Б.КЕНЖЕБАЕВ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ ТАРИХЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Лекция тақырыбы: Кіріспе
2. Лекция тақырыбы: Б.Кенжебаев және ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті.
3. Лекция тақырыбы: Б.Кенжебаев . шоқантанушы.
4. Лекция тақырыбы: “Абылай” кітабы
5. Лекция тақырыбы: Б.Кенжебаевтың “Ы.Алтынсарин” маласының мәні.
6.Лекция тақырыбы: Б.Кенжебаев . Сұлтанмахмұт Торайғыров мұрасын зерттеуші.
7 Лекция тақырыбы: Б.Кенжебаев . діни ағартушы.демократ жазушылар шығармашылығын зерттеуші
8.Лекция тақырыбы: Б.Кенжебаев . діни ағартушы.демократ жазушылар
шығармашылығын зерттеуші
9.Лекция тақырыбы: Б.Кенжебаев . діни ағартушы.демократ жазушылар
шығармашылығын зерттеуші
10.Лекция тақырыбы: Б.Кенжебаев . ХХ ғасыр басындағы әдебиетті жүйелеуші
11.Лекция тақырыбы: Хандық дәуір әдебиетін зерттеуші
12.Лекция тақырыбы: Хандық дәуірге дейінгі көне әдебиет зерттеушісі
2. Лекция тақырыбы: Б.Кенжебаев және ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті.
3. Лекция тақырыбы: Б.Кенжебаев . шоқантанушы.
4. Лекция тақырыбы: “Абылай” кітабы
5. Лекция тақырыбы: Б.Кенжебаевтың “Ы.Алтынсарин” маласының мәні.
6.Лекция тақырыбы: Б.Кенжебаев . Сұлтанмахмұт Торайғыров мұрасын зерттеуші.
7 Лекция тақырыбы: Б.Кенжебаев . діни ағартушы.демократ жазушылар шығармашылығын зерттеуші
8.Лекция тақырыбы: Б.Кенжебаев . діни ағартушы.демократ жазушылар
шығармашылығын зерттеуші
9.Лекция тақырыбы: Б.Кенжебаев . діни ағартушы.демократ жазушылар
шығармашылығын зерттеуші
10.Лекция тақырыбы: Б.Кенжебаев . ХХ ғасыр басындағы әдебиетті жүйелеуші
11.Лекция тақырыбы: Хандық дәуір әдебиетін зерттеуші
12.Лекция тақырыбы: Хандық дәуірге дейінгі көне әдебиет зерттеушісі
Көркем әдебиет өскен жерде - әдебиеттану ғылымы да туып, қалыптаcады, өседі, өркендейді. Әдебиетші қаламгерлер буын - буын болып дәстүр жалғады. Ғасыр бойы келе жатқан халық әдебиеті үлгілері негізінде қалыптасқан халықтық эстетика ұлы ойшыл А.Байтұрсынов тұсынан бастап, маманданған әдебиеттануға ұласты. Әдебиеттану ғылымының маман кадрлары осы кеңестік кезеңде туып, өсіп жетілді. Соның бірі - көрнекті әдебиеттанушы ғалым, профессор Б.Кенжебаев.
Кеңестік кезең әдебиеттану ғылымы үшін аянбай еңбек еткен, сол арқылы қазақ әдебиеті тарихындағы өзінің орнын анықтаған профессор Бейсембай Кенжебаевтың әдеби мұрасын зерттеу- көкейкесті міндет, кезек күттірмес мәселе. Оның қазақ әдебиеті тарихындағы орны - аса көрнекті орын. Ол - қазақ әдебиеттану ғылымында қазақ әдебиеті тарихын зерттеу және зерттеулерге басшылық жасау арқылы өзінің мектебін қалыптастырған ғалым.
Ұлттық әдебиет тарихын ғылыми тұрғыдан жүйелеу ісінде кеңес дәуірінде атқарылған істерде бүгінгі уақыт биігінен қарап, қайта таразылап жатқан кезеңде көрнекті әдебиеттанушы ғалымдар әдеби мұрасын жинақтай сөз ету, тақырыптарға жүйелей зерттеу аса қажет.
Б.Кенжебаев кеңестік кезеңде өмір сүріп, әдебиеттану ғылымының әр саласында көрнекті, толымды мұра қалдырған ғалым. Ол - әдебиет сыншысы. Ол - фольклорист. Ол - әдебиет тарихын зерттеуші. Ол - әдебиет теориясы мәселелерін қарастырған теоретик - ғалым.
Әдебиетші - ғалымның соңында қалдырған сала-сала еңбектердің қайсысы да бүгінгі ғылым үшін көкейкесті. Өйткені ол әдебиетіміздің дау-таласы көп, кеңестік идеологияға мүлдем қайшы келетін барынша тартысқа толы әр түрлі көзқарастарға негіз болған еңбек қалдырған ғалым. Б.Кенжебаев алғашқы зерттеушілерінің бірі болып табылатын ХХ ғасырдың басы мен жиырмасыншы жылдардағы қазақ әдебиетін дәуірлеудің бұрынғы қалыптасқан жүйесі қазіргі таңда үлкен өзгерістерге ұшырауда. Осыған байланысты Б.Кенжебаев зерттеулерінің толықтыруды қажет ететін жағы да аз емес. Әсіресе Алаш ұранды әдебиеттің қыр-сырының тереңдеп ашылуы Б.Кенжебаев негіздеген ғылыми тұжырымдардың сол заман, сол кезең қыспағынан туып, бойын еркін тіктей алмағанын айқындай түсуде.
Кеңестік кезең әдебиеттану ғылымы үшін аянбай еңбек еткен, сол арқылы қазақ әдебиеті тарихындағы өзінің орнын анықтаған профессор Бейсембай Кенжебаевтың әдеби мұрасын зерттеу- көкейкесті міндет, кезек күттірмес мәселе. Оның қазақ әдебиеті тарихындағы орны - аса көрнекті орын. Ол - қазақ әдебиеттану ғылымында қазақ әдебиеті тарихын зерттеу және зерттеулерге басшылық жасау арқылы өзінің мектебін қалыптастырған ғалым.
Ұлттық әдебиет тарихын ғылыми тұрғыдан жүйелеу ісінде кеңес дәуірінде атқарылған істерде бүгінгі уақыт биігінен қарап, қайта таразылап жатқан кезеңде көрнекті әдебиеттанушы ғалымдар әдеби мұрасын жинақтай сөз ету, тақырыптарға жүйелей зерттеу аса қажет.
Б.Кенжебаев кеңестік кезеңде өмір сүріп, әдебиеттану ғылымының әр саласында көрнекті, толымды мұра қалдырған ғалым. Ол - әдебиет сыншысы. Ол - фольклорист. Ол - әдебиет тарихын зерттеуші. Ол - әдебиет теориясы мәселелерін қарастырған теоретик - ғалым.
Әдебиетші - ғалымның соңында қалдырған сала-сала еңбектердің қайсысы да бүгінгі ғылым үшін көкейкесті. Өйткені ол әдебиетіміздің дау-таласы көп, кеңестік идеологияға мүлдем қайшы келетін барынша тартысқа толы әр түрлі көзқарастарға негіз болған еңбек қалдырған ғалым. Б.Кенжебаев алғашқы зерттеушілерінің бірі болып табылатын ХХ ғасырдың басы мен жиырмасыншы жылдардағы қазақ әдебиетін дәуірлеудің бұрынғы қалыптасқан жүйесі қазіргі таңда үлкен өзгерістерге ұшырауда. Осыған байланысты Б.Кенжебаев зерттеулерінің толықтыруды қажет ететін жағы да аз емес. Әсіресе Алаш ұранды әдебиеттің қыр-сырының тереңдеп ашылуы Б.Кенжебаев негіздеген ғылыми тұжырымдардың сол заман, сол кезең қыспағынан туып, бойын еркін тіктей алмағанын айқындай түсуде.
1. Кенжебаев Б. Жылдар жемісі. А., 1984
2. Кенжебаев Б. Әдебиет белестері. А., 1986
3. Кенжебаев Б. Асау жүрек. А., 1995
4. Кенжебаев Б. Қазақ әдебиетінің тарихының мәселелері. А., 1973
5. Кенжебаев Б, Қожакеев Т. Сөз туралы сөз. А., 1983
6. Бердібай Р. Ел боламыз десек. А., 1995
7. Кәкішев Т. Санадағы жаралар. А., 1992
8. Мағауин М. Мен: Роман-эссе. А., 1999
9. Жармұхамедов М. Көненің көзі. А., 1996
10. Жолдасбеков М. Асыл арналар. А., 1986
11. Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі. А., 1986
12. Күмісбаев Ө. Терең тамырлар. А.,1994
13. Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы. А.,1988
14. Қыраубаева А. Ежелгі дәуір әдебиеті. А., 1991
15. Ергөбек Қ. Арыстар мен ағыстар. А., 2003
16. Сүйіншәлиев Х. Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңдері. А., 1967
17. Тілепов Ж. Қазақ поэзиясының тарихилығы. А., 1994
18. Нұрқатов А. Жалғасқан дәстүр. А., 1980
2. Кенжебаев Б. Әдебиет белестері. А., 1986
3. Кенжебаев Б. Асау жүрек. А., 1995
4. Кенжебаев Б. Қазақ әдебиетінің тарихының мәселелері. А., 1973
5. Кенжебаев Б, Қожакеев Т. Сөз туралы сөз. А., 1983
6. Бердібай Р. Ел боламыз десек. А., 1995
7. Кәкішев Т. Санадағы жаралар. А., 1992
8. Мағауин М. Мен: Роман-эссе. А., 1999
9. Жармұхамедов М. Көненің көзі. А., 1996
10. Жолдасбеков М. Асыл арналар. А., 1986
11. Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі. А., 1986
12. Күмісбаев Ө. Терең тамырлар. А.,1994
13. Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы. А.,1988
14. Қыраубаева А. Ежелгі дәуір әдебиеті. А., 1991
15. Ергөбек Қ. Арыстар мен ағыстар. А., 2003
16. Сүйіншәлиев Х. Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңдері. А., 1967
17. Тілепов Ж. Қазақ поэзиясының тарихилығы. А., 1994
18. Нұрқатов А. Жалғасқан дәстүр. А., 1980
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ФИЛОЛОГИЯСЫ КАФЕДРАСЫ
Б.КЕНЖЕБАЕВ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ ТАРИХЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ
ПӘНІНІҢ ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
ТҮРКІСТАН – 2012 ж.
№1
1. Лекция таќырыбы: Кіріспе
2. Лекция жоспары:
1. Б.Кенжебаев- єдебиет сыншысы
2. Б.Кенжебаев – фольклорист
3. Б.Кенжебаев – єдебиет тарихын зерттеуші.
4. Б.Кенжебаев – єдебиет теориясы мєселелерін ќарастырѓан
теоретик ѓалым.
3.Лекция маќсаты: Ќазаќ єдебиетін дєуірлеуде мектеп ќалыптастырѓан ѓалым
ењбектеріне
зерттеушілердіњ баѓасы мен шєкіртері арсындаѓы
байланыстар
5. Лекцияныњ мазм±ны:
Көркем әдебиет өскен жерде - әдебиеттану ғылымы да туып, қалыптаcады,
өседі, өркендейді. Әдебиетші қаламгерлер буын - буын болып дәстүр жалғады.
Ғасыр бойы келе жатқан халық әдебиеті үлгілері негізінде қалыптасқан
халықтық эстетика ұлы ойшыл А.Байтұрсынов тұсынан бастап, маманданған
әдебиеттануға ұласты. Әдебиеттану ғылымының маман кадрлары осы кеңестік
кезеңде туып, өсіп жетілді. Соның бірі - көрнекті әдебиеттанушы ғалым,
профессор Б.Кенжебаев.
Кеңестік кезең әдебиеттану ғылымы үшін аянбай еңбек еткен, сол арқылы
қазақ әдебиеті тарихындағы өзінің орнын анықтаған профессор Бейсембай
Кенжебаевтың әдеби мұрасын зерттеу- көкейкесті міндет, кезек күттірмес
мәселе. Оның қазақ әдебиеті тарихындағы орны - аса көрнекті орын. Ол -
қазақ әдебиеттану ғылымында қазақ әдебиеті тарихын зерттеу және
зерттеулерге басшылық жасау арқылы өзінің мектебін қалыптастырған ғалым.
Ұлттық әдебиет тарихын ғылыми тұрғыдан жүйелеу ісінде кеңес дәуірінде
атқарылған істерде бүгінгі уақыт биігінен қарап, қайта таразылап жатқан
кезеңде көрнекті әдебиеттанушы ғалымдар әдеби мұрасын жинақтай сөз ету,
тақырыптарға жүйелей зерттеу аса қажет.
Б.Кенжебаев кеңестік кезеңде өмір сүріп, әдебиеттану ғылымының
әр саласында көрнекті, толымды мұра қалдырған ғалым. Ол - әдебиет сыншысы.
Ол - фольклорист. Ол - әдебиет тарихын зерттеуші. Ол - әдебиет теориясы
мәселелерін қарастырған теоретик - ғалым.
Әдебиетші - ғалымның соңында қалдырған сала-сала еңбектердің қайсысы
да бүгінгі ғылым үшін көкейкесті. Өйткені ол әдебиетіміздің дау-таласы көп,
кеңестік идеологияға мүлдем қайшы келетін барынша тартысқа толы әр түрлі
көзқарастарға негіз болған еңбек қалдырған ғалым. Б.Кенжебаев алғашқы
зерттеушілерінің бірі болып табылатын ХХ ғасырдың басы мен жиырмасыншы
жылдардағы қазақ әдебиетін дәуірлеудің бұрынғы қалыптасқан жүйесі қазіргі
таңда үлкен өзгерістерге ұшырауда. Осыған байланысты Б.Кенжебаев
зерттеулерінің толықтыруды қажет ететін жағы да аз емес. Әсіресе Алаш
ұранды әдебиеттің қыр-сырының тереңдеп ашылуы Б.Кенжебаев негіздеген ғылыми
тұжырымдардың сол заман, сол кезең қыспағынан туып, бойын еркін тіктей
алмағанын айқындай түсуде.
Осыған дейінгі көрнекті ғалым жайында жазылған зерттеу мақалаларда
оның тарихи мектеп қалыптастырудағы орнына ерекше мән беріліп келеді.
Сондықтан Бейсембай Кенжебаевты осындай еңбегіне қарай - әдебиет тарихын
зерттеу мектебі бар ғалым деп атаймыз. Оның бұл саладағы еңбегі бүгінде
айырықша жоғары бағаланып келеді.
Қай кезде де Б.Кенжебаев концепциясы кейде сыналып, кейде қолдау
көріп, әдеби жұртшылық арасында әңгіме болып отырғаны мәлім. Көзі тірісінде
қазақ әдебиеті тарихы жайындағы көзқарасы көп мойындала қоймағаны да
шындық. Б.Кенжебаев еңбектері жөнінде пікір, мақала, рецензия жазылды.
Ол аз болса ғалым жайында әділетсіз фельетон, пародия да жарық көрді.
Көрнекті ғалымның көзі тірісінде жарияланған, жарияланбаған да бірсыпыра
материалдар бар. Әдебиет сыншысы, публицист ретінде Бейсембай Кенжебаев
жөнінде баспасөз бетіндегі портреттік мақалалар жиі көрінді. Мұндай
пікірлер жүйесі жиырмасыншы жылдардан басталады. Ұлы жазушы ойшыл
М.Әуезовтен бастап, Ә.Тәжібаев, С.Мәуленов, Т.Кәкішев, Р.Бердібай,
З.Қабдолов, Т.Қожакеев, Р.Нұрғалиұлы, Б.Майтанов, Ж.Дәдебаев,
Х.Сүйіншәлиев, Н.Төреқұлов, К.Сейдеханов, өзбек ғалымы Н.Маллаев, қырғыз
ғалымы Қ.Артықбаев, татар М.Ғайнуллин, башқұрт А.Харисов секілді көп
қаламгерлер Б.Кенжебаев жөнінде әр кез пікір айтқан.
Кітаптарына насихаттық рецензия, мақалалар көп жазылып, жарияланған.
Кандидаттық, докторлық диссертациясына жазылған пікір, протоколдық
лебіздер ҚР Орталық Мемлекеттік архивінде сақтаулы. Бұл тарапта М.Әуезовтен
бастап Ә.Марғұлан, І.Кеңесбаев, М.Богданова, А.Тоқомбаев секілді бірсыпыра
ұлы тұлғалардың пікірі ғалымның жеке архивтік қорында сақтаулы. Ал,
қорғалған диссертация жөнінде С.Ордалиев “Көрнекті ғалым” , Б.Абдуллин
“Б.Кенжебаев - ғылым докторы” аталатын арнайы мақала жазып жариялады.
Ғалымның елу, алпыс, жетпіс, сексен, тоқсан жылдық мерейтойлары кезінде
мерзімді баспасөз бетінде біраз мақала жарияланды.
Б.Кенжебаевтың қазақ әдебиеті тарихын дәуірлеу жөніндегі ұстанған
бағыт-бағдарының тұтас концепция екендігін ғылыми тұрғыдан жан-жақты
дәлелдеу бүгінгі қазақ әдебиеттану ғылымының алдында тұрған маңызды мәселе
екендігіне ешқандай дау жоқ.
5. Баќылау с±раќтары:
1. Б.Кенжебаев- єдебиет сыншысы
2. Б.Кенжебаев – фольклорист
3.Б.Кенжебаев – єдебиет тарихын зерттеуші.
6. Лекция таќырыбына сєйкес С¤Ж тапсырмалары:
1. Б.Кенжебаев – єдебиет теориясы мєселелерін ќарастырѓан
теоретик ѓалым.
7. Ќажетті єдебиеттер:
1. Кенжебаев Б. Жылдар жемісі. А., 1984
2. Кенжебаев Б. Әдебиет белестері. А., 1986
3. Кенжебаев Б. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті.А., 1993
4. Кенжебаев Б. Қазақ әдебиетінің тарихының мәселелері. А.,
1973
5. Бердібай Р. Ел боламыз десек. А., 1995
6. Кәкішев Т. Санадағы жаралар. А., 1992
7. Мағауин М. Мен: Роман-эссе. А., 1999
8. Тілепов Ж. Қазақ поэзиясының тарихилығы. А., 1994
9. Нұрқатов А. Жалғасқан дәстүр. А., 1980
№2
1. Лекция таќырыбы: Б.Кенжебаев жєне ХХ ѓасыр басындаѓы ќазаќ єдебиеті.
Б.Кенжебаев – дєст‰рлі
єдебиеттану арнасында.
1. Лекция жоспары:
1. Б.Кенжебаев – абайтанушы.
2. “Абай” аталатын маќаласыныњ жарыќќа шыѓуы
3. “Абай ќазаќтыњ реалистік єдебиетініњ негізін салушы”
зерттеу ењбегі.
4. “Абай- ќазаќтыњ ±лы аќыны” кітапшасыныњ жазылу тарихы.
5.“Абайдыњ ќара сµздері”туралы маќаласыныњ тарихи мєні.
6. Абай шыѓармаларыныњ текстологиялыќ мєселелерін талдауы.
3.Лекция маќсаты:
Б.Кенжебаевтыњ ХХ ѓасыр басындаѓы ќазаќ єдебиеті тарихына
ќосќан ‰лесі
мен зерттеулері
4.Лекцияныњ мазм±ны:
Ұлы жазушымыз М.Әуезов 1925 жылы Санкт-Петербургта “Әдебиет тарихы”
аталатын еңбегін жазып жүрген тұста қазақ әдебиеті тарихын жазудың
қиындықтарын еске алыпты. Онда кітаптың тарихсыз заманда шыққанын еске
алуды өтінеді. Азаматтық тарихымыздың жазылмай жатқанына қынжылады.
Одан әрі “ онан соң кітапты тізудің үстінде көзге көрінген айқын кемшілік:
бізде бұл уақытқа шейін Абайдан арғы ақынның өмірі туралы жиналған мағлұмат
жоқ”. “Бүгінде қазақ ескілігіне көз салып, жинастырылып жүрген азаматтардың
қатты ескеретін бір жұмысы осы болуы керек сияқты. Ескі ақындардың
өмірбаянын білсек, соның әрқайсысы өмір сүрген заманның тірі пішінді
белгісін тауып алғандай боламыз. Әрбір дәуірдің сондайлық бір-бір белгісі
болса, “темір таяқ тебендей” болатын көмескі, күңгірт, ертегі заманның ұзақ
сапарында қадам басып, жылжи беруге болады. Сонда ертегі сапарындай алыс
көрініп тұрған кәрі күннің өзі де жақындап келіп, ескі тұлғасын көрсетіп
қалуына да болады” - деген екен.
Ұлы жазушының осы ойларынан қазақ әдебиетінің тарихын жазып,
қалыптастыруға қиындық келтіретін үш түрлі мәселе айтылған: ол - қазақтың
азаматтық тарихының өз дәрежесінде жазылмауы, Абайға дейін өмір сүрген
ақындардың өмір дерегінің сақталмауы, қазақ әдебиеті тарихын жасағанда
(түзгенде) бүгіннен көне замандарға қарай біртіндеп жылжу қажеттілігі.
М.Әуезов осы ойын аталған еңбегінің екінші бір сәтінде “ Қазір де
әдебиет тарихы сияқтыларды тізу қиын. Әуелден алыс жерден бастауға
болмайды. Әуелі өзімізге таныс бергі заманнан бастау керек. Ізденушілер
көбейіп, табылған ескіліктің жұрнақтары көбейген соң, сол бұйымдардан
құрап, қолға таяқ алып, ескілікті ерте заманға қарай тереңдетіп, жылжи беру
керек” деп ойын методологиялық негізде тиянақтай айтқан. Қазақ әдебиетінің
тарихын жасау күрделі іс. Ол бүгін де шешімін тапты деу қиын. Кезінде қазақ
әдебиетінің бастау көздері туралы пікірлер де бір арнаға түспеді. Оның
басты себебі әрбір дәуірдің әдеби жәдігерліктерінің сақталмауы. Қазақ
халқының ғасырлар бойы көшпелі тіршілік кешуінің салдары еді.
Сонымен, әрбір ұлт әдебиеті тарихын бір түбірге қарай ілгерілету
идеясы нақты проблема ретінде қойылмаса да 20-шы жылдары көңілде жатқан
болса керек. Бірақ, ол идея 30-шы жылдардың өн бойында өшірілді.
Отарлау дәуірі мен оянушылық кезең арасында XІX ғасыр үлкен меже. Ол
дәуірдің әдебиеті де мейлінше үлкен . XІX ғасыр орыс әдебиетінің алтын
ғасыры саналады. Шығыс әдебиетін Батыс әдебиетіне сабақтастыра үйренетін
XІX ғасырдағы қазақ әдебиеті өзіне дейінгі ұлттық әдебиеттің жиынтығы,
қорытындысы ол өзінен кейінгі, яғни XX ғасыр басындағы әдебиетке дәстүр
болған ұлы ағартушылық әдебиет еді. Абай, Ыбырай, Шоқандай үш ұлы тұлғаны
атасақ та XІX ғасыр әдебиетінің мерейі тасып жүре береді.
Бейсембай Кенжебаев XІX ғасырдағы қазақ әдебиетіне, оның ұлы
тұлғаларына мейлінше қызыққан. Біраз зерттеулер жүргізген. Зерттеулері -
Абай, Шоқан, Ыбырай өмірі мен әдеби мұрасына қатысты.
Сыншы Құлбек Ергөбектің жазуына қарағанда, Бейсембай Кенжебаев Абай
өлеңдерімен Ташкент жетім балалар үйінде тәрбиеленіп жүрген кезінде
танысады. Онда әдебиет пәнінен Садуақас Оспанов деген кісі сабақ береді.
Оған қоса Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің баласы Әмин Жүсіпов те сабақ береді. Екеуі
де ұлы ақын өлеңдерін сүйіп оқитын жандар екен. Жасөспірім балаларға Абай
өлеңдерін жаттататын болыпты. Б.Кенжебаев ұлы ақын мұрасына сол кезден
бастап қызыққан деуге болады. Оның үстіне Мәскеудегі Күншығыс
еңбекшілерінің И.В.Сталин атындағы коммунистік университетінде оқығанда,
оларға ұлы ақын Мағжан Жұмабаев дәріс беріпті. Ол да Абайды сүйетін кісі.
Өз көңіліндегі құштарлық бар оған осындай түрлі жағдайлардың септесуі бар,
Б.Кенжебаев Абай өмірі мен шығармашылығына ерте ден қойыпты. Абай туралы
алғашқы мақаласын аталған университетте оқып жүрген кезінде, 1925 жылы, 21
жасында жазды. Студент жастың “Абай” аталатын мақаласы “Еңбекші қазақ”
газетінде жарық көрді. Мақала кезінде жақсы қабылданыпты.Мақаланы жазушы
Бейімбет Майлин қуана қабылдап, газетте жариялатыпты, Міржақып Дулатов
мақаладан “Абай -халық ақыны. Халықтың тумысындағы кем-кетіктерін, жайсыз
қылықтарын жазған. Олардан құтылуды көрсеткен. Абайдың ұстаған жолы,
көздеген мақсаты елді түземек болған. Абай ілгерішіл ақын” – деген пікірін
үзіп алып, өзі түзіп жүрген “Қазақ кітаптарының көрсеткіші” (Қызылорда,
1926). Бибилиографиялық анықтамалығына енгізіпті.
Қазақстанда Абайдың басы даулы болып жатты. Ұлы ақынды жазғанына,
жұртына қалдырған әдеби мұрасына қарап емес, шыққан тегіне қарап, оны
“шонжардың” баласы деп сыртқа теуіп “қажының баласы” деп бұқара халықтан
қашыртқан науқан жүріп жатқан болатын. Сол сәтте Мәскеуде оқып жүрген
студенттің “Абай - халық ақыны” деген үлкен тезис ұсынып, Абайдың халық
ұлы, халық ақыны екенін мойындатқан. Бірақ, уақыт, кеңестік саясат
билігінен, асып кете алмай тұрған сәт. Міне, осындай сәтте Б.Кенжебаевтың
мақаласы дәл келген. Сөйтіп, Б.Кенжебаев Абай туралы алғашқы мақаласыменен-
ақ “Абай - халық ақыны” (Халықтың мұң-мұқтажын айтқан халықтық ақын
мағынасында) деген үлкен концепция ала келді. Абай туралы алғашқы
мақаласымен-ақ көпшіліктің көңілінен шықты. Мақаланың жазылу тарихы жөнінде
ғалымның өзі “...алғашқы мақала жазарда КУТВ студенті едім. Әдеби үйірмеміз
болатын. Көзқарасын қайдам, талғамы сұлу кісі әдебиет пәнінін сабақ берді.
Ол ұстазымыз (Мағжан Жұмабайұлы.Д.С) Абайды табына қарай, феодал ақыны деп
бағалар еді. Бір ғажабы, өзі солай ойлай тұра, өзіміздің пікірімізге еш
қарсы болмайды. Әдеби үйірмеде осы мәселе жөнінде баяндама жасау маған
жүктелді. Москвада оқитындықтан, А.В.Луначарскийден лекция тыңдап, орыс
жазушыларымен араласқанның әсері ме, әйтеуір мен Абайды шыққан табына,
тегіне қарамай, халық ақыны, қазақтың жаңа жазба әдебиетінің ағасы деп
бағалаппын. Бай таптан шығып, халық ақынына айналғандар орыс әдебиетінде
қаншама? Бір Л.Н.Толстойды алсақ та бұған көз жеткіземіз ғой” – деп жазды.
Бұл Кенжебаевтың абайтануға басқан алғашқы қадамы болатын. Одан кейін
де Б.Кенжебаев Абай тағдыры, поэзиясы жөнінде әрдайым, әрбір мақаласында
айтып отырады.
Ал, Абай мұрасын тануға беттеген екінші сапары – 1945 жылы. Абайдың
100 жылдығына байланысты Республика үлкен шаралар дайындаған. Бас
абайтанушы М.Әуезов сыйлас інісі Б.Кенжебаевты ұлы ақын жайында қазақша,
орысша монографиялық очеркті бірге жазуға шақырады. Екеуі бірлесе жазған
еңбек “Абай қазақтың ұлы ақыны” деген атпен қазақша, орысша екі кітапша
болып жарық көрді.
Бұл ұлы ақын өмірі мен шығармашылығына арналған зерттеу очеркі дерлік.
Отызыншы жылдың өн бойында абайтанушы-Алаш ордашылар қатаң сыналатын.
Бейсембай Кенжебаевтың бір әдеті өз мақалалаларында “ұлтшылдарды” сынап
солақайшылыққа бармайды. Ал, пікірі солардың пікірлерімен үндесіп,
сабақтасып отырады. Отызыншы жылдары абайтанушыларды ұлтшылдар ретінде
солақай сынаушылар арасында Есмағанбет Ысмайылов сияқты білімді
әдебиетшілер де болған. Мұхтар Әуезовтың 1945 жылы ұлы ақын жайлы кітапты
Б.Кенжебаевпен біріге жазуында оның қиын кезеңдердің өзінде саясатқа
араласпайтын, өз танымынан танбайтын, табандылығын бағалауында жатқан
шығар.
1945 жыл - ұлы ақынға қоғамдық пікірдің түзелген кезі. Абай
шығармаларын жарыққа шығару, зерттеулерді жариялату жаңа өріске шыққан кез.
Міне, осындай сәтте Б.Кенжебаевтың М.О.Әуезовпен бірге жазған “Абай -
қазақтың ұлы ақыны” (1945) аталатын кітабы ұлы ақын жайындағы жаңа көзқарас
көшбасшысы болды.
Б.Кенжбаев Абай тақырыбына әр жылдары оралып отырды. 1945 жылы
“Абайдың қара сөздері” хақында толғанады,1954 жылы ұлы ойшыл жайлы ойларын
ұластыра түсіп “Абай қазақтың реалистік әдебиетінің негізін салушы”–
аталатын шағын зерттеу жазды, 1955 жылы ұлы ақын шығармалары текстологиясы
мәселесіне оралады, 1971 жылы жасынан жанына жақын тақырыпқа және бір рет
оралады. Ғұмырының аяғында осы жазғандарының бәрін қорытты.
Мәселе – зерттеушінің тақырыпқа қашан оралуында емес, оралған сайын
қандай салмақты ой қосқанындығында. Әрине, Абай тақырыбын сүймес кісі
қазақта болмас. Бірақ, сүйіспеншілікпен ғана барып Абай мұрасын жарқыратып
жаңа қырынан ашу қиын екенін Б.Кенжебаев білген. Сондықтан ол Абайға
әйтеуір насихатшы болып баруды емес, ізгі ниетпен барған сайын ұлы ақынның
тың қырын ашуды ойлаған секілді.
Мысалы, 1945 жылдары Абайдың қара сөзі тың жатқан мәселе болатын. Осы
мәселеге зерттеуші көзімен қараған Б.Кенжебаев Абайдың қарасөздерін жанрлық
тұрғыдан зерттеудің тәуір үлгісін көрсетті. Ол Абай сөздерін тек “Ғақлия”
деп атауға қарсы болады. “Тегінде Абайдың қара сөздерін “Ғақлия” деп қана
атау дұрыс емес. Өйткені, Ғақлия-ғибрат, мысал жөнімен дін, мінез-құлық
жайында айтылған өсиет, насихаттау сөздер. Абайдың қара сөздерінің бәрі
бірдей мұндай ғибрат, мысал болып, бәрі бірдей дін, мінез-құлық туралы
болып келе бермейді” дейді. Абайдың қара сөздері нақыл, мақал-мәтел,
афоризм деген пікірге де қосылмайды. Өйткені, ондай сөздер өлеңше қиысып,
ұйқас, ырғақпен құйылып тұруы керек қой деген ой айтады.Енді бір
кісілердің Абайдың қара сөздерін ғылыми трактат деген пікіріне де қарсы.
Түгелімен ғылыми трактат емес - дейді. “Біздіңше Абайдың қара сөздерінің
басым көпшілігі сын, сықақ жөнімен сюжетсіз жазылған көркем публицистика.
Эссе – жазба” -дейді ғалым.
Б.Кенжебаевтың Абайдың қара сөздерінің жанрлық ерекшелігін іздеуі-
табиғи, ғылыми. Оларды бір ғана жанрға жатқыза қою қиын. Бұл орайда
Б.Кенжебаев сыны орынды. Сөйте тұра қара сөздерді “көркем әңгіме”, “көркем
проза”, “көркем публицистика”-дегенге де қосыла қою қиын. Бұл – ежелден
шығыста да, батыста да ірі ойшыл, ұлы философ, ғұламалар әбден кемеліне
келгенде жазатын “оракул” сынды ой қорытулар.
Нысанды тақырыпта профессор Х.Сүйіншәлиев тақырыптық, мазмұндық
сипатын ашып монография жазды. Профессор М.Мырзахметов қара сөздерді ұлы
ақын дүниетанымы, көзқарасынан туындатып, бүкіл шығармашылық тағдырымен
сабақтастырып бірсыпыра зерттеулер берді. Бүгінгі күн, бүгінгі ғылым, білім
биігі үшін орынды. Алайда, осы зерттеулердің туу бастауында М.Әуезов
бастаған аға буын зерттеушілер тұрды ғой. Бәлкім, соның бірі: -
Е.Ысмайылов, келесісі - Қ.Жұмалиев, енді бірі- Б.Кенжебаев болар. Жақсы
дәстүрді дер кезінде іліп әкетіп, үлкен ғылыми арнайы зерттеуге айналдырған
– академик Зәки Ахметов. Қазіргі таңда Тұрсынжан Шапай секілді дарынды
жастар абайтануға жаңаша келу үстінде.
Б.Кенжебаевтың Абайтануда текстологиялық, тілдік, поэтикалық, өлең
өлшемдік зерттеулерінің қай-қайсысы туралы да осыны айтуға болады. Қай-
қайсысы да уақытындағы бағалы еңбектер. Б.Кенжебаев әдеті - айтары болмаса
қолына қалам алмайды, жан-жақты шашылмай,алған объектісін нақты зерттеуге
құрады.
Б.Кенжебаев – абайтанушы. Бірақ, Абай жайында көл-көсір еңбек
жазбаған, ұдайы шұғылданды деуге келмейді. Сонымен қатар, Б.Кенжебаев
Абай жайлы еңбегі болсын, өзге еңбегі болсын, редактор тарапынан қысымды
көп көрген. Мына бір хат та соған куә:
Құрметті Мұсатай.
“Абайдың өмірі мен творчествосы “ деген жинақты қарап шықтым. Ондағы
менің мақалам біраз бұзылып шығыпты. 1) Қараған кісі (Сол тегі Қалижан болу
керек ғой?) оны қысқартыпты, қысқартқанда әйтеуір қысқарту керек деп
қысқартыпты. Осыдан кей жерлерде ойдың, сөздің жүйесі, байламы болмай
қалыпты. 2) Кей жерінде менің сөзімді, сөз байламымды түзетіпті. Ол түзету
болмай, бұзу болып шығыпты. 3) Мен мақаламды бөлім-бөлім етіп жазған едім.
Оны алып тастапты. Содан бәрі араласып кетіпті. Осының бәрі неме керек еді?
а) –сыймайды деп қысқартатын бұл газет емес ғой;
б) Түзейтін мен ауылдан жаңа жазып отырған тілші емеспін де, бұл хабар емес
ғой;
Ертеңгі күні бұл мақаланы біреу-міреу сынаса тек мен жауап беремін
ғой. Сонда өз қолыммен істегеніме жауап бермей, біреудің істегеніне жауап
беруім қалай болады? Осыны ойланатындай дәрежеге әлі жетпегеніміз бе? Әлде
жақсысын көре алмай , авторға әдейі істегеніміз бе?
Сәлеммен Бейсембай”.
Б.Кенжебаевтың Абайды зерттеуіне мұндай жағдайлар да кедергі болған
шығар.
Б.Кенжебаев – абайтанушы. Ол – Абай шығармаларындағы әлеуметтік
сарындарды, өлең құрылысын, текстологиясын, қара сөздерін бір кісідей
талдаған. Біз Б.Кенжебаевты абайтанушы дегенде, ұлы ақын мұрасын ұдайы
зерттеп, айырықша мол үлес қосты демейміз. Әркезде атсалысып, тәуір үлес
қосты дейміз. Бертінде З.Ахметов, М.Мырзахметов, Қ.Мұхамедханов,
Ж.Ысмағұлов, Т.Әлімқұлов, Ғ.Есім, Х.Сүйіншәлиев. Т.Шапай сынды әдебиетші,
ғалымдар атсалысқан абайтану – арналы ғылым. Б.Кенжебаевтың бұл тақырыптағы
еңбектері абайтанудың кезіндегі бір биігі. Оған тарихи тұрғыдан қарап,
бағалауымыз керек. Кезінде жасалған зерттеулер өз уақытына қызмет етті.
Сонысымен бүгінгі уақытқа да қызмет етеді.
5. Баќылау с±раќтары:
1. Б.Кенжебаев – абайтанушы.
2. “Абай” аталатын маќаласыныњ жарыќќа шыѓуы
3. “Абай ќазаќтыњ реалистік єдебиетініњ негізін салушы”
зерттеу ењбегі.
4. “Абай- ќазаќтыњ ±лы аќыны” кітапшасыныњ жазылу тарихы.
5. Абай шыѓармаларыныњ текстологиялыќ мєселелерін талдауы.
6. Лекция таќырыбына сєйкес С¤Ж тапсырмалары:
1. “Абайдыњ ќара сµздері”туралы маќаласыныњ тарихи мєні.
7. Ќажетті єдебиеттер:
1. Кенжебаев Б. Жылдар жемісі. А., 1984
2. Кенжебаев Б. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті.А.,
1993
3. Кенжебаев Б. Қазақ әдебиетінің тарихының
мәселелері. А., 1973
4. Бердібай Р. Ел боламыз десек. А., 1995
5. Кәкішев Т. Санадағы жаралар. А., 1992
6. Мағауин М. Мен: Роман-эссе. А., 1999
7. Жармұхамедов М. Көненің көзі. А., 1996
8. Жолдасбеков М. Асыл арналар. А., 1986
9. Күмісбаев Ө. Терең тамырлар. А.,1994
10. Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы. А.,1988
11. Ергөбек Қ. Арыстар мен ағыстар. А., 2003
№3
1. Лекция таќырыбы: Б.Кенжебаев – шоќантанушы.
2. Лекция жоспары:
1. “Шоќан Уєлиханов” маќаласы.
2. “Шоќан”, “Ќазаќ халќыныњ т±њѓыш ѓалымы” маќаласы
3. “Шоќанныњ моласы” маќаласы
4. “Шоќан Уєлиханов бейітінде” маќалаларыныњ тарихи мєні.
3. Лекция маќсаты:
Б.Кенжебаевтыњ ХХ ѓасыр басындаѓы ќазаќ єдебиеті тарихына
ќосќан ‰лесі
мен зерттеулері
4. Лекцияныњ мазм±ны:
Б.Кенжебаев – шоқантанушы. Шоқантануда Ә.Марғұлан еңбегі ерекше.
С.Мұқановтың “Жарқын жұлдыздар” зерттеуі де сәтті еңбектің бірі.
Б.Кенжебаев еңбектерін олармен салыстырмаспыз. Алайда, әр еңбектің өз орны,
өз салмағы, өз тарихы болатыны белгілі. Б.Кенжебаев Шоқан тұлғасына, ұлы
ғалым мұрасына да недәуір қызыққан. “Шоқан Уәлиханов”, “Шоқан”, “Қазақ
халқының тұңғыш ғалымы”, “Шоқанның моласы”(40) секілді мақалалар жазған.
Олардан “Шоқанның моласынан” басқасының мазмұнын қамтитындай етіп “Әдебиет
белестері” (1986) жинағына енгізген. Ал, “Шоқан Уәлиханов бейітінде”
аталатын мақаланы қосымша енгізген. Сол “Шоқан Уәлихановтан” Б.Кенжебаевтың
ұлы ағартушыны тануы, танытуы көрінеді.
Материалды ауқымды очерктік зерттеу ретінде қарауға болады.
Б.Кенжебаев кітапханасында Ш.Ш.Уәлихановтың 1904 жылы Санкт-Петербургте
басылған бір томдық сирек кітабы сақталған екен. Ғалымның әсіресе осы бір
томдықты мұқият оқып танысқаны көрінеді. Очерктен автордың материалды еркін
игергені аңғарылады.
Б.Кенжебаев - қырқыншы жылдары шоқантануға үлес қосқан зерттеуші.
5. Баќылау с±раќтары:
1. “Шоќан Уєлиханов” маќаласы.
2. “Шоќан”, “Ќазаќ халќыныњ т±њѓыш ѓалымы” маќаласы
3. “Шоќанныњ моласы” маќаласы
6. Лекция таќырыбына сєйкес С¤Ж тапсырмалары:
1. “Шоќан Уєлиханов бейітінде” маќалаларыныњ тарихи мєні.
7. Ќажетті єдебиеттер:
1. Кенжебаев Б. Жылдар жемісі. А., 1984
2. Кенжебаев Б. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті.А.,
1993
3. Кенжебаев Б. Қазақ әдебиетінің тарихының
мәселелері. А., 1973
4. Бердібай Р. Ел боламыз десек. А., 1995
5. Кәкішев Т. Санадағы жаралар. А., 1992
6. Мағауин М. Мен: Роман-эссе. А., 1999
7. Жармұхамедов М. Көненің көзі. А., 1996
8. Жолдасбеков М. Асыл арналар. А., 1986
9. Күмісбаев Ө. Терең тамырлар. А.,1994
10. Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы. А.,1988
11. Ергөбек Қ. Арыстар мен ағыстар. А., 2003
№4
1. Лекция таќырыбы: “Абылай” кітабы
2. Лекция жоспары:
1. Шоќанныњ ата тегі жайындаѓы материалдардыњ жиынтыѓы.
2. Сыздыќ Кенесарин жµніндегі материалдарды пайдалануы
3. “Едіге батыр” туралы маќаласыныњ тарихи мєні
4. “Абылай” кітабыныњ жарыќќа шыѓуы
3.Лекция маќсаты: Б.Кенжебаевтыњ ХХ ѓасыр басындаѓы ќазаќ єдебиеті тарихына
ќосќан ‰лесі
мен зерттеулері
4.Лекцияныњ мазм±ны:
Сонымен бірге Шоқанның ата тегі жайындағы материалдарды да кеңінен
біледі. Соғыс жылдарында ұлы орыстық рухты көтеру мақсатында патша,
князьдерді дәріптей көрсету орын алғаны бар ғой. Осы бір рухани кеңістік
ретінде сәтті пайдаланған Б.Кенжебаев “Абылай” туралы арнайы кітап
жазды(1943), “Қазақ әдебиеті тарихының”(1948) бірінші кітабына хандар,
батырлар, бектер жөнінде арнайы тараулар жазды. Кенесары туралы материалдар
жинақтады. Сыздық Кенесарин жөнінде материалдар ғалым архивінде бар.
“Едіге батыр” жайында батыл мақала жазған кезі де – осы кезеңдер.
Б.Кенжебаев зерттеу объектісін көбіне дүниетаным, көзқарасынан бастап
зерттейді. Шоқан дүниетанымының кең, бұхарашыл сипатта қалыптасуына ықпалды
факторлар айқындалады. Омбы кадет корпусында сабақ берген ұстаздары, өзі
араласқан Петрошевшілер, ел көру, жер көру, өзінің туған халқын өзге
халықтар өмірімен салыстыру дарынды туған азаматтың ой-өрісін тіпті кеңейте
түскенін байқайсың.
Шоқанның іс-сапарлары, саяхаттарын оның дүниетанымымен байланысты ала
отырып, оның ғылымға барып ұласу сырын ашады.
Шоқан Уәлихановты тарихшы, географ, әдебиет зерттеушісі ретінде жеке-
жеке тарауларда жүйелей айтады.
Ол географ ретінде “Орта Азияны ашып, ғылым әлеміне танытты”-дейді.
Жетісу, Шу, Талас, Ыстық көл маңын мекендеген көшпелі елдер тарихы
жайындағы еңбектерін айта келіп, “Сөйтіп, Шоқан Орта Азияны тек
географиялық жағынан ғана ашқан жоқ, тарихи жағынан да ашты. Ол – Орта Азия
халықтарының тарихшысы”-дейді. Әрине, Орта Азия халықтарының ортақ
тарихшысы деген ой айтып отыр ғалым.
Ғалымның ендігі бір тезисі “Шоқан тек тарихшы ғана емес, әрі
әдебиетші”- деген ойға саяды.
Шоқан монғол, түрік тектес халықтардың араб бәдәуйлері секілді ақын
келетінін салыстырып ашатынын айтады.
“Шоқан көшпелі халықтардың әдебиетін талдайды. Оның әдебиетті зерттеу,
талдау әдісі тіпті тамаша. Ол әдебиетті сөз еткенде жалпылама сөз етпейді,
оның әр саласын, жеке нұсқасын нысанаға алып, талдайды, оны басқа халықтар
ауыз әдебиетінің тиісті салаларымен, тиісті нұсқаларымен салыстырады”-
дейді.
Б.Кенжебаевтың Шоқан Уәлиханов жайындағы зерттеуі мәліметі мол, тынысы
кең, махаббатпен, шабытпен жазылған қымбат дүние.
Осындай мақаланы “Әдебиет және искусство” журналында басылған
нұсқасымен салыстыра оқыған едік, кейінгі басылымында біраз қысқарылғанын,
онда ешқайда айтылмаған фактілердің кетіп қалғанын аңғардық. Мысалы,
Кенесарының басы Кадет корпусында сақталғаны, кадет оқушылары оны кезекпен
күзететіні, Шоқан күзеткен күні қатты ауырып, сандырақтап ауыратыны,
патшалық Россияға содан көңілі суыйтыны айтылған “Қазақ ұлтшылдығы”
қабынып тұрған кезде жарық көрген зерттеу еңбегінен редактор қысқартып
тастаған болып шықты.
5. Баќылау с±раќтары:
1. Шоќанныњ ата тегі жайындаѓы материалдардыњ жиынтыѓы.
2. Сыздыќ Кенесарин жµніндегі материалдарды пайдалануы
3. “Абылай” кітабыныњ жарыќќа шыѓуы
6. Лекция таќырыбына сєйкес С¤Ж тапсырмалары:
1. “Едіге батыр” туралы маќаласыныњ тарихи мєні
7. Ќажетті єдебиеттер:
1. Кенжебаев Б. Жылдар жемісі. А., 1984
2. Кенжебаев Б. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті.А.,
1993
3. Кенжебаев Б. Қазақ әдебиетінің тарихының
мәселелері. А., 1973
4. Бердібай Р. Ел боламыз десек. А., 1995
5. Кәкішев Т. Санадағы жаралар. А., 1992
6. Мағауин М. Мен: Роман-эссе. А., 1999
7. Жармұхамедов М. Көненің көзі. А., 1996
8. Жолдасбеков М. Асыл арналар. А., 1986
9. Күмісбаев Ө. Терең тамырлар. А.,1994
10. Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы. А.,1988
11. Ергөбек Қ. Арыстар мен ағыстар. А., 2003
№5
1. Лекция таќырыбы: Б.Кенжебаевтыњ “Ы.Алтынсарин” маласыныњ мєні.
2.Лекция жоспары:
1. Ы.Алтынсарин “педагог”, “фольклорист”, “зерттеуші”,
“тєржімашы”, “ѓалым-этнограф” ретінде маќаласында
талдауы
2. Ы.Алтынсаринді ќазаќ халќыныњ б‰гіні мен ертењі жайында
саяси маќалалар жазѓан саясаткер ретінде талдауы
3.Лекция маќсаты:
Б.Кенжебаевтыњ ХХ ѓасыр басындаѓы ќазаќ єдебиеті тарихына
ќосќан ‰лесі
мен зерттеулері
4.Лекцияныњ мазм±ны:
ХІХ ғасырдың тағы бір алып тұлғасы - ұлы ағартушы Ыбырай Алтынсарин.
Б.Кенжебаев “Ыбырай Алтынсарин” аталатын мақала жариялады.
Мақалада Ы.Алтынсариндей ұлы ағартушы өміржолын таныстыра келіп,
ағарту саласындағы қайраткерлігіне тоқталады. Бір қызығы – Б.Кенжебаев
зерттеуінде Ыбырайдың атасы – Балғожа би де һәм қайраткер, һәм ақын ретінде
көрінеді.
Шағын мақала. Сол шағын мақалада Б.Кенжебаев өзіне тән нақтылықпен
Ы.Алтынсариннің мектеп ашуы, оқулық жасауы, аударма еңбектер бергені
баяндалып шығады. Ағарту саласының ұлы қайраткерін танимыз.
Б.Кенжебаев – тұрақты Ыбырай зерттеушісі болды деп айта алмаймыз. Ұлы
ағартушы жайында ғалымның жазғаны небәрі бір ғана мақала. Дегенде,
мақаладан ғалымның ерекше мол ізденісі аңғарылады. Б.Кенжебаев, қазақ
әдебиетінің белгілі бір тұлғасы жайында қандай мақала жазбақ болып
ниеттенсе де алдымен егжей-тегжей зерттейді. Материалды толық игермей,
қолына қалам ұстап, арнайы мақала жазбайды. “Ыбырай Алтынсарин” аталатын
зерттеуде де ғалымның осы мінезі аңғарылады. Мақала шағын болғанымен,
ізденіс мейлінше мол болғаны көрінеді. Ыбырай Алтынсарин өмірі дерегін,
еңбектерін атап-атап өткеннің өзінде ғалымның ұлы ағартушы өмірі мен
шығармашылық тағдырын терең зерттегені аңғарылып жатады. Зерттеу
мақаласында Ы.Алтынсаринді “білімпаз”, жаңашыл ағартушы “педагог”, “ірі
ақын-жазушы”, ел аузындағы аңыз, ертек, өлеңдерді жинаушы фольклорист, оны
өңдеп хатқа түсіруші, зерттеуші, орыс классикасын аударған тәржімашы, қазақ
өмірі, салт-санасы жайында зерттеу жасаған, ғылыми мақалалар жазған ғалым-
этнограф, уақыт,саяси өмірді терең зерттеп, қазақ халқының бүгіні, ертеңі
жайында саяси мақалалар жазған саясаткер ретінде талдайды.
Шағын мақаладан ғалымның көңіл жітілігі, ой жетелілігі аңғарылады.
Әрине, бұл – Ыбырай жайында арнайы жазылған зерттеу мақала. Әйтпесе,
өзге де түрлі тақырыптағы зерттеулерінде ғалым Ыбырай Алтынсарин жөнінде
айтып, жазып, оның тарихтағы орнын айқындап, әдеби мұрасына баға беріп
отырған сәттері кездеседі. Арнайы жазылған мақала - қырқыншы жылдардың
өзінде Б.Кенжебаевтың ХІХ ғасырда өмір сүрген ұлы ағартушы Ы.Алтынсарин
ғұмыры, мұрасы жайында терең ізденгенін көрсетеді. Сондықтан да,
Б.Кенжебаевты, белгілі дәрежеде, Ыбырайтанушы деуге негіз береді.
Әрине, ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті-күрделі кезең әдебиеті. Орыс
әдебиетінде ХІХ ғасыр әдебиеті - әдебиеттің алтын ғасыры аталатыны белгілі.
Қазақ әдебиеті, бір жағынан ХІХ ғасырдағы орыс әдебиетінен үйренді, екінші
жағынан орыс империясы, Қоқан хандығының отарлау саясатына қарсы үн
көтерді. Әріден келе жатқан “Зарзаман” сарыны жалғасын тапты. Қоқан
билігіне қарсы батыл жырлаған ақындар болды. Б.Кенжебаев бір дәуір
әдебиетін тұтас ала отырып, жан-жақты зерттеуді алдына мақсат етіп қойған
кісі емес. Оның Абай, Шоқан, Ыбырай сынды үш алыбы әдеби-ағартушылық, әдеби-
публицистік мұрасын ғана қарастыруды ойлаған ғалым.
Қандай дәуір әдебиетіне барып, қандай тұлғаларды зерттесе де
Б.Кенжебаев, шашылмай, нақты зерттеу жүргізетін әдетімен, Абай, Шоқан,
Ыбырай жайында әр кез-әр кез зерттеу мақалаларын жазды. Үш тұлға әдеби
мұрасын талдау арқылы бір дәуір әдебиетінің сыр-сипатын таныта алады.
Әрі, бұл ірі кезең әдебиетін ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетіне
ұштастыра, сабақтастыра зерттеді. Әдебиет – жанды процесс. ХІХ ғасырдағы
қазақ әдебиеті, сол ХІХ ғасырмен ғана шектеліп қаларлық томаға-тұйық
процесс емес қой. Демек, Б.Кенжебаев ХІХ ғасырдағы әдеби процесті Абай,
Шоқан, Ыбырай мұраларын талдай отырып, бағасын берді, оны ХХ ғасыр
басындағы әдеби процесті ашуға баспалдақ етті.
ХІХ ғасырдың тағы бір алып тұлғасы - ұлы ағартушы Ыбырай Алтынсарин.
Б.Кенжебаев “Ыбырай Алтынсарин” аталатын мақала жариялады.
Мақалада Ы.Алтынсариндей ұлы ағартушы өміржолын таныстыра келіп,
ағарту саласындағы қайраткерлігіне тоқталады. Бір қызығы – Б.Кенжебаев
зерттеуінде Ыбырайдың атасы – Балғожа би де һәм қайраткер, һәм ақын ретінде
көрінеді.
Шағын мақала. Сол шағын мақалада Б.Кенжебаев өзіне тән нақтылықпен
Ы.Алтынсариннің мектеп ашуы, оқулық жасауы, аударма еңбектер бергені
баяндалып шығады. Ағарту саласының ұлы қайраткерін танимыз.
Б.Кенжебаев – тұрақты Ыбырай зерттеушісі болды деп айта алмаймыз. Ұлы
ағартушы жайында ғалымның жазғаны небәрі бір ғана мақала. Дегенде,
мақаладан ғалымның ерекше мол ізденісі аңғарылады. Б.Кенжебаев, қазақ
әдебиетінің белгілі бір тұлғасы жайында қандай мақала жазбақ болып
ниеттенсе де алдымен егжей-тегжей зерттейді. Материалды толық игермей,
қолына қалам ұстап, арнайы мақала жазбайды. “Ыбырай Алтынсарин” аталатын
зерттеуде де ғалымның осы мінезі аңғарылады. Мақала шағын болғанымен,
ізденіс мейлінше мол болғаны көрінеді. Ыбырай Алтынсарин өмірі дерегін,
еңбектерін атап-атап өткеннің өзінде ғалымның ұлы ағартушы өмірі мен
шығармашылық тағдырын терең зерттегені аңғарылып жатады. Зерттеу
мақаласында Ы.Алтынсаринді “білімпаз”, жаңашыл ағартушы “педагог”, “ірі
ақын-жазушы”, ел аузындағы аңыз, ертек, өлеңдерді жинаушы фольклорист, оны
өңдеп хатқа түсіруші, зерттеуші, орыс классикасын аударған тәржімашы, қазақ
өмірі, салт-санасы жайында зерттеу жасаған, ғылыми мақалалар жазған ғалым-
этнограф, уақыт,саяси өмірді терең зерттеп, қазақ халқының бүгіні, ертеңі
жайында саяси мақалалар жазған саясаткер ретінде талдайды.
Шағын мақаладан ғалымның көңіл жітілігі, ой жетелілігі аңғарылады.
Әрине, бұл – Ыбырай жайында арнайы жазылған зерттеу мақала. Әйтпесе,
өзге де түрлі тақырыптағы зерттеулерінде ғалым Ыбырай Алтынсарин жөнінде
айтып, жазып, оның тарихтағы орнын айқындап, әдеби мұрасына баға беріп
отырған сәттері кездеседі. Арнайы жазылған мақала - қырқыншы жылдардың
өзінде Б.Кенжебаевтың ХІХ ғасырда өмір сүрген ұлы ағартушы Ы.Алтынсарин
ғұмыры, мұрасы жайында терең ізденгенін көрсетеді. Сондықтан да,
Б.Кенжебаевты, белгілі дәрежеде, Ыбырайтанушы деуге негіз береді.
Әрине, ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті-күрделі кезең әдебиеті. Орыс
әдебиетінде ХІХ ғасыр әдебиеті - әдебиеттің алтын ғасыры аталатыны белгілі.
Қазақ әдебиеті, бір жағынан ХІХ ғасырдағы орыс әдебиетінен үйренді, екінші
жағынан орыс империясы, Қоқан хандығының отарлау саясатына қарсы үн
көтерді. Әріден келе жатқан “Зарзаман” сарыны жалғасын тапты. Қоқан
билігіне қарсы батыл жырлаған ақындар болды. Б.Кенжебаев бір дәуір
әдебиетін тұтас ала отырып, жан-жақты зерттеуді алдына мақсат етіп қойған
кісі емес. Оның Абай, Шоқан, Ыбырай сынды үш алыбы әдеби-ағартушылық, әдеби-
публицистік мұрасын ғана қарастыруды ойлаған ғалым.
Қандай дәуір әдебиетіне барып, қандай тұлғаларды зерттесе де
Б.Кенжебаев, шашылмай, нақты зерттеу жүргізетін әдетімен, Абай, Шоқан,
Ыбырай жайында әр кез-әр кез зерттеу мақалаларын жазды. Үш тұлға әдеби
мұрасын талдау арқылы бір дәуір әдебиетінің сыр-сипатын таныта алады.
Әрі, бұл ірі кезең әдебиетін ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетіне
ұштастыра, сабақтастыра зерттеді. Әдебиет – жанды процесс. ХІХ ғасырдағы
қазақ әдебиеті, сол ХІХ ғасырмен ғана шектеліп қаларлық томаға-тұйық
процесс емес қой. Демек, Б.Кенжебаев ХІХ ғасырдағы әдеби процесті Абай,
Шоқан, Ыбырай мұраларын талдай отырып, бағасын берді, оны ХХ ғасыр
басындағы әдеби процесті ашуға баспалдақ етті.
5. Баќылау с±раќтары:
1. Ы.Алтынсарин “педагог”, “фольклорист”, “зерттеуші”,
“тєржімашы”, “ѓалым-этнограф” ретінде маќаласында
талдауы
2. Ы.Алтынсаринді ќазаќ халќыныњ б‰гіні мен ертењі жайында
саяси маќалалар жазѓан саясаткер ретінде талдауы
6. Лекция таќырыбына сєйкес С¤Ж тапсырмалары:
1. Б.Кенжебаев Ы.Алтынсарин маќаласыныњ жазылу тарихы
7. Ќажетті єдебиеттер:
1. Кенжебаев Б. Жылдар жемісі. А., 1984
2. Кенжебаев Б. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті.А.,
1993
3. Кенжебаев Б. Қазақ әдебиетінің тарихының
мәселелері. А., 1973
4. Бердібай Р. Ел боламыз десек. А., 1995
5. Кәкішев Т. Санадағы жаралар. А., 1992
6. Мағауин М. Мен: Роман-эссе. А., 1999
7. Жармұхамедов М. Көненің көзі. А., 1996
8. Жолдасбеков М. Асыл арналар. А., 1986
9. Күмісбаев Ө. Терең тамырлар. А.,1994
10. Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы. А.,1988
11. Ергөбек Қ. Арыстар мен ағыстар. А., 2003
№6
1.Лекция таќырыбы: Б.Кенжебаев – Сұлтанмахмұт Торайѓыров м±расын зерттеуші.
2.Лекция жоспары:
1. Б.Кенжебаевтың “Сұлтанмахмұттың ақындығы” аталатын
кандитаттық дисертациясы
2. 1939-40 ж. “Сұлтанмахмұт Торайғырұлы” курс жұмысын
жазуы
3. “Сұлтанмахмұттың ақындығы” (1949)
4. “Сұлтанмахмұт Торайғырұлы” (1957)
5. “Сұлтанмахмұт Торайғырұлын зерттеу, тану мәселесі”
(1968)
6. “Асау жүрек” әңгімелер жинағы
3.Лекция маќсаты:
Б.Кенжебаевтыњ ХХ ѓасыр басындаѓы ќазаќ єдебиеті тарихына
ќосќан ‰лесі
мен зерттеулері
4.Лекцияныњ мазм±ны:
Б.Кенжебаев - Сұлтанмахмұттанушы. Қазақ халқының бір ұлы ақыны -
Сұлтанмахмұт Торайғыров. 1892-1920 жылдар аралығында аз өмір сүріп, соңына
көп мұра қалдырған. С.Торайғыровты үзбей, үздіксіз ұдайы зерттеп, арнайы
ғылымға айналдырған. Б.Кенжебаев зерттемеген, назар аудармаған мәселе
жоқтай. Сөйте тұра, кейін шәкірттеріне тақырып етіп ұсынып, ұлы ақын әдеби
мұрасын одан әрі зерттетті. Жаңа буын көзімен қарады. Ақынды тануды өзі
келген жерден әрі қарай дамыта зерттетті. Сөйтіп мектеп қалыптастырды.
Ғалымның Сұлтанмахмұтты зерттеуі отызыншы жылдардан басталады. Ол
өзінің Сұлтанмахмұттануға қашан, қалай келгені жөнінде былай дейді: “...
Қазақтың Сұлтанмахмұт Торайғыров деген ақыны болған екен дегенді мен тұңғыш
рет 1922 жылы естідім. Келесі жылы ақынның “Адасқан өмір” деген атпен жеке
кітап болып шыққан “Адасқан өмір”, “Кедей”, “Айтыс” деген поэмаларын оқып
шықтым. Ол маған үлкен әсер етті. Сұлтанмахмұт менің сүйіп оқитын ақыным
болды.
1939-1940 оқу жылында “С.Торайғыров” деген тақырыпта жылдық курс
жұмысын жаздым. Ол 1940 жылы май айында, ақынның қайтыс болуына 20 жыл
толуына байланысты “Социалистік Қазақстан” газетінде жарияланды.
Міне, содан бері мен Сұлтанмахмұттың өмірін, творчествосын зерттеу
жұмысымен айналысып келемін: 1).Ақынның екі поэмасын бөлек кітап етіп
шығардым. Таңдамалы шығармалары екі рет менің басқаруыммен шықты.
2).Сұлтанмахмұт және оның шығармалары жөнінде өзім көптеген мақалалар, төрт
кітап жаздым (“Торайғыровтың ақындығы” 1949, “Сұлтанмахмұт Торайғыров -
өмірі мен творчествосы” 1957, “Сұлтанмахмұт Торайғыровты зерттеу, тану
мәселесі” 1968, әңгіме боп келетін “Асау жүрек”). Содан қашан көз
жұмғанынша жалғасады. Ғалымның жазу тартпасында С.Торайғыров шығармаларында
кездесетін афоризмдерді бөлек терген дәптері қалған. Бұл - ғалымның ең
соңғы жазбасының бірі. Демек, Б.Кенжебаев өмір бойы Сұлтанмахмұт жыры
рухымен сусындай, оны өмірінің мән-мазмұнына айналдырып зерттеп өтті деуге
болады.
Б.Кенжебаевтың Сұлтанмахмұт өмірі мен шығармашылығын зерттеуін мынадай
жүйеде қарастыруға болар еді.
Ол - С.Торайғыров әдеби мұрасын жинақтаушы. “Ел арасынан 1946 жылы
табылған өлеңінде” деп сөйлеуге хұқы бар бірден-бір зерттеуші Б.Кенжебаев
еді. Б.Кенжебаев С.Торайғыровтың жарияланып жүрген материалдарынан өзге
хаттары, күнделіктері болғанын да білетін, дәптеріне өз көзімен көріп,
оқыған жайларын жазып кеткен де Б.Кенжебаев. “Сұлтанмахмұт Торайғыров”
(1957) аталатын зерттеуінде: “Онан соң көрген-білгендердің айтуына
қарағанда, Сұлтанмахмұттың үнемі жазып жүрген күнделік дәптері болған,
әркіммен жазысқан хаттарының жиыны болған сияқты. Бірақ олары әлі табылған
жоқ. Жоғалған болуға керек” деп жазды.
Әрине көрген өзі. Өзім көрдім деп айта алмай отыр. Саясат ызғырығынан
қорқады. Мұның әділі мынадай: Ол - С.Торайғыров жөніндегі замандастары
естелігін жазып алушы. Тіпті, М.Әуезовтың Сұлтанмахмұт жайындағы естелігін
жазып алып, 1962 жылы жарық көріп тұрып, туралып кеткен С.Торайғырұлының 2
томдық жинағына енгізген де Б.Кенжебаев болатын.
Ол - С.Торайғыров шығармалар жинағын ұқыптап, сұрыптап құрастырушы
еді. С.Торайғыров шығармаларын ол 1944, 1950, 1957, 1962, 1987 жылдары
алдымен бір, кейін екі томдық етіп құрастырып жарыққа шығарды.Ол
құрастырған С.Торайғырұлы шығармаларының 1962 жылғы екі томдығы Ә.Ермеков
т.б. сынды сол кездегі атын атауға болмайтын Алаш қайраткерлері естелігі
енгендіктен туралып кетіпті. Олай болуға кезіндегі Қазақстан Компартиясы
Орталық Комитетінің хатшысы М.С.Соломенцевтің ықпалы мол болыпты.
Ол - С.Торайғырұлының өмірінен бастап күллі әдеби мұрасын егжей-
тегжейлі зерттеуші.
“Өмірінен бастауында” ерекше мән бар. С.Торайғырұлының туған жылын
ғалымдар 1892, 1893, 1894 жылы деп үш түрлі атап келген. Б.Кенжебаев
кандидаттық диссертациясында “Торайғыров Сұлтанмахмұт 1893 жылы 28 октябрь
күні қазіргі Павлодар облысының Баянауыл ауданында туады” - дейді.
Осы қолжазбаның кітап болып басылған нұсқасында пікірін дамыта түсіп:
“Сұлтанмахмұттың қай жылы туғаны жөнінде әр жерде әр түрлі жазылған.
Мысалы, Сұлтанмахмұттың 1922 жылы Қазанда шыққан поэмалар жинағында
басылған суретінің астына ол 1894 жылы туды деп жазылған. Ақынның 1933 жылы
Қызылордада шыққан толық жинағында басылған өмірбаянында ол 1893 жылы туды
деп жазылған.
Сұлтанмахмұт егер де, 1893 жылы туған болса, қаза болатын жылы (1920
жылы) 27 жасында, егер де 1894 жылы туған болса, қаза болатын жылы 26
жасында болады. Ал, Сұлтанмахмұттың өзі өлер алдында жазған бір өлеңінде
1920 жылы 28 жастамын дегенді айтады.
Бұған қарағанда Сұлтанмахмұт 1894 жылы да, 1893 жылы да емес, 1892
жылы туған болады. Біздіңше осының жөні келеді”- деп түйіндейді.
Ақын өмірі мен шығармашылығын арнайы кеңірек тексерген 1957 жылғы
еңбегінде бұл мәселені айналып өтеді. “Қазақ халқының ХХ ғасыр басындағы
демократ жазушылары” (1958) деп аталатын монографиясында ақынның туған жылы
жөнінде 1949 жылғы еңбегінде айтқан жоғарыдағы пікіріне қайта оралып:
“Бұған қарағанда, Сұлтанмахмұт 1894 жылы да, 1893 жылы да емес, 1892 жылы
туған. Осының жөні келеді. Бірақ бұған дейін баспасөз бетінде ол үнемі 1893
жылы туған деп жазылып жүрді. Біз де соны қолданамыз” -деп қорытындылайды.
Ақынның туған жылы жөнінде ғалым өз дәлелін алға тарта отырып, өз пікірінде
қалды. Бұл шынайы зерттеуші әрекеті. Сұлтанмахмұт өміріне қатысты және екі
дерек бар. Бірі - 1920 жылы 21 май күні, 28 жасында, бірі сол жылы 27
жасында қайтыс болды деген пікір.
Б.Кенжебаев 1949 жылы зерттеуінде 28 жасында өлді, 1957 жылғы
еңбегінде “27 жасында қайтыс болды”, 1958 жылғы монографиясында “27 жасында
тіпті жастай қайтыс болды”, оқулығында “Сұлтанмахмұт 27 жасында өлді, тіпті
жастай өлді”, “Асау жүрек” аталатын соңғы зерттеуінде: “1920 жылы 21 мамыр
күні 27 жасында өлді, тіпті жастай көз жұмды” деп жазды.
Мәселе - ақынның туған жылын әріптес ғалымдардың 1893 жыл деп
белгілеуінен. Б.Кенжебаев та кейін осы пікірге ден қойды.
Ақынның туған күні де екі түрлі жазылып келеді. “Сұлтан Махмет Семей
губерниесі, Павлодар уезі, Шідерті ауданында 1893 (жылқы) - жылы,
Октәбірдің 15-інде туған”. Бұл - С.Мұқановтың пікірі.
Ал, Б.Кенжебаев Сұлтанмахмұт 28 октябрьде туды деген пікірде.
Қай ғалым пікірі дұрыс, қайсысының пікірі теріс екенін ажыратып
айтарлық бізде де құжат жоқ. Сұлтанмахмұттанушы бір Б.Кенжебаев емес. Ұлы
ақын жайындағы алғашқы пікірлер 1917 жылдан басталады. Ол - Ж.Аймауытов пен
М.Әуезовтың “Екеу” деген бүркеншек есіммен “Абай” журналында жариялаған
“Абайдан кейінгі ақындар” аталатын мақала.
Б.Көлеев Қазанда 1922 жылы бастыратын “Адасқан өмір” кітабы бар.
Ж.Аймауытов оны 1921 жылы басылған дейді. “Сұлтанмахмұттың үш сөзі”,
“Кедей”, “Адасқан өмір”, “Қала ақыны мен дала ақынының айтысқаны” 21-інші
жылы Қазанда басылып, елге тарай алмай қалды” дейді.
Көрнекті әдебиет зерттеушісі Есмағамбет Ысмайылов та: “Өлгеннен кейін
совет тұсында 1921 жыл “Адасқан өмір” мен “Кедей” поэмалары Қазанда бірінші
рет кітап болып басылады” деп жазған екен.
Ж.Аймауытовың “Айтыстың” атын дұрыс атамауына қарап (дұрысы “Айтыс
(қала ақыны мен дала ақынының айтысқаны), Е.Ысмайыловтың “Айтыс” поэмасын
ауызға алмауына қарап, олар “Адасқан өмір” кітабын қолына түсіре алмаған-ау
деп ойлаймыз. Сондықтан олар ақын жыр жинағы Қазанда 1921 жылы басылды деп
қателесуі заңды.
Біз Б.Кенжебаев архивінен “Адасқан өмір” жинағының фотокөшірмесімен
таныстық. Онда “Тип. “Татарстан”, Казан, 1922” деп, алғашқы бетіне
Сұлтанмахмұттың фотосуретін басып “Қазақ ақыны Сұлтан Махмуд Торы Айгыров
(1894-1919г.)-деп жазған. Әрине, ақынның туған, өлген жылы қате
көрсетілген. Әйтсе де кітаптың басылған жылы қате кетуі мүмкін емес қой.
Ж.Аймауытов Сұлтанмахмұт мұрасын жинауды ұйымдастырды. Екі рет газетке
“Ашық хат” жазып бірінде ақын мұрасын жинау жөнінде, екіншісінде жиналған
материалдарды хабарлай отырып, қосымша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ФИЛОЛОГИЯСЫ КАФЕДРАСЫ
Б.КЕНЖЕБАЕВ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ ТАРИХЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ
ПӘНІНІҢ ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
ТҮРКІСТАН – 2012 ж.
№1
1. Лекция таќырыбы: Кіріспе
2. Лекция жоспары:
1. Б.Кенжебаев- єдебиет сыншысы
2. Б.Кенжебаев – фольклорист
3. Б.Кенжебаев – єдебиет тарихын зерттеуші.
4. Б.Кенжебаев – єдебиет теориясы мєселелерін ќарастырѓан
теоретик ѓалым.
3.Лекция маќсаты: Ќазаќ єдебиетін дєуірлеуде мектеп ќалыптастырѓан ѓалым
ењбектеріне
зерттеушілердіњ баѓасы мен шєкіртері арсындаѓы
байланыстар
5. Лекцияныњ мазм±ны:
Көркем әдебиет өскен жерде - әдебиеттану ғылымы да туып, қалыптаcады,
өседі, өркендейді. Әдебиетші қаламгерлер буын - буын болып дәстүр жалғады.
Ғасыр бойы келе жатқан халық әдебиеті үлгілері негізінде қалыптасқан
халықтық эстетика ұлы ойшыл А.Байтұрсынов тұсынан бастап, маманданған
әдебиеттануға ұласты. Әдебиеттану ғылымының маман кадрлары осы кеңестік
кезеңде туып, өсіп жетілді. Соның бірі - көрнекті әдебиеттанушы ғалым,
профессор Б.Кенжебаев.
Кеңестік кезең әдебиеттану ғылымы үшін аянбай еңбек еткен, сол арқылы
қазақ әдебиеті тарихындағы өзінің орнын анықтаған профессор Бейсембай
Кенжебаевтың әдеби мұрасын зерттеу- көкейкесті міндет, кезек күттірмес
мәселе. Оның қазақ әдебиеті тарихындағы орны - аса көрнекті орын. Ол -
қазақ әдебиеттану ғылымында қазақ әдебиеті тарихын зерттеу және
зерттеулерге басшылық жасау арқылы өзінің мектебін қалыптастырған ғалым.
Ұлттық әдебиет тарихын ғылыми тұрғыдан жүйелеу ісінде кеңес дәуірінде
атқарылған істерде бүгінгі уақыт биігінен қарап, қайта таразылап жатқан
кезеңде көрнекті әдебиеттанушы ғалымдар әдеби мұрасын жинақтай сөз ету,
тақырыптарға жүйелей зерттеу аса қажет.
Б.Кенжебаев кеңестік кезеңде өмір сүріп, әдебиеттану ғылымының
әр саласында көрнекті, толымды мұра қалдырған ғалым. Ол - әдебиет сыншысы.
Ол - фольклорист. Ол - әдебиет тарихын зерттеуші. Ол - әдебиет теориясы
мәселелерін қарастырған теоретик - ғалым.
Әдебиетші - ғалымның соңында қалдырған сала-сала еңбектердің қайсысы
да бүгінгі ғылым үшін көкейкесті. Өйткені ол әдебиетіміздің дау-таласы көп,
кеңестік идеологияға мүлдем қайшы келетін барынша тартысқа толы әр түрлі
көзқарастарға негіз болған еңбек қалдырған ғалым. Б.Кенжебаев алғашқы
зерттеушілерінің бірі болып табылатын ХХ ғасырдың басы мен жиырмасыншы
жылдардағы қазақ әдебиетін дәуірлеудің бұрынғы қалыптасқан жүйесі қазіргі
таңда үлкен өзгерістерге ұшырауда. Осыған байланысты Б.Кенжебаев
зерттеулерінің толықтыруды қажет ететін жағы да аз емес. Әсіресе Алаш
ұранды әдебиеттің қыр-сырының тереңдеп ашылуы Б.Кенжебаев негіздеген ғылыми
тұжырымдардың сол заман, сол кезең қыспағынан туып, бойын еркін тіктей
алмағанын айқындай түсуде.
Осыған дейінгі көрнекті ғалым жайында жазылған зерттеу мақалаларда
оның тарихи мектеп қалыптастырудағы орнына ерекше мән беріліп келеді.
Сондықтан Бейсембай Кенжебаевты осындай еңбегіне қарай - әдебиет тарихын
зерттеу мектебі бар ғалым деп атаймыз. Оның бұл саладағы еңбегі бүгінде
айырықша жоғары бағаланып келеді.
Қай кезде де Б.Кенжебаев концепциясы кейде сыналып, кейде қолдау
көріп, әдеби жұртшылық арасында әңгіме болып отырғаны мәлім. Көзі тірісінде
қазақ әдебиеті тарихы жайындағы көзқарасы көп мойындала қоймағаны да
шындық. Б.Кенжебаев еңбектері жөнінде пікір, мақала, рецензия жазылды.
Ол аз болса ғалым жайында әділетсіз фельетон, пародия да жарық көрді.
Көрнекті ғалымның көзі тірісінде жарияланған, жарияланбаған да бірсыпыра
материалдар бар. Әдебиет сыншысы, публицист ретінде Бейсембай Кенжебаев
жөнінде баспасөз бетіндегі портреттік мақалалар жиі көрінді. Мұндай
пікірлер жүйесі жиырмасыншы жылдардан басталады. Ұлы жазушы ойшыл
М.Әуезовтен бастап, Ә.Тәжібаев, С.Мәуленов, Т.Кәкішев, Р.Бердібай,
З.Қабдолов, Т.Қожакеев, Р.Нұрғалиұлы, Б.Майтанов, Ж.Дәдебаев,
Х.Сүйіншәлиев, Н.Төреқұлов, К.Сейдеханов, өзбек ғалымы Н.Маллаев, қырғыз
ғалымы Қ.Артықбаев, татар М.Ғайнуллин, башқұрт А.Харисов секілді көп
қаламгерлер Б.Кенжебаев жөнінде әр кез пікір айтқан.
Кітаптарына насихаттық рецензия, мақалалар көп жазылып, жарияланған.
Кандидаттық, докторлық диссертациясына жазылған пікір, протоколдық
лебіздер ҚР Орталық Мемлекеттік архивінде сақтаулы. Бұл тарапта М.Әуезовтен
бастап Ә.Марғұлан, І.Кеңесбаев, М.Богданова, А.Тоқомбаев секілді бірсыпыра
ұлы тұлғалардың пікірі ғалымның жеке архивтік қорында сақтаулы. Ал,
қорғалған диссертация жөнінде С.Ордалиев “Көрнекті ғалым” , Б.Абдуллин
“Б.Кенжебаев - ғылым докторы” аталатын арнайы мақала жазып жариялады.
Ғалымның елу, алпыс, жетпіс, сексен, тоқсан жылдық мерейтойлары кезінде
мерзімді баспасөз бетінде біраз мақала жарияланды.
Б.Кенжебаевтың қазақ әдебиеті тарихын дәуірлеу жөніндегі ұстанған
бағыт-бағдарының тұтас концепция екендігін ғылыми тұрғыдан жан-жақты
дәлелдеу бүгінгі қазақ әдебиеттану ғылымының алдында тұрған маңызды мәселе
екендігіне ешқандай дау жоқ.
5. Баќылау с±раќтары:
1. Б.Кенжебаев- єдебиет сыншысы
2. Б.Кенжебаев – фольклорист
3.Б.Кенжебаев – єдебиет тарихын зерттеуші.
6. Лекция таќырыбына сєйкес С¤Ж тапсырмалары:
1. Б.Кенжебаев – єдебиет теориясы мєселелерін ќарастырѓан
теоретик ѓалым.
7. Ќажетті єдебиеттер:
1. Кенжебаев Б. Жылдар жемісі. А., 1984
2. Кенжебаев Б. Әдебиет белестері. А., 1986
3. Кенжебаев Б. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті.А., 1993
4. Кенжебаев Б. Қазақ әдебиетінің тарихының мәселелері. А.,
1973
5. Бердібай Р. Ел боламыз десек. А., 1995
6. Кәкішев Т. Санадағы жаралар. А., 1992
7. Мағауин М. Мен: Роман-эссе. А., 1999
8. Тілепов Ж. Қазақ поэзиясының тарихилығы. А., 1994
9. Нұрқатов А. Жалғасқан дәстүр. А., 1980
№2
1. Лекция таќырыбы: Б.Кенжебаев жєне ХХ ѓасыр басындаѓы ќазаќ єдебиеті.
Б.Кенжебаев – дєст‰рлі
єдебиеттану арнасында.
1. Лекция жоспары:
1. Б.Кенжебаев – абайтанушы.
2. “Абай” аталатын маќаласыныњ жарыќќа шыѓуы
3. “Абай ќазаќтыњ реалистік єдебиетініњ негізін салушы”
зерттеу ењбегі.
4. “Абай- ќазаќтыњ ±лы аќыны” кітапшасыныњ жазылу тарихы.
5.“Абайдыњ ќара сµздері”туралы маќаласыныњ тарихи мєні.
6. Абай шыѓармаларыныњ текстологиялыќ мєселелерін талдауы.
3.Лекция маќсаты:
Б.Кенжебаевтыњ ХХ ѓасыр басындаѓы ќазаќ єдебиеті тарихына
ќосќан ‰лесі
мен зерттеулері
4.Лекцияныњ мазм±ны:
Ұлы жазушымыз М.Әуезов 1925 жылы Санкт-Петербургта “Әдебиет тарихы”
аталатын еңбегін жазып жүрген тұста қазақ әдебиеті тарихын жазудың
қиындықтарын еске алыпты. Онда кітаптың тарихсыз заманда шыққанын еске
алуды өтінеді. Азаматтық тарихымыздың жазылмай жатқанына қынжылады.
Одан әрі “ онан соң кітапты тізудің үстінде көзге көрінген айқын кемшілік:
бізде бұл уақытқа шейін Абайдан арғы ақынның өмірі туралы жиналған мағлұмат
жоқ”. “Бүгінде қазақ ескілігіне көз салып, жинастырылып жүрген азаматтардың
қатты ескеретін бір жұмысы осы болуы керек сияқты. Ескі ақындардың
өмірбаянын білсек, соның әрқайсысы өмір сүрген заманның тірі пішінді
белгісін тауып алғандай боламыз. Әрбір дәуірдің сондайлық бір-бір белгісі
болса, “темір таяқ тебендей” болатын көмескі, күңгірт, ертегі заманның ұзақ
сапарында қадам басып, жылжи беруге болады. Сонда ертегі сапарындай алыс
көрініп тұрған кәрі күннің өзі де жақындап келіп, ескі тұлғасын көрсетіп
қалуына да болады” - деген екен.
Ұлы жазушының осы ойларынан қазақ әдебиетінің тарихын жазып,
қалыптастыруға қиындық келтіретін үш түрлі мәселе айтылған: ол - қазақтың
азаматтық тарихының өз дәрежесінде жазылмауы, Абайға дейін өмір сүрген
ақындардың өмір дерегінің сақталмауы, қазақ әдебиеті тарихын жасағанда
(түзгенде) бүгіннен көне замандарға қарай біртіндеп жылжу қажеттілігі.
М.Әуезов осы ойын аталған еңбегінің екінші бір сәтінде “ Қазір де
әдебиет тарихы сияқтыларды тізу қиын. Әуелден алыс жерден бастауға
болмайды. Әуелі өзімізге таныс бергі заманнан бастау керек. Ізденушілер
көбейіп, табылған ескіліктің жұрнақтары көбейген соң, сол бұйымдардан
құрап, қолға таяқ алып, ескілікті ерте заманға қарай тереңдетіп, жылжи беру
керек” деп ойын методологиялық негізде тиянақтай айтқан. Қазақ әдебиетінің
тарихын жасау күрделі іс. Ол бүгін де шешімін тапты деу қиын. Кезінде қазақ
әдебиетінің бастау көздері туралы пікірлер де бір арнаға түспеді. Оның
басты себебі әрбір дәуірдің әдеби жәдігерліктерінің сақталмауы. Қазақ
халқының ғасырлар бойы көшпелі тіршілік кешуінің салдары еді.
Сонымен, әрбір ұлт әдебиеті тарихын бір түбірге қарай ілгерілету
идеясы нақты проблема ретінде қойылмаса да 20-шы жылдары көңілде жатқан
болса керек. Бірақ, ол идея 30-шы жылдардың өн бойында өшірілді.
Отарлау дәуірі мен оянушылық кезең арасында XІX ғасыр үлкен меже. Ол
дәуірдің әдебиеті де мейлінше үлкен . XІX ғасыр орыс әдебиетінің алтын
ғасыры саналады. Шығыс әдебиетін Батыс әдебиетіне сабақтастыра үйренетін
XІX ғасырдағы қазақ әдебиеті өзіне дейінгі ұлттық әдебиеттің жиынтығы,
қорытындысы ол өзінен кейінгі, яғни XX ғасыр басындағы әдебиетке дәстүр
болған ұлы ағартушылық әдебиет еді. Абай, Ыбырай, Шоқандай үш ұлы тұлғаны
атасақ та XІX ғасыр әдебиетінің мерейі тасып жүре береді.
Бейсембай Кенжебаев XІX ғасырдағы қазақ әдебиетіне, оның ұлы
тұлғаларына мейлінше қызыққан. Біраз зерттеулер жүргізген. Зерттеулері -
Абай, Шоқан, Ыбырай өмірі мен әдеби мұрасына қатысты.
Сыншы Құлбек Ергөбектің жазуына қарағанда, Бейсембай Кенжебаев Абай
өлеңдерімен Ташкент жетім балалар үйінде тәрбиеленіп жүрген кезінде
танысады. Онда әдебиет пәнінен Садуақас Оспанов деген кісі сабақ береді.
Оған қоса Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің баласы Әмин Жүсіпов те сабақ береді. Екеуі
де ұлы ақын өлеңдерін сүйіп оқитын жандар екен. Жасөспірім балаларға Абай
өлеңдерін жаттататын болыпты. Б.Кенжебаев ұлы ақын мұрасына сол кезден
бастап қызыққан деуге болады. Оның үстіне Мәскеудегі Күншығыс
еңбекшілерінің И.В.Сталин атындағы коммунистік университетінде оқығанда,
оларға ұлы ақын Мағжан Жұмабаев дәріс беріпті. Ол да Абайды сүйетін кісі.
Өз көңіліндегі құштарлық бар оған осындай түрлі жағдайлардың септесуі бар,
Б.Кенжебаев Абай өмірі мен шығармашылығына ерте ден қойыпты. Абай туралы
алғашқы мақаласын аталған университетте оқып жүрген кезінде, 1925 жылы, 21
жасында жазды. Студент жастың “Абай” аталатын мақаласы “Еңбекші қазақ”
газетінде жарық көрді. Мақала кезінде жақсы қабылданыпты.Мақаланы жазушы
Бейімбет Майлин қуана қабылдап, газетте жариялатыпты, Міржақып Дулатов
мақаладан “Абай -халық ақыны. Халықтың тумысындағы кем-кетіктерін, жайсыз
қылықтарын жазған. Олардан құтылуды көрсеткен. Абайдың ұстаған жолы,
көздеген мақсаты елді түземек болған. Абай ілгерішіл ақын” – деген пікірін
үзіп алып, өзі түзіп жүрген “Қазақ кітаптарының көрсеткіші” (Қызылорда,
1926). Бибилиографиялық анықтамалығына енгізіпті.
Қазақстанда Абайдың басы даулы болып жатты. Ұлы ақынды жазғанына,
жұртына қалдырған әдеби мұрасына қарап емес, шыққан тегіне қарап, оны
“шонжардың” баласы деп сыртқа теуіп “қажының баласы” деп бұқара халықтан
қашыртқан науқан жүріп жатқан болатын. Сол сәтте Мәскеуде оқып жүрген
студенттің “Абай - халық ақыны” деген үлкен тезис ұсынып, Абайдың халық
ұлы, халық ақыны екенін мойындатқан. Бірақ, уақыт, кеңестік саясат
билігінен, асып кете алмай тұрған сәт. Міне, осындай сәтте Б.Кенжебаевтың
мақаласы дәл келген. Сөйтіп, Б.Кенжебаев Абай туралы алғашқы мақаласыменен-
ақ “Абай - халық ақыны” (Халықтың мұң-мұқтажын айтқан халықтық ақын
мағынасында) деген үлкен концепция ала келді. Абай туралы алғашқы
мақаласымен-ақ көпшіліктің көңілінен шықты. Мақаланың жазылу тарихы жөнінде
ғалымның өзі “...алғашқы мақала жазарда КУТВ студенті едім. Әдеби үйірмеміз
болатын. Көзқарасын қайдам, талғамы сұлу кісі әдебиет пәнінін сабақ берді.
Ол ұстазымыз (Мағжан Жұмабайұлы.Д.С) Абайды табына қарай, феодал ақыны деп
бағалар еді. Бір ғажабы, өзі солай ойлай тұра, өзіміздің пікірімізге еш
қарсы болмайды. Әдеби үйірмеде осы мәселе жөнінде баяндама жасау маған
жүктелді. Москвада оқитындықтан, А.В.Луначарскийден лекция тыңдап, орыс
жазушыларымен араласқанның әсері ме, әйтеуір мен Абайды шыққан табына,
тегіне қарамай, халық ақыны, қазақтың жаңа жазба әдебиетінің ағасы деп
бағалаппын. Бай таптан шығып, халық ақынына айналғандар орыс әдебиетінде
қаншама? Бір Л.Н.Толстойды алсақ та бұған көз жеткіземіз ғой” – деп жазды.
Бұл Кенжебаевтың абайтануға басқан алғашқы қадамы болатын. Одан кейін
де Б.Кенжебаев Абай тағдыры, поэзиясы жөнінде әрдайым, әрбір мақаласында
айтып отырады.
Ал, Абай мұрасын тануға беттеген екінші сапары – 1945 жылы. Абайдың
100 жылдығына байланысты Республика үлкен шаралар дайындаған. Бас
абайтанушы М.Әуезов сыйлас інісі Б.Кенжебаевты ұлы ақын жайында қазақша,
орысша монографиялық очеркті бірге жазуға шақырады. Екеуі бірлесе жазған
еңбек “Абай қазақтың ұлы ақыны” деген атпен қазақша, орысша екі кітапша
болып жарық көрді.
Бұл ұлы ақын өмірі мен шығармашылығына арналған зерттеу очеркі дерлік.
Отызыншы жылдың өн бойында абайтанушы-Алаш ордашылар қатаң сыналатын.
Бейсембай Кенжебаевтың бір әдеті өз мақалалаларында “ұлтшылдарды” сынап
солақайшылыққа бармайды. Ал, пікірі солардың пікірлерімен үндесіп,
сабақтасып отырады. Отызыншы жылдары абайтанушыларды ұлтшылдар ретінде
солақай сынаушылар арасында Есмағанбет Ысмайылов сияқты білімді
әдебиетшілер де болған. Мұхтар Әуезовтың 1945 жылы ұлы ақын жайлы кітапты
Б.Кенжебаевпен біріге жазуында оның қиын кезеңдердің өзінде саясатқа
араласпайтын, өз танымынан танбайтын, табандылығын бағалауында жатқан
шығар.
1945 жыл - ұлы ақынға қоғамдық пікірдің түзелген кезі. Абай
шығармаларын жарыққа шығару, зерттеулерді жариялату жаңа өріске шыққан кез.
Міне, осындай сәтте Б.Кенжебаевтың М.О.Әуезовпен бірге жазған “Абай -
қазақтың ұлы ақыны” (1945) аталатын кітабы ұлы ақын жайындағы жаңа көзқарас
көшбасшысы болды.
Б.Кенжбаев Абай тақырыбына әр жылдары оралып отырды. 1945 жылы
“Абайдың қара сөздері” хақында толғанады,1954 жылы ұлы ойшыл жайлы ойларын
ұластыра түсіп “Абай қазақтың реалистік әдебиетінің негізін салушы”–
аталатын шағын зерттеу жазды, 1955 жылы ұлы ақын шығармалары текстологиясы
мәселесіне оралады, 1971 жылы жасынан жанына жақын тақырыпқа және бір рет
оралады. Ғұмырының аяғында осы жазғандарының бәрін қорытты.
Мәселе – зерттеушінің тақырыпқа қашан оралуында емес, оралған сайын
қандай салмақты ой қосқанындығында. Әрине, Абай тақырыбын сүймес кісі
қазақта болмас. Бірақ, сүйіспеншілікпен ғана барып Абай мұрасын жарқыратып
жаңа қырынан ашу қиын екенін Б.Кенжебаев білген. Сондықтан ол Абайға
әйтеуір насихатшы болып баруды емес, ізгі ниетпен барған сайын ұлы ақынның
тың қырын ашуды ойлаған секілді.
Мысалы, 1945 жылдары Абайдың қара сөзі тың жатқан мәселе болатын. Осы
мәселеге зерттеуші көзімен қараған Б.Кенжебаев Абайдың қарасөздерін жанрлық
тұрғыдан зерттеудің тәуір үлгісін көрсетті. Ол Абай сөздерін тек “Ғақлия”
деп атауға қарсы болады. “Тегінде Абайдың қара сөздерін “Ғақлия” деп қана
атау дұрыс емес. Өйткені, Ғақлия-ғибрат, мысал жөнімен дін, мінез-құлық
жайында айтылған өсиет, насихаттау сөздер. Абайдың қара сөздерінің бәрі
бірдей мұндай ғибрат, мысал болып, бәрі бірдей дін, мінез-құлық туралы
болып келе бермейді” дейді. Абайдың қара сөздері нақыл, мақал-мәтел,
афоризм деген пікірге де қосылмайды. Өйткені, ондай сөздер өлеңше қиысып,
ұйқас, ырғақпен құйылып тұруы керек қой деген ой айтады.Енді бір
кісілердің Абайдың қара сөздерін ғылыми трактат деген пікіріне де қарсы.
Түгелімен ғылыми трактат емес - дейді. “Біздіңше Абайдың қара сөздерінің
басым көпшілігі сын, сықақ жөнімен сюжетсіз жазылған көркем публицистика.
Эссе – жазба” -дейді ғалым.
Б.Кенжебаевтың Абайдың қара сөздерінің жанрлық ерекшелігін іздеуі-
табиғи, ғылыми. Оларды бір ғана жанрға жатқыза қою қиын. Бұл орайда
Б.Кенжебаев сыны орынды. Сөйте тұра қара сөздерді “көркем әңгіме”, “көркем
проза”, “көркем публицистика”-дегенге де қосыла қою қиын. Бұл – ежелден
шығыста да, батыста да ірі ойшыл, ұлы философ, ғұламалар әбден кемеліне
келгенде жазатын “оракул” сынды ой қорытулар.
Нысанды тақырыпта профессор Х.Сүйіншәлиев тақырыптық, мазмұндық
сипатын ашып монография жазды. Профессор М.Мырзахметов қара сөздерді ұлы
ақын дүниетанымы, көзқарасынан туындатып, бүкіл шығармашылық тағдырымен
сабақтастырып бірсыпыра зерттеулер берді. Бүгінгі күн, бүгінгі ғылым, білім
биігі үшін орынды. Алайда, осы зерттеулердің туу бастауында М.Әуезов
бастаған аға буын зерттеушілер тұрды ғой. Бәлкім, соның бірі: -
Е.Ысмайылов, келесісі - Қ.Жұмалиев, енді бірі- Б.Кенжебаев болар. Жақсы
дәстүрді дер кезінде іліп әкетіп, үлкен ғылыми арнайы зерттеуге айналдырған
– академик Зәки Ахметов. Қазіргі таңда Тұрсынжан Шапай секілді дарынды
жастар абайтануға жаңаша келу үстінде.
Б.Кенжебаевтың Абайтануда текстологиялық, тілдік, поэтикалық, өлең
өлшемдік зерттеулерінің қай-қайсысы туралы да осыны айтуға болады. Қай-
қайсысы да уақытындағы бағалы еңбектер. Б.Кенжебаев әдеті - айтары болмаса
қолына қалам алмайды, жан-жақты шашылмай,алған объектісін нақты зерттеуге
құрады.
Б.Кенжебаев – абайтанушы. Бірақ, Абай жайында көл-көсір еңбек
жазбаған, ұдайы шұғылданды деуге келмейді. Сонымен қатар, Б.Кенжебаев
Абай жайлы еңбегі болсын, өзге еңбегі болсын, редактор тарапынан қысымды
көп көрген. Мына бір хат та соған куә:
Құрметті Мұсатай.
“Абайдың өмірі мен творчествосы “ деген жинақты қарап шықтым. Ондағы
менің мақалам біраз бұзылып шығыпты. 1) Қараған кісі (Сол тегі Қалижан болу
керек ғой?) оны қысқартыпты, қысқартқанда әйтеуір қысқарту керек деп
қысқартыпты. Осыдан кей жерлерде ойдың, сөздің жүйесі, байламы болмай
қалыпты. 2) Кей жерінде менің сөзімді, сөз байламымды түзетіпті. Ол түзету
болмай, бұзу болып шығыпты. 3) Мен мақаламды бөлім-бөлім етіп жазған едім.
Оны алып тастапты. Содан бәрі араласып кетіпті. Осының бәрі неме керек еді?
а) –сыймайды деп қысқартатын бұл газет емес ғой;
б) Түзейтін мен ауылдан жаңа жазып отырған тілші емеспін де, бұл хабар емес
ғой;
Ертеңгі күні бұл мақаланы біреу-міреу сынаса тек мен жауап беремін
ғой. Сонда өз қолыммен істегеніме жауап бермей, біреудің істегеніне жауап
беруім қалай болады? Осыны ойланатындай дәрежеге әлі жетпегеніміз бе? Әлде
жақсысын көре алмай , авторға әдейі істегеніміз бе?
Сәлеммен Бейсембай”.
Б.Кенжебаевтың Абайды зерттеуіне мұндай жағдайлар да кедергі болған
шығар.
Б.Кенжебаев – абайтанушы. Ол – Абай шығармаларындағы әлеуметтік
сарындарды, өлең құрылысын, текстологиясын, қара сөздерін бір кісідей
талдаған. Біз Б.Кенжебаевты абайтанушы дегенде, ұлы ақын мұрасын ұдайы
зерттеп, айырықша мол үлес қосты демейміз. Әркезде атсалысып, тәуір үлес
қосты дейміз. Бертінде З.Ахметов, М.Мырзахметов, Қ.Мұхамедханов,
Ж.Ысмағұлов, Т.Әлімқұлов, Ғ.Есім, Х.Сүйіншәлиев. Т.Шапай сынды әдебиетші,
ғалымдар атсалысқан абайтану – арналы ғылым. Б.Кенжебаевтың бұл тақырыптағы
еңбектері абайтанудың кезіндегі бір биігі. Оған тарихи тұрғыдан қарап,
бағалауымыз керек. Кезінде жасалған зерттеулер өз уақытына қызмет етті.
Сонысымен бүгінгі уақытқа да қызмет етеді.
5. Баќылау с±раќтары:
1. Б.Кенжебаев – абайтанушы.
2. “Абай” аталатын маќаласыныњ жарыќќа шыѓуы
3. “Абай ќазаќтыњ реалистік єдебиетініњ негізін салушы”
зерттеу ењбегі.
4. “Абай- ќазаќтыњ ±лы аќыны” кітапшасыныњ жазылу тарихы.
5. Абай шыѓармаларыныњ текстологиялыќ мєселелерін талдауы.
6. Лекция таќырыбына сєйкес С¤Ж тапсырмалары:
1. “Абайдыњ ќара сµздері”туралы маќаласыныњ тарихи мєні.
7. Ќажетті єдебиеттер:
1. Кенжебаев Б. Жылдар жемісі. А., 1984
2. Кенжебаев Б. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті.А.,
1993
3. Кенжебаев Б. Қазақ әдебиетінің тарихының
мәселелері. А., 1973
4. Бердібай Р. Ел боламыз десек. А., 1995
5. Кәкішев Т. Санадағы жаралар. А., 1992
6. Мағауин М. Мен: Роман-эссе. А., 1999
7. Жармұхамедов М. Көненің көзі. А., 1996
8. Жолдасбеков М. Асыл арналар. А., 1986
9. Күмісбаев Ө. Терең тамырлар. А.,1994
10. Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы. А.,1988
11. Ергөбек Қ. Арыстар мен ағыстар. А., 2003
№3
1. Лекция таќырыбы: Б.Кенжебаев – шоќантанушы.
2. Лекция жоспары:
1. “Шоќан Уєлиханов” маќаласы.
2. “Шоќан”, “Ќазаќ халќыныњ т±њѓыш ѓалымы” маќаласы
3. “Шоќанныњ моласы” маќаласы
4. “Шоќан Уєлиханов бейітінде” маќалаларыныњ тарихи мєні.
3. Лекция маќсаты:
Б.Кенжебаевтыњ ХХ ѓасыр басындаѓы ќазаќ єдебиеті тарихына
ќосќан ‰лесі
мен зерттеулері
4. Лекцияныњ мазм±ны:
Б.Кенжебаев – шоқантанушы. Шоқантануда Ә.Марғұлан еңбегі ерекше.
С.Мұқановтың “Жарқын жұлдыздар” зерттеуі де сәтті еңбектің бірі.
Б.Кенжебаев еңбектерін олармен салыстырмаспыз. Алайда, әр еңбектің өз орны,
өз салмағы, өз тарихы болатыны белгілі. Б.Кенжебаев Шоқан тұлғасына, ұлы
ғалым мұрасына да недәуір қызыққан. “Шоқан Уәлиханов”, “Шоқан”, “Қазақ
халқының тұңғыш ғалымы”, “Шоқанның моласы”(40) секілді мақалалар жазған.
Олардан “Шоқанның моласынан” басқасының мазмұнын қамтитындай етіп “Әдебиет
белестері” (1986) жинағына енгізген. Ал, “Шоқан Уәлиханов бейітінде”
аталатын мақаланы қосымша енгізген. Сол “Шоқан Уәлихановтан” Б.Кенжебаевтың
ұлы ағартушыны тануы, танытуы көрінеді.
Материалды ауқымды очерктік зерттеу ретінде қарауға болады.
Б.Кенжебаев кітапханасында Ш.Ш.Уәлихановтың 1904 жылы Санкт-Петербургте
басылған бір томдық сирек кітабы сақталған екен. Ғалымның әсіресе осы бір
томдықты мұқият оқып танысқаны көрінеді. Очерктен автордың материалды еркін
игергені аңғарылады.
Б.Кенжебаев - қырқыншы жылдары шоқантануға үлес қосқан зерттеуші.
5. Баќылау с±раќтары:
1. “Шоќан Уєлиханов” маќаласы.
2. “Шоќан”, “Ќазаќ халќыныњ т±њѓыш ѓалымы” маќаласы
3. “Шоќанныњ моласы” маќаласы
6. Лекция таќырыбына сєйкес С¤Ж тапсырмалары:
1. “Шоќан Уєлиханов бейітінде” маќалаларыныњ тарихи мєні.
7. Ќажетті єдебиеттер:
1. Кенжебаев Б. Жылдар жемісі. А., 1984
2. Кенжебаев Б. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті.А.,
1993
3. Кенжебаев Б. Қазақ әдебиетінің тарихының
мәселелері. А., 1973
4. Бердібай Р. Ел боламыз десек. А., 1995
5. Кәкішев Т. Санадағы жаралар. А., 1992
6. Мағауин М. Мен: Роман-эссе. А., 1999
7. Жармұхамедов М. Көненің көзі. А., 1996
8. Жолдасбеков М. Асыл арналар. А., 1986
9. Күмісбаев Ө. Терең тамырлар. А.,1994
10. Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы. А.,1988
11. Ергөбек Қ. Арыстар мен ағыстар. А., 2003
№4
1. Лекция таќырыбы: “Абылай” кітабы
2. Лекция жоспары:
1. Шоќанныњ ата тегі жайындаѓы материалдардыњ жиынтыѓы.
2. Сыздыќ Кенесарин жµніндегі материалдарды пайдалануы
3. “Едіге батыр” туралы маќаласыныњ тарихи мєні
4. “Абылай” кітабыныњ жарыќќа шыѓуы
3.Лекция маќсаты: Б.Кенжебаевтыњ ХХ ѓасыр басындаѓы ќазаќ єдебиеті тарихына
ќосќан ‰лесі
мен зерттеулері
4.Лекцияныњ мазм±ны:
Сонымен бірге Шоқанның ата тегі жайындағы материалдарды да кеңінен
біледі. Соғыс жылдарында ұлы орыстық рухты көтеру мақсатында патша,
князьдерді дәріптей көрсету орын алғаны бар ғой. Осы бір рухани кеңістік
ретінде сәтті пайдаланған Б.Кенжебаев “Абылай” туралы арнайы кітап
жазды(1943), “Қазақ әдебиеті тарихының”(1948) бірінші кітабына хандар,
батырлар, бектер жөнінде арнайы тараулар жазды. Кенесары туралы материалдар
жинақтады. Сыздық Кенесарин жөнінде материалдар ғалым архивінде бар.
“Едіге батыр” жайында батыл мақала жазған кезі де – осы кезеңдер.
Б.Кенжебаев зерттеу объектісін көбіне дүниетаным, көзқарасынан бастап
зерттейді. Шоқан дүниетанымының кең, бұхарашыл сипатта қалыптасуына ықпалды
факторлар айқындалады. Омбы кадет корпусында сабақ берген ұстаздары, өзі
араласқан Петрошевшілер, ел көру, жер көру, өзінің туған халқын өзге
халықтар өмірімен салыстыру дарынды туған азаматтың ой-өрісін тіпті кеңейте
түскенін байқайсың.
Шоқанның іс-сапарлары, саяхаттарын оның дүниетанымымен байланысты ала
отырып, оның ғылымға барып ұласу сырын ашады.
Шоқан Уәлихановты тарихшы, географ, әдебиет зерттеушісі ретінде жеке-
жеке тарауларда жүйелей айтады.
Ол географ ретінде “Орта Азияны ашып, ғылым әлеміне танытты”-дейді.
Жетісу, Шу, Талас, Ыстық көл маңын мекендеген көшпелі елдер тарихы
жайындағы еңбектерін айта келіп, “Сөйтіп, Шоқан Орта Азияны тек
географиялық жағынан ғана ашқан жоқ, тарихи жағынан да ашты. Ол – Орта Азия
халықтарының тарихшысы”-дейді. Әрине, Орта Азия халықтарының ортақ
тарихшысы деген ой айтып отыр ғалым.
Ғалымның ендігі бір тезисі “Шоқан тек тарихшы ғана емес, әрі
әдебиетші”- деген ойға саяды.
Шоқан монғол, түрік тектес халықтардың араб бәдәуйлері секілді ақын
келетінін салыстырып ашатынын айтады.
“Шоқан көшпелі халықтардың әдебиетін талдайды. Оның әдебиетті зерттеу,
талдау әдісі тіпті тамаша. Ол әдебиетті сөз еткенде жалпылама сөз етпейді,
оның әр саласын, жеке нұсқасын нысанаға алып, талдайды, оны басқа халықтар
ауыз әдебиетінің тиісті салаларымен, тиісті нұсқаларымен салыстырады”-
дейді.
Б.Кенжебаевтың Шоқан Уәлиханов жайындағы зерттеуі мәліметі мол, тынысы
кең, махаббатпен, шабытпен жазылған қымбат дүние.
Осындай мақаланы “Әдебиет және искусство” журналында басылған
нұсқасымен салыстыра оқыған едік, кейінгі басылымында біраз қысқарылғанын,
онда ешқайда айтылмаған фактілердің кетіп қалғанын аңғардық. Мысалы,
Кенесарының басы Кадет корпусында сақталғаны, кадет оқушылары оны кезекпен
күзететіні, Шоқан күзеткен күні қатты ауырып, сандырақтап ауыратыны,
патшалық Россияға содан көңілі суыйтыны айтылған “Қазақ ұлтшылдығы”
қабынып тұрған кезде жарық көрген зерттеу еңбегінен редактор қысқартып
тастаған болып шықты.
5. Баќылау с±раќтары:
1. Шоќанныњ ата тегі жайындаѓы материалдардыњ жиынтыѓы.
2. Сыздыќ Кенесарин жµніндегі материалдарды пайдалануы
3. “Абылай” кітабыныњ жарыќќа шыѓуы
6. Лекция таќырыбына сєйкес С¤Ж тапсырмалары:
1. “Едіге батыр” туралы маќаласыныњ тарихи мєні
7. Ќажетті єдебиеттер:
1. Кенжебаев Б. Жылдар жемісі. А., 1984
2. Кенжебаев Б. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті.А.,
1993
3. Кенжебаев Б. Қазақ әдебиетінің тарихының
мәселелері. А., 1973
4. Бердібай Р. Ел боламыз десек. А., 1995
5. Кәкішев Т. Санадағы жаралар. А., 1992
6. Мағауин М. Мен: Роман-эссе. А., 1999
7. Жармұхамедов М. Көненің көзі. А., 1996
8. Жолдасбеков М. Асыл арналар. А., 1986
9. Күмісбаев Ө. Терең тамырлар. А.,1994
10. Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы. А.,1988
11. Ергөбек Қ. Арыстар мен ағыстар. А., 2003
№5
1. Лекция таќырыбы: Б.Кенжебаевтыњ “Ы.Алтынсарин” маласыныњ мєні.
2.Лекция жоспары:
1. Ы.Алтынсарин “педагог”, “фольклорист”, “зерттеуші”,
“тєржімашы”, “ѓалым-этнограф” ретінде маќаласында
талдауы
2. Ы.Алтынсаринді ќазаќ халќыныњ б‰гіні мен ертењі жайында
саяси маќалалар жазѓан саясаткер ретінде талдауы
3.Лекция маќсаты:
Б.Кенжебаевтыњ ХХ ѓасыр басындаѓы ќазаќ єдебиеті тарихына
ќосќан ‰лесі
мен зерттеулері
4.Лекцияныњ мазм±ны:
ХІХ ғасырдың тағы бір алып тұлғасы - ұлы ағартушы Ыбырай Алтынсарин.
Б.Кенжебаев “Ыбырай Алтынсарин” аталатын мақала жариялады.
Мақалада Ы.Алтынсариндей ұлы ағартушы өміржолын таныстыра келіп,
ағарту саласындағы қайраткерлігіне тоқталады. Бір қызығы – Б.Кенжебаев
зерттеуінде Ыбырайдың атасы – Балғожа би де һәм қайраткер, һәм ақын ретінде
көрінеді.
Шағын мақала. Сол шағын мақалада Б.Кенжебаев өзіне тән нақтылықпен
Ы.Алтынсариннің мектеп ашуы, оқулық жасауы, аударма еңбектер бергені
баяндалып шығады. Ағарту саласының ұлы қайраткерін танимыз.
Б.Кенжебаев – тұрақты Ыбырай зерттеушісі болды деп айта алмаймыз. Ұлы
ағартушы жайында ғалымның жазғаны небәрі бір ғана мақала. Дегенде,
мақаладан ғалымның ерекше мол ізденісі аңғарылады. Б.Кенжебаев, қазақ
әдебиетінің белгілі бір тұлғасы жайында қандай мақала жазбақ болып
ниеттенсе де алдымен егжей-тегжей зерттейді. Материалды толық игермей,
қолына қалам ұстап, арнайы мақала жазбайды. “Ыбырай Алтынсарин” аталатын
зерттеуде де ғалымның осы мінезі аңғарылады. Мақала шағын болғанымен,
ізденіс мейлінше мол болғаны көрінеді. Ыбырай Алтынсарин өмірі дерегін,
еңбектерін атап-атап өткеннің өзінде ғалымның ұлы ағартушы өмірі мен
шығармашылық тағдырын терең зерттегені аңғарылып жатады. Зерттеу
мақаласында Ы.Алтынсаринді “білімпаз”, жаңашыл ағартушы “педагог”, “ірі
ақын-жазушы”, ел аузындағы аңыз, ертек, өлеңдерді жинаушы фольклорист, оны
өңдеп хатқа түсіруші, зерттеуші, орыс классикасын аударған тәржімашы, қазақ
өмірі, салт-санасы жайында зерттеу жасаған, ғылыми мақалалар жазған ғалым-
этнограф, уақыт,саяси өмірді терең зерттеп, қазақ халқының бүгіні, ертеңі
жайында саяси мақалалар жазған саясаткер ретінде талдайды.
Шағын мақаладан ғалымның көңіл жітілігі, ой жетелілігі аңғарылады.
Әрине, бұл – Ыбырай жайында арнайы жазылған зерттеу мақала. Әйтпесе,
өзге де түрлі тақырыптағы зерттеулерінде ғалым Ыбырай Алтынсарин жөнінде
айтып, жазып, оның тарихтағы орнын айқындап, әдеби мұрасына баға беріп
отырған сәттері кездеседі. Арнайы жазылған мақала - қырқыншы жылдардың
өзінде Б.Кенжебаевтың ХІХ ғасырда өмір сүрген ұлы ағартушы Ы.Алтынсарин
ғұмыры, мұрасы жайында терең ізденгенін көрсетеді. Сондықтан да,
Б.Кенжебаевты, белгілі дәрежеде, Ыбырайтанушы деуге негіз береді.
Әрине, ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті-күрделі кезең әдебиеті. Орыс
әдебиетінде ХІХ ғасыр әдебиеті - әдебиеттің алтын ғасыры аталатыны белгілі.
Қазақ әдебиеті, бір жағынан ХІХ ғасырдағы орыс әдебиетінен үйренді, екінші
жағынан орыс империясы, Қоқан хандығының отарлау саясатына қарсы үн
көтерді. Әріден келе жатқан “Зарзаман” сарыны жалғасын тапты. Қоқан
билігіне қарсы батыл жырлаған ақындар болды. Б.Кенжебаев бір дәуір
әдебиетін тұтас ала отырып, жан-жақты зерттеуді алдына мақсат етіп қойған
кісі емес. Оның Абай, Шоқан, Ыбырай сынды үш алыбы әдеби-ағартушылық, әдеби-
публицистік мұрасын ғана қарастыруды ойлаған ғалым.
Қандай дәуір әдебиетіне барып, қандай тұлғаларды зерттесе де
Б.Кенжебаев, шашылмай, нақты зерттеу жүргізетін әдетімен, Абай, Шоқан,
Ыбырай жайында әр кез-әр кез зерттеу мақалаларын жазды. Үш тұлға әдеби
мұрасын талдау арқылы бір дәуір әдебиетінің сыр-сипатын таныта алады.
Әрі, бұл ірі кезең әдебиетін ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетіне
ұштастыра, сабақтастыра зерттеді. Әдебиет – жанды процесс. ХІХ ғасырдағы
қазақ әдебиеті, сол ХІХ ғасырмен ғана шектеліп қаларлық томаға-тұйық
процесс емес қой. Демек, Б.Кенжебаев ХІХ ғасырдағы әдеби процесті Абай,
Шоқан, Ыбырай мұраларын талдай отырып, бағасын берді, оны ХХ ғасыр
басындағы әдеби процесті ашуға баспалдақ етті.
ХІХ ғасырдың тағы бір алып тұлғасы - ұлы ағартушы Ыбырай Алтынсарин.
Б.Кенжебаев “Ыбырай Алтынсарин” аталатын мақала жариялады.
Мақалада Ы.Алтынсариндей ұлы ағартушы өміржолын таныстыра келіп,
ағарту саласындағы қайраткерлігіне тоқталады. Бір қызығы – Б.Кенжебаев
зерттеуінде Ыбырайдың атасы – Балғожа би де һәм қайраткер, һәм ақын ретінде
көрінеді.
Шағын мақала. Сол шағын мақалада Б.Кенжебаев өзіне тән нақтылықпен
Ы.Алтынсариннің мектеп ашуы, оқулық жасауы, аударма еңбектер бергені
баяндалып шығады. Ағарту саласының ұлы қайраткерін танимыз.
Б.Кенжебаев – тұрақты Ыбырай зерттеушісі болды деп айта алмаймыз. Ұлы
ағартушы жайында ғалымның жазғаны небәрі бір ғана мақала. Дегенде,
мақаладан ғалымның ерекше мол ізденісі аңғарылады. Б.Кенжебаев, қазақ
әдебиетінің белгілі бір тұлғасы жайында қандай мақала жазбақ болып
ниеттенсе де алдымен егжей-тегжей зерттейді. Материалды толық игермей,
қолына қалам ұстап, арнайы мақала жазбайды. “Ыбырай Алтынсарин” аталатын
зерттеуде де ғалымның осы мінезі аңғарылады. Мақала шағын болғанымен,
ізденіс мейлінше мол болғаны көрінеді. Ыбырай Алтынсарин өмірі дерегін,
еңбектерін атап-атап өткеннің өзінде ғалымның ұлы ағартушы өмірі мен
шығармашылық тағдырын терең зерттегені аңғарылып жатады. Зерттеу
мақаласында Ы.Алтынсаринді “білімпаз”, жаңашыл ағартушы “педагог”, “ірі
ақын-жазушы”, ел аузындағы аңыз, ертек, өлеңдерді жинаушы фольклорист, оны
өңдеп хатқа түсіруші, зерттеуші, орыс классикасын аударған тәржімашы, қазақ
өмірі, салт-санасы жайында зерттеу жасаған, ғылыми мақалалар жазған ғалым-
этнограф, уақыт,саяси өмірді терең зерттеп, қазақ халқының бүгіні, ертеңі
жайында саяси мақалалар жазған саясаткер ретінде талдайды.
Шағын мақаладан ғалымның көңіл жітілігі, ой жетелілігі аңғарылады.
Әрине, бұл – Ыбырай жайында арнайы жазылған зерттеу мақала. Әйтпесе,
өзге де түрлі тақырыптағы зерттеулерінде ғалым Ыбырай Алтынсарин жөнінде
айтып, жазып, оның тарихтағы орнын айқындап, әдеби мұрасына баға беріп
отырған сәттері кездеседі. Арнайы жазылған мақала - қырқыншы жылдардың
өзінде Б.Кенжебаевтың ХІХ ғасырда өмір сүрген ұлы ағартушы Ы.Алтынсарин
ғұмыры, мұрасы жайында терең ізденгенін көрсетеді. Сондықтан да,
Б.Кенжебаевты, белгілі дәрежеде, Ыбырайтанушы деуге негіз береді.
Әрине, ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті-күрделі кезең әдебиеті. Орыс
әдебиетінде ХІХ ғасыр әдебиеті - әдебиеттің алтын ғасыры аталатыны белгілі.
Қазақ әдебиеті, бір жағынан ХІХ ғасырдағы орыс әдебиетінен үйренді, екінші
жағынан орыс империясы, Қоқан хандығының отарлау саясатына қарсы үн
көтерді. Әріден келе жатқан “Зарзаман” сарыны жалғасын тапты. Қоқан
билігіне қарсы батыл жырлаған ақындар болды. Б.Кенжебаев бір дәуір
әдебиетін тұтас ала отырып, жан-жақты зерттеуді алдына мақсат етіп қойған
кісі емес. Оның Абай, Шоқан, Ыбырай сынды үш алыбы әдеби-ағартушылық, әдеби-
публицистік мұрасын ғана қарастыруды ойлаған ғалым.
Қандай дәуір әдебиетіне барып, қандай тұлғаларды зерттесе де
Б.Кенжебаев, шашылмай, нақты зерттеу жүргізетін әдетімен, Абай, Шоқан,
Ыбырай жайында әр кез-әр кез зерттеу мақалаларын жазды. Үш тұлға әдеби
мұрасын талдау арқылы бір дәуір әдебиетінің сыр-сипатын таныта алады.
Әрі, бұл ірі кезең әдебиетін ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетіне
ұштастыра, сабақтастыра зерттеді. Әдебиет – жанды процесс. ХІХ ғасырдағы
қазақ әдебиеті, сол ХІХ ғасырмен ғана шектеліп қаларлық томаға-тұйық
процесс емес қой. Демек, Б.Кенжебаев ХІХ ғасырдағы әдеби процесті Абай,
Шоқан, Ыбырай мұраларын талдай отырып, бағасын берді, оны ХХ ғасыр
басындағы әдеби процесті ашуға баспалдақ етті.
5. Баќылау с±раќтары:
1. Ы.Алтынсарин “педагог”, “фольклорист”, “зерттеуші”,
“тєржімашы”, “ѓалым-этнограф” ретінде маќаласында
талдауы
2. Ы.Алтынсаринді ќазаќ халќыныњ б‰гіні мен ертењі жайында
саяси маќалалар жазѓан саясаткер ретінде талдауы
6. Лекция таќырыбына сєйкес С¤Ж тапсырмалары:
1. Б.Кенжебаев Ы.Алтынсарин маќаласыныњ жазылу тарихы
7. Ќажетті єдебиеттер:
1. Кенжебаев Б. Жылдар жемісі. А., 1984
2. Кенжебаев Б. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті.А.,
1993
3. Кенжебаев Б. Қазақ әдебиетінің тарихының
мәселелері. А., 1973
4. Бердібай Р. Ел боламыз десек. А., 1995
5. Кәкішев Т. Санадағы жаралар. А., 1992
6. Мағауин М. Мен: Роман-эссе. А., 1999
7. Жармұхамедов М. Көненің көзі. А., 1996
8. Жолдасбеков М. Асыл арналар. А., 1986
9. Күмісбаев Ө. Терең тамырлар. А.,1994
10. Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы. А.,1988
11. Ергөбек Қ. Арыстар мен ағыстар. А., 2003
№6
1.Лекция таќырыбы: Б.Кенжебаев – Сұлтанмахмұт Торайѓыров м±расын зерттеуші.
2.Лекция жоспары:
1. Б.Кенжебаевтың “Сұлтанмахмұттың ақындығы” аталатын
кандитаттық дисертациясы
2. 1939-40 ж. “Сұлтанмахмұт Торайғырұлы” курс жұмысын
жазуы
3. “Сұлтанмахмұттың ақындығы” (1949)
4. “Сұлтанмахмұт Торайғырұлы” (1957)
5. “Сұлтанмахмұт Торайғырұлын зерттеу, тану мәселесі”
(1968)
6. “Асау жүрек” әңгімелер жинағы
3.Лекция маќсаты:
Б.Кенжебаевтыњ ХХ ѓасыр басындаѓы ќазаќ єдебиеті тарихына
ќосќан ‰лесі
мен зерттеулері
4.Лекцияныњ мазм±ны:
Б.Кенжебаев - Сұлтанмахмұттанушы. Қазақ халқының бір ұлы ақыны -
Сұлтанмахмұт Торайғыров. 1892-1920 жылдар аралығында аз өмір сүріп, соңына
көп мұра қалдырған. С.Торайғыровты үзбей, үздіксіз ұдайы зерттеп, арнайы
ғылымға айналдырған. Б.Кенжебаев зерттемеген, назар аудармаған мәселе
жоқтай. Сөйте тұра, кейін шәкірттеріне тақырып етіп ұсынып, ұлы ақын әдеби
мұрасын одан әрі зерттетті. Жаңа буын көзімен қарады. Ақынды тануды өзі
келген жерден әрі қарай дамыта зерттетті. Сөйтіп мектеп қалыптастырды.
Ғалымның Сұлтанмахмұтты зерттеуі отызыншы жылдардан басталады. Ол
өзінің Сұлтанмахмұттануға қашан, қалай келгені жөнінде былай дейді: “...
Қазақтың Сұлтанмахмұт Торайғыров деген ақыны болған екен дегенді мен тұңғыш
рет 1922 жылы естідім. Келесі жылы ақынның “Адасқан өмір” деген атпен жеке
кітап болып шыққан “Адасқан өмір”, “Кедей”, “Айтыс” деген поэмаларын оқып
шықтым. Ол маған үлкен әсер етті. Сұлтанмахмұт менің сүйіп оқитын ақыным
болды.
1939-1940 оқу жылында “С.Торайғыров” деген тақырыпта жылдық курс
жұмысын жаздым. Ол 1940 жылы май айында, ақынның қайтыс болуына 20 жыл
толуына байланысты “Социалистік Қазақстан” газетінде жарияланды.
Міне, содан бері мен Сұлтанмахмұттың өмірін, творчествосын зерттеу
жұмысымен айналысып келемін: 1).Ақынның екі поэмасын бөлек кітап етіп
шығардым. Таңдамалы шығармалары екі рет менің басқаруыммен шықты.
2).Сұлтанмахмұт және оның шығармалары жөнінде өзім көптеген мақалалар, төрт
кітап жаздым (“Торайғыровтың ақындығы” 1949, “Сұлтанмахмұт Торайғыров -
өмірі мен творчествосы” 1957, “Сұлтанмахмұт Торайғыровты зерттеу, тану
мәселесі” 1968, әңгіме боп келетін “Асау жүрек”). Содан қашан көз
жұмғанынша жалғасады. Ғалымның жазу тартпасында С.Торайғыров шығармаларында
кездесетін афоризмдерді бөлек терген дәптері қалған. Бұл - ғалымның ең
соңғы жазбасының бірі. Демек, Б.Кенжебаев өмір бойы Сұлтанмахмұт жыры
рухымен сусындай, оны өмірінің мән-мазмұнына айналдырып зерттеп өтті деуге
болады.
Б.Кенжебаевтың Сұлтанмахмұт өмірі мен шығармашылығын зерттеуін мынадай
жүйеде қарастыруға болар еді.
Ол - С.Торайғыров әдеби мұрасын жинақтаушы. “Ел арасынан 1946 жылы
табылған өлеңінде” деп сөйлеуге хұқы бар бірден-бір зерттеуші Б.Кенжебаев
еді. Б.Кенжебаев С.Торайғыровтың жарияланып жүрген материалдарынан өзге
хаттары, күнделіктері болғанын да білетін, дәптеріне өз көзімен көріп,
оқыған жайларын жазып кеткен де Б.Кенжебаев. “Сұлтанмахмұт Торайғыров”
(1957) аталатын зерттеуінде: “Онан соң көрген-білгендердің айтуына
қарағанда, Сұлтанмахмұттың үнемі жазып жүрген күнделік дәптері болған,
әркіммен жазысқан хаттарының жиыны болған сияқты. Бірақ олары әлі табылған
жоқ. Жоғалған болуға керек” деп жазды.
Әрине көрген өзі. Өзім көрдім деп айта алмай отыр. Саясат ызғырығынан
қорқады. Мұның әділі мынадай: Ол - С.Торайғыров жөніндегі замандастары
естелігін жазып алушы. Тіпті, М.Әуезовтың Сұлтанмахмұт жайындағы естелігін
жазып алып, 1962 жылы жарық көріп тұрып, туралып кеткен С.Торайғырұлының 2
томдық жинағына енгізген де Б.Кенжебаев болатын.
Ол - С.Торайғыров шығармалар жинағын ұқыптап, сұрыптап құрастырушы
еді. С.Торайғыров шығармаларын ол 1944, 1950, 1957, 1962, 1987 жылдары
алдымен бір, кейін екі томдық етіп құрастырып жарыққа шығарды.Ол
құрастырған С.Торайғырұлы шығармаларының 1962 жылғы екі томдығы Ә.Ермеков
т.б. сынды сол кездегі атын атауға болмайтын Алаш қайраткерлері естелігі
енгендіктен туралып кетіпті. Олай болуға кезіндегі Қазақстан Компартиясы
Орталық Комитетінің хатшысы М.С.Соломенцевтің ықпалы мол болыпты.
Ол - С.Торайғырұлының өмірінен бастап күллі әдеби мұрасын егжей-
тегжейлі зерттеуші.
“Өмірінен бастауында” ерекше мән бар. С.Торайғырұлының туған жылын
ғалымдар 1892, 1893, 1894 жылы деп үш түрлі атап келген. Б.Кенжебаев
кандидаттық диссертациясында “Торайғыров Сұлтанмахмұт 1893 жылы 28 октябрь
күні қазіргі Павлодар облысының Баянауыл ауданында туады” - дейді.
Осы қолжазбаның кітап болып басылған нұсқасында пікірін дамыта түсіп:
“Сұлтанмахмұттың қай жылы туғаны жөнінде әр жерде әр түрлі жазылған.
Мысалы, Сұлтанмахмұттың 1922 жылы Қазанда шыққан поэмалар жинағында
басылған суретінің астына ол 1894 жылы туды деп жазылған. Ақынның 1933 жылы
Қызылордада шыққан толық жинағында басылған өмірбаянында ол 1893 жылы туды
деп жазылған.
Сұлтанмахмұт егер де, 1893 жылы туған болса, қаза болатын жылы (1920
жылы) 27 жасында, егер де 1894 жылы туған болса, қаза болатын жылы 26
жасында болады. Ал, Сұлтанмахмұттың өзі өлер алдында жазған бір өлеңінде
1920 жылы 28 жастамын дегенді айтады.
Бұған қарағанда Сұлтанмахмұт 1894 жылы да, 1893 жылы да емес, 1892
жылы туған болады. Біздіңше осының жөні келеді”- деп түйіндейді.
Ақын өмірі мен шығармашылығын арнайы кеңірек тексерген 1957 жылғы
еңбегінде бұл мәселені айналып өтеді. “Қазақ халқының ХХ ғасыр басындағы
демократ жазушылары” (1958) деп аталатын монографиясында ақынның туған жылы
жөнінде 1949 жылғы еңбегінде айтқан жоғарыдағы пікіріне қайта оралып:
“Бұған қарағанда, Сұлтанмахмұт 1894 жылы да, 1893 жылы да емес, 1892 жылы
туған. Осының жөні келеді. Бірақ бұған дейін баспасөз бетінде ол үнемі 1893
жылы туған деп жазылып жүрді. Біз де соны қолданамыз” -деп қорытындылайды.
Ақынның туған жылы жөнінде ғалым өз дәлелін алға тарта отырып, өз пікірінде
қалды. Бұл шынайы зерттеуші әрекеті. Сұлтанмахмұт өміріне қатысты және екі
дерек бар. Бірі - 1920 жылы 21 май күні, 28 жасында, бірі сол жылы 27
жасында қайтыс болды деген пікір.
Б.Кенжебаев 1949 жылы зерттеуінде 28 жасында өлді, 1957 жылғы
еңбегінде “27 жасында қайтыс болды”, 1958 жылғы монографиясында “27 жасында
тіпті жастай қайтыс болды”, оқулығында “Сұлтанмахмұт 27 жасында өлді, тіпті
жастай өлді”, “Асау жүрек” аталатын соңғы зерттеуінде: “1920 жылы 21 мамыр
күні 27 жасында өлді, тіпті жастай көз жұмды” деп жазды.
Мәселе - ақынның туған жылын әріптес ғалымдардың 1893 жыл деп
белгілеуінен. Б.Кенжебаев та кейін осы пікірге ден қойды.
Ақынның туған күні де екі түрлі жазылып келеді. “Сұлтан Махмет Семей
губерниесі, Павлодар уезі, Шідерті ауданында 1893 (жылқы) - жылы,
Октәбірдің 15-інде туған”. Бұл - С.Мұқановтың пікірі.
Ал, Б.Кенжебаев Сұлтанмахмұт 28 октябрьде туды деген пікірде.
Қай ғалым пікірі дұрыс, қайсысының пікірі теріс екенін ажыратып
айтарлық бізде де құжат жоқ. Сұлтанмахмұттанушы бір Б.Кенжебаев емес. Ұлы
ақын жайындағы алғашқы пікірлер 1917 жылдан басталады. Ол - Ж.Аймауытов пен
М.Әуезовтың “Екеу” деген бүркеншек есіммен “Абай” журналында жариялаған
“Абайдан кейінгі ақындар” аталатын мақала.
Б.Көлеев Қазанда 1922 жылы бастыратын “Адасқан өмір” кітабы бар.
Ж.Аймауытов оны 1921 жылы басылған дейді. “Сұлтанмахмұттың үш сөзі”,
“Кедей”, “Адасқан өмір”, “Қала ақыны мен дала ақынының айтысқаны” 21-інші
жылы Қазанда басылып, елге тарай алмай қалды” дейді.
Көрнекті әдебиет зерттеушісі Есмағамбет Ысмайылов та: “Өлгеннен кейін
совет тұсында 1921 жыл “Адасқан өмір” мен “Кедей” поэмалары Қазанда бірінші
рет кітап болып басылады” деп жазған екен.
Ж.Аймауытовың “Айтыстың” атын дұрыс атамауына қарап (дұрысы “Айтыс
(қала ақыны мен дала ақынының айтысқаны), Е.Ысмайыловтың “Айтыс” поэмасын
ауызға алмауына қарап, олар “Адасқан өмір” кітабын қолына түсіре алмаған-ау
деп ойлаймыз. Сондықтан олар ақын жыр жинағы Қазанда 1921 жылы басылды деп
қателесуі заңды.
Біз Б.Кенжебаев архивінен “Адасқан өмір” жинағының фотокөшірмесімен
таныстық. Онда “Тип. “Татарстан”, Казан, 1922” деп, алғашқы бетіне
Сұлтанмахмұттың фотосуретін басып “Қазақ ақыны Сұлтан Махмуд Торы Айгыров
(1894-1919г.)-деп жазған. Әрине, ақынның туған, өлген жылы қате
көрсетілген. Әйтсе де кітаптың басылған жылы қате кетуі мүмкін емес қой.
Ж.Аймауытов Сұлтанмахмұт мұрасын жинауды ұйымдастырды. Екі рет газетке
“Ашық хат” жазып бірінде ақын мұрасын жинау жөнінде, екіншісінде жиналған
материалдарды хабарлай отырып, қосымша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz