотизм – қоғамдық сананың бір формасы, ол қоғам дамуымен бірге
дамып, жаңа мазмұнмен толыға түседі.
Патриоттық сезім жалпы адам баласына адами түйсік- қасиет, оның еліне,
туған жеріне, өз тілі мен мәдениетіне, қамқорлықтарына жеке қатынасын,
өзіндік бағасын, түйсінуін, қуаттап- қолдауын пайымдайтын көрсеткіші болып
табылады.
Қазақ ұлттық энциклопедиясында Патриотизм дегеніміз (грекше patrіotes
– отандас, patrіo – Отан, туған жер) Отанға деген сүйіспеншілік. Бойындағы
күш қуаты мен білімін Отан игілігі мен мүддесіне жұмсау, туған жерін, ана
тілін, елдің әдет-ғұрпы мен дәстүрін құрмет тұту сияқты патриотизм
элементтері ерте заманнан қалыптаса бастайды, – деп көрсеткен [18].
Педагогикалық сөздікте ...патриотизм өз халқына, Отанға деген
сүйіспеншілік ... интернационализммен берік байланысқан, – деп көрсетілген.
Ю.К.Бабанскийдің Педагогика оқулығында ...патриотизм ...(грек тілінен
аударғанда – Отан) әдетте Отанға сүйіспеншілік деп аталатын, нақты бір
әрекет бейнесінде және қоғамдық сезімдердің күрделі жиынтығында көрініс
беретін, балаларының Отан – Анаға деген көзқарасын сипаттайтын қоғамдық
және адамгершілік принцип, – деп көрсетілген [19].
С.Ұзақбаеваның Қазақ халық педагогикасы атты оқу құралында
...патриотизм жеке адамдарың басқа адамдарға, бүгінгі жаңа қоғамға, оның
материалдық және рухани байлықтарына, қызметтің алуан түрлеріне, Отан
пайдасы үшін жасалатын істерге, көзқарасының көрінісі болып табылады деуге
болады, делінген [20].
Б.Момышұлы: Патриотизм – Отанға деген сүйіспеншілік. Жеке адамның
аман саулығы, қоғамдық, мемлекеттік қауіпсіздікке тікелей байланыстылығын,
өзіңнің мемлекетке тәуелді екеніңді сезіну, мемлекетті нығайту дегеніміз
жеке адамды күшейту екенін мойындау; қысқасын айтқанда, патриотизм
дегеніміз мемлекет деген ұғымды, оны жеке адамның барлық жағынан өткені мен
бүгінгі күнімен және болашағымен қарым- қатынасын біріктіреді, – деп
терең, жан-жақты анықтама берген. Қаһарман жазушы біз іздеп отырған ұлттық
патриотизм, қазақстандық патриотизм ұғымдарына философиялық анықтама
беруге ұмтылған. Ол ұлттық патриотизм – бұл ұлттың ішіндегі жеке адамның
асыл белгісі мен қасиеті – өз халқына деген сүйіспеншілігі, өз халқымен қан
жағынан да және шыққан тегі, территориясы, тілі, тұрмыс-тіршілігі, мінез-
құлқы, психологиялық және этнографиялық ерекшеліктері, қалыптасқан тарихи
дәстүрлері жағынан да әбден айқын, әрі дербес басқа қасиеттері және
ерекшеліктерімен де байланысты, - дейді [21].
Сонымен Б.Момышұлының анықтамасы бойынша ұлттық патриотизм мыналардан
тұрады: өз халқына сүйіспеншілік, өз халқымен қан жағынан байланысын
сезіну, шыққан тегін сезіну, тұрып жатқан өлкесі, ана тілі, тұрмыс-
тіршілігі, мінез-құлқы, тарихи дәстүрі, психологиялық ерекшелігін сақтап,
дамытуға, оны өз ұрпақтарына өткізіп беруге бейімділік. Осыдан барып,
патриотизмге тәрбиелеуді отбасынан бастау проблемасы келіп шығады.
Бұдан келіп шығатын тұжырым Б.Момышұлы көрсеткен рухани ерекшеліктерді
сақтау - ұлттық патриотизмнің критерийі. Жаңа қалыптасып келе жатқан жас
мемлекетіміздің болашақ азаматтарын патриотизмге тәрбиелеуде, міне, осылар
оның негізгі бағыттарын құрауы керек. Ойымызды айқындай түссек, Б.Момышұлы
айтып отырған белгілердің педагогикалық негізі тұлғаның патриоттық сана-
сезімін қалыптастыру, патриоттық іс-әрекетін ұйымдастыру, мінез-құлқына
патриоттық сипат беру мектептегі оқу-тәрбие ісінің өзегі болуы керек. Бұл
оқулықтар, оқу-әдістемелік құралдардың мазмұнынан бастама алып, сабақтан
тыс тәрбиелік жұмыстарда жалғасуы орынды.
Бақытжан Момышұлы патриоттық сезім адамдарға генетика арқылы беріліп,
ойына мықтап орнығады. Алайда оған күтім мен қамқорлық, ұдайы шыңдап
отыратын тәлімгерлік те қажет , – дейді. Ол ерлік, рух, ұлттық намыс
арасындағы тығыз байланысты меніңше, ұлттық намыс болмаса, ұлт батырлары
да болмайды. Сонымен қатар ол, ең алдымен, елінің патриоты атанбаса, батыры
да емес. Демек, ұлтына деген құрмет - патриотизмнің ажырамас бөлігі. Отаны
мен халқына деген сүйіспеншілік жоқ жерде патриотизм тумайды. Егер тура
мағынасында айтсам, патриотизм – адамды өзінің арғы тегімен жалғастырып
жататын арқауы мықты қасиетті жіп, – деп белгілейді.
Осыған орай, Қазақстандық патриотизм деген ұғымды – педагогика
ғылымдарының докторы, профессор А.Құсайынов: Қазақ елін шексіз сүю деп
түсінемін, – дей келе, Отан сүю сезімі – халқының келешегі үшін
күресумен, ол үшін аянбай еңбек етумен етене қабысып жатқан сезім,
Қазақстанның келешегі үшін ақ жүрек, адал ниетпен қандай салада болмасын өз
шама-шарқы келгенше аянбай еңбек етуді мен Қазақстандық патриотизмнің
бүгінгі шынайы көрінісі дер едім, – дейді.
Ал С.Ұзақбаева Егер, қазақстандық патриотизм - Қазақстан, осында
тұрып жатқан барлық ұлттардың ұлттық Отаны деген қарапайым түсінік берсе,
ұлттық патриотизм өз ұлтының, оның мәдениетінің, тілінің, дәстүрлерінің
ортақтығын сезіну, өзінің осы жерде туылғандығын түсіну ұғымымен
байланысты, - дейді [20, 64 б]
Қазақстан халық жазушысы Ә.Нұршайықов Қазақстандық патриотизм деген
ұғымның жаңадан туындап келе жатқандығын, әлі де болса кеңестік
патриотизм кезіндегідей күш, қуат, қайрат, сүйіспеншілік, Отанға деген
шексіз берілгендік жоқ, адамдардың бар мақсаты қандай жолмен болса да, ақша
табуға бағытталған деп, өмір шындығын көрсете келіп, бірақ қазақстандық
патриотизм бізге керек, оның басты жолы жалпақ елге патриоттық тәрбие
жұмысын жүргізу. Бұл ретте Кеңес Одағы кезіндегі жақсы тәжірибелерді
бүгінгі күн жағдайына сәйкестендіріп қолдану қажет, іштен ешкім патриот
болып тумайды. Қазақстандық патриотизмді өсіріп өркендету үшін, байыпты,
байсалды тәрбие керек, – дейді [22].
Патриоттық сезім жалпы адам баласына адами түйсік- қасиет, оның еліне,
туған жеріне, өз тілі мен мәдениетіне, қамқорлықтарына жеке қатынасын,
өзіндік бағасын, түйсінуін, қуаттап- қолдауын пайымдайтын көрсеткіші болып
табылады.
Қоғамда Қазақстан - біздің Отанымыз, бұл ұғымға өте көп нәрсе кіреді
деген қарапайым ойды қалыптастыру керек – деген Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың
сөзі терең ойдан туындаған пікір екенін әрқайсымыз жақсы түсінуіміз
қажет.
Қазақстандық патриотизм ұғымы біздің тәуелсіздігімізбен қоса туған
жаңа сөз болып, еліміздегі саяси-әлеуметтік ахуалдың ерекшелігін көрсетеді.
Елімізде жүзден аса ұлттар мен ұлыстардың өкілі өмір сүруде. Қазақстан
олардың көпшілігінің туған отаны және бұдан былай да мәңгі тұрақтап қалар
мекені болмақ. Сондықтан олардың әрқайсысы Қазақстанды ата-жұртым деп
танып, оның тәуелсіздігін қорғауға және материалдық байлығын арттыруға
еңбек етуі тиіс. Биылғы 2015 жыл Қазақстан Халық Ассамблеясының жылы деп
жарияланды, бұл теңдесі жоқ ұйымның құрылғанына 20 жыл толып отыр. Әлем
елдерінің ішінде тек Қазақстанда ғана осындай халық бірлігін дәріптейтін
ұйымның бар екендігін бүкіл әлем мойындады. Сол себепті қазақстандық
патриотизм ұғымы күнделікті өмірде жиі қолданылып, кеңінен қалыптасып
келеді. Бұл ұғымның педагогикалық жүгіне келер болсақ, ол болашақ Қазақстан
азаматтарын тәрбиелеумен тығыз байланысты. Қазақстандық патриотизм - Отан-
анаға деген сүйіспеншілік пен азаматтық ерлік, өнеге көрсетушілік, бойдағы
білім пен білікті, ақыл-парастатты ел игілігіне жұмсау, ата-мекен мүддесіне
арнау болмақ. Өз елінің өткенін, тілін, әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін
құрметтей білу де осы қазақстандық патриотизм құрамына кірсе керек.
Ғылыми деректерге зер салатын болсақ, патриотизм ұғымы XV ғасырдың
басында француз халқының ұлттық батыры Жанна д'Арк ұлтының тәуелсіздігі
үшін басқыншылармен күресіп, өз Отанының дербестігін сақтап қалуды көздеген
ұлы жеңістің нәтижесінде пайда болды десек, артық айтпаған болар едік.
Басқа да елдердегі патриотизм де француз еліндегідей сырттан келген жаулап
алушыларға, әртүрлі жаман пиғылдарға қарсы күрес тұрғысынан сипатталады.
Патриотизмнің әдіснамалық негізін айқындауда психологиялық,
философиялық, педагогикалық тұрғыда зерттеу барысында әр кезеңде туындаған
патриотизм ұғымына талдаулар жүргіздік.
1- кесте
Патриотизм ұғымына берілген анықтамалардың классификациясы
Анықтамалар Алынған әдебиет көзі
Менің патриоттық сезімім ірбіт сандығындай Ш.Уәлиханов.
(матрешка сияқты бір сандықтың ішінде бір Таңдамалы шығар-малар
сандық, оның ішінде тағы бір сандық) мен ең жинағы.
алдымен өз отбасымды, туған туыстарымды
қадірлеймін, одан соң ауыл-аймақ, ел-жұртымды,
руластарымды, одан соң халқымды, одан соң Сібір
орыстары, Ресей жұртын қадірлеймін.
Патриот - Отанын сүйетін, оның байлығын қорғайтынДаль В.И. Толковый
отансүйгіш, отаншыл азамат. словарь живого
великорусского языка.
-М.,1956. -Т. 3. - С.
24.
Патриотизм - адамгершілік және саяси принцип, Философиялық сөздік.
сезім, оның мазмұны - Отанға сүйіспеншілік, оған Алматы. 1996. -335-6.
адалдық, оның өткені мен қазіргісіне деген
мақтаныш, Отан мүддесін қорғауға құлшылық.
Патриотизм - адамның мыңдаған жылдар бойы бекіген
ең терең сезімдерінің бірі.
Патриотизм - Отанға, туған жерге, өзінің мәдени Педагогикалық
ортасына деген сүйіспеншілік энциклопедия
Патриотизм - дегеніміз (грек. раігіоіез - Қазақ совет
отандас, раігіо – отан, туған жер) Отанға деген энциклопедиясы
сүйіспеншілік, бойындағы күш-қуаты мен білімін
Отан игілігі мен мүддесіне жұмсау, туған жерін,
ана тілін, елдің әдет-ғұрпы мен дәстүрін құрмет
тұту сияқты патриотизм элементтері ерте заманнан
қалыптаса бастайды.
Патриотизм - Отанға (мемлекетке) деген Б.Момышұлы. Қанмен
сүйіспеншілік, жеке адамның аман-саулығының жазылған кітап
қоғамдық-мемлекеттік қауіпсіздікке тікелей
байланыстылығын сезіну, ал мемлекетті нығайту
дегеніміз жеке адамды күшейту екенін мойындау,
қысқасын айтқанда, патриотизм мемлекет деген
ұғымды, жеке адаммен яғни оның өткенімен бүгінгі
күнімен және болашағымен қарым-қатынасты
білдіреді.
Патриотизм өз халқына, Отанға деген сүйіспеншілікПедагогикалық сөздік.
пролетарлық интернационализммен берік байланысқанАПН ССРО.
Т.11.-М..1960. -С. 86
Патриотизм әдетте Отанға сүйіспеншілік деп Бабанский Ю.К.
аталатын, нақты бір әрекет бейнесінде және Педагогика. - М.:
қоғамдық сезімдердің күрделі жиынтығында көрініс Просвещение, 1983
беретін балаларының Отан анаға деген көзқарасын
сипаттайтын қоғамдық және адамгершілік принцип.
Патриотизм - тұлғаның бойындағы Отан үшін қызмет Сластенин В.А.,
етуге дайын шын берілген, Отанға деген Каширин В.П.
сүйіспеншілік қасиеті. Патриотизм - өз Отанына Психология и
және отандастарына сүйіспеншілік және құрмет педаго-гика. - М.:
мұраты, ал интернационализм - басқа халықтар мен АСАДАМА, 2003. - С.
елдерге деген құрмет пен бірлік мұраты. 278.
Патриотизм - адамның туа біткен биологиялық Құсайынова Д.С. Әлия
қасиеті емес, ол - әлеуметтік, тарихи мен Мәншүк ерлігінде
қалыптасқан отанға деген сүйіспеншілік сезім, ол жоғары сынып
Отанға қызмет етуден көрінеді. оқушыларын
патриоттыққа
тәрбиелеу: Пед.
ғы-лым. канд.
дисс-Алматы,1999.
-135 б.
Патриотизм жеке адамдарың басқа адамдарға, Ұзақбаева С. Қазақ
бүгінгі жаңа қоғамға, оның материалдық және халық педагогикасы.
рухани байлықтарына, қызметтің алуан түрлеріне, Алматы, 2013.-61 б.
Отан пайдасы үшін жасалатын істерге, көзқарасының
көрінісі болып табылады.
Жоғарыда берілген анықтамаларды сараласақ, әр кезеңде де
патриотизм ұғымы Отанға деген сүйіспеншілік тұрғысынан қарастырылады.
Бүгінгі жаһандандыру процесі тұрғысынан алатын болсақ, патриотизм ұғымы
халықтар мен ұлттардың өз Отанына, мемлекетіне деген сүйіспеншілігімен
қатар, әлемдік дамудың тыныштығы мен бейбітшілігін сақтау үшін барлық
күшжігерін жұмсау.
Қазақ тарихын зерделеу барысында олардың табиғаты, әлеуметтік
жағдайына, тұрмыс-тіршілігіне байланысты патриот халық екенін айқын
аңғаруға болады. Бұны қазақтың тұңғыш ғалымдарының бірі Ш.Уәлиханов жақсы
зерттеген және өзінің патриотизмге берген ғылыми тұжырымдамасында жақсы
берілген. Біз бұл тұжырымнан патриотизм отбасынан бастау алып, әулет,
тумаластарға деген сүйіспеншіліктен барып халыққа деген махаббат екендігін
білеміз.
Отанның негізгі құндылықтарына, біріншіден, адамның өзінің жеке басы,
халық, олардың өмірі мен қызметі, екіншіден, экономикалық өмірдің
құндылықтары (халық шаруашылығының даму деңгейі, ұлттық табыс, еңбек
нәтижелері, тіршілік деңгейі) үшіншіден, әлеуметтік-саяси өмір құндылықтары
(прогресшіл қоғамдық құрылыс, демократияның даму дәрежесі, саяси ұйым),
төртіншіден, рухани құндылықтар (ұлттық мәдениет, ғылым, идеология, озық
психология) жатады.
Соңғы жылдардағы мерзімді бсылымдарда патриоттық тәрбие, азаматтық
тәрбие деген ұғымдар бірлесе қолданылып жүр. Әйтсе де оларды бір ұғым
аясында қабылдауға болмайды. Олар тек бірін-бірі толықтырады. Патриоттық
тәрбие азаматтық тәрбиенің бір бөлігі ғана болып табылып, оған берілген
түсінікті мазмұнды тұрғыда нақтылай түседі, тұлғаның Отанды сүю, өз
халқының өткеніне сыйластықпен қарау сияқты азаматтық, адамгершілік негізін
құрайтын, қоғам үшін аса қажетті қасиеттердің қалыптасуына септігін
тигізеді [20, 65 б]
Жалпы білім беретін мектепте жүзеге асырылатын біртұтас тәрбие беру
процесінде патриоттық тәрбие міндеттерін шешуге жетекші орын
беріледі. Патриотизмге тәрбиелеу мәселесін қазіргі көзқарас түрғысында
қарастырғанда, біртұтас тәрбие беру процесіндегі патриоттық тәрбие
процесінің мәнін, оның орнын, рөлін дұрыс түсіну қажет. Сонымен бірге
оқушылардың патриоттық тәрбиесіндегі сабақтастықты да (этнопедагогика,
ресми педагогика), олардың оқушылардың патриоттық тәрбиесін жүзеге
асырудағы мүмкіндіктерін де, қоғамның осы мәселеге байланысты
әлеуметтік тапсырысын да (республикалық, аймақтық) жақсы білген жөн.
Патриоттық тәрбие беру өзінің мазмұны жағынан саяси-идеялыққа,
адамгершілікке тәрбиелеу саласының бірі болып табылады, өйткені оның
қалыптастыратын түлғалық қасиеттері оның саяси сипатына қатысты.. Отанға
берілгендік адамның жоғары адамгершілігінің жетекші нышанның бірі болып
табылады.
1.2 Бастауыш сынып оқушыларын патриотизмге тәрбиелеудің қазіргі жағдайы
Бастауыш сынып оқушыларына тән ерекшелік болып тез әсерленушілік,
қайырымдылық саналады.
Мектепке бару бала өміріндегі өзгерістерге байланысты. Жаңа кезең жаңа
міндеттердің пайда болуымен, жүйелі оқу әрекетімен байланысты. Бұл бастауыш
сынып окушысының қоршаған ортамен қатынастағы мінезіне айтарлықтай
өзгерістер әкеледі.
Балаларда мектепке дейінгі жылдардың өзінде Отан туралы, туған жер,
туған ел, атамекен туралы алғашқы мағлүматтары пайда болады.Балалар олар
туралы үлкендерден естиді, кітаптардан оқып біледі. Бастауыш сынып
оқушыларының зейіні қоршаған ортада көбінесе: а) туған үй, отбасы, жақын-
туыстарына; ә)ауыл, аудан, туған қала, оның өткені мен бүгінгісіне; б)
туған өлке табиғатына бағытталады. Бастауыш сынып жасында қайсарлы мінезді
дамытатын адамгершілік сезімдері қарқынды дамиды, жақын адамдары мен туған
жеріне эмоционалдық-жағымды көзқарастан байқалатын алғашқы патриоттық
сезімдері көрсетіледі.
Оқушылардың мектепке келген жылдарында Отан туралы білімдері молаяды.
Олардың туған үйіне, ата-анасына деген сүйіспеншілігі бірте-бірте саналы
түрде туған қалаға, ауылға және туған өлкеге жалғасады. Бастауыш сынып
окушысының ұжым мүшесі болуына байланысты әлеуметтік ой-өрісі өзгереді,
маңызы жоғары қоғамдық іс-әрекеттерге араласуы жаңа әлеуметтік бағдардың,
жаңа әлеуметтік сезімдердің қалыптасуына ықпал етеді. Осының бәрі
әлеуметтік тәжірибе жинақтауға, негізгі адамгершілік ережелерін меңгеруге
септігін тигізеді. Мұғалімнің басшылығымен ғылым негіздерін меңгере отырып,
оқушылар өздерінің Отан туралы, тәуелсіздік, ол үшін күрескен қайраткерлер
туралы білімін толықтырады.
Әдетте, бастауыш сынып окушыларының психологиялық-педагогикалық
ерекшеліктеріне қарай білімді бірден ұғымдық деңгейде меңгеріп кетуі қиынға
соғады. Қоршаған болмысты ой елегінен өткізу процесінде оларда әр алуан
білім саласынан әртүрлі бейнелі мағлүматтар пайда болады. Ғылым негіздерін
меңгеру, өмірлік тәжірибе жинақтау процесінде бастауыш сынып оқушылары бір-
бірімен, адамдармен және заттармен қарым-қатынаста болады. Оларда белгілі
бір мінез-құлық ережелері мен әдеттері қалыптасады, алғашқы қалыптасу
кезеңдерінде бұл тек еліктеуге негізделетін.
Бастауыш сынып оқушылары көтеріңкі әсерленгіштігіне қарай сыртқы
ортаның әсерін өте тез қабылдайды. Бұл олардың әрқилы әрекет түрлеріне,
қоршаған ортаға көзқарасы мен әртүрлі жағдайлардағы мінез-құлқын анықтайды.
Бастауыш сынып жасында ересек адамның мінез-құлқының алғы шартына даярлығы
жүзеге асырылады. Тұлғаның адамгершілік кейпінің жарқын бір көрінісі болып
саналатын патриотизм сезімі көбінесе мектеп жылдарында қалыптасады. Бара-
бара ол тек кемелденіп, саналы түрде меңгеріле түседі.Сондықтан да баланы
ана тілімен, оның мәдениетімен таныстыру жақтарының бәрі, оның
сана-сезімінде терең де әсерлі көзқарас туындатуы аса маңызды [23].
Бастауыш сынып оқушысының әлеуметтік құнды әрекетінің тәжірибесінде
бала ізгілікті де пайдалы істі жасауға талпынғанда жөне осыдан жағымды,
жарқын әсер алғанда, адамгершілік сезімдерін дамытып тереңдету үшін, оларды
әрекеттік күшке, жақсы істерге талаптандыруға айналдыру үшін
психологиялық түрғыда маңызды негізі қаланады.
А.И.Божовичтің айтуынша, кіші мектеп жасында ойлаудың аса күрделі
формаларына ауысуды анықтайтын болмысқа жаңа танымдық қарым-қатынасты
дамыту; оқушының ниетіне тікелей ықпал ету арқылы әрекет етуіне және саналы
түрде қойылған мақсатты басшылыққа алуына мүмкіндік беретін сұраныс аясының
жаңа деңгейін қалыптастыру; мінезді қалыптастырудың негізін құрайтын тәртіп
пен іс-әрекеттің тұрақты формаларының пайда болуы; бастауыш сынып
оқушысының қоғамдық бағыттылығын дамыту жүзеге асады.
Бастауыш сынып оқушысы тұлғасының даму ерекшелігі туралы
О.С.Богданова: Біз бұл мәселеге байланысты адамгершілік сенімділік туралы,
төтенше жағдайда тұрақты мінез-құлықты қамтамасыздандыратын, адамгершілік-
еріктік саланың жеткілікті даму деңгейі туралы, адамгершілік-әлеуметтік
мотивтің жоғары дамығандығы туралы, ар-ождан сезімі мен моральдық борыш
сезімінің дамуы туралы айта алмаймыз десе, А.А.Веденованың пікірі бойынша,
бала тек тоғыз жасқа таман қоғамдық тәжірибені игере алады, жүйелі
жауапкершілікті іс-әрекетке қабілетті болады.
Ескеретін тағы бір жайт, бастауыш мектеп жасында қоғамдық мәні бар іс-
әрекетке баланы талаптандыратындай күрделі әлеуметтік мотивтерді
қалыптастырудың мүмкіншілігі болмайды. Әйтсе де, осы жастағы оқушылармен
жүргізілетін тәрбие жұмысы олардың шамасына қарай адамгершілік білімінің
әуелдегі белгілі бір жүйесін меңгеруін қамтамасыз-дандыруға және
эмоционалдық-сезімдік саласын дамытуға, атап айтсақ жақындарына, Отанына
деген сүйіспеншілікке, дұшпандарға, халыққа қысым көрсетушілерге жек
көрушілікке бағытталуы керек және осы мақсатта мынадай турлі формалар мен
әдіс-құралдарды пайдалану қажет: табиғат көріністерін, өнер туындыларын,
халықтың ауызекі шығармашылығын, халықтың музыкалық шығармашылығын, салт-
дәстүрлерін дәріптейтін іс-шаралар, спорттық ойындар, соғыс және еңбек
ардагерлерімен кездесулер, театрларға, музейлерге саяхат және т.б.
Тәуелсіз елдің ертеңі сенімді де серпінді дамуы үшін, әсіресе атадан
балаға мұра болып келген ерлік дәстүрі, патриоттық тәрбие өрісті жолда,
қамқорлық аясында болуы қажет.
Ұлттық жауынгерлік, ерлік және патриоттық тәрбиесінің бастау көзі көне
түркі халқының ерлігімен басталады. Патриоттық тәрбие өрісі- халықтың
қымбат қазынасы.
Патриоттық тәрбиенің қазіргі кезеңдегі педагогикалық, проблемалық
мәні оған жаңаша қарауды қажет етеді. Осы мақсатта кейбір бұрынғы жұмыс
әдістері мен формаларын өзгертіп, жетілдірген жөн.
Патриоттық тәрбие жалпы тәрбиенің құрамды бөлігі және мектеп
оқушыларының патриоттық, жоғары қазақстандық сезімін қалптастыруға
бағытталған, мақсатты, ұйымдастырылған және психологиялық- педагогикалық
процесс болып табылады.
Патриоттық тәрбиені дамытудың негізі дара тұлғаның жоғарғы
әлеуметтік белсенділігін қалыптастыратын, адамгершілік, имандылық, ерлік,
еңбек және дене тәрбиесіндегі сапаларының бір-бірімен байланысын саралау
болып табылады.
Патриоттық тәрбиеде қолданылатын іс- әрекет түрлері тәрбие
процесінің нақты мазмұнын анықтайды. Ондай іс- әрекеттерге оқу-танымдық,
спорт-қорғаныс, ойын, еңбек, қоғамдық-саяси, көркемдік-эстетикалық іс-
ерекеттерді жатқызуға болады.
Оқушылардың мектеп жағдайында патриоттық іс- әрекет кезінде
дамыған әлемтанушылық көзқарасының қалыптасуына қоғамдағы өзгерісті
түсіну, жалпы адам баласына, әрбір азаматқа тән нормада не үшін жаңару
керектігін ұғындыру және еліміздің мемлекеттік тәуелсіздігінің қасиетті
нышандарын қастерлеу болып табылады.
Оқушылардың патриоттық іс- әрекетке дайын болуы, оның өзін- өзі
тәрбиелеу, өзін танытудың жоғарғы сатысына көтерілуімен анықталады.
Патриоттық тәрбиенің атқаратын қызметіне:
- тәрбие процесінде, оқу барысында біртұтас көзқарасты
қалыптастыратын, патриоттық рухтағы жан- жақты дамыған дара тұлғаны
қалыптастыру;
- оқу- тәрбие процесінде патриоттық іс- әрекет әсерін, ынтасын
күшейту;
Патриоттық тәрбиенің құрамдас бөлігіне енетін әлемтанушылық
көзқарас, рух тазалығы, еңбексүйгіштік, идеялық сенімділік. Дене
шыңдалуының жетілуі, психологиялық дайындық мектептегі сабақтарда,
сабақтан және сыныптан тыс жұмыстарда беріледі. Оқушылардың алған білімдері
біртіндеп сенімге айналады.
Алайда оқу процесінің мазмұны, уақыт жағынан белгіленген, бұл
тәрбие мүмкіншілігін шектейді. Сондықтан тек сабақта патриоттық тәрбиеге
байланысты барлық мәліметті толық беру мүмкін емес. Ал сыныптан тыс жұмыс
әдістері мен формалары оқушыларды қызықты іс- әрекетке тартуға мүмкіндік
береді және өздерінің жеке қабілеттерін көрсете алады.
Қазақстандық патриотизмді қалыптастыру жолдары:
1. Спорт нәтижелері.
2. Ұлы тұлғалардың рухани мұралары.
3. Мемлекеттік рәміздер.
4. Ұлттық рух, мәдениет пен әдебиет.
5. Әскери- патриоттық тәрбие [24].
Оқушыларға білім мен тәрбие беруде сыныптан тыс жүргізілетін жұмыстар
мектептегі оқу-тәрбие үрдісінің бір бөлігі болып табылады. Олардың түрлері
өте көп. Түрлі пәндері бойынша әңгімелер мен лекциялар, топсеруендер мен
танымжорықтар, зерттеулер мен байқаулар, сынып бөлмелерінде және жергілікті
жерлерде жүргізілетін сарамандық және зертханалық жұмыстар, апталықтар,
кештер, интелектуалды шоу, т.б. өткізуге болады. Сыныптан тыс жұмыстардың
мақсаты - баланы жан-жақты жетілдіру, халықтық дәстүрлерге деген құрмет
сезімін дамыту және халық педагогикасы арқылы бойларында атамекенге
сүйіспеншілікті қалыптастыру.
Халық педагогикасы арқылы оқушылардың атамекенге сүйіспеншілігін
қалыптастыруда сыныптан тыс жұмыстар мына бағыттар бойынша жүргізілді:
1. Халық педагогикасы арқылы окушылардың бойында атамекенді сүю,
қастерлеу және қорғауға даяр болу секілді сезімдерді дамыту;
2. Өтілетін жұмыстарды халық педагогикасымен байланыстыра отырып,
оқушылардың белсенділіктерін арттыру және ұлттық рухта тәрбиелеу;
3. Сыныптан тыс жұмыстар өткізу арқылы оқушыларды атамекенге бақылау
жүргізуге, атамекендеріне қатысты әдебиеттер, бұқаралық ақпарат
материалдарымен жұмыс жасай алуға үйрету;
4. Сыныптан тыс жұмыстарды оқушылардың іскерлігін арттыратын
педагогикалық білім, атамекенге сүйіспеншілікті қалыптастыруда басты орын
алатын бағыт ретінде қарастыру [25].
Қазақстан Республикасы өзінің тәуелсіз мемлекет екендігін бүкіл
әлемге дәлелдеді. Енді басты міндет - осы мемлекеттің өркендеп өсуі,
халықтың әлеуметтік, экономикалық жағдайын көтеру. Қазақстанды - отаным деп
таныған әрбір азаматтың осыған өз мүмкіндігінше үлес қосуы тиіс. Мұның
басты шарттарының идеяларын Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан-2030
Жолдауында біздің балаларымыз бен немерелеріміз бабаларының игі дәстүрін
сақтай отырып, қазіргі заманғы нарықтық экономика өркендеу үстіндегі күллі
әлемге әйгілі әрі сыйлы өз елінің патриоттары болады,- деп нақты көрсеткен
болатын.
Отанымыз аумағының бүтіндігін сақтау, халықтың тыныштығын алатын
лаңкестермен қарсы ұйымшылдықпен күрес, мемлекеттерге қауіп төндіретін кез
-келген сыртқы және ішкі күштерге қарсы тұрудың өзі жастарды отаншылдық
рухта тәрбиелеу міндетін жүктейді. Осыған орай патриоттық тәрбие мәселесі
адамзат тарихының өн бойындағы ұрпақтан- ұрпаққа жалғасып келе жатқан ұлы
мақсат болғандықтан, мектеп оқушыларының бойындағы Отанға деген
сүйіспеншілігін, яғни патриоттық санасын дарытуда халқымыздың біртуар
ұлдары, ақын-жазушыларының, билерінің кейінгі ұрпаққа үлгі етіп қалдырып
кеткен өсиеттерінің және ерлікке толы шығармаларының алатын орны ерекше
екенін мысалға алуға болады.
Патриотизм дегеніміз - Отанға деген сүйіспеншілік, жеке адамның
аман-саулығының қоғамдық- мемлекеттік қауіпсіздікке тікелей байланыстылығын
сезіну, ал мемлекетті нығайту дегеніміз - жеке адамды күшейту екенін
мойындау, қысқасын айтқанда, патриотизм мемлекет деген ұғымды жеке адаммен,
яғни оның өткенімен, бүгінгі күнімен және болашағымен қарым-қатынасты
білдіреді.
Ерлік дегеніміз - табиғат сыйы емес, ең алдымен, өзінің ар-
намысында және азаматтың қасиетті абыройын ұятқа қалу, опасыздық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
арқылы)
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер_________________________ ___________________3
Анықтамалар________________________ _____________________________4
Кіріспе ___________________________________ ________________________5
1 Бастауыш сынып оқушыларына патриоттық тәрбие берудің теориялық мәселелері
1.1 Жалпы білім беретін орта мектепте патриоттық тәрбие берудің
бағыттары__________________________ _______________________________7
1.2 Бастауыш сынып оқушыларын патриотизмге тәрбиелеудің қазіргі
жағдайы____________________________ ______________________________18
2 Бастауыш сынып оқушыларына сыныптан тыс жұмыстар арқылы патриоттық
тәрбие берудің әдістемелік негіздері
2.1 Бастауыш сынып оқушыларына халық ауыз әдебиеті арқылы патриоттық тәрбие
беру жолдары____________________________ ___________________30
2.2 Сыныптан тыс жұмыстар арқылы бастауыш сынып оқушыларына патриоттық
тәрбие беру жолдары ___________________________________ _41
Қорытынды__________________________ ____________________________55
Пайдаланған әдебиеттер_________________________ __________________58
Қосымша____________________________ ____________________________60
Анықтамалар
Патриотизм– (грекше patrіotes – отандас, patrіo – Отан, туған жер) Отанға
деген сүйіспеншілік. Бойындағы күш қуаты мен білімін Отан игілігі мен
мүддесіне жұмсау, туған жерін, ана тілін, елдің әдет-ғұрпы мен дәстүрін
құрмет тұту.
Патриоттық білім - оқушылардың іс-әрекет тәсілдерді меңгеруі мен білім
алуы, іскерлік пен дағдыны игеруге даярлау.
Ақпараттандыру - бұл адамзат өмірінің барлық жағына ақыл-ой, қызметтің
интеллектілік құндылығы мен ықпал етушілік дәрежесінің артуына байланысты
туатын объективтік үрдіс.
Патриоттық іс-әрекет - тұлғаның мұқтаждарын қанағаттандыру мен таным немесе
психикалық үрдістерін қалыптастыруға бағытталған іс-әрекет.
Патриоттық сезім - жалпы адам баласының еліне, жеріне, өз тілі мен
мәдениетіне, ұлттық құндылықтарына жеке қатынасын, өзіндік бағасын
түйсінуін, қуаттап қолдауын пайымдайтын сезім көрсеткіші болып табылады.
Ұлттық патриотизм – бұл ұлттың ішіндегі жеке адамның асыл белгісі мен
қасиеті – өз халқына деген сүйіспеншілігі, өз халқымен қан жағынан да және
шыққан тегі, территориясы, тілі, тұрмыс-тіршілігі, мінез-құлқы,
психологиялық және этнографиялық ерекшеліктері, қалыптасқан тарихи
дәстүрлері жағынан да әбден айқын, әрі дербес басқа қасиеттері және
ерекшеліктерімен де байланысты.
Қазақстандық патриотизм – халқының келешегі үшін күресумен, ол үшін аянбай
еңбек етумен етене қабысып жатқан сезім, Қазақстанның келешегі үшін ақ
жүрек, адал ниетпен қандай салада болмасын өз шама-шарқы келгенше аянбай
еңбек ету.
Патриоттық тәрбие беру - өзінің мазмұны жағынан саяси -идеялыққа,
адамгершілікке тәрбиелеу саласының бірі болып табылады, өйткені оның
қалыптастыратын түлғалық қасиеттері оның саяси сипатына қатысты.. Отанға
берілгендік адамның жоғары адамгершілігінің жетекші нышанның бірі болып
табылады.
Сыныптан тыс жұмыстардың мақсаты - баланы жан-жақты жетілдіру, халықтық
дәстүрлерге деген құрмет сезімін дамыту және халық педагогикасы арқылы
бойларында атамекенге сүйіспеншілікті қалыптастыру.
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Еліміздің Президенті Нұрсұлтан Назарбаев
Қазақстанның отаншылдық сезімін тәрбиелеу білім берудің мектепке дейінгі
жүйесінен жоғарғы оқу орындарына дейінгі орталықтарда, барлық ұйымдарда
көкейкесті болып табылады. Балаларды Отанды, туған жерді, өзінің халқын
сүюге тәрбиелеу-мұғалімнің аса маңызды, аса жауапты да қадірменді парызы,-
деген еді [1]. Әр дәуірдің тарихи кезеңдерінде Отансүйгіштікке тәрбиелеудің
өзіндік мүдделері болады. Ол ең алдымен, ұлтжандылық, отансүйгіштік,
патриотизм ұғымдары, сол заманның ақиқаты - наным - сенімінен
туындайды.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңының 8-бабында білім
беру жүйесінің басым міндеттері – азаматтық пен елжандылыққа, өз Отаны −
Қазақстан Республикасына деген сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді
құрметтеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге, Конституцияға және қоғамға
қарсы кез-келген көріністерге төзбеуге тәрбиелеу – десе, ал орта білімді
дамыту тұжырымдамасында ...тәрбиелік жұмыстарды қазақстандық патриотизм,
азаматтық, ізгілікті интернационализм негізінде құру керек екендігі
көрсетілген [2,3].
Жеткіншектердің патриоттық тәрбиесі - педагогикадағы аса бір күрделі
де көпжақты мәселе. Бастауыш сынып оқушыларының бойында патриоттық сезімді
қалыптастыруда сыныптан тыс жұмыстардың алатын орны ерекше. Отанын сүйген,
елін жаудан қорғау үшін қасық қаны қалғанша аянбай шайқасатын Қобыланды,
Қамбар, Ер Тарғын, Алпамыс тұлғалары, ақын - жыраулардың, билердің
татулыққа, адамгершілікке, елін сүюге шақырған өлең жырлары, шешендік
сөздерінің бастауыш сынып оқушыларының бойында патриоттық сезімді
қалыптастыруда маңызы өте зор. Патриоттық сезімнің объектісі мен қайнар
көзі - Отан десек, оның мазмұны: туған жер, табиғат, оның байлықтары, тіл,
дәстүр, тарихи ескерткіштер, туған өлкедегі тамаша киелі орындар. Олардың
адам көкірегіне жылылық, жақындық, туысқандық сезімдерді ұялатып, ізгі де
ерлік істердің қайнар көзіне айналуы - патриотизмге тәрбиелеудің арқауы.
Қасиетті сезім ананың сүтімен бірге өзінен - өзі келмейтін, баланың бойында
біртіндеп қалыптасатын құдіретті сезім. Бұл сезім әркімде әр кезеңде оянып,
кейін кәмелетке келгенде біржола буыны қатып, тәжірибемен, уақытпен,
біліммен, қоршаған ортаның ықпалымен, балабақша, отбасы, мектеп, жоғарғы
оқу орындары, бұқаралық ақпарат құралдары, қоғамдық ұйымдар мен қозғалыстар
әсерімен қалыптасады.
Бүгінгі ХХІ ғасырда егеменді Қазақстанда өмір сүріп жатқан жас
ұрпақтың бойындағы ерлік пен елдік қасиеттің рухани негізі туып-өскен жері
мен елінің салт-дәстүрінен, ұлттық мәдени мұраларынан, ел мен жер байлығын
қорғап қалған Күлтегін, Тоныкөк, Қобыланды, Ер Көкше, Ер Қосай, Едіге,
Қарасай, Қабанбай, Бөгенбай, Наурызбай, Сұраншы, Саурық батырлардың ерлік
істерінен бастау алады. Сонымен қатар, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан мәдени-
рухани мұралар, тастағы жазбалардағы өсиет, өнеге, нақыл сөздер, өлкетану
мұражайларына орналасқан мұрағаттар жас ұрпақтың бойында отансүйгіштік,
ерлік сезімді ұялатып, олардың туған жерге, өскен елге, ұлт мәдениетіне
деген сүйіспеншілік қасиеттерді қалыптастыруға игі ықпал етеді [4].
Тәрбие – қайшылықты және ұзақ үдеріс. Оның нәтижесін есепке алу
күрделі мәселе Ол үшін жобаланған және қол жеткен нәтижені салыстырып
талдау керек, қол жеткен нәтиже дегенде тұлғаның тәрбиелік деңгейі
түсініледі.
Халқымыздың сан ғасырлар бойы атадан балаға жалғасып, қалыптасқан
ұлттық дәстүрі, өзіндік тәрбие мектебі бар. Сол дәстүрдің қаймағын бұзбай,
іргесін шайқалтпай, керегесін сөкпей, балаға таныта білу отбасынан
басталмақ. Сондықтан болар, Отан отбасынан басталады деген сөз бекер
айтылмаған. Ал ол мектепте белгілі жүйемен оқытылып, сабақта, сабақтан тыс
шараларда жалғасады.
Зерттеудің мақсаты: бастауыш сынып оқушыларына патриоттық тәрбие берудің
маңыздылығын теориялық және әдістемелік тұрғыда дәлелдеу.
Осы мақсаттан туындайтын міндеттер: 1. Тақырыпқа байланысты педагогикалық,
әдістемелік әдебиеттермен оқып танысу.
2. Бастауыш сынып оқушыларының патриоттық тәрбиесінің мәні мен мазмұнын
ашып көрсету.
3. Сыныптан тыс жұмыстар арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриотизмін
қалыптастырудың мүмкіндіктерін негіздеу.
Зерттеу объектісі: бастауыш сыныптардың оқыту және тәрбие процесі.
Зерттеу пәні: бастауыш сынып оқушыларына сыныптан тыс жұмыстар арқылы
патриоттық тәрбие беру.
Зерттеу әдістері: психологиялық, педагогикалық және әдістемелік
әдебиеттермен танысып, жалпы білім беретін мектептердің патриоттық тәрбиеге
байланысты тәжірибе жұмысының нәтижелерін жинақтау, салыстыру, талдау,
қорытындылау.
Зерттеу жұмысының болжамы: Егер әлемдік педагогикалық озат жиынтығынан
тұратын барлық оқу- тәрбие үдерісінің ең таңдаулы нұсқаулары,
тұжырымдамалары Қазақстан Республикасының түкпір – түкпірінде жүзеге
асырылып жатса, әрбір мектепте елін, жерін ардақтай білетін, рухани
құндылықты бағалай білетін патриот тұлға қалыптасады.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспе, 2 тараудан, қорытынды, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. Бастауыш сынып оқушыларына патриоттық тәрбие берудің теориялық
мәселелері
1.1 Жалпы білім беретін орта мектепте патриоттық тәрбие берудің бағыттары
Ғылым әлемді танудың қайнар көзі болса, оның негізі - білім. Ал
білімнің іргетасы мектепте қаланады. Бастауыш мектеп – бұл жалпы білім
беретін мектептің оқушыларын оқыту, тәрбиелеу, дамыту және өзін - өзі
тануға, тәрбиелеуге қолайлы жағдайды туғызатын алғашқы негізгі буын.
Сондықтан мектептегі тұтас педагогикалық үдеріс сапалы нәтижеге жету үшін,
оның бастауыш буындағы оқу- тәрбие саласы заман талабын
қанағаттандыратындай деңгейде ұйымдастырылуы, ғылыми негізделуі және
әдістемелік қамтамасыз етілуі тиіс. Жалпы білім берудің іргетасы болып
саналатын бұл буынның өзіндік ерекшелігі, мәні мен мағынасы зор. Сол
себептен қоғамда білім беру саласындағы өзгерістер де алдымен бастауыш
сатыдан басталады. Осы аталған оң өзгерістерді жүзеге асыру үшін бастауыш
саты мұғалімдері біліммен өзі қаруланған болуы тиіс. Тәрбие – қайшылықты
және ұзақ үдеріс. Оның нәтижесін есепке алу күрделі мәселе. Ол үшін
жобаланған және қол жеткен нәтижені салыстырып талдау керек, қол жеткен
нәтиже дегенде тұлғаның тәрбиелік деңгейі түсініледі.
Мораль бүкіл тәрбие процесінің негізі болып табылады және оның барлық
құрамды бөліктерін қамтиды. Ол, ең алдымен, халықтың сана-сезімінде және
істерінде көрініс алады. Адамдарды белсенді еңбек пен қоғамдық іс-
әрекеттерге талаптандыратын адамгершілік сезімдерінің ішіндегі аса бір
әсерлі де тереңі патриотизм сезімі болып табылады. Ол идеялық сеніммен
байланыста бола отырып қазақстан халқының еңбекке деген көзқарасынан,
саналы тәртібінен, еңбектегі және жауынгерлік ерліктерінен, өмірі мен іс-
әрекеттерінің басқа да саласынан көрініс алады. Бұл, өз кезегінде, бүгінгі
танда жеткіншектерде патриотизм сезімін тәрбиелеуде жалпы білім беретін
мектептің алдында тұрған жетекші міндетті айқындайды, қоғамдық идеяларды
оқушылардың жеке басының сеніміне айналдыруға, жаңа қоғамдық құрылыс
мүддесіне сай әрбір тұлғаның тіршілік әрекетін одан әрі қамтамасыз етуге
итермелейді.
Бүгінгі жас ұрпақ - болашақ Қазақстан азаматы. Олар өзімізді қоршаған
ірі өркениет орталықтарын, түрлі мәдениетті меңгеріп, өзін сыйлата алатын,
рухани дүниесі бай, интеллект деңгейі жоғары, білімді де білікті жаһандану
заманына сай болуы шарт.
Бастауыш мектепте тәрбие жұмысын жан-жақты ұйымдастыра отырып,
оқушыларды тәрбиелеу болашақ қоғам мүддесі үшін еңбектене алатын, Отанын
сүйетін, нағыз патриот тұлға етіп даярлауға бағытталады.
Жалпы білім беретін мектеп оқушыларын патриотизмге тәрбиелеу
мәселелерін зерттеген ғалымдардың еңбектерінің қорытындылары мен тікелей
мектеп практикасындағы мұғалімдердің іс-тәжірибелерінің қорытындыларына
сүйене отырып, біз мектептегі патриотизмге тәрбиелеу - оқушылардың нақты іс-
әрекеті, мінез-құлқын ұйымдастыру, оған бағыт беруді негізге алу қажет деп
шештік. Патриотизмге тәрбиелеу үрдісінің танымдық мәнін естен шығаруға
болмайды, бірақ ол әрбір оқушыда патриоттық сана, патриоттық сезім
қалыптастырудан бастау алғанда ғана тиімді болмақ.
Мектеп окушыларына патриоттық тәрбие берудің іс-тәжірибелерін
зерттеушілер олардың әдістері, формалары мен мазмұнын анықтаған
(С.Ешімханов, С.Иманбаева, Л.Сейдахметова, т.б.) ғалымдардың еңбектеріне
сүйене отырып [5,6], патриоттық тәрбиені калыптастырудың төмендегідей
бағыттары бар:
1. Патриоттық білім
2. Патриоттық сана.
3. Патриоттық іс-әрекет.
Қазіргі қоғамның әлеуметтік сұранысын мектепке қойып отырған талап
тұрғысынан қарастырғанда, патриоттық білім беру маңызды мәселе болып отыр.
Патриоттық білім ол қоғамда білімнің тез және шапшаң қарқынмен дамуына
байланысты туындауда. Өйткені оқушылардың мектепте алған білімдерімен
шектеліп қалуына болмайды.
Әр оқушы білімді өздігінен ізденіп, ғылыми және техникалык
ақпараттардың ағымына бағдар ұстау дағдысын қалыптастыру қажет. Бұл
патриоттық білім үрдісін оқушы тұлғасын қалыптастыруға бағыттау үшін қажет.
Патриоттық білім - оқушылардың іс-әрекет тәсілдерді меңгеруі мен білім
алуы, іскерлік пен дағдыны игеруге даярлау.
Патриоттық білім қасиеттілігі осы заманда ақпараттық алмасу үлгісінің
қарқындығымен байланысты.
Ал ақпараттандыру - бұл адамзат өмірінің барлық жағына ақыл-ой,
қызметтің интеллектілік құндылығы мен ықпал етушілік дәрежесінің артуына
байланысты туатын объективтік үрдіс. Осыған орай білімді ақпараттандыру
бүгінде оқушылардың жан-жақты дамуының басты шарты болып табылады. Бүгінгі
таңда білімді ақпараттандыру нарықтық қарым-қатынас жағдайында оқушыларды
өмірге жан-жақты даярлауды талап етеді.
Патриоттық білім тұлғаны жан-жақты дамыту, патриоттық сана мен сезім
қалыптастыру үрдісі ретінде қарастырылады. Қазақстандық патриотизм өткен
замандағы қоғам құндылықтары: тұлға, отбасы, білім, еңбек, Отан, Жер
бетіндегі бейбітшілік. Бүгінгі таңдағы патриоттық тәрбие жекелеген
бағыттарға ғана емес, қоғам құндылықтарына қарай бағыт ұстайды. Өйткені
патриоттық сезімнің басты нысанасы - Отан, оның мазмұны: туған жер,
табиғат, дін, тіл, дәстүр, тарих, әдебиет, өнер. Олар жеке тұлғаны ерекше
жылылық, сүйіспеншілік сезіміне баулып, патриоттық сезімнің қайнар көзі
болады. Ал патриотизм дегеніміз Қазақстанда тұратын барлық ұлт өкілдері,
яғни қазақстандыктардың Отанымызға, елімізге, жерімізге деген
сүйіспеншілігі. Әрине, Отанды сүю - әркімнің сана-сезіміне байланысты,
қасиетті сезім. Бұл сезім әркімді, әр кезеңде (яғни әртүрлі жаста) оянып,
кейін кәмелетке келгенде біржола буыны қатып, тәжірибемен, жаспен,
уақытпен, біліммен, қоршаған ортаның ықпалымен, мемлекеттік және қоғамдық,
әлеуметтік институттардың әсерімен қалыптасады, деп көрсетеді
Ә.Қалмырзаев.
Отанға деген сүйіспеншілік, туған жерге құрмет, патриотизм -тұлғаның
дамуындағы ең жоғарғы деңгейді сипаттайтын аса маңызды рухани игіліктердің
бірі. Ол адамның Отан игілігі үшін қызмет етуінен, қажет болса, сол мақсат
жолында ғұмырын құрбандыкка шалуға дейін баруынан көрінеді.
Біз баршаға мүмкіндік беретін қоғамды - әрбір адамның жеке басы мен
бостандығын құрметтейтін, өзіне-өзі қызмет етуге жағдайы жоқ жандарды
қамқорлыққа бөлейтін, қандай еңбекті болса да қадірлейтін, ана мен баланы
қорғайтын, зейнеткерлерге қамқор болатын, ардагерлер мен отан қорғаушыларды
ардақ тұтатын қоғам құруды аяқтауға тиіспіз. Бұл - - Қазақстанның шынайы
патриоттарының басты ісі. Сондай-ақ патриоттық сезімді еліміздің әрбір
азаматының санасына сіңіру -- кезек күттірмейтін мәселе.
Ұлтына, нәсіліне, сенімі мен нанымына, саяси көзқарасы мен ұстанған
бағыт-бағдарына, т.б. ерекшеліктеріне қарамастан, Республикамыздың әрбір
азаматы өзі өмір сүріп, ауасын жұтып, игілігін пайдаланып отырған
мемлекетін Туған елім, Отаным деп тануы қажет. Мемлекетке есімін беріп
отырған ұлттың салт-дәстүріне құрметпен қарау, оның тілі мен дінін сыйлау,
заңдарына бағыну, рәміздерін ардақтап, жетістіктеріне шаттану - қоғамның
әрбір мүшесінің басты міндеті.
Патриоттық сана - сабақта және сабақтан тыс іс-шараларда Отанды сүю.
елін қорғауға байланысты басты ұғымдарды ашып көрсету арқылы қалыптасады.
Елімізде болып жатқан шын мәніндегі тарихи өзгерістер, ұлттық сана-
сезімнің өсуі, ұлт арқылы қатынастар үрдісі Отанымыздың ортақ тағдыры үшін
жауапкершілікті сезінетін патриоттар тәрбиелеуді ерекше талап етеді.
Осыған байланысты мектеп ұжымдарының жас ұрпақтың патриоттық санасын
қалыптастыру үрдісіндегі іс-әрекетіне қажетті, адамгершілік ұстанымдар мен
тұжырымдардың мәндерін тереңірек анықтау қажет.
Қазіргі коғамдағы патриоттық сана екі топтан тұратын біртұтас жүйе
ретінде беріледі:
1.Оқушылардың сана-сезімін өз ұлтының мәдениеті мен ана тілін меңгеру
негізінде дамыту.
2.Әлемдік өркениет жетістіктерін, жалпы адамдық касиеттер жүйесін
меңгеру негізінде дамыту; яғни оқушылардың өз халқының тарихы мен мәдени
дәстүрлерін үйрену, интеллектуалды және эмоционалды дамуы, сондай-ақ әлем
халықтары мәдениетінің дамуындағы бір-біріне ықпалы туралы түсінігін
қалыптастыру.
Бастауыш сыныпта патриоттық сананың негізгі жүйесін мына ретте
қалыптастыруға болады:
1. Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздерін құрметтеуге
үйрету.
2. Ұлттық дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды дамыту.
3. Батыр, қаһарман, елжанды азаматтардың ерлігін үлгі ете
отырып, отаншыл, ұлтжанды, намысшыл, ұлттық тілді меңгерген,
тарихын білетін патриот тұлға тәрбиелеу.
Мемлекеттік рәміздер Ту, Елтаңба, Әнұранда халқымыздың өткен өмір
тарихы, бүтінгі игілікті істері айшықталған. Осы Мемлекеттік рәміздерден
басталған тәрбие тұлғалардың қоғамдық бағыт-бағдарын анықтайды,
адамгершілік құндылықтарын қалыптастырады, әлеуметтік белсенділігін
жоғарылатып, өз іс-әрекеттеріне жауапкершілігін арттырады және Отан игілігі
жолында қызмет етуге ұмтылдырады. Сондай-ақ қазақ халқының озық гуманистік
құндылықтары негізінде жалпы ұлтжандылыққа, қазақстандық патриотизмге,
отансүйгіштікке, жастарды ашық пікір таласқа, сөз бостандығына тәрбиелейді
[7].
Баланың әрбір даму кезеңінде жетекші іс-әрекеті болады, мұндай іс-
әрекет өзінің мақсаттары, мотивтері және орындалу тәсілдерімен сипатталады.
Патриоттық іс-әрекет - тұлғаның мұқтаждарын қанағаттандыру мен таным
немесе психикалық үрдістерін қалыптастыруға бағытталған іс-әрекет.
Қазақстан мектептерінде өсіп келе жатқан жас буындарды патриотизмге
тәрбиелеудің теориясы мен практикасына қатысты жеткілікті тәжірибелер
жинақталған. Осы тәжірибелердің белгілі бір кезеңдегі жай-жапсарын зерттеу,
танып білу, оның нәтижелерін қазіргі даму жағдайында мектеп оқушыларын
патриотизмге тәрбиелеу жолдары мен бағыттарын қарастыру бүгінгі күн
талаптарынан туындап отыр.
Жеткіншектерді патриотизмге тәрбиелеуде классик-педагогтар
К.Д.Ушинский, А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский үлкен үлес қосты [8,9,10].
Олар өз еңбектерінде патриоттық тәрбиенің маңызды идеяларын қарастырып,
бағыттарын көрсетті.
Советтік патриотизмді Н.П.Егоров қарастырса, Г.И.Щукина, Б.Т.Лихачев
еңбектерінде патриотизмнің мән-мазмұнын қарастырады [11,12,13].
Қазақстан халқының патриоттық көзқарасын қалыптастыруда терең ғылыми
зерттеулер жүргізіліп, жаңа бағыттар іздестірудің үлкен маңызы болды.
Педагогика саласында зерттеулер жүргізген отандық ғалымдар С.Қалиев,
С.Ұзақбаева, Е.О.Омар, еңбектерінде педагогика тарихы мен теориясына
қатысты мәселелер қамтылған [14, 15,16,]. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан
кейін жеткіншектерді патриотизмге тәрбиелеу мәселелеріне түрлі бағыттарда
Е.Жұматаева, С.Т.Иманбаева, Д.С.Құсайынова, У.К.Санабаев, Л.Сейдахметова
т.б.зерттеулер жүргізді [17]. Олар жеткіншектерге патриоттық тәрбие беру
жұмыстарының мазмұнына, міндеттеріне, оны шешудегі әдіс-тәсілдеріне қатысты
ұсыныстар береді.
Патриотизм идеясының дамуына француз материалистерінің, неміс
философтарының да қосқан үлесі мол.
Орыс революционер – демократтары да көптеген құнды идеялар көтерді.
Жүсіп Баласағүни, Қожа Ахмет Ясауи, Әбу Насыр Әл-Фараби, Махмуд Қашғари
т.б. еңбектерінде келелі, пікірлер айтылған.
Асан Қайғы, Шалкиіз, Бұхар жыраулар, Махамбет Өтемісұлы да өз
шығармаларына арқау етті.
Патриоттық сезімді қазақ ағартушылары Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин , Абай
шығармаларынан да байқауға болады.
Отаншылдық сезім – адамға туа біткен қасиет емес. Ол адамның саналы
өмірімен қабаттас қалыптасатын психологиялық, саяси -әлеуметтік құбылыс.
Патриоттық сезім жалпы адам баласының еліне, жеріне, өз тілі мен
мәдениетіне, ұлттық құндылықтарына жеке қатынасын, өзіндік бағасын
түйсінуін, қуаттап қолдауын пайымдайтын сезім көрсеткіші болып табылады.
Осыған орай Н.Ә.Назарбаев, - патриотизмді әр этностың ұлттық сезімін
сыйлап, бірде-бір ұлтпен қарама-қайшылық туғызбау- деп белгілеген.
Егемендік алған бастапқы күндерден-ақ патриотизм ұғымы, оның мазмұны
төңірегінде пікірталас жүріп келді. Одан, ұлттық патриотизм,
қазақстандық патриотизм - деген екі ұғымның туындағаны белгілі. Бірақ,
өсіп келе жатқан жас буындарды отаншылдыққа тәрбиелеуде бұл екі ұғымның
қайсысын ұстанған жөн; олардың мазмұндық құрылымы қандай ой-тұжырымдар
жүйесінен тұрады; бұдан былайғы кезде жастарды патриотизмге бұрыннан
қалыптасқан әдіс-тәсілдері, формалары мен мазмұнын қолдануға бола ма?, -
деген сияқты көптеген проблемалар туындап отыр.
Бүгінгідей демократиялық бағыт ұстанып отырған қоғамда, балалар мен
жастардың тағдыры өздеріне, отбасының материалдық ахуалына байланысты болып
отырған жағдайда патриотизмнің маңызын айқындау басты мәселелердің бірі
екені даусыз.
Біздің пікірімізше, өсіп келе жатқан жас буындардың бойында
қазақстандық патриотизм сезімін қалыптастыру үшін әр ұлттар мен ұлыстар тек
өз мәдениетін ғана танып білуі жеткіліксіз, сонымен қатар олар бір - бірін
танып біліп, құрметтеуі тиіс. Мектеп оқушылары қазақ халқының тарихы мен
мәдениетін, өз болмысында еш бұрмалаусыз танып, білуі шарт. Патриоттық
сезім тұлғада тәрбие арқылы өсіп жетіліп, патриоттық сана түрінде
қалыптасады. Сондай-ақ жеке адам өз ұлтының қасиеттерін бойына сіңіруі
керек. Мектеп оқушыларын патриотизмге тәрбиелеу мәселелерін зерттеген
С.Ешімханова, Е.Жұматаева, А.К.Ахметов, Д.С.Құсайынова, т. б. ғылыми -
педагогикалық, психологиялық, мектептегі іс-тәжірибелерін зерттеп бақылау
нәтижесінде мектеп оқушыларын патриотизмге тәрбиелеудің бағыттары
төмендегідей мәселелерді көздейді: педагогикалық практикадағы
мүмкіндіктерді барынша толық қамтып, біртұтас түрде оқушының жеке тұлғасына
ықпал етудің жүйесін жасау; әртүрлі пәндерді оқытуда және тәрбиелік
жұмыстарды ұйымдастыруда тірек болатындай сипатқа ие болу, бұл бағытта жас
буынды патриотизмге тәрбиелеудің теориясы мен практикасына қатысты
қазақстандық, ұлттық тәжірибелермен қоса шетелдік жаңа идеяларды үнемі
ашып, іс жүзінде қолдану жолдарына көмектесуі керек.
Мектеп оқушыларын патриотизмге тәрбиелеу мәселелерін зерттеген
ғалымдардың еңбектерінің қорытындылары мен тікелей мектеп практикасындағы
мұғалімдердің іс-тәжірибелерінің нәтижелеріне сүйене отырып, біз мектепте
патриотизмге тәрбилеу -оқушылардың нақты іс-әрекеті, мінез-құлқын
ұйымдастыру, оған бағыт беруді негізге алу керек деп ұйғардық. Патриотизмге
тәрбиелеу үрдісінің танымдық мәнін естен шығаруға болмайды, бірақ ол әрбір
оқушыда патриоттық сана, патриоттық сезім қалыптастырудан бастау алғанда
ғана тиімді болмақ . Сондықтан мұғалімдер өз қызметінде біріншіден терең
патриотизм – Отанға, Қазақстанға, өз халқына деген сүйіспешілік; екіншіден
- халықтар достығы идеясын ұстану және насихаттау. Адамгершілікті,
өркениетті патриотизм қашан да халықтар достығының идеясымен,
тәжірибесімен үндесіп жатуы тиіс.
Демек патриотизм – қоғамдық сананың бір формасы, ол қоғам дамуымен бірге
дамып, жаңа мазмұнмен толыға түседі.
Патриоттық сезім жалпы адам баласына адами түйсік- қасиет, оның еліне,
туған жеріне, өз тілі мен мәдениетіне, қамқорлықтарына жеке қатынасын,
өзіндік бағасын, түйсінуін, қуаттап- қолдауын пайымдайтын көрсеткіші болып
табылады.
Қазақ ұлттық энциклопедиясында Патриотизм дегеніміз (грекше patrіotes
– отандас, patrіo – Отан, туған жер) Отанға деген сүйіспеншілік. Бойындағы
күш қуаты мен білімін Отан игілігі мен мүддесіне жұмсау, туған жерін, ана
тілін, елдің әдет-ғұрпы мен дәстүрін құрмет тұту сияқты патриотизм
элементтері ерте заманнан қалыптаса бастайды, – деп көрсеткен [18].
Педагогикалық сөздікте ...патриотизм өз халқына, Отанға деген
сүйіспеншілік ... интернационализммен берік байланысқан, – деп көрсетілген.
Ю.К.Бабанскийдің Педагогика оқулығында ...патриотизм ...(грек тілінен
аударғанда – Отан) әдетте Отанға сүйіспеншілік деп аталатын, нақты бір
әрекет бейнесінде және қоғамдық сезімдердің күрделі жиынтығында көрініс
беретін, балаларының Отан – Анаға деген көзқарасын сипаттайтын қоғамдық
және адамгершілік принцип, – деп көрсетілген [19].
С.Ұзақбаеваның Қазақ халық педагогикасы атты оқу құралында
...патриотизм жеке адамдарың басқа адамдарға, бүгінгі жаңа қоғамға, оның
материалдық және рухани байлықтарына, қызметтің алуан түрлеріне, Отан
пайдасы үшін жасалатын істерге, көзқарасының көрінісі болып табылады деуге
болады, делінген [20].
Б.Момышұлы: Патриотизм – Отанға деген сүйіспеншілік. Жеке адамның
аман саулығы, қоғамдық, мемлекеттік қауіпсіздікке тікелей байланыстылығын,
өзіңнің мемлекетке тәуелді екеніңді сезіну, мемлекетті нығайту дегеніміз
жеке адамды күшейту екенін мойындау; қысқасын айтқанда, патриотизм
дегеніміз мемлекет деген ұғымды, оны жеке адамның барлық жағынан өткені мен
бүгінгі күнімен және болашағымен қарым- қатынасын біріктіреді, – деп
терең, жан-жақты анықтама берген. Қаһарман жазушы біз іздеп отырған ұлттық
патриотизм, қазақстандық патриотизм ұғымдарына философиялық анықтама
беруге ұмтылған. Ол ұлттық патриотизм – бұл ұлттың ішіндегі жеке адамның
асыл белгісі мен қасиеті – өз халқына деген сүйіспеншілігі, өз халқымен қан
жағынан да және шыққан тегі, территориясы, тілі, тұрмыс-тіршілігі, мінез-
құлқы, психологиялық және этнографиялық ерекшеліктері, қалыптасқан тарихи
дәстүрлері жағынан да әбден айқын, әрі дербес басқа қасиеттері және
ерекшеліктерімен де байланысты, - дейді [21].
Сонымен Б.Момышұлының анықтамасы бойынша ұлттық патриотизм мыналардан
тұрады: өз халқына сүйіспеншілік, өз халқымен қан жағынан байланысын
сезіну, шыққан тегін сезіну, тұрып жатқан өлкесі, ана тілі, тұрмыс-
тіршілігі, мінез-құлқы, тарихи дәстүрі, психологиялық ерекшелігін сақтап,
дамытуға, оны өз ұрпақтарына өткізіп беруге бейімділік. Осыдан барып,
патриотизмге тәрбиелеуді отбасынан бастау проблемасы келіп шығады.
Бұдан келіп шығатын тұжырым Б.Момышұлы көрсеткен рухани ерекшеліктерді
сақтау - ұлттық патриотизмнің критерийі. Жаңа қалыптасып келе жатқан жас
мемлекетіміздің болашақ азаматтарын патриотизмге тәрбиелеуде, міне, осылар
оның негізгі бағыттарын құрауы керек. Ойымызды айқындай түссек, Б.Момышұлы
айтып отырған белгілердің педагогикалық негізі тұлғаның патриоттық сана-
сезімін қалыптастыру, патриоттық іс-әрекетін ұйымдастыру, мінез-құлқына
патриоттық сипат беру мектептегі оқу-тәрбие ісінің өзегі болуы керек. Бұл
оқулықтар, оқу-әдістемелік құралдардың мазмұнынан бастама алып, сабақтан
тыс тәрбиелік жұмыстарда жалғасуы орынды.
Бақытжан Момышұлы патриоттық сезім адамдарға генетика арқылы беріліп,
ойына мықтап орнығады. Алайда оған күтім мен қамқорлық, ұдайы шыңдап
отыратын тәлімгерлік те қажет , – дейді. Ол ерлік, рух, ұлттық намыс
арасындағы тығыз байланысты меніңше, ұлттық намыс болмаса, ұлт батырлары
да болмайды. Сонымен қатар ол, ең алдымен, елінің патриоты атанбаса, батыры
да емес. Демек, ұлтына деген құрмет - патриотизмнің ажырамас бөлігі. Отаны
мен халқына деген сүйіспеншілік жоқ жерде патриотизм тумайды. Егер тура
мағынасында айтсам, патриотизм – адамды өзінің арғы тегімен жалғастырып
жататын арқауы мықты қасиетті жіп, – деп белгілейді.
Осыған орай, Қазақстандық патриотизм деген ұғымды – педагогика
ғылымдарының докторы, профессор А.Құсайынов: Қазақ елін шексіз сүю деп
түсінемін, – дей келе, Отан сүю сезімі – халқының келешегі үшін
күресумен, ол үшін аянбай еңбек етумен етене қабысып жатқан сезім,
Қазақстанның келешегі үшін ақ жүрек, адал ниетпен қандай салада болмасын өз
шама-шарқы келгенше аянбай еңбек етуді мен Қазақстандық патриотизмнің
бүгінгі шынайы көрінісі дер едім, – дейді.
Ал С.Ұзақбаева Егер, қазақстандық патриотизм - Қазақстан, осында
тұрып жатқан барлық ұлттардың ұлттық Отаны деген қарапайым түсінік берсе,
ұлттық патриотизм өз ұлтының, оның мәдениетінің, тілінің, дәстүрлерінің
ортақтығын сезіну, өзінің осы жерде туылғандығын түсіну ұғымымен
байланысты, - дейді [20, 64 б]
Қазақстан халық жазушысы Ә.Нұршайықов Қазақстандық патриотизм деген
ұғымның жаңадан туындап келе жатқандығын, әлі де болса кеңестік
патриотизм кезіндегідей күш, қуат, қайрат, сүйіспеншілік, Отанға деген
шексіз берілгендік жоқ, адамдардың бар мақсаты қандай жолмен болса да, ақша
табуға бағытталған деп, өмір шындығын көрсете келіп, бірақ қазақстандық
патриотизм бізге керек, оның басты жолы жалпақ елге патриоттық тәрбие
жұмысын жүргізу. Бұл ретте Кеңес Одағы кезіндегі жақсы тәжірибелерді
бүгінгі күн жағдайына сәйкестендіріп қолдану қажет, іштен ешкім патриот
болып тумайды. Қазақстандық патриотизмді өсіріп өркендету үшін, байыпты,
байсалды тәрбие керек, – дейді [22].
Патриоттық сезім жалпы адам баласына адами түйсік- қасиет, оның еліне,
туған жеріне, өз тілі мен мәдениетіне, қамқорлықтарына жеке қатынасын,
өзіндік бағасын, түйсінуін, қуаттап- қолдауын пайымдайтын көрсеткіші болып
табылады.
Қоғамда Қазақстан - біздің Отанымыз, бұл ұғымға өте көп нәрсе кіреді
деген қарапайым ойды қалыптастыру керек – деген Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың
сөзі терең ойдан туындаған пікір екенін әрқайсымыз жақсы түсінуіміз
қажет.
Қазақстандық патриотизм ұғымы біздің тәуелсіздігімізбен қоса туған
жаңа сөз болып, еліміздегі саяси-әлеуметтік ахуалдың ерекшелігін көрсетеді.
Елімізде жүзден аса ұлттар мен ұлыстардың өкілі өмір сүруде. Қазақстан
олардың көпшілігінің туған отаны және бұдан былай да мәңгі тұрақтап қалар
мекені болмақ. Сондықтан олардың әрқайсысы Қазақстанды ата-жұртым деп
танып, оның тәуелсіздігін қорғауға және материалдық байлығын арттыруға
еңбек етуі тиіс. Биылғы 2015 жыл Қазақстан Халық Ассамблеясының жылы деп
жарияланды, бұл теңдесі жоқ ұйымның құрылғанына 20 жыл толып отыр. Әлем
елдерінің ішінде тек Қазақстанда ғана осындай халық бірлігін дәріптейтін
ұйымның бар екендігін бүкіл әлем мойындады. Сол себепті қазақстандық
патриотизм ұғымы күнделікті өмірде жиі қолданылып, кеңінен қалыптасып
келеді. Бұл ұғымның педагогикалық жүгіне келер болсақ, ол болашақ Қазақстан
азаматтарын тәрбиелеумен тығыз байланысты. Қазақстандық патриотизм - Отан-
анаға деген сүйіспеншілік пен азаматтық ерлік, өнеге көрсетушілік, бойдағы
білім пен білікті, ақыл-парастатты ел игілігіне жұмсау, ата-мекен мүддесіне
арнау болмақ. Өз елінің өткенін, тілін, әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін
құрметтей білу де осы қазақстандық патриотизм құрамына кірсе керек.
Ғылыми деректерге зер салатын болсақ, патриотизм ұғымы XV ғасырдың
басында француз халқының ұлттық батыры Жанна д'Арк ұлтының тәуелсіздігі
үшін басқыншылармен күресіп, өз Отанының дербестігін сақтап қалуды көздеген
ұлы жеңістің нәтижесінде пайда болды десек, артық айтпаған болар едік.
Басқа да елдердегі патриотизм де француз еліндегідей сырттан келген жаулап
алушыларға, әртүрлі жаман пиғылдарға қарсы күрес тұрғысынан сипатталады.
Патриотизмнің әдіснамалық негізін айқындауда психологиялық,
философиялық, педагогикалық тұрғыда зерттеу барысында әр кезеңде туындаған
патриотизм ұғымына талдаулар жүргіздік.
1- кесте
Патриотизм ұғымына берілген анықтамалардың классификациясы
Анықтамалар Алынған әдебиет көзі
Менің патриоттық сезімім ірбіт сандығындай Ш.Уәлиханов.
(матрешка сияқты бір сандықтың ішінде бір Таңдамалы шығар-малар
сандық, оның ішінде тағы бір сандық) мен ең жинағы.
алдымен өз отбасымды, туған туыстарымды
қадірлеймін, одан соң ауыл-аймақ, ел-жұртымды,
руластарымды, одан соң халқымды, одан соң Сібір
орыстары, Ресей жұртын қадірлеймін.
Патриот - Отанын сүйетін, оның байлығын қорғайтынДаль В.И. Толковый
отансүйгіш, отаншыл азамат. словарь живого
великорусского языка.
-М.,1956. -Т. 3. - С.
24.
Патриотизм - адамгершілік және саяси принцип, Философиялық сөздік.
сезім, оның мазмұны - Отанға сүйіспеншілік, оған Алматы. 1996. -335-6.
адалдық, оның өткені мен қазіргісіне деген
мақтаныш, Отан мүддесін қорғауға құлшылық.
Патриотизм - адамның мыңдаған жылдар бойы бекіген
ең терең сезімдерінің бірі.
Патриотизм - Отанға, туған жерге, өзінің мәдени Педагогикалық
ортасына деген сүйіспеншілік энциклопедия
Патриотизм - дегеніміз (грек. раігіоіез - Қазақ совет
отандас, раігіо – отан, туған жер) Отанға деген энциклопедиясы
сүйіспеншілік, бойындағы күш-қуаты мен білімін
Отан игілігі мен мүддесіне жұмсау, туған жерін,
ана тілін, елдің әдет-ғұрпы мен дәстүрін құрмет
тұту сияқты патриотизм элементтері ерте заманнан
қалыптаса бастайды.
Патриотизм - Отанға (мемлекетке) деген Б.Момышұлы. Қанмен
сүйіспеншілік, жеке адамның аман-саулығының жазылған кітап
қоғамдық-мемлекеттік қауіпсіздікке тікелей
байланыстылығын сезіну, ал мемлекетті нығайту
дегеніміз жеке адамды күшейту екенін мойындау,
қысқасын айтқанда, патриотизм мемлекет деген
ұғымды, жеке адаммен яғни оның өткенімен бүгінгі
күнімен және болашағымен қарым-қатынасты
білдіреді.
Патриотизм өз халқына, Отанға деген сүйіспеншілікПедагогикалық сөздік.
пролетарлық интернационализммен берік байланысқанАПН ССРО.
Т.11.-М..1960. -С. 86
Патриотизм әдетте Отанға сүйіспеншілік деп Бабанский Ю.К.
аталатын, нақты бір әрекет бейнесінде және Педагогика. - М.:
қоғамдық сезімдердің күрделі жиынтығында көрініс Просвещение, 1983
беретін балаларының Отан анаға деген көзқарасын
сипаттайтын қоғамдық және адамгершілік принцип.
Патриотизм - тұлғаның бойындағы Отан үшін қызмет Сластенин В.А.,
етуге дайын шын берілген, Отанға деген Каширин В.П.
сүйіспеншілік қасиеті. Патриотизм - өз Отанына Психология и
және отандастарына сүйіспеншілік және құрмет педаго-гика. - М.:
мұраты, ал интернационализм - басқа халықтар мен АСАДАМА, 2003. - С.
елдерге деген құрмет пен бірлік мұраты. 278.
Патриотизм - адамның туа біткен биологиялық Құсайынова Д.С. Әлия
қасиеті емес, ол - әлеуметтік, тарихи мен Мәншүк ерлігінде
қалыптасқан отанға деген сүйіспеншілік сезім, ол жоғары сынып
Отанға қызмет етуден көрінеді. оқушыларын
патриоттыққа
тәрбиелеу: Пед.
ғы-лым. канд.
дисс-Алматы,1999.
-135 б.
Патриотизм жеке адамдарың басқа адамдарға, Ұзақбаева С. Қазақ
бүгінгі жаңа қоғамға, оның материалдық және халық педагогикасы.
рухани байлықтарына, қызметтің алуан түрлеріне, Алматы, 2013.-61 б.
Отан пайдасы үшін жасалатын істерге, көзқарасының
көрінісі болып табылады.
Жоғарыда берілген анықтамаларды сараласақ, әр кезеңде де
патриотизм ұғымы Отанға деген сүйіспеншілік тұрғысынан қарастырылады.
Бүгінгі жаһандандыру процесі тұрғысынан алатын болсақ, патриотизм ұғымы
халықтар мен ұлттардың өз Отанына, мемлекетіне деген сүйіспеншілігімен
қатар, әлемдік дамудың тыныштығы мен бейбітшілігін сақтау үшін барлық
күшжігерін жұмсау.
Қазақ тарихын зерделеу барысында олардың табиғаты, әлеуметтік
жағдайына, тұрмыс-тіршілігіне байланысты патриот халық екенін айқын
аңғаруға болады. Бұны қазақтың тұңғыш ғалымдарының бірі Ш.Уәлиханов жақсы
зерттеген және өзінің патриотизмге берген ғылыми тұжырымдамасында жақсы
берілген. Біз бұл тұжырымнан патриотизм отбасынан бастау алып, әулет,
тумаластарға деген сүйіспеншіліктен барып халыққа деген махаббат екендігін
білеміз.
Отанның негізгі құндылықтарына, біріншіден, адамның өзінің жеке басы,
халық, олардың өмірі мен қызметі, екіншіден, экономикалық өмірдің
құндылықтары (халық шаруашылығының даму деңгейі, ұлттық табыс, еңбек
нәтижелері, тіршілік деңгейі) үшіншіден, әлеуметтік-саяси өмір құндылықтары
(прогресшіл қоғамдық құрылыс, демократияның даму дәрежесі, саяси ұйым),
төртіншіден, рухани құндылықтар (ұлттық мәдениет, ғылым, идеология, озық
психология) жатады.
Соңғы жылдардағы мерзімді бсылымдарда патриоттық тәрбие, азаматтық
тәрбие деген ұғымдар бірлесе қолданылып жүр. Әйтсе де оларды бір ұғым
аясында қабылдауға болмайды. Олар тек бірін-бірі толықтырады. Патриоттық
тәрбие азаматтық тәрбиенің бір бөлігі ғана болып табылып, оған берілген
түсінікті мазмұнды тұрғыда нақтылай түседі, тұлғаның Отанды сүю, өз
халқының өткеніне сыйластықпен қарау сияқты азаматтық, адамгершілік негізін
құрайтын, қоғам үшін аса қажетті қасиеттердің қалыптасуына септігін
тигізеді [20, 65 б]
Жалпы білім беретін мектепте жүзеге асырылатын біртұтас тәрбие беру
процесінде патриоттық тәрбие міндеттерін шешуге жетекші орын
беріледі. Патриотизмге тәрбиелеу мәселесін қазіргі көзқарас түрғысында
қарастырғанда, біртұтас тәрбие беру процесіндегі патриоттық тәрбие
процесінің мәнін, оның орнын, рөлін дұрыс түсіну қажет. Сонымен бірге
оқушылардың патриоттық тәрбиесіндегі сабақтастықты да (этнопедагогика,
ресми педагогика), олардың оқушылардың патриоттық тәрбиесін жүзеге
асырудағы мүмкіндіктерін де, қоғамның осы мәселеге байланысты
әлеуметтік тапсырысын да (республикалық, аймақтық) жақсы білген жөн.
Патриоттық тәрбие беру өзінің мазмұны жағынан саяси-идеялыққа,
адамгершілікке тәрбиелеу саласының бірі болып табылады, өйткені оның
қалыптастыратын түлғалық қасиеттері оның саяси сипатына қатысты.. Отанға
берілгендік адамның жоғары адамгершілігінің жетекші нышанның бірі болып
табылады.
1.2 Бастауыш сынып оқушыларын патриотизмге тәрбиелеудің қазіргі жағдайы
Бастауыш сынып оқушыларына тән ерекшелік болып тез әсерленушілік,
қайырымдылық саналады.
Мектепке бару бала өміріндегі өзгерістерге байланысты. Жаңа кезең жаңа
міндеттердің пайда болуымен, жүйелі оқу әрекетімен байланысты. Бұл бастауыш
сынып окушысының қоршаған ортамен қатынастағы мінезіне айтарлықтай
өзгерістер әкеледі.
Балаларда мектепке дейінгі жылдардың өзінде Отан туралы, туған жер,
туған ел, атамекен туралы алғашқы мағлүматтары пайда болады.Балалар олар
туралы үлкендерден естиді, кітаптардан оқып біледі. Бастауыш сынып
оқушыларының зейіні қоршаған ортада көбінесе: а) туған үй, отбасы, жақын-
туыстарына; ә)ауыл, аудан, туған қала, оның өткені мен бүгінгісіне; б)
туған өлке табиғатына бағытталады. Бастауыш сынып жасында қайсарлы мінезді
дамытатын адамгершілік сезімдері қарқынды дамиды, жақын адамдары мен туған
жеріне эмоционалдық-жағымды көзқарастан байқалатын алғашқы патриоттық
сезімдері көрсетіледі.
Оқушылардың мектепке келген жылдарында Отан туралы білімдері молаяды.
Олардың туған үйіне, ата-анасына деген сүйіспеншілігі бірте-бірте саналы
түрде туған қалаға, ауылға және туған өлкеге жалғасады. Бастауыш сынып
окушысының ұжым мүшесі болуына байланысты әлеуметтік ой-өрісі өзгереді,
маңызы жоғары қоғамдық іс-әрекеттерге араласуы жаңа әлеуметтік бағдардың,
жаңа әлеуметтік сезімдердің қалыптасуына ықпал етеді. Осының бәрі
әлеуметтік тәжірибе жинақтауға, негізгі адамгершілік ережелерін меңгеруге
септігін тигізеді. Мұғалімнің басшылығымен ғылым негіздерін меңгере отырып,
оқушылар өздерінің Отан туралы, тәуелсіздік, ол үшін күрескен қайраткерлер
туралы білімін толықтырады.
Әдетте, бастауыш сынып окушыларының психологиялық-педагогикалық
ерекшеліктеріне қарай білімді бірден ұғымдық деңгейде меңгеріп кетуі қиынға
соғады. Қоршаған болмысты ой елегінен өткізу процесінде оларда әр алуан
білім саласынан әртүрлі бейнелі мағлүматтар пайда болады. Ғылым негіздерін
меңгеру, өмірлік тәжірибе жинақтау процесінде бастауыш сынып оқушылары бір-
бірімен, адамдармен және заттармен қарым-қатынаста болады. Оларда белгілі
бір мінез-құлық ережелері мен әдеттері қалыптасады, алғашқы қалыптасу
кезеңдерінде бұл тек еліктеуге негізделетін.
Бастауыш сынып оқушылары көтеріңкі әсерленгіштігіне қарай сыртқы
ортаның әсерін өте тез қабылдайды. Бұл олардың әрқилы әрекет түрлеріне,
қоршаған ортаға көзқарасы мен әртүрлі жағдайлардағы мінез-құлқын анықтайды.
Бастауыш сынып жасында ересек адамның мінез-құлқының алғы шартына даярлығы
жүзеге асырылады. Тұлғаның адамгершілік кейпінің жарқын бір көрінісі болып
саналатын патриотизм сезімі көбінесе мектеп жылдарында қалыптасады. Бара-
бара ол тек кемелденіп, саналы түрде меңгеріле түседі.Сондықтан да баланы
ана тілімен, оның мәдениетімен таныстыру жақтарының бәрі, оның
сана-сезімінде терең де әсерлі көзқарас туындатуы аса маңызды [23].
Бастауыш сынып оқушысының әлеуметтік құнды әрекетінің тәжірибесінде
бала ізгілікті де пайдалы істі жасауға талпынғанда жөне осыдан жағымды,
жарқын әсер алғанда, адамгершілік сезімдерін дамытып тереңдету үшін, оларды
әрекеттік күшке, жақсы істерге талаптандыруға айналдыру үшін
психологиялық түрғыда маңызды негізі қаланады.
А.И.Божовичтің айтуынша, кіші мектеп жасында ойлаудың аса күрделі
формаларына ауысуды анықтайтын болмысқа жаңа танымдық қарым-қатынасты
дамыту; оқушының ниетіне тікелей ықпал ету арқылы әрекет етуіне және саналы
түрде қойылған мақсатты басшылыққа алуына мүмкіндік беретін сұраныс аясының
жаңа деңгейін қалыптастыру; мінезді қалыптастырудың негізін құрайтын тәртіп
пен іс-әрекеттің тұрақты формаларының пайда болуы; бастауыш сынып
оқушысының қоғамдық бағыттылығын дамыту жүзеге асады.
Бастауыш сынып оқушысы тұлғасының даму ерекшелігі туралы
О.С.Богданова: Біз бұл мәселеге байланысты адамгершілік сенімділік туралы,
төтенше жағдайда тұрақты мінез-құлықты қамтамасыздандыратын, адамгершілік-
еріктік саланың жеткілікті даму деңгейі туралы, адамгершілік-әлеуметтік
мотивтің жоғары дамығандығы туралы, ар-ождан сезімі мен моральдық борыш
сезімінің дамуы туралы айта алмаймыз десе, А.А.Веденованың пікірі бойынша,
бала тек тоғыз жасқа таман қоғамдық тәжірибені игере алады, жүйелі
жауапкершілікті іс-әрекетке қабілетті болады.
Ескеретін тағы бір жайт, бастауыш мектеп жасында қоғамдық мәні бар іс-
әрекетке баланы талаптандыратындай күрделі әлеуметтік мотивтерді
қалыптастырудың мүмкіншілігі болмайды. Әйтсе де, осы жастағы оқушылармен
жүргізілетін тәрбие жұмысы олардың шамасына қарай адамгершілік білімінің
әуелдегі белгілі бір жүйесін меңгеруін қамтамасыз-дандыруға және
эмоционалдық-сезімдік саласын дамытуға, атап айтсақ жақындарына, Отанына
деген сүйіспеншілікке, дұшпандарға, халыққа қысым көрсетушілерге жек
көрушілікке бағытталуы керек және осы мақсатта мынадай турлі формалар мен
әдіс-құралдарды пайдалану қажет: табиғат көріністерін, өнер туындыларын,
халықтың ауызекі шығармашылығын, халықтың музыкалық шығармашылығын, салт-
дәстүрлерін дәріптейтін іс-шаралар, спорттық ойындар, соғыс және еңбек
ардагерлерімен кездесулер, театрларға, музейлерге саяхат және т.б.
Тәуелсіз елдің ертеңі сенімді де серпінді дамуы үшін, әсіресе атадан
балаға мұра болып келген ерлік дәстүрі, патриоттық тәрбие өрісті жолда,
қамқорлық аясында болуы қажет.
Ұлттық жауынгерлік, ерлік және патриоттық тәрбиесінің бастау көзі көне
түркі халқының ерлігімен басталады. Патриоттық тәрбие өрісі- халықтың
қымбат қазынасы.
Патриоттық тәрбиенің қазіргі кезеңдегі педагогикалық, проблемалық
мәні оған жаңаша қарауды қажет етеді. Осы мақсатта кейбір бұрынғы жұмыс
әдістері мен формаларын өзгертіп, жетілдірген жөн.
Патриоттық тәрбие жалпы тәрбиенің құрамды бөлігі және мектеп
оқушыларының патриоттық, жоғары қазақстандық сезімін қалптастыруға
бағытталған, мақсатты, ұйымдастырылған және психологиялық- педагогикалық
процесс болып табылады.
Патриоттық тәрбиені дамытудың негізі дара тұлғаның жоғарғы
әлеуметтік белсенділігін қалыптастыратын, адамгершілік, имандылық, ерлік,
еңбек және дене тәрбиесіндегі сапаларының бір-бірімен байланысын саралау
болып табылады.
Патриоттық тәрбиеде қолданылатын іс- әрекет түрлері тәрбие
процесінің нақты мазмұнын анықтайды. Ондай іс- әрекеттерге оқу-танымдық,
спорт-қорғаныс, ойын, еңбек, қоғамдық-саяси, көркемдік-эстетикалық іс-
ерекеттерді жатқызуға болады.
Оқушылардың мектеп жағдайында патриоттық іс- әрекет кезінде
дамыған әлемтанушылық көзқарасының қалыптасуына қоғамдағы өзгерісті
түсіну, жалпы адам баласына, әрбір азаматқа тән нормада не үшін жаңару
керектігін ұғындыру және еліміздің мемлекеттік тәуелсіздігінің қасиетті
нышандарын қастерлеу болып табылады.
Оқушылардың патриоттық іс- әрекетке дайын болуы, оның өзін- өзі
тәрбиелеу, өзін танытудың жоғарғы сатысына көтерілуімен анықталады.
Патриоттық тәрбиенің атқаратын қызметіне:
- тәрбие процесінде, оқу барысында біртұтас көзқарасты
қалыптастыратын, патриоттық рухтағы жан- жақты дамыған дара тұлғаны
қалыптастыру;
- оқу- тәрбие процесінде патриоттық іс- әрекет әсерін, ынтасын
күшейту;
Патриоттық тәрбиенің құрамдас бөлігіне енетін әлемтанушылық
көзқарас, рух тазалығы, еңбексүйгіштік, идеялық сенімділік. Дене
шыңдалуының жетілуі, психологиялық дайындық мектептегі сабақтарда,
сабақтан және сыныптан тыс жұмыстарда беріледі. Оқушылардың алған білімдері
біртіндеп сенімге айналады.
Алайда оқу процесінің мазмұны, уақыт жағынан белгіленген, бұл
тәрбие мүмкіншілігін шектейді. Сондықтан тек сабақта патриоттық тәрбиеге
байланысты барлық мәліметті толық беру мүмкін емес. Ал сыныптан тыс жұмыс
әдістері мен формалары оқушыларды қызықты іс- әрекетке тартуға мүмкіндік
береді және өздерінің жеке қабілеттерін көрсете алады.
Қазақстандық патриотизмді қалыптастыру жолдары:
1. Спорт нәтижелері.
2. Ұлы тұлғалардың рухани мұралары.
3. Мемлекеттік рәміздер.
4. Ұлттық рух, мәдениет пен әдебиет.
5. Әскери- патриоттық тәрбие [24].
Оқушыларға білім мен тәрбие беруде сыныптан тыс жүргізілетін жұмыстар
мектептегі оқу-тәрбие үрдісінің бір бөлігі болып табылады. Олардың түрлері
өте көп. Түрлі пәндері бойынша әңгімелер мен лекциялар, топсеруендер мен
танымжорықтар, зерттеулер мен байқаулар, сынып бөлмелерінде және жергілікті
жерлерде жүргізілетін сарамандық және зертханалық жұмыстар, апталықтар,
кештер, интелектуалды шоу, т.б. өткізуге болады. Сыныптан тыс жұмыстардың
мақсаты - баланы жан-жақты жетілдіру, халықтық дәстүрлерге деген құрмет
сезімін дамыту және халық педагогикасы арқылы бойларында атамекенге
сүйіспеншілікті қалыптастыру.
Халық педагогикасы арқылы оқушылардың атамекенге сүйіспеншілігін
қалыптастыруда сыныптан тыс жұмыстар мына бағыттар бойынша жүргізілді:
1. Халық педагогикасы арқылы окушылардың бойында атамекенді сүю,
қастерлеу және қорғауға даяр болу секілді сезімдерді дамыту;
2. Өтілетін жұмыстарды халық педагогикасымен байланыстыра отырып,
оқушылардың белсенділіктерін арттыру және ұлттық рухта тәрбиелеу;
3. Сыныптан тыс жұмыстар өткізу арқылы оқушыларды атамекенге бақылау
жүргізуге, атамекендеріне қатысты әдебиеттер, бұқаралық ақпарат
материалдарымен жұмыс жасай алуға үйрету;
4. Сыныптан тыс жұмыстарды оқушылардың іскерлігін арттыратын
педагогикалық білім, атамекенге сүйіспеншілікті қалыптастыруда басты орын
алатын бағыт ретінде қарастыру [25].
Қазақстан Республикасы өзінің тәуелсіз мемлекет екендігін бүкіл
әлемге дәлелдеді. Енді басты міндет - осы мемлекеттің өркендеп өсуі,
халықтың әлеуметтік, экономикалық жағдайын көтеру. Қазақстанды - отаным деп
таныған әрбір азаматтың осыған өз мүмкіндігінше үлес қосуы тиіс. Мұның
басты шарттарының идеяларын Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан-2030
Жолдауында біздің балаларымыз бен немерелеріміз бабаларының игі дәстүрін
сақтай отырып, қазіргі заманғы нарықтық экономика өркендеу үстіндегі күллі
әлемге әйгілі әрі сыйлы өз елінің патриоттары болады,- деп нақты көрсеткен
болатын.
Отанымыз аумағының бүтіндігін сақтау, халықтың тыныштығын алатын
лаңкестермен қарсы ұйымшылдықпен күрес, мемлекеттерге қауіп төндіретін кез
-келген сыртқы және ішкі күштерге қарсы тұрудың өзі жастарды отаншылдық
рухта тәрбиелеу міндетін жүктейді. Осыған орай патриоттық тәрбие мәселесі
адамзат тарихының өн бойындағы ұрпақтан- ұрпаққа жалғасып келе жатқан ұлы
мақсат болғандықтан, мектеп оқушыларының бойындағы Отанға деген
сүйіспеншілігін, яғни патриоттық санасын дарытуда халқымыздың біртуар
ұлдары, ақын-жазушыларының, билерінің кейінгі ұрпаққа үлгі етіп қалдырып
кеткен өсиеттерінің және ерлікке толы шығармаларының алатын орны ерекше
екенін мысалға алуға болады.
Патриотизм дегеніміз - Отанға деген сүйіспеншілік, жеке адамның
аман-саулығының қоғамдық- мемлекеттік қауіпсіздікке тікелей байланыстылығын
сезіну, ал мемлекетті нығайту дегеніміз - жеке адамды күшейту екенін
мойындау, қысқасын айтқанда, патриотизм мемлекет деген ұғымды жеке адаммен,
яғни оның өткенімен, бүгінгі күнімен және болашағымен қарым-қатынасты
білдіреді.
Ерлік дегеніміз - табиғат сыйы емес, ең алдымен, өзінің ар-
намысында және азаматтың қасиетті абыройын ұятқа қалу, опасыздық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz