Қазақ тіліндегі -дай, -дей, -тай, -тей тұлғалы теңеу мәнді тілдік бірліктердің этнотанымдық сипаты

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

ӘОЖ: 811. 512. 122:39 Қолжазба құқығында

ӨТЕБАЕВА ЭЛЬМИРА ӘБДІҒАЛИҚЫЗЫ

Қазақ тіліндегі -дай, -дей, -тай, -тей тұлғалы теңеу мәнді тілдік бірліктердің этнотанымдық сипаты

10. 02. 02 - қазақ тілі

Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін

алу үшін дайындалған диссертацияның

А В Т О Р Е Ф Е Р А Т Ы

Қазақстан Республикасы

Алматы, 2010

Жұмыс Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Қазақ тіл білімі кафедрасында орындалды

Ғылыми жетекшілері: ҚР ҰҒА академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор Ә. Т. Қайдар

филология ғылымдарының докторы

Р. Шойбеков

Ресми оппоненттер : филология ғылымдарының докторы

Қ. Айдарбек

филология ғылымдарының

кандидаты Ұ. Әділбаева

Жетекші ұйым: Абылай хан атындағы Қазақ

халықаралық қатынастар және

әлем тілдері университеті

Диссертация 2010 жылы «12» қараша сағат 14. 00-де ҚР БжҒМ А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты жанындағы 10. 02. 02 - қазақ тілі және 10. 02. 06 - түркі тілдері мамандықтары бойынша филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін диссертация қорғайтын Д 53. 38. 01 диссертациялық кеңестің мәжілісінде қорғалады (050010, Алматы қаласы, Құрманғазы көшесі, 29) .

Диссертациясымен ҚР Білім және ғылым министрлігінің Орталық ғылыми кітапханасында танысуға болады (050010, Алматы қаласы, Шевченко көшесі, 28) .

Автореферат 2010 жылы «11» қазанда таратылды.

Диссертациялық кеңестің

ғалым хатшысы, филология

ғылымдарының докторы, профессор Ж. А. Манкеева

КІРІСПЕ

Тіл - адамдардың өзара түсінісу, қатынас құралы болуымен қатар, ол - адамның рухани өмірінің, қоғам мен табиғат құбылыстарының бірден бір көрсеткіші. Ұлт пен адамның, ұлт пен қоғамның, табиғаттың арасындағы тікелей байланыс халықтың танымынан, білімдер жүйесінен көрініс табады. Ал тіліміздегі теңеу құбылысы - осы танымның нәтижесі. Қазақ тіліндегі теңеулер ұлттық үрдістің күні бүгінге дейін жалғасып келе жатқан бұл дәстүрден басталуы да, қалыптасып, кең тарау уәждері де тарихта белгілі этномәдени көне құбылыстарға жатады.

Зерттеу жұмысының өзектілігі. Ғасырлар бойы қалыптасып, тіл қорының қат-қабат қойнауларында сақталып келе жатқан, үнемі дамып, жаңаланып, толығып отыратын тілдік бірліктердің бірі - қазақ теңеулері. Ойымызды бейнелі, мәнерлі етіп, айқын жеткізуде өзінің бейнелілігін, экспрессивті-эмоционалды бояуымен көзге түсетін теңеулердің маңызы ерекше құнды. Теңеу модельдерінің табиғаты бұрыннан зерттеліп келе жатса да, олардың этнос болмысын, оның көркемдік, бейнелі дүниетанымдық мәні мен тілдегі қызметін терең де жан-жақты қарастыру антропоцентризмнің өзекті мәселелеріне жатады. Өйткені мыңдаған теңеу модельдерінің уәжі мен нысаны, сайып келгенде, халықтық дүниетанымға, ұлттық менталитетке және оның құндылығын айқындау принципіне тікелей байланысты.

Бұл тіркестердің қай-қайсысын алсаң да, олардың мазмұнында халықтың тарихы, мәдениеті, оның өмір сүру салты, ассоциациялық ой-қиялы жатыр. Тілімізде мыңдап саналатын бұл тіркестер тақырыбы, мағынасы, құрамы мен құрылымы, уәждік негізі және көркемдік ерекшеліктері жағынан сан алуан. Теңеудің басты ерекшелігі қандай затты, құбылысты болсын, я қандай затпен, құбылыспен болсын салыстырса да, айналып келіп, адамның іс-әрекетін, сын-сымбатын, қалып-күйін т. б. қасиеттерін сипаттауға бағышталады.

Теңеу тіркестерін зерттеу - бұл өз ұлтыңның тұрмыс-тіршілігін, оның болмысын, табиғатын танып білу. Теңеу тіркестерінің тілдік болмысын тану ол сол халықтың тарихымен тығыз байланыста зерттеу болып табылады. Сондай-ақ, -дай, -дей, -тай, -тей қосымшалары арқылы жасалған теңеулерге, оларға негіз болып тұрған тіліміздегі әртүрлі атауларға этнотанымдық сипаттама беру арқылы өткен замандағы қазақ халқының тұрмысынан, әдет-ғұрпынан, салт-санасынан, шаруашылық дәстүрінен мол мағлұматтар алуға болады.

Сонымен қатар, кез келген тұрақты теңеулердің жасалуында белгілі бір қалыптасқан жүйелі логикалық ой болады. Теңеу тіркестері фразеологиялық тіркестермен бір қатарда көркем сөз қорынан ерекше орын алып, ғылыми зерттеу нысаны болуының себебі, біріншіден, олардың сан жағынан көптігі болса, екіншіден, қолданыс аясының кеңдігі, үшіншіден, мазмұн-тақырып жағынан ауқымдылығы және тіл тәжірибесінде жиі қолданылуы болып табылады.

Зерттеу жұмысының нысаны: Қазақ тіліндегі -дай, -дей, -тай, -тей тұлғалы теңеу мәнді тілдік бірліктердің танымдық мәні, жасалу жолдары мен этнолингвистикалық табиғатын ашу.

Зерттеу жұмысының пәні : Қазақ тіліндегі -дай, -дей, -тай, -тей тұлғалы теңеу мәнді тілдік бірліктердің этнотанымдық сипаты.

Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының мақсаты - қазақ тіліндегі -дай, -дей, -тай, -тей тұлғалы теңеу мәнді тілдік бірліктердің этнотанымдық сипатын ашу. Осы мақсатты орындау үшін төмендегідей міндеттер белгіленді:

-дай, -дей, -тай, -тей тұлғалы теңеу мәнді тілдік бірліктердің қазақ тіл біліміндегі зерттелу тарихына шолу жасау;

- мағынасы көмескіленген -дай, -дей, -тай, -тей тұлғалы теңеулердің шығу тегін анықтауға арналған ғылыми зерттеулерді талдау;

- халықтық өлшемге қатысты теңеу тіркестерінің мазмұн-межесін ұлттық таным негізінде жан-жақты анықтау;

- қазақ тіліндегі -дай, -дей, тай, -тей тұлғалы теңеу мәнді тілдік бірліктерді «Адам-Қоғам-Табиғат» үштігіне байланысты айқындаудың тілтанымдық ғылыми-теориялық тұғырына сүйене отырып топтастыру;

- ер адамдар мен әйел адамдарға қатысты теңеу мәнді тілдік бірліктердің мағыналарын анықтау;

этностың білімдер жүйесінен, танымынан туындаған тұрақты теңеулердің лексика-семантикалық қырын этнолингвистикалық контексте көрсету; теңеу мәнді тілдік бірліктердің лексика-семантикалық ерекшелігінің негізіндегі этномәдени табиғатын анықтау; олардың қолданыс аясындағы этнолингвистикалық факторлары мен уәжділік сипатын айқындау; ұлттық нақышын танытып тұратын тұрақты теңеулерді көркемдік талғаммен сұрыптап алу.

Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері. Зерттеу жұмысында лексика-семантикалық талдау, этимологиялық түсіндіру, уәждемелік сараптама, сондай-ақ, этнолингвистикалық, ассоциативтік-салыстырмалы, статистикалық, тілдік фактілерді жинақтау, тақырыптық-мағыналық топтастыру, жүйелеу сияқты лигвистикалық әдіс-тәсілдер қолданылды.

Зерттеу жұмысының дереккөздері . Жұмыстың негізгі дереккөзін «Қазақ тілінің түсіндірме 10 томдық сөздігі», (Алматы, 1974-1986), Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі (Алматы, 1966), І. Кеңесбаевтың «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі» (Алматы, 1977), 15 томдық Қазақ әдеби тілінің сөздігі (жарық көрген тоғыз томы: Алматы, 2006-2008), Ә. Қайдардың «Халық даналығы» (Алматы, 2004) және «Тысяча метких и образных выражений: казахско-русский фразеологический словарь с этнолингвистическими пояснениями» (Астана, 2003) атты этнолингвистикалық сөздіктері, Т. Қоңыровтың Қазақ тілінің тұрақты теңеулері сөздігі (Алматы, 1990), Қазақ тілінің аймақтық сөздігі (Алматы, 2005) сияқты лексикографиялық көздерден, Ж. Бабалықұлының, Х. Арғынбаевтың, А. Тоқтабайдың, С. Қасимановтың этнографиялық еңбектерінен және көркем әдеби шығармалардан, фольклорлық туындылардан жаппай сұрыптау тәсілімен жинақталған -дай, -дей, -тай, -тей тұлғалы теңеу мәнді тілдік бірліктердің 1000-ға жуық картотекалық қоры құрайды.

Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы мен нәтижелері. Зерттеу барысында қазақ тіліндегі -дай, -дей, -тай, -тей тұлғалы теңеу мәнді тілдік бірліктер лингвомәдени және антропоөзекті аспектіде қарастырылып, халықтың көп ғасырлық білімдер жүйесінен, дүниетанымынан қалыптасқан теңеу мәнді тілдік бірліктердің этнотанымдық сипаты алғаш рет арнайы зерттеліп, төмендегі нәтижелерге қол жеткізілді:

- мағынасы көмескіленген -дай, -дей, -тай, -тей тұлғалы теңеулердің шығу тегі жан-жақты қарастырылып, олардың қолданыс аясы айқындалды;

- тіліміздегі халықтық өлшемге қатысты -дай, -дей, -тай, -тей теңеу мәнді тілдік бірліктер семантикасы жағынан белгілі ұғымдарды салыстыру арқылы қолданылатыны анықталды;

- қазақ тіліндегі -дай, -дей, -тай, -тей тұлғалы тұрақты теңеулер «Адам-Қоғам-Табиғат» үштігіне байланысты айқындаудың тілтанымдық ғылыми-теориялық тұғырына сүйене отырып топтастырылды;

- гендерлік категория негізінде -дай, -дей, -тай, -тей тұлғалы теңеу мәнді тілдік бірліктердің гендерлік ерекшеліктері анықталды;

қазақтың тілдік қорында қалыптасқан соматикалық теңеулер әуел бастан-ақ адамдардың өзін-өзі тануға ұмтылуынан пайда болғаны этнолингивстикалық талдау арқылы дәйектелді; қолданыстағы тұрақты теңеулер арқылы ұлттық дүниетанымның, ұлттық нақыштың көрінісі ашылды; «Адам» факторының тілдік сипаты зоонимдік, орнитонимдік, фитонимдік лексикалары қатысқан теңеу мәнді тілдік бірліктер уәждеме тұрғысынан талданды; теңеулерді тақырыптық-мағыналық топтарға бөліп, лексика-семантикалық маңызын анықтау арқылы қазақ халқының түп тарихы, дүниетанымы мен этномәдениеті өте тереңде екендігі дәйектелді.

Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңыздылығы. Қазіргі тіл білімінің антропоөзектік бағыттағы лингвомәдениеттану, этнолингвистика, когнитивті лингвистика салаларының теориялық мәселелерін шешуде, принциптерін айқындауда және бұл салалардың алға қарай дамуына зерттеу жұмысының нақты нәтижелері мен тұжырымдары өз деңгейінде үлес қосады.

Жұмыстың нәтижелерін жоғары оқу орындарда арнайы оқытылатын лексикология, этнолингвистика, лингвомәдениеттану, когнитивті лингвистика, стилистика пәндері бойынша оқулықтар мен оқу құралдарын жазуда, теориялық курстар мен арнайы семинарларда пайдалануға, сондай-ақ лексикографиялық тәжірибеде қолдануға болады.

Зерттеу жұмысы бойынша қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:

- мағынасы көмескіленген -дай, -дей, -тай, -тей тұлғалы теңеулер қазіргі тілімізде лексикаланған сөздер болып саналады;

- қазақ тіліндегі халықтық өлшемге қатысты -дай, -дей, -тай, -тей теңеу тіркестері семантикасы жағынан жылдамдық, қашықтық, көлемдік, ауырлық, сапалық, мезгілдік т. б. ұғымдарды салыстыру арқылы қолданылады;

- адамның жыныс ерекшелігін бейнелейтін қазақ теңеулері ұлттың тарихын, дүниетанымын, ішкі жан-дүниесін, рухани-мәдени өмірін өз бойына сіңірген маңызды лингвомәдени бірліктер болып табылады;

- соматикалық атаулар арқылы жасалған кейбір теңеу мәнді тілдік бірліктердің адамның қалып-күйін бейнелеуде көбірек қолданысқа ие болуы таным дүниесінің тетіктерін өзіндік ұлттық қабылдау әлемімен көре білген этностық ой-ұғымымыздан туындайды;

қазақ тіліндегі зоонимдер, орнитонимдер, фитонимдер қатысқан теңеу мәнді тілдік бірліктер - адамның дене-бітімі, мінез-құлқы, іс-әрекеті, қадір-қасиеті салыстырылып сипатталатын бірден-бір тілдік көрініс; наным-сенімге байланысты теңеу мәнді тілдік бірліктердің этномәдени, лингвомәдени сипатын қарастыру арқылы танымдық компоненттерді ашуға болады; теңеу модельдерінің уәжі мен нысаны халықтық дүниетанымға, ұлттық менталитетке және оның құндылығын айқындау принципіне тікелей байланысты.

Зерттеу жұмысының талқылануы мен жариялануы. Зерттеу жұмысының мазмұны мен нәтижелері атап айтқанда «Профессор С. М. Исаев және мерзімді баспасөз тілі» атты республикалық ғылыми-практикалық конференцияда (Алматы, 2003), «Академик Ш. Ш. Сарыбаев және қазақ тіл білімі мәселелері» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда (Алматы, 2005), «Мемлекеттік тіл саясаты: терминология, аударматану, ресми құжат тілі» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда (Алматы, 2007), «Профессор С. М. Исаев: Қазақ тіл білімі мен әдебиеттанудың теориялық және әдістемелік мәселелері» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда (Алматы, 2008), Профессор Қ. Жұбановтың 110 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда (Алматы, 2009), «Этнос және тіл» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда (Алматы, 2009), сондай-ақ, ҚР БҒМ А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты жанындағы «Лингвистикалық жұма» атты ғылыми-әдістемелік лингвистикалық семинарда (2008, мамыр) баяндалды.

Сондай-ақ ҚР бақылау комитеті бекіткен тізімдегі республикалық ғылыми басылымдар мен жинақтарда диссертация тақырыбына сәйкес 11 мақала жарияланды.

Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалар берілген.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

Диссертациялық жұмыстың кіріспе бөлімінде тақырыптың өзектілігі, зерттеу нысаны, негізгі мақсаты мен міндеттері, жұмыстың ғылыми жаңалығы, қорғауға ұсынылатын тұжырымдар айқындалып, теориялық және практикалық маңыздылығы, зерттеу барысында қолданылған әдістер, пайдаланылған тілдік дереккөздер, жұмыстың жариялануы туралы мәлімет беріледі.

Жұмыстың « Қазақ тіліндегі -дай, -дей, -тай, -тей тұлғалы теңеу мәнді тілдік бірліктердің лингвомәдени аспектісі» деп аталатын бірінші тарауында қазақ тіліндегі теңеу мәселесіне байланысты зерттеулерді талдай отырып, оның ішінде -дай, -дей, -тай, -тей тұлғалы теңеулердің этимологиялық қыры, лексика-семантикалық мәні, аймақтық ерекшелігі лингвомәдени сипатта жан-жақты қарастырылады.

1. 1 -дай, -дей, -тай, -тей тұлғалы теңеудің зерттелу тарихы. Қазақ тіліндегі әр алуан сөз тудырушы аффикстердің ішінде компаративті мағына беру үшін қолданылатын аффикстер тобының бірі -дай, -дей, -тай, -тей аффиксі. Бұл - зат есімнен сын есім және үстеу тудырушы өнімді аффикс. Бұл аффикстің негізгі семантикасы теңеу, ұқсату семантикасы екендігін қазақ тілі мамандары бірауыздан қолдайды. Алайда түркі тілдерінде сыры әлі де толық ашылмаған, әлі де біраз зерттеулерді қажет ететін қосымшалардың бірі -дай, -дей қосымшасы. -дай, -дей қосымшаларының сөзге жалғану қызметі өте кең. Жалғанған сөздеріне үстейтін мағыналары да әртүрлі болғандықтан, түркологтардың бұл қосымша жөнінде көзқарастары бірізді емес.

Қазіргі тіліміздегі қосымшалардың о баста жеке-жеке сөз болғандығы аз айтылып жүрген жоқ. Олардың көпшілігі екінші бір сөздің шылауында тұрақты жұмсалуының нәтижесінде өзінің лексикалық мағынасынан айырылып қалып, өз шылауында жұмсалып отырған сөзге әртүрлі грамматикалық мән-мағына үстеп, көмекші, шылау сөздерге айналып, негізгі сөздің ықпалынан әртүрлі дыбыстық өзгерістерге түсіп деформацияға ұшырап, вариантталып, қосымшаға айналған. Мәселен, көне түркі жазба ескерткіштерінің тілінде қазіргі -дай, -дей, -тай, -тей қосымшасының - дағ, -дег, -тақ, -тег болып берілуі Қ. Жұбанов, Ғ. Мұсабаев, Б. Сағындықұлы, Ж. Тектіғұл, А. Жаңабекова, Е. Өмірбаев сынды ғалымдардың еңбектерінде айтылған.

Бұл - тег (тек) аффиксінің қолданысы Жүсіп Баласағұн, Махмұт Қашқари, Ахмет Йүгінеки, Қадырғали Жалайыр, Әбілғазы Бахадур т. б. еңбектерінде де ұшырайтыны ортағасырлық ескерткіштерді зерттеушілердің еңбектерінде көрсетіледі. Қазіргі тіліміздегі - дай, -дей жұрнағының көне бастауларын сөз еткенде, сол дәуірдегі жазылған көркем жырларды аттап өте алмаймыз. Ә. Керімұлы «Ескі түркі ескерткіштері тіліндегі сөз жасайтын жұрнақтар (ХІV ғасыр) » атты еңбегінде «Хұсрау Шырын», «Махаббат-наме», «Гүлстан» жырларына ортақ -дақ, -дағ, -дек, -дег, -тек, -тег жұрнағын, негізінен, зат есім және жіктеу, сілтеу есімдіктеріне жалғанып, «ұқсату», «салыстыру» мәніндегі сын есімдер жасайтынына мысалдар келтіріледі: Толун айдек - толған айдай (МН, 5) . Булутлар йел тек көкрәб йүрүрләр - Бұлттар желдей күркірет жүрер (МН) . Қылыч тек тіл білә туттым жаһанны - Қылыштай тілмен тұттым жаһанды (МН) . Нагаһ бір йылдырымтек көкрәр ерсә - Кенет бір найзағайдай күркіресе (ХШ) . Қачып зағтек фәләк тотысыдын түн - Қашып қарғадай аспан тотысынан түн (ХШ) . Алматег нәзүк сақақы - алмадай нәзік сағағы (ХШ, 59) . Ажунда тогмады антег жеһангер - әлемде тумады ондай жеһангер (ХШ, 60) [1, 55 б. ] .

1. 2 Қазақ тіліндегі -дай, -дей, -тай, -тей тұлғалы теңеуінің -лай, -лей қосымшасымен варианттылығы. Қазақ тіліндегі -дай, -дей, -тай, -тей жұрнақтары арқылы жасалған сөздерде лексикалық және семантикалық варианттар өзара байланыста болады. Сөздердің лексика-семантикалық варианттары бір түбірлес және әр түбірлес болып келеді. Кейбір сөздерге -дай, -дей, -тай, -тей жұрнағы қосылса да, оның мағынасын өзгертіп жібере алмайды. Денесі мұз боп қатты - денесі мұздай боп қатты; Тас қараңғы - тастай қараңғы. От боп жанды - оттай жанды. Көмір қара - көмірдей қара. Бұл сөйлемдердегі мұз, мұздай, тас, тастай т. б. сөздері грамматикалық вариант есебінде қолданылып тұр. Бұлай болу -дай, -дей, -тай, -тей жұрнағының қызметіне байланысты. Әрбір сөз бір мағынаны білдіріп, бір ұғым бір атаумен берілуге тиіс, бірақ өмірде барлық жағдайда бұлай бола бермейтіні байқалады. Атаулар фонетикалық және морфологиялық өзгерістерге ұшырап, олардың әрбір варианты басқа варианттармен жарысып жұмсалады.

Қазақ тіліндегі -дай, -дей, -тай, -тей, -лай, -лей жұрнақтары бір-біріне вариант болып жұмсалады. Бұлардың әрқайсысына -дайын, -дейін, -тайын, -тейін форманттары вариант бола алады. Бірақ бұл - өте көне құбылыс. Бұл қолданыс көбінесе ауызекі тілге тән. Бұл жұрнақтардың бір-біріне варианттылығы және -ын, -ін тұлғаларының көне заманнан бері қосылып қолданылып келе жатқан зат есімнен үстеу тудыратын өнімсіз жұрнақ. -дай, -дей жұрнағынан кейін -ын, -ін қосымшасы қосылып айтылып, алғашқы түріне морфологиялық вариант болып жұмсалатыны И. Ұйықбаев еңбегінде айтылды [2, 54 б. ] . Мысалы, Бура дайын сақылдап, күліседі көп шайтан, қылған ісін мақұлдап (І. Жансүгіров) . Аттанып атан дайын , алшаңдатып, Ақситып бір балуанды арсаңдатып (І. Жансүгіров) .

Академик Р. Сыздық «- дай жұрнағының - дайын варианты поэзия тілінде бұрын да, қазір де қатар қолданылатын бір-біріне «кезекші» элементтер екенін айта келе, қазіргі проза тілінде бұлардың бір ғана (көбінесе ықшам) варианты норма (немесе актив) болса, өлең тілінде бұлардың екеуі де әдеби норма. Өлең өлшеміне, ұйқасына қарай, буын саны артық болса, ықшамы жетпей жатса, бірінің орнына екіншісі еркін қолданыла береді. Ал кейбір ықшамдауларды тек поэзия тілі көтеретінін» айтады [3, 18 б. ] .

Ғалым Н. Уәли варианттардың тілдің даму тенденциясына лайықты түрін өрістете жұмсап, артықшылық беріп отыру, олардағы нәзік айырма, реңдерді дер кезінде тап басып тани білу т. б. мәселелер тіл құрылысында оңай шаруа емес, - деп, тілдегі варианттар құбылысына лингвистикалық барлау жасап көруге болатынын айта келе, жарыспалы жүйенің газет-журналдардан: ақшалай-ақшадай, екіншілей-екіншідей, ескілей-ескідей, жылылай - жылыдай, жаңалай - жаңадай, өлілей - өлідей, пісілей - пісідей, тірілей - тірідей, шикілей - шикідей, ыссылай - ыссыдай т. б. түрілерін жиі кездестіруге болатынын айтады. л/д дыбыс алмасуына байланысты екі түрлі жүйенің әдеби тіл нормасына лайықтысын былайша көрсетеді: ақшалай (ақшадай емес), жылылай (жылыдай емес), тірілей (тірідей емес) т. б. Ғалым осылайша тілдің өзгеру, даму бағытына сай тенденцияны арқау ете отырып норманың кейбір босаң түрін қатаң нормаға көшуді жеделдетуге де болады, - дейді [4, 127 б. ] .

Демек, қазақ тіліндегі -дай, -дей, -тай, -тей жұрнақтары арқылы келетін мұндай сөздердің кейбіреулері ғана варианттылыққа ие. Қазақ тіліндегі -дай, -дей, -тай, -тей жұрнақтарына қатысты варианттылықты жеке бөліп алып, сөз етуіміздің маңызы зор. Себебі, грамматикалық, лексикалық, морфологиялық, фонетикалық варианттар тілдің бір қалыпқа түспеген, стандартталып бітпеген әлі де зерттеуді керек ететін құбылысы. Дегенмен бұлардың барлығы бірдей нормасыздықтан туған варианттар емес екенін де ескеру қажет.

1. 3 Мағынасы көмескіленген теңеулердің этимологиясы турасында. Біздің күнделікті тілдік қорымызда өткен өмірді бейнелейтін сөздер мен сөз тіркестері көптеп кездесетіні белгілі. Бірақ та олардың біразы күнделікті қарым-қатынаста айтылса да, бәрі бірдей бүгінгі ұрпаққа айқын бола да бермеуі мүмкін. Олардың арасында қолданыс аясы тарылып, о бастағы мағынасының күңгірттеніп, не мүлдем ұмыт болғандары да аз емес.

Кейбір сөздердің тілдегі қолданыс белсенділігі, заманға сай өзектілігін жоғалтып жатады, тіпті қолданыстан шығып қалып жатады. Қазіргі тіліміздің нормасы тұрғысынан қарағанда теңеулердің құрамында бірқыдыру лексикаланған элементтер кездеседі. Лексикалану процесінде дербестігінен айырылған сөздер қазіргі уақытта өзінің заттық мағынасынан мүлдем қол үзіп, алшақтап кеткендігі байқалады.

Мысалы, қазіргі уақытта жұнттай сөзі тіліміздегі -дай, -дей, -тай, -тей жұрнағы арқылы жасалып, лексикаланған кейбір сөздер тәрізді ( жұрдай, бүлдіршіндей, көсіктей, білеудей, тап-тұйнақтай ) осы -дай жұрнағымен қалыптасқан күйінде қолданылатын сөздерді көптеп кездестіреміз.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.