Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің мектепте халық ойындарын оытуда қазақ этнопедагогикасы материалдарын пайдалану
1.1. Педагогика ғылымында ұлттық ойындардың зерттелу жайы ... ... .
1.2. Болашақ мұғалімнің даярлығын қалыптастыру шарттары ... ... ... ... ... ..
II. тарау. Жалпы бастауыш білім беруде халық ойындарын қолдануға болашақ мұғалімдердің даярлығын қалыптастыру жолдары ... ... ...
2.1. Жоғарғы оқу орындарындағы болашақ мұғалімдерді қалай даярлауының жолдарын қалыптастыру.
2.2. Болашақ білім беру сатысында болашақ мұғалімінің халық ойындарын қолдану ... ..
Қорытынды ... .
Тұжырым
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ...
1.2. Болашақ мұғалімнің даярлығын қалыптастыру шарттары ... ... ... ... ... ..
II. тарау. Жалпы бастауыш білім беруде халық ойындарын қолдануға болашақ мұғалімдердің даярлығын қалыптастыру жолдары ... ... ...
2.1. Жоғарғы оқу орындарындағы болашақ мұғалімдерді қалай даярлауының жолдарын қалыптастыру.
2.2. Болашақ білім беру сатысында болашақ мұғалімінің халық ойындарын қолдану ... ..
Қорытынды ... .
Тұжырым
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ...
Егемендікке қолы жеткен қазақ елі өміріндегі әлеуметтік, экономикалық өзгерістер уақыт талабына сай қабілетті, жан-жақты жетілген парасатты адамдар тәрбиелеп өсіруді көздеп отыр. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев "Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан" атты 2007жылғы Қазақстан халқына жолдауында: "Біз бүкіл еліміз бойынша әлемдік стандарттар деңгейінде сапалы білім беру қызметін көрсетуге қол жеткізуіміз керек" деп Республикамыздың білім беру жүйесіне үміт артқан болатын. Тәуелсіз мемлекетіміздің болашағы, ертеңгі ел тұтқасын ұстайтын ұлт жанды ұрпақтың рухани байлығы мен мәдениеттілігіне, ұлттық ойлау қабілеті мен іскерлігіне, кәсіби шеберлігі мен сапалы біліміне, заман талабына сәйкес туындап отырған мәселенің түп-тамырын айқындап, болашақ мамандардың бет-бейнелерін тиісті арналарға бағыттау мүмкіншілігі ұстаз - тәрбиеші деген қасиетті мамандыққа тікелей байланысты.
1. Қазақстан Республикасының білім туралы заңы Алматы. 1997.
2. ҚР. Білім беруді дамытудың 2005-2010 жж арналған
3. Мемлекеттік бағдарламасы.
4. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті, стандарттары. Астана 2006ж.
5. . Байтыұрсынов А. Шығармалары. Алматы, «Жазушы», 1980.
6. Жумабаев М. Педагогика. - Алматы: "Ана тiлi", 1992. - 154 б.
7. Қоянбаев Р.М. «Қысқаша педагогикалық сөздік» Алматы 1993ж.
8. Қазақстан мектеп жұрналдары №5, 2004ж. №3, 2005ж.
9. .Қазақстан мұғалімі газеті. 19 қыркүйек, 2002
10. Алдыңғы қатар тәжірибелері Алматы – 2000
11. Жолтаева Г.Н. «негізгі мектепте математиканы оқыту процесінде этнопедпгогика элементтерін пайдалану әдістемесі.
12. Табылдиев Ә. «Қазақ этнопедагогикасы» Алматы 2001.
13. Қалиев С..Қ. «Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері»
14. Ұзақбаева С. «Тамыры терең тәрбие» Алматы. «Білім» 1995
15. «Бастауыш мектеп» №1, 2004 (50-55беттер)
16. «Бастауыш мектеп» №6, 200 (10-13бетт)
17. Елубаев С., «Қазақ халқының қара есептері» Алматы. «Қазақстан» 1996.
18. Елубаев С., «Ұлттық мазмұнды есептерді математикада оқытуда пайдалану» Алматы 1995.
19. Оспанов Т.Қ., «Бастауыш класта математиканы оқыту
20. Сағындықов Е. «Қазақ ұлттық ойындары» Алматы 1991.
2. ҚР. Білім беруді дамытудың 2005-2010 жж арналған
3. Мемлекеттік бағдарламасы.
4. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті, стандарттары. Астана 2006ж.
5. . Байтыұрсынов А. Шығармалары. Алматы, «Жазушы», 1980.
6. Жумабаев М. Педагогика. - Алматы: "Ана тiлi", 1992. - 154 б.
7. Қоянбаев Р.М. «Қысқаша педагогикалық сөздік» Алматы 1993ж.
8. Қазақстан мектеп жұрналдары №5, 2004ж. №3, 2005ж.
9. .Қазақстан мұғалімі газеті. 19 қыркүйек, 2002
10. Алдыңғы қатар тәжірибелері Алматы – 2000
11. Жолтаева Г.Н. «негізгі мектепте математиканы оқыту процесінде этнопедпгогика элементтерін пайдалану әдістемесі.
12. Табылдиев Ә. «Қазақ этнопедагогикасы» Алматы 2001.
13. Қалиев С..Қ. «Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері»
14. Ұзақбаева С. «Тамыры терең тәрбие» Алматы. «Білім» 1995
15. «Бастауыш мектеп» №1, 2004 (50-55беттер)
16. «Бастауыш мектеп» №6, 200 (10-13бетт)
17. Елубаев С., «Қазақ халқының қара есептері» Алматы. «Қазақстан» 1996.
18. Елубаев С., «Ұлттық мазмұнды есептерді математикада оқытуда пайдалану» Алматы 1995.
19. Оспанов Т.Қ., «Бастауыш класта математиканы оқыту
20. Сағындықов Е. «Қазақ ұлттық ойындары» Алматы 1991.
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті
Мектепке дейінгі және бастауыш білім беру теориясы мен әдістемесі
кафедрасы
Курсттық жұмыс
6N0102 – Бастауыш оқыту педагогикасы және әдістемесі
Ғылыми жетекшісі:
п.ғ.к., доцент Қосанов Б.М
Орындаған: 1-курс магистранты
Кадырова М.С
Алматы, 2008
процесінде халықтық ойындарды қолдануға даярлықтың педагогикалық
негіздері
1.1. Педагогика ғылымында ұлттық ойындардың зерттелу жайы ... ... .
1.2. Болашақ мұғалімнің даярлығын қалыптастыру
шарттары ... ... ... ... ... ..
II- тарау. Жалпы бастауыш білім беруде халық ойындарын қолдануға
болашақ мұғалімдердің даярлығын қалыптастыру жолдары ... ... ...
2.1. Жоғарғы оқу орындарындағы болашақ мұғалімдерді қалай
даярлауының жолдарын қалыптастыру.
2.2. Болашақ білім беру сатысында болашақ мұғалімінің халық
ойындарын қолдану ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
Тұжырым
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі: Егемендікке қолы жеткен қазақ елі
өміріндегі әлеуметтік, экономикалық өзгерістер уақыт талабына сай
қабілетті, жан-жақты жетілген парасатты адамдар тәрбиелеп өсіруді көздеп
отыр. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев "Жаңа әлемдегі
жаңа Қазақстан" атты 2007жылғы Қазақстан халқына жолдауында: "Біз бүкіл
еліміз бойынша әлемдік стандарттар деңгейінде сапалы білім беру қызметін
көрсетуге қол жеткізуіміз керек" деп Республикамыздың білім беру жүйесіне
үміт артқан болатын. Тәуелсіз мемлекетіміздің болашағы, ертеңгі ел тұтқасын
ұстайтын ұлт жанды ұрпақтың рухани байлығы мен мәдениеттілігіне, ұлттық
ойлау қабілеті мен іскерлігіне, кәсіби шеберлігі мен сапалы біліміне, заман
талабына сәйкес туындап отырған мәселенің түп-тамырын айқындап, болашақ
мамандардың бет-бейнелерін тиісті арналарға бағыттау мүмкіншілігі ұстаз -
тәрбиеші деген қасиетті мамандыққа тікелей байланысты.
Болашақ ұрпақтың ұлттық санасын тәрбиелеп, рухани мәдениетті
жетілдірумен бірге қаралады. Ал, рухани мәдени байлықтың байырғы саласының
бірі - ойын. Халықтың әдет - ғұрпын, салт - дәстүрін, әдеп дағдыларын жас
ұрпақтың бойына ойын арқылы дарытып, көңіліне қондыра білу өмір қажетінен
туып отыр. Өйткені баланы нәресте жағынан бастап адалдыққа, батылдыққа,
елін, жерін, тілін сүйетін отаншылдыққа, адамгершілікке, мейірімділікке
тәрбиелеудің құралы - ойын. Оның тәрбие, тәлім берудегі сиқырлы сырын терең
меңгеру үшін ежелден бері өркен жайып, үздіксіз дамып келе жатақн ұлттық
ойынды тәрбие мақсатына пайдаланудың тиімді жолдарын қарастыра түсу бүгінгі
күннің кезек күттірмейтін міндетіне айналғандығын мойындауға
тиістіміз.Бүгінгі таңда қоғамның ұлттық мәдени тұрғыдан кемелденуі жас
ұрпақты өз халқының рухани қазынасымен, игі дәстүрлерімен тереңірек
таныстырып, солардың негізінде тәрбие мен білім беруге болашақ мұғалімнің
кәсіптік даярлығын қамтамассыз етуді талап етеді.
"Қазақстан Республикасындағы бастауыш білімнің мемлекеттік
стандарты" бойынша жасалынған жалпы білім беретін мектептің бастауыш
сатысындағы білім мазмұны тұжырымдамасында: "Бастауыш сатыда оқушының жалпы
және психикалық дамуының жеткілікті деңгейіне қол жеткізу үшін, ең алдымен
білім берудің мақсат приоритеті түбегейлі өзгеру керек: бірінші кезекке
бұрынғыша оқушыны пәндік білім, біліктердің белгілі бір жиынтығымен
қаруландыру емес, оқу әрекетін қалыптастыру негізінде жеке бас тұлғасын
тәрбиелеу мақсаты қойылады",- делінген.
Бұл мақсатты жүзеге асыру үшін, біріншіден оқытуда ғасырлар
сынынан өткен тәлім-тәрбиелік және танымдық мүмкіндіктері мол қазақ
энопедагогикасы материалдарын пайдалану қажет, екіншіден, оларды оқу
процесінде тиімді пайдалана алатын мұғалімді әдістемелік тұрғыдан
даярлаған жөн.
Педагогика ғылымы саласында жарық көрген бірқатар зерттеулерде
(С.И. Архангельский, Н.К. Ахметов, Ю. К. Бабанский, И.Б. Бекбоев, Л.В.
Занков, А.И. Пискунов, Н.Д. Хмель және тағы басқа) мұғалімдерді кәсіптік
даярлаудың теориялық негіздері қарастырылып, педагогикалық жоғары оқу
орындарындағы оқу процесінің тиімділігін арттыру жолдары айқындалады.
Педагогикалық қабілеттерді қалыптастыру (Ф.Н. Гоноболин, А.Г.
Ковалев, А.А. Люблинская тағы басқа ) әне шеберлікті дамыту (З.Ф. Ефименко,
Т.С. Деркач, Н.М. Яковлева тағы басқа), педагогикалық іс-әрекет құрылымы,
мұғалімнің жеке тұлғасын қалыптастыру (Н.В. Кузьмина, В.А. Сластенин, А.И.
Щербаков), кәсіби іскерлікті шындау (О. А. Абдуллина, Қ.Аймағанбетова, С.И.
Кисельгоф, Л.Ф.Спирин тағы басқа) мәселелеріне арналған зерттеулер қазіргі
кезде ерекше ғылыми құндылыққа ие болып отыр.
Болашақ мұғалімдердің даярлығын қалыптастыру проблемасы кәсіптік
даярлаудың құрамды бөлігі ретінде көптеген зерттеулердің арқауы болды.
Жалпы, "даярлық" ұғымы психологичлық жағдай сипатында М.И. Дьяченко, Л.А.
Кандыбович, К.К. Платонов, А.С. Прангишвили, Д.Н. Узнадзе тағы басқа, жеке
тұлғанын күрделі құрылымы, қасиеті ретінде К.М. Дурай- Новакова, М.С.
Кобзев тағы басқа еңбектерінде қарастырылады.
Соңғы жылдары студенттерді әдістемелік және дидактикалық білім
көздерімен қаруландырудың ғылыми негіздері мен кәсіптік - педагогикалық
бағыттары бірқатар зерттеу еңбектерінде ( Д. Бабаев, С.С. гомидов, Г.Л.
Луканкин, А.Г.Мордкович, Э.Мамбетакунов, И.Н.Нұғыманов, Д.Рахымбек тағы
басқа) айқындалғанын атап айтқн жөн. Қазақстанда болашақ мұғалімдердің
әдістемелік - математикалық даярлығы проблемасын зерттеуге
А.Е.Әбілқасымованың қосқан үлесі зор. Оның ғылыми жетекшілігімен орындалған
зерттеу еңбектері де баршылық. Аталмыш жұмыстарда студенттерді болашақ
кәсіптік іс - әрекеттеріне даярлау, математика мұғалімдерінің кәсіби
ізіенімпаздығын қалыптастырып, жетілдіру
тағы басқа мәселелер қарастырылады. Қазақ этнопедагогикасы материалдарын
жоғары және арнайы педагогикалық оқу орындарының оқу-тәрбие ісінде
пайдалану проблемасы бойынша С.А. Ұзақбаеваның жетекшілігімен жалпы
педагогика саласында бірқатар ғылыми-зерттеу еңбектері орындалды.
Демек, бастауыш сынып оқушыларын халық ойындарын оқытудағы
педагогикалық мүмкіндіктері мен олардың студенттерді оқытуға даярлау
процесінде жүйелі пайдаланылмауы арасындағы, бастауыш сынып оқушыларын
оқытуда халық ойындарының материалдарын пайдалануға болашақ мұғалімдерді
даярлау қажеттілігі мен оны жүзеге асыруға байланысты әдітемелік
нұсқаулардың жоқтығы арасындағы қайшылықтар анық байқалады.
Жоғары оқу орындары студенттерінің қазақ этнопедагогикасы
материалдарын соның ішінде халық ойындарын оқыту процесінде пайдалану
даярлығын қалыптастырпу шарттарын іздестіру және әдістемесін жасау біздің
зерттеу проблемамызды айқындап, тақырыпты "Жалпы бастауыш білім беруде
халық ойындарын қолдануға болашақ мұғалімдердің даярлығын қалыптастыру" деп
таңдауымызға себепші болды.
Зерттеудің объектісі:
Жоғары оқу орындарында болашақ бастауыш сынып мұғалімдерді халық ойындарын
оқытудағы кәсіби даярлығын қалыптастыру.
Зерттеу пәні: Болашақ мұғалімдерінің мектепте оқытуда қазақ
этнопедагогикасы материалдарын пайдалану даярлығын қалыптастыру процесі.
Зерттеудің мақсаты:
Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің мектепте халық ойындарын оытуда
қазақ этнопедагогикасы материалдарын пайдалану даярлығын қалыптастыруды
теориялық тұрғыда негіздеп, әдістемесін жасау.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер университет даярлығы барысында студенттерге
олардың жеке тұлғалық ерекшеліктерін ескере отырып, халық ойындарын оқытуға
әдістемелік даярлығы моделі негізінде қазақ этнопедагогикасы материалдарын
оқу-тәрбие процесінде жүйелі түрде пайдаланудаы меңгертсе, ол болашақ
бастауыш сынып мұғалімдерінің мектепте халық ойындарын оқытуда қазақ
этнопедагогикасы материалдарын пайдаланудағы әдістемелік даярлығын
қалыптастыруға негіз болады.
Зерттеудің міндеті:
1. Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің кәсіби даярлығын қалыптастыру
мәселесіне мазмұнды сипаттама беру;
2. Мектепте халық ойындарын оқытуға болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін
әдістемелік тұрғыдан даярлау ерекшеліктерін ашып көрсету;
3. Бастауыш мектепте оқыту процесінде халық ойындары материалдарын
пайдалану қажеттілігін дәлелдеп, оның оқушылардың білім деңгейін көтерудегі
мүмкіндіктерін ғылыми тұрғыда негіздеу;
4. Бастауыш мектепте оқыту процесінде халық ойындарын пайдалануға орай
болашақ мұғалімдердің даярлық деңгейін жетілдіруге қажетті әдістемені жасау
және оны тәжірибелі жұмысы арқылы практикаға ендіру.
Зерттеу әдістері: Зерттеу проблемасы боынша философиялық,ғылыми
педагогикалық еңбектерді және озот іс-тәжірибелерді талдау, жинақтау,
әңгімелеу, бақылау. Мектептер мен жоғары оқу орындарының құжаттары мен іс-
тәжірибелерін жинақтап, оқып үйренудің негізінде талдау жасау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы :
1. Болашақ мұғалімдердің кәсіби даярлығын қалыптастырудың мазмұнды сипаты
ұсынылды.
2. Болашақ мұғалімдерінің оқытудағы әідстемелік даярлығының моделі асалып,
өзіндік ерекшеліктері айқындалды.
3. Болашақ мұғалімдерін оқытуда халық ойындары материалдарын пайдалану
мүмкіндіктері анықталды.
4. Болашақ мұғалімдерді оқыту процесінде халық оындары материалдарын
пайдаолануға даярлығын қалыптастыру әдістемесі жасалды.
Қорғауға ұсынылған қағидалар:
1. Болашақ мұғалімдерінің оқытудағы әдістемелік даярлығының моделі
теориялық, оқу-зерттеушілік және практикалық даярлық компонеттерінің
бірлігі ретінде қарастырылады.
2. Бастауыш мектепте оқытудың құралы мен әдіс-тәсілі тұрғысында халық
ойындары материалдарын пайдалану оқушылардың білім деңгейін көтереді,
танымдық іс-әрекетін белсендіреді, ойлаудың стилін қалыптастырады, оқытудың
тәрбиелік бағыттылығын күшейтеді тағы басқа.
3. Болашақ мұғалімдердің оқыту процесінде халық ойындары материалдарын
пайдалану даярлығын қалыптастыру әдімстемесі оқыту процесінде халық
ойындары материалдарын педагогикалық пратика және студенттердің аудиторядан
тыс жұмыс әрекеттері арқылы жүзеге асады.
Зерттеу кезеңдері:
Бірінші кезеңде (1993-1994жж.)зеттеудің теориялық негіздері анықталған;
философиялық, психологиялық-педагогикалық, ғылыми-әдістемелік зерттеулер
мен қазақ халық шығармашылығы жөніндегі әдебиеттер оқып-үйреніліп,
теориялық тұрғыдан талданды.
Екінші кезеңде (1991-1996жж.) оқу жоспарлары, бағдарламалары, әдістемелік
оқу құралдары талданды, зерттеліп отырған даярлықтың қалыптасу көрінісі
нақтыланды.
Үшінші кезеңде (1996-1998жж.) болашақ мұғалімдерді оқыту процесінде ұлттық
ойынды пайдалану даярлығын қалыптастыру әдістемесінің тиімділігін айқындау
масатында жұмыстар жүргізілді; алынған нәтижелер талқыланып, жүеге
келтірілді; диссертацияның әдеби даярлығы аяқталды.
Диссертацияның құрылымы: Диссертация кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, тұжырымнан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде зертеу тақырыбының көкейкестілігі дәлелденіп, зерттеудің ғылыми-
әдіснамалық аппараты әзірленді.
"Болашақ мұғалімнің білім беру сатысының оқыту процесінде халықтық
ойындарды қолдануға даярлықтың педагогикалық негңздері" атты бірінші
тарауда ұлттық ойындар мен "болашақ мұғалімнің кәсіптік даярлығы", "болашақ
мұғалімеің оқыту әдістемелік даярлығы" ұғымдарының мәні анықталып, мазмұны,
құрылымы ашып крсетіледі, оқыту процесінде халық ойындары материалдарын
пайдалану мүмкіндіктері қарастылылады.
"Жалпы бастауыш білім беруде халық ойындарын қолдануға болашық
мұғалімдердің даярлығын қалыптастыру жолдары" атты екінші тарауда оқыту
процесінде халық ойындары материалдарын пайдалануға кәсіби даярлығын
қалыптастыру жолдары қарастырылады және талдау жасалынады.
Қорытындыда теориялық және жұмыс нәтижелеріне негізделген тұжырымдар
мен ұсыныстар беріледі.
1-тарау. Болашақ мұғалімнің білім беру сатысының оқыту процесінде халық
ойындарды қолдануға даярлықтың педагогикалық негіздері
1.1. Педагогикада ғылымында ұлттық ойындардың зертелу жайы.
Елдің болашағы тәрбие ісіне тәуелді. Сондықтан да тәрбие
ісіне келелі міндеттер жүктелгендігін ескеріп, жаңа қоғам
мүддесіне лайық, жан – жақты жетілген, бойында ұлттық психология
қалыптасқан ертеңгі қоғам иелеріне тәрбиелеп өсіру отбасының,
балабақша мен мектептің міндеті. Бұл талаптардың жүзеге асуы –
алдымен, тәрбие ісіне, оның дұрыс ұйымдастырылуына тіклей
байланысты болса, екінші жағынан, жүргізілетін тәлім – тәрбие
ісінің мазмұнына және оны баланың қабылдап меңгеруіне
мүмкіндігімен қажетін өтеудегі үйлесімділігімен шарттас. Ұлттық
ойындар – халық педагогикасының ажырамас бір саласы, халықтық
минталитеттің түп негізі, ұлтқа тән қасиеттерді – ұрпақтан ұрпаққа
жеткізуші, салт-сана мен әдет ғұрып дәстүрлерді жалғастырушы, этностық
өзінше ерекшелігін жастардың мініз-құлқының психологиялық жағынан
жетілдіріп, отыратын бір саласы.
Қазақтың ұлттық ойындарының пайда болуы, одан әрі дамуы тікелей
халқымыздың өз даму тарихына, басынан өткерген әлеуметтік – қоғамдық
жағдайларына байланысты болатыны түсінікті жай.
Зерттеуіміздің осы бөлімінде қазақтың ұлт ойындарының пайда
болуына, даму тарихына, ойындар туралы көрнекті адамдардың,
зерттеушілердің, ғалымдардың ой – пікірлеріне тоқталып, шолу жасамақпыз.
Ойындар негізінен қимыл – қозғалыстардан тұратындықтан оны тікелей
еңбекпен байланыстырып қарайтын болсақ оның өзі бізді зерттеуді еріксіз
адамзат баласының тұңғыш жер бетіне пайда болған кезінен бастауымызға
мәжбүр етеді.
Қазақтың ұлт ойындары өзінің мазмұнында халқымызға тән
ерекшеліктерді, салт-сананы, дәстүрлерді, әдет-ғұрыптарды енгізе отырып,
ғасырдан-ғасырларға беріліп, бүгінгі біздің өмір сүріп отырған
уақытымызға дейін жетіп отыр, ол өз эстафетасын бізден кейінгі
ұрпақтарға да жалғастырмақ.
Қазақтың ұлттық ойындарының да өзіндік тарихы, даму жолдары,
қалыптасу кезеңдері бар. Қазіргі кейбір тарихи деректерге қарағанда,
бізге жеткен ұлт ойындарының біразы сонау көне заманнан бері келе
жатқаны белгілі болып отыр. Демек, Қазақстан жерінде қалыптасқан алғашқы
қауымдық құрылыс кезеңі халқымыздың ұлттық ойындарын да туғызған. Бес
тас, Асық, Садақ ату сияқты ұлт ойындары шамамен алғанда осыдан бес
мың жылдай бұрын ойналғаны жайында айта келіп, ағылшын ғалымы Э.Меккей
... бұл ойындардың барлығы дерлік Азия елдерінде тайпалы одақтардың
арасында таралғаны ұқсайды - дейді.
Ұлт ойындары қоғамның өзгеруі, әлеуметтік – экономикалық жағдай
негізінде толығын, сол кездегі адамдардың белгілі айналысатын кәсібіне
бейімделіп, тұрмысқа сіңіп, өзгеріске ұшырап отырған.
Мәселен, Қазақстан жеріндегі алғашқы қауымдық құрылыс кезеңінде
қалыптасқан, аң аулау - таяқ жүгірту, қақапа тас - бес тас,
қарагие - найза лақтыру болып аттары өзгеріп, мазмұндары сақталып
қалған. Басқасын қойғанда, күні бүгін бәрімізге әйгілі ақ сүйек
ойынының бірнеше аттары бар екені анықталды.
Ұлт ойындарының жалпы қалыптасу кезеңі біздің заманымызға дейінгі
VII – IV ғасырлардағы қазақ жеріндегі көшпелі тайпалардың құралу
дәуіріне тура келеді, өйткені ойындардың қай-қайсысы болмасын, қай
кезеңде дамымасын, олар тек өндірістік қатынастарға негізделген.
Өзкезеңіндегі өндіріс құралына пайдалануға жарамды тас, ағаш, сүйек тағы
басқа табиғи заттар осы дәуірде қалыптасқан ұлт ойындарында да
қолданылады. Мәселен, күні бүгінге дейін мәнін жоймаған асық ойынына
кез келген сүйек емес, малдың асықтарын алған, бес тас ойынына тек
қолға ұстағанға ыңғайлы домалақ тастар, қарагие ойнына қолға түскен
ағаш емес, қайың немесе ырғай, тіпті табылмаған жағдайда талды
пайдаланған.
Демек, бұл табиғи заттар өндірістік қатынастардың дамуына қандай
әсерін тигізсе, ұлт ойындарының қалыптасуына да осындай маңызды ықпал
етті.
Ұлт ойындары біздің көз алдымызға тап осы суреттерді елестетеді.
Өйткені бір кезде ол бар өнердің басы, олардың нәр алатын бастауы
болғаны анық. Шынында да, көне мәдениет пен әдеби туындылар, ең алдымен,
сол халық жиналған думанды – сауықта, ойын – той үстінде дүниеге келіп,
көптің игілігіне айналған. Сөйтіп, бүгінгі және болашақ ұрпақ ұлт
ойындарының өзі адам еңдегінің жемісі, халықтың фантастикалық ой
құбылысының көрінісі, дүниені танып, білуге талпынысының нышаны ретінде
өмірге келгенін, оның бар өнердің бастамасы, халықтың әлеуметтік –
экономикалық өмірінің айнасы екенін білуге тиіс.
Ұлт ойындары сол халықтың әлеуметтік – экономикалық жағдайларына
байланысты туып, дамығанына қазақ халқының ұллтық ойындарымен таныса
отырып көзіміз әбден жетеді. өйткені қазақ халқының ұлттық ойындары өте
ертеде туып, оның көші – қоны тұрмыс жағдайларына үйлесімді жасалғандай
әсер береді. Олай дейтініміз осы ойындардың көпшілігі сол көшпелі
тұрмысқа лайықталып, сонымен бірге халықтың психологиялық
ерекшеліктеріне де байланыстылығында екендігіне көзіміз жетеді.
Қазақ халқының тарихи көне жырларының, эпостары мен лиро-
эпостарының қай-қайсысын алып қарасақ та, олардың өн бойынан халықтың
ұлттық ойындарының, әдет – ғұрып салттарының алуан түрлерін
кездестіреміз. Осы жырлардың негізгі кейіпкерлері – болашақ ел қорғаушы
батыр, жауынгер, халық қайраткерлері, ойын үстін де көрінеді. Сол ойын
арқылы шынығып, өзінің бойындағы табиғи дарынын шыңдай түседі. Ойынға
халық ерекше мән берген. Сондықтан халық оған тек ойын-сауық, көңіл
көтеретін орын деп қана қарамаған. Ең бастысы – ел қорғауға қабілетті
болашақ қайраткер, өзінің осы қабілетін шаршы топтың алдында, баршаға
тең (досқа да, дұшпанға да) еркін бәсекеде жеңіп алуға тиіс болған.
Сондай – ақ талапты жас ойын өнеріне өзінен жасы үлкен, танымал ұстаздан
үйреніп, жаттығатынын, аянбай тер төгетінін байқаймыз.
Ұлт ойындары осылайша атадан балаға, үлкеннен кішіге мұра болып
жалғасып отырған және халықтың дәстүрлі шаруашылық, мәдени, өнер
тіршілігінің жиынтық бейнесі көрінісі де болған. Әрине, ойын өнер
ретінде әдебиет пен мәдениеттің сан алуан түрлерімен қабысып, астасып
келіп, бірін-бірі толықтырып, байыта түседі.
Тарихының көнелігіне қарамастан ойын үнемі жаңа, ол тот баспайтын,
ескірмейтін нәрсе. Өйткені, күн сайын дүниеге келіп жататын сәбилердің
қиялын қозғап, сенімдерін аялайтын, денеге қуат, жанға саулық беріп,
рухани азық болатын да – осы ойын.
Адам ата-анадан туғанда есті болмайды: естіп, көріп, ұстап, татып
ескерсе дүниедегі жақсы-жаманды таниды-дағы, сондайдан білгені, көргені
көп болған адам білімді болады, - дейді Абай Құнанбаев. Абайдың бұл
пікірі ойынға да толық қатысты деп ойлаймыз.
Қазақ халқы ұлт ойындарына бай халықтардың бірі. Бірақ ол ертеде
ауызекі туып, жалпақ жұртқа ауызекі таралып отырған да, сондықтан
көпшілігі бүгінгі күнге жетпей ұмыт болып кеткен. Қазақтың ұлттық
ойындары туралы қағаз бетіне түскен алғашқы деректер ХІІ ғасырдан
басталады. Оны алғаш жинап, Европа жұртшылығына таныстырған Италия
саяхатшысы Плано Карпини болды. ХІІ ғасырда Европа халқына Монғол
тарихын таныстыру мақсатымен саяхатқа шыққан. П.Карпини Жетісу мен
Тарбағатайды басып өткен кезде, осы өңірді мекендеген ру-тайпалардың
тұрмысы, әдет-ғұрыптары, ойын-сауықтары жайлы көптеген этнографичлық
материалдар жинаған.
Қазақтың ұлттық ойындары ерлікті, өжеттікті, батылдықты,
шапшаңдықты, ептілікті, тапқырлықты, табандылықты, байсалдылықты тағы
басқа мінез-құлықтың ерекшеліктерімен бірге кұш-қуат молдылығын, білік
күшін, дененің сомданып шынығуын қажет етеді. Сонымен бірге бұл ойындар
әділдік пен адамгершіліктің жоғары принциптеріне негізделген.
Қазақ халқының ұлттық ойындары елдің өмірімен тығыз байланысты,
оның шаруышылық, экономикалық, әлеуметтік тұрмысынан туған. Сондықтан
оның тәрбиелік маңызы аса жоғары, әрі құнды.
Қазақ халқының өмірінде ойын араласпаған бір де бір тұрмыс,
шаруашылық салалары жоқ десе болады. Бұл елдің ескі бір салты бойынша,
көшіқон кезінде жастар әуелі үлкендердің үйін тігісіп береді. Одан соң
жетім қалған үйлерді де тігіседі. Ең соңында отау үйлерді қалдырып,
аяғын ойын-сауыққа айналдырып әкетеді, - деп жазды Ғабит Мүсірепов
Ұлпан повесінде (Жұлдыз, №7, 1974, 35-б).
Совет педагогикасының классигі Н.К.Крупская өзінің Ұлт оқулығы
деген еңбегінде ұлт ойындарын жоғары бағалап, оның зор мүмкіншіліктеріне
тоқтай келіп, былай деп жазды: Әрбір ұлттың аса қызық тұрмыс ойындары
бар. Дәл көздей білу, атқа шабу, нысанаға тигізе білу – осындай
ойындарға жатады. Балалар дәл көздей білуді жоғары бағалайды, бала енді
бұл жағынан артта қалып қойғанын көреді, ол өзі өте артта қалған ұлт деп
санап жүрген ұлттан үйренуі керек екенін біледі... бірақ ойында тек осы
ұлттың балаларына ғана емес, сонымен қатар басқа ұлттардың балаларына да
жақын өте көп нәрселер бар. Осының өзі қазақ халқының ұлт ойындарына
әдейлеп айтқандай әсер етеді.
Қазақтың ұлттық ойындары туралы алғашқы пікір айтушылар мен оның
жеке нұсқаларын жинақтаушылардың қай-қайсысы болмасын, оны жрғары
бағалап, көшпелі халықтан мұндай өрелі өнерді күрпегендіктерін сөз
етеді.
Егер ұлт ойындары ұрпақтан-ұрпаққа халық ауыз әдебиеті арқылы
жетіп, таралып отырды десек, бұл саладағы негізгі жанрлар: мақал-
мәтелдер, нақыл сөздер мен өсиеттерге, санамақтарға тоқталмай кетуге
болмас деп есептейміз. Олай дейтініміз бізге жеткен ұлт ойындарының
барлығы дерлік ауыз әдебиеті арқылы жетті емес пе.
Тегінде ең берекелі, ең парасатты тәжірибе - әрине халық түйген
тұжырымдар, ғасырлар бойы зерделік ұқыптылықпен сұрапталған үрдістер,
дамыған даналық ойлар болса керек.
Халық жасаған рухани мұралардың ішінде баланың қисынды ойлауына әсер
ететін шытырман оқиғалы, қиял ғажайып әңгімелер, ертегілер, әр түрлі
ойындар өте көп.
Ойын – бала өміріндегі тәрбиенің шешуші шарты. Бала өзінің
қоршаған ортаны, өмір сүріп отырған айналасындағы заттар мен
құбылыстарды ойын арқылы түсініп ұғынады. Әрине, тек көру,
байқау арқылы емес, тікелей араласып, іс - әрекетке көшіп нақты
қарым – қатынас барысында біледі. Мұны ұғынуда ойын шешуші мәнге
ие болады. Былайша айтқанда, әртүрлі заттар мен құбылыстарды
адамдар арасындағы қарым – қатынасты баланың білуі, сезінуі, ойын
негізінде жүзеге асады. Баланың таным түсінігі, іс - әрекеті
ойынынан баталады, оның негізі болашақ өмірінде жалғасып табады.
Сондай-ақ Б.Төтенаев Қазақтың ұлт ойындары деген кітапшасында аты
ғана сақталып қалған ойындардың аса бір маңыздыларының бірі деп Абылайдың
алты ағашы атты ойынды атап, ол жайында кезінде Байтоғайұлы Малқайдың
Ермек – еңбек деген мақаласында сөз болатынын, алайда оның бізге жетпей
ұмыт болғанын сөз етеді. Ол Тоғыз құмалақ, Шахмат сияқты ойын
екендігінен хабар береді.
Қазақтың ұлттық ойындары туралы арнайы еңбек жазған Базарбек
Төтенаев Ұлттық ойындардың қалыптасуы тек балаларға ғана
керектігімен дамып қойған жоқ ересектердің күнделікті түсінігінде
тіршілігінде қозғалысы мен көңіл көтеріп, демалыс уақытын
өткізудегі еңбектің бір түрі ретінде де дасыды деген пайымдау
жасады. Өзінің бұл ой – тұжырымын бекітуде Ш. Уалихановтың
Жоңғар очекртерінде айтқан пікірін тілге тиек етіп , әр түрлі
қимыл әрекеті ойындары тайпалық одақтарда ересектер арасында
дамыды да, кейін келе жасөспірімдердің үлесіне қалғандығын
талдайды. Себебі, үлкендердің көргенін бала өздері үшін үлгі
санап өнеге ретінде күнұзаққа ермек етіп, үйде де, далада да
ойнайды. Бала өмірі ойынға байланысты. Ойынсыз олар өсіп,
өркендей алмайды. Бұл- заманның шындығы, өмірдің заңдылығы.
Қытай халық республикасындағы қазақ ғалымы жазған : Қазақтың
көне тарихы атты еңбегінде қазақ халқының ұлттық ойын –
сауықтарын қазақ халқымен бірге туып, бірге қалыптасқандығын ,
оның ұзақ тарихы бар екендігі жөнінде әр саладан сөз еткен.
Ежелгі заманға тән жазба деректерді айғақ ете отырып
айтқан пікірі – қазақ халқаның ұлттық ойын – сауықтарының түрі сан
алуан. Бұл ойындар мереке, мейрамдарда, жұрт көп жиналған бас
қосуларда, тойда, ас беру сияқты ұлы дүбір жиындарда ойналады.
Қазақ халқының көне дәуіріндегі тарихына арналған бұл еңбекте
ойынның түрлері жөнінде мынадай топтаулар бар :
Күй шерту, ән тарту, би билеу, өлең айту, дастан –
қисалар орындау, ал шағын көлемді сауық кешенде, жас нәрестенің
туу қуанышына арналған шілдехана, ұзатылған қызға дос құрбылары
қоштасу ретінде өткізілетін сауық кештерінде жастар бас қосатын
жиындарда Үкілі орамал, Бастап тап, Көрші, Қос соқпақ
Мыршым сияқты көңілашар ойындар болады. Балалар мен
жасөспірімдер ойнайтын мына ойындар көрсетілген : Белбеу тастау,
Әйгөйлек, Саққұлақ, Шешеке, Бурақотан, Ақсүйек,
Тымпи, Әлпеншек.
Ұлтық ойындар түрлері: асық ойындарына түсінік бере кететін болсақ –
асық ойындарына қой, арқар, және еліктің асықтары жарайды. Олар түрлі
бояулармен боялып, ірілері сақа етіп алынады. Сақа салмақты болу үшін
кейде ортасын тесіп, оған қорғасын ерітіп құйған. Асықты жерге иірген
төрт түрлі қалыпта түседі: алшы - асықтың тік тұрғандағы иректеу болып
біткен ойық беті, тәйке – асықтың тік тұрғандаалшыға қарама-ұарсы
томпақтау жағы, бүк – асықтың шалқасынан жатқан (томпақ) беті, шік –
бүкке қарама-қарсы асықтың етбетінен жатқан жағы.
Алшы: Асықтың алшы жағынан жиі түсетін салмақтысы сақа болады.
Ойын басталар алдында әрбір ойыншы сақасын игереді. Кейде барлық
ойыншылардың сақасын бір адам уыстап алып, жерге шашады. Кімнің
сақасы алшы түссе- бірінші кезекті, тәйке түссе – екінші, бүк түссе –
үшінші, шік – төртінші кезекті алады. Ойынға қатысушылар көнге келісім
бойынша (әдетте әр ойыншы екі-үш) асық тігіп, кезегімен ата бастайды.
Сақа мен асық бірдей бірдей жағымен түскен болса, асықты алып, ары қарай
ата береді. Сақа алшысынан түсіп, асық басқаша жатса да, асықты алады.
Сақа мен асықтың жатысы бірдей болмаса , асықты алуға болмайды. Кезегін
келесі ойыншыға береді. Осылайша көндегі асықтарды тауысып, қайтадан
тігеді де, ойынды жалғастыра береді.
Оңқа – бұл ойынды асығы мол бозбалалар ойнайды. Таза алаңдарда, үлкен
бөлмелерде ойнауға болады. Ойнаушылардың санына шек қойылмайды. Ойынның
мақсаты - асық ұту. Ойыншвылар арасы 20 қадам екі көн сызады да, дәл
ортасындағы сызыққа әрбір ойыншы өздерінің асықтарын тігеді. Тігілген
асықтардың ортасына бір асықты мұртынан оңқа тұрғызады. Ойнаушылар
бірінің артына бірі, әркімнің өз кезектері бойынша қатаға тұрып,
қолдарындағы сақалармен оңқаны ата бастайды. Егер кімде-кім оңқаға
тигізсе онда көндегі асықты түгнл алады. Асық таусылғған сайын, көнге
асық қайтадан тігіліп отырады.
Хан – Ойнаушылардың санына шек қойылмайды. Ойынға өз-ара келісімдері
бойынша әрқайсысы ортаға асықтарын шығарады да, кезекгімен барлық асықты
жинап алып, қос қолдап иіре бастайды. Әр ойыншы ортаға бестен, болмаса
оннан шығады. Содан кейін көп асықтың ішінен бір белгілі (түсі бөлек)
асықты хан сайлайды. Барлық асықты иірген кезле хан көп асықтың
арасында көрінбей қалуы мүмкін, мұндай жағдайда ойнаушылардың барлығы
асықты иірушінің ханды қара басты деген даусын естігеннен кейін бас
салып, асықты талап алады. Екінші жағдайда иіргенде хан ашық
жатса, онда ханмен асықты атады. Айталық, хан бүк түссе,
онда ханмен бүк жатқан асықты ату керек. Шік түссе, шік
жатқан асықты ару керек, тағысын тағы жалғаса береді. Ойынның
шарты бойынша ханмен асықты атқан кезде басқа асықтарды
қозғамау керек. Сөйтіп ойынның шартын бұзғанша не балмаса
ханмен ататын асық болмай қалғанға дейін атып, асығын ала
береді. Асық біткенен кейін ойнаушылар ортаға қайтадан асық
шығарып, ойынды жалғастырады.
Асық ату. Аумағы екі – үш қадамнан тұратын дөнгелек көн сызылады.
Ортасына әр ойыншы келісім бойынша екі – үштен ( не одан да көп
) асық тігеді. Сақасын иіру арқылы кезегін алған ойыншылар он –
он бес қадамдай қашықтықтан тігілген асықтарды сақамен ата
бастайды. Ойыншы сызықтың сыртына шыққан асықты ғана алады да,
ары қарай сақасының жатқан жеріне ( егер сақа сызықтың ішінде
жатса, онда сызықтың сыртына ғана атуға болады ) қайтадан ата
бастайды. Егер ойыншы бірде – бір асықты дөңгелек көннің сыртына
шығара алмаса ойыннан шығады. Ойыншылардың бәрінің кезегі біткенде
асықтарды қайта тігіп ойын жалғаса береді.
Ұлттық кіндіктен нәр алған халықтық ойындар тек көне заманында
ғана емес, күні бүгінге дейін өзінің жалғасын тауып келе жатқан
құбылыс. Бірақ ол кезде арнаулы тәрбие орындары болмағандықтан,
бала ойындары жеке балалар арасында, тиісті бас қосу себептері
кезінде, көшпелі елдің ауылдық жаңаша қоныстануы сәттерінде
топтарда жиналған. Содай – ақ, бала ойындарына тиісті
бағдарламаларына немесе тиісті педагогикалық ресми нұсқау
басшылықтары арқылы емес, атадан балаға мирас болған дәстүрлік
жолмен жалғасқан.
Қағаз бетіне түсіріп қатталып көрсетілгенімен де қазақ
халқының әр алуан ойын сауықтарында өткізілетін ойынның
қалыптасқан ережелері бар. Бұл ережелерге жұртшылық бой ұсынады
да оны бұзуға жол бермейді. Әсіресе, спорттық сипаттағы Палуан
курес, Жамбы ату, Садақ тарту, Арқан тарту, Жаяу
бәйге, Секіру, Қыз қуу Жорға салу, т. Б. ойындарға
назар аударылады.
Ежелден келе жатқан спорттық саладағы ат бәйгесіне
ертеден ақ ерекше мән берілгендігіне көз жеткізу үшін өзі куә
болған, европалық саяхатшының келтірілген мына деректеріне зейін
аударайықшы : Самыи большои приз доставался победителю скачки,
который иногда составлял из 100 баранов и красного товара 100
руб.
Демек, ат бәйгесіне халық айрықша қарап ойынның бұл
түрін ерекше жоғары бағаланғандығын, белгіленген сыйлықтың
мөлшерінен – ақ байқауға болады. Ат бәйгесі, балуан күресіндегі
жеңіс – тұтас елдің , рудың мәртөбесін көтеретін абырой, атақ
санаған. Бәйге сол ортаның үлесіне тиетін олжа. Атақты ақын,
асқан әнші, халық композитры Ақан Сері Қорамсаұлы Құлагер
жөнінде былай дейді : Құлагердің иесі, сәйгүлікті баптаушы Ақан
болғанымен олжа – Атығай, Қарауыл елінікі деп саналады. Қазақ
халқының көне заманынан бүгінге дейін жалғасып келе жатқан
ұлттық ойындары қоғамдық, жанұялық, әлеуметтік тұрмыс – тіршілігіне
байланысты дамыған. Жас ұрпақ біздің өміріміздің тікелей жалғастырушы
өкілі ғана емес, еліміздің тірегі, мызғымас болашағы. Бүгін мектеп
табалдырығын аттаған жас өркеннің ертең қандай адам болып шығатынын ата-
аналармен ұстаздар қауымының арасында мәңгілік таусылмас тақырып. Бұл
білі мен тәрбиенің егіз ұғым екенін көрсетеді. Ұлттық тәрбиенің
ғылыми - теориялық негізін анықтау үшін оның өзіндік
ерекшелігін ескеру қажет.
Академик Г. Н. Волковтың анықтауы бойынша бұл
ерекшеліктерге мыналар жатады : ұлттық тәрбиенің адам
баласының дүниеге келген күннен бастап бірге жасалып
келуі ; қоғамдық құруы , қоршаған ортаны, табиғатты
өзіне икемдеп игеруде еңбек тәрбиесінің алғашқы
адамдар өмірінде басты рөл атқары, тәрбиенің басқа
түрлерінің тууы, халықтың тәрбие жөніндегі қағидалары
өмірлік тәжірибелерде негізделген эмперикалық білім болып
келуі; оның ұлттар мен негізделген эмперикалық білім
болып келуі, оның ұлттар мен ұлыстардың жазу мәдениеті
шықпай тұрған кезінде пайда болып халық арасында ауызша
таралуы сондықтан да оны шығарушы авторлардың аты-
жөні халық жадында сақталмай бүкіл халықтық ой-
тілегімен, арманымен ұштасып келгендіктен озық үлгілерінің
сақталып ал тозығының біртіндеп негізделгндіктен тәрбие
жүйесінен шығып қалуы , халық педагогикасы өнерге
нңбекке негізделгендіктен үнемі жетілу , ұшталу үстінде
болуы, сондай - ақ халық педагогикасының ғылыми жүйеге
теорияларға емес жеке бас тәрбиесінің үлгілеріне және
оның нәтижесіне қарай құрылып тәрбие тәжірибесінің
ғасырлар бойы жалғасып келуі , алғашқы тәрбие
түрлерінің қоғамда бөлінбей тұтас түрінде берілуі.
Ендеше, халықтық тәлім тәрбие қолданбалық мазмұнға
ие болғандықтан, ұлттық тәрбиелік психологиямен теориялық
тұрғыда байланысады.
Қазақтың ағартушы - педагогтары А. Байтұрсынов, М.О.Әуезов, М.
Жұмабаев, Ж. Аймауытов, М. Дулатов Х. Досмұхамедов ұстаздық етуде
және тәлім - тәрбиелік еңбектер жазуда өз ұлтының сал- санасын
терең зерттеген. Сан ғасырлық тарихы бар ата - бабаларының
халықтық педагогикасына терең ғылыми талдау жасады. Сөйтіп, олар
қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан әдет - ғұрып, салт-
дәстүрі мен тәлімдік мұраларын жас ұрпаққа ұлттық тәрбие беруде
пайдалану жолдарын көрсетті. Сол мақсатта олар қазақ мектептерінің
оқушылары мен мұғалімдеріне арнап оқулықтар оқу құралдар және
әдеби шығармалар жазды.
А.Байтұрсынов өзінің оқушыларға ұлттық тәрбие беру туралы
ой – пікірлерін Тіл туралы, Әдебиет танытқыш, Баяншы, Тіл ашар,
Әліпби, Сауат ашқыш, Әліппе астар, Оқу құрал (хрестоматия), т.б.
еңбектерінде жан - жақты айтып, өзі тікелей іске асып отырады.
Ол осы еңбектері арқылы Қазақстанда ұлттық жазу жүйесі бойынша
білім беру; ұлттық негіздегі бағдарламалар, оқулықтар, оқу-
әдістемелік құралдар; ұлттық мектепке керек заттар; мектеп ісін
жандандыратын ұлтжанды мұғалімдер мен тәрбиешілер дайындау.
А. Байтұрсынов осы жүйенің барлық түрлерінде қазақтың
тілін, ауыз әдебиетін, мәдениетін, тарихын, әдет- ғұрпын, салт-
дәстүрін қазақ мектептерінде оқытып, оқушыларға ұлттық тәрбие беру
мақсатында пайдалану жолдарын көрсетті.
А. Байтұрсыновтың оқушыларға ұлттық тәрбие беру туралы ой-
пікірлері өзі редакторы болған Қазақ газеті беттерінде жариялаған
мақалдарында айқын көрінеді. Мысалы, 1913 жылы газеттің тұнғыш
саны шыққанда ол тілге, әдебиетке, мәдениетке байланысты былай деп
жазған: Өзіміздің елімізді сақтау үшін бізге мәдениетке, оқуға
ұмтылу керек. Өз алдына ел болуға, өзінің тілі, мәдениеті бар ел
ғана жарай алатындығын біз ұмытпауға тиіспіз. Бұл мәселеде біздің
халіміз оңды емес. Осы күні орыс школы мен татар мектептерінде
оқып шыққандар қазақ тілін елеусіз қылып, хат жазса елеусіз
жазып, қазақ тілінен алыстап барады ... Егер тілге осы көзбен
қарасақ, табиғат заңына бағынбай, біздің ата- бабаларымыз мың
жасамаса, ол уақытта тілмен де, сол тілге ие болған қазақ ұлты
мен де мәңгі қоштасқанымыз деп білу керек. Егер оны істегіміз
келмесе, осы бастан тіл, әдебиет жұмысын қолға алып, өркендететін
уақытымыз жетті.
А.Байтұрсынов өзінің Бастауыш мектеп деген мақаласында қазақ
бастауыш мектептерінде қандай пәндер оқытылуы қажет деген мәселеге
арнайы тоқтап ол пәндерді оқу, жазу, дін, ұлт діні, ұлт тарихы,
есеп, шаруа кәсіп, қолөнер жағрафия, жаратылыстану, болу керек
екендігін нақтылап көрсетеді. Ал, Қазақша оқу жайында атты
мақаласында бастауыш мектепте оқыту тілі туралы: ... Қазақ балаларын
ана тілінде, төте жолмен, қолайлы құралдармен оқыту керек деп
кесіп айтты. Сол мақаласында ол туған халқының ғылым- білімге
ұмтылуын әр қазақтың ең блмаса бастауыш білім алуын аңсады.
Міржақып Дулатовтың сол мақалаларында қазақ мектептерінде оқу –
тәрбие үрдісін ұлттық сипатта жүзеге асыру туралы ой – пікірлерінің
ұлттық идея тұрғысынан алғанда маңызы мен мәні ерекше. Ол
мектептің мақсаты: Жалғыз құрғақ білім үйрету емес, біліммен
бірге жақсы тәрбиені қоса беру; міндетті : ... балқыған жас
баланың бойына, ана тілінің анық үйретіп шығару ; әдіс – құралдары
: оқу кітаптары ана тілімен, өз ұлтының тұрмысымен һәм
табиғаттан жазылуы, бастауыш мектепте алған тәжірибенің әсерлі,
күшті, сенімді болуы, нәтижесі : ... Мұндай балалар мектепті
бітіргенен кейін қай жұрттың арасында жүрсе де, сүйегіне сіңген
ұлт рухы жасымайды. ...қайда болса да тіршілігінде қандай ауырлық
өзгерістер көрсе де ұлттық тәрбиенің әсерін тамаша көрсеткен. А.
Байтұрсыновтың оқушыларға ұлттық тәрбие беру туралы ой- пікірлері
өзі редакторы болған Қазақ газеті беттерінде жариялаған
мақалдарында айқын көрінеді. Мысалы, 1913 жылы газеттің тұнғыш
саны шыққанда ол тілге, әдебиетке, мәдениетке байланысты былай деп
жазған: Өзіміздің елімізді сақтау үшін бізге мәдениетке, оқуға
ұмтылу керек. Өз алдына ел болуға, өзінің тілі, мәдениеті бар ел
ғана жарай алатындығын біз ұмытпауға тиіспіз. Бұл мәселеде біздің
халіміз оңды емес. Осы күні орыс школы мен татар мектептерінде
оқып шыққандар қазақ тілін елеусіз қылып, хат жазса елеусіз
жазып, қазақ тілінен алыстап барады ... Егер тілге осы көзбен
қарасақ, табиғат заңына бағынбай, біздің ата- бабаларымыз мың
жасамаса, ол уақытта тілмен де, сол тілге ие болған қазақ ұлты
мен де мәңгі қоштасқанымыз деп білу керек. Егер оны істегіміз
келмесе, осы бастан тіл, әдебиет жұмысын қолға алып, өркендететін
уақытымыз жетті.
А.Байтұрсынов өзінің Бастауыш мектеп деген мақаласында қазақ
бастауыш мектептерінде қандай пәндер оқытылуы қажет деген мәселеге
арнайы тоқтап ол пәндерді оқу, жазу, дін, ұлт діні, ұлт тарихы,
есеп, шаруа кәсіп, қолөнер жағрафия, жаратылыстану, болу керек
екендігін нақтылап көрсетеді. Ал, Қазақша оқу жайында атты
мақаласында бастауыш мектепте оқыту тілі туралы: ... Қазақ балаларын
ана тілінде, төте жолмен, қолайлы құралдармен оқыту керек деп
кесіп айтты. Сол мақаласында ол туған халқының ғылым- білімге
ұмтылуын әр қазақтың ең блмаса бастауыш білім алуын аңсады.
Адамға тіл, құлақ қандай керек болса, бастауыш мектепте мептепте
үйренетін білім де сондай керек деп жазды ол. Бірақ осындай
білім беретін ауыл мектебінің сол кездегі хал- күйі жайында Әуелі
ауыл мектебінен басталық. Осы күнгі ауыл мектептерінде оқуға
керекті құрал жоқ, оқыта білетін мұғалімдер аз, - екенін ерекше
атап өтті.
Халқымыздың ұлы перзенттерінің бірі, заманымыздың аса көрнекті жазушысы
М.О.Әуезов: Біздің халқымыздың өмір кешкен – ұзақ жылдарында, өздері
қызықтаған алуан ойын өнері бар ғой. Ойын деген, менің түсінуімше, көңіл
көтеру, жұрттың көзін қуантып, көңлін шаттандыру ғана емес, ойынның өзінше
бір ерекше мағыналары болған, - деп тегіннен тегін айтпаса керек. Мұхтар
Омарханұлының бұл пікірін теориялық қағидаларға ғана сүйеніп айтырмаған,
өзі өмір сүрген ортасының шындығынан және Семей қаласында тұңғыш отау
көтерген Яртыш атты футбол командысының құрамында ойнаған белсенді өмір
тәжірибесінен шығарған қорытындысы деп білеміз.
М.Жұмабаевтың оқушыларға ұлттық тәрбие беру туралы ой –
пікірлері оның педагогика, Бастауыш мектептегі ана тілі Бастауыш
мектептегі ана тілін оқыту жөні, Сауатты бол, атты еңбектерінде
және поэтикалық шығармаларында баяндалған.
М.Жұмабаевтың әдістемелік еңбектерінде сол ой- пікірлері
жалғасын табады. Мысалы, оның қазақ мектептерінде оқу құралдарын
қандай етіп жазу керектігі жайлы Жазылшақ оқу құралдары һәм
мектебіміз атты мақаласында оқу құралдарының ұлттық ерекшеліктерін
ескеріп, қазақ тілінде жазылуы, онда қазақ әдебиеті, тарихы,
мәдениеті туралы мәселелер болуы шарт деп ұсыныс жасайды. Ал,
Сауатты бол атты еңбегінде ересек адамдарды ұлттық сипатта
сауаттандыру жолдары қарастырылады.
Мағжан Жұмабаевтың Педагогика атты еңбегі – қазақ
топырағында тұнғыш жарық көрген нағыз ұлттық педагогика оқулығы.
Ол мектеп мұғалімдері мен педагогтік оқу орындарының
тыңдаушыларына оқушыларына ұлттық тәрбие беруге даярлау мақсатында
жазылған дүние. Оқулықты ол, Алты алаштың баласы бас қосса,
қадірлі орын мұғалімдікі, - деп , соған арнаған. Сөз басында,
Мағжан Жұмабаев Тәрбие деген не, - дейді де, оған жауап бере
келе, оны дене тәрбиесі ақыл тәрбиесі сұлулық тәрбиесі, құлық
тәрбиесі деп төртке бөледі. Егерде адам баласына осы төрт тәрбие
тегіс берілсе, оның тәрбиесі толық болғаны,- дейді. Балам адам
болсын дейтін ата- ана осы төрт тәрбиені дұрыс орындасын, - деп
жазып, оларды ұлттық тәрбиенің құрамдас бөлігі деп санайды.
Мағжан өзінің оқулығында тіл туралы ерекше тоқтап оның
тәрбиелігі және саяси мәнндерін былай көрсеткен: Тілсіз ұлт,
тілінен айырылған ұлт, дүние ұлт болып жасай алмақ емес, ондай
ұлт құрымақ. Ұлтының ұлт болуы үшін бірінші шарт- тіл болуы.
Ұлттың тілі кеми бастауы ұлттың құри басстағаның көрсетеді. Ұлтқа
тілінен қымбат нәрсе болмауға тиісті... Қазақ тілінде қазақтың сары
даласы біресе желсіз түнде тынық біресе құйындай екпінді тарихы
сары дала үдере көшкен тұрысы асықпайтын саспайтын сабырлы
мінезі бәрі көрініп тұр. Күндерде бір күн түрік балаларының тілі
біріксе ол біріккен тілдің негізі қазақ тілі болса, сөз жоқ түрік
тілінің келешек тарихында қазақ ұлты қадірлі орын алмақшы.
Келешектің осылай болуына иманымыз берік- деп жазды ол.
Мағжан Жұмабаевтың Педагогикасы нағыз ұлттық тәрбиені
насихаттауға бағытталған, жас ұрпақты ұлттық рухта тәрбиелеу
мақсатында мектеп мұғалімдері тыңдаушыларға арналып жазылған тұнғыш
этнопедагогикалық еңбек деп толық айтуға болады. Өйткені Мағжан
педагогиканың басты ерекшелігі - оның қазақ топырағымен салт-
дәстүрлері және мінез құлқымен тығыз байланыстылығында. өзі
айтқандай қабысып жатқанында. Оқулықтың басынан аяғына дейін ұлттық
тәрбие басшылыққа алынып оған сүйеніп ұлттық тәрбие беруге
мұғалімдерді даярлау туралы ой- пікірлерінің айтылуы қазіргі кезде
қазақ мектептерінде оқу – тәрбие үрдісене ұлттық мазмұн беру
қажеттігімен сипатталады.
Жүсіппек Аймауытовтың оқушыларға ұлттық тәрбие беру
туралы ой – пікірлері Тәрбиеге жетекші, Психология, Жан дүниесі
және өнер таңдау Жаңа ауыл атты еңбектерінде жан – жақты
көрініс береді. Мысалы, оның тәрбие жетекші атты оқу құралында оқу
мен оқыту ұғымдарына қатысты ереже – шарттар мектептегі шешуші тұлға
– мұғалімнің орны мен беделі, оның әдіс – тәсілдері кең көлемде сөз
болды. Әсіресе, әрбір мұғалім бойынша өз ісіне еңбегі мен
мамандығына деген жоғары жауапкершілік пен терең сезім өтілген және
жаңа тақырып арасындағы байланыстың болуы, оқушы қабілеті, мен
зейінің жаңа сабаққа аударып қызықты тәжірибе салыстыруларға бару,
көрнекілікке, соны дерекке назар аудару талап етіледі. Ең
негізгісі, мұғалімге оқушылар сеніп тапсырылған соң одан адамдық
қасиеттер ізгілік иірімдері, маңыздысы – білім нәрінің сыр – сипаттары
талап етіледі.
Сонымен, Ж.Аймауытовтың ана тілі – тәрбие құралы, ұлттың
ұлы байлығы, тарих – халық шежіресі, ол ұлттық тәрбие құралы,
тәрбиенің ұлттық сипатта болуы, оны ұлттық тәрбиеде мектептерде
жүзеге асыру туралы ой – пікірлер оның ұлттық сипатта жазған оқу
құралдары мен мақалаларының елімізде қазіргі кезде ұлттық мектеп
жасауда және ұлттық тәрбиені жүзеге асыруда оған мұғалімдерді
даярлауда теңдесі жоқ мол мұралар деп бағалауға болады.
Міржақып Дулатовтың оқушыларға ұлттық тәрбие беру туралы ой –
пікірлері оның мынадай еңбектерінде баяндалған: Есеп құралы,
Қирағат, Оян, қазақ , Оқу құралы және Серке , Қазақ,
Ақ жол, Айқап, Еңбекші қазақ газет – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті
Мектепке дейінгі және бастауыш білім беру теориясы мен әдістемесі
кафедрасы
Курсттық жұмыс
6N0102 – Бастауыш оқыту педагогикасы және әдістемесі
Ғылыми жетекшісі:
п.ғ.к., доцент Қосанов Б.М
Орындаған: 1-курс магистранты
Кадырова М.С
Алматы, 2008
процесінде халықтық ойындарды қолдануға даярлықтың педагогикалық
негіздері
1.1. Педагогика ғылымында ұлттық ойындардың зерттелу жайы ... ... .
1.2. Болашақ мұғалімнің даярлығын қалыптастыру
шарттары ... ... ... ... ... ..
II- тарау. Жалпы бастауыш білім беруде халық ойындарын қолдануға
болашақ мұғалімдердің даярлығын қалыптастыру жолдары ... ... ...
2.1. Жоғарғы оқу орындарындағы болашақ мұғалімдерді қалай
даярлауының жолдарын қалыптастыру.
2.2. Болашақ білім беру сатысында болашақ мұғалімінің халық
ойындарын қолдану ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
Тұжырым
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі: Егемендікке қолы жеткен қазақ елі
өміріндегі әлеуметтік, экономикалық өзгерістер уақыт талабына сай
қабілетті, жан-жақты жетілген парасатты адамдар тәрбиелеп өсіруді көздеп
отыр. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев "Жаңа әлемдегі
жаңа Қазақстан" атты 2007жылғы Қазақстан халқына жолдауында: "Біз бүкіл
еліміз бойынша әлемдік стандарттар деңгейінде сапалы білім беру қызметін
көрсетуге қол жеткізуіміз керек" деп Республикамыздың білім беру жүйесіне
үміт артқан болатын. Тәуелсіз мемлекетіміздің болашағы, ертеңгі ел тұтқасын
ұстайтын ұлт жанды ұрпақтың рухани байлығы мен мәдениеттілігіне, ұлттық
ойлау қабілеті мен іскерлігіне, кәсіби шеберлігі мен сапалы біліміне, заман
талабына сәйкес туындап отырған мәселенің түп-тамырын айқындап, болашақ
мамандардың бет-бейнелерін тиісті арналарға бағыттау мүмкіншілігі ұстаз -
тәрбиеші деген қасиетті мамандыққа тікелей байланысты.
Болашақ ұрпақтың ұлттық санасын тәрбиелеп, рухани мәдениетті
жетілдірумен бірге қаралады. Ал, рухани мәдени байлықтың байырғы саласының
бірі - ойын. Халықтың әдет - ғұрпын, салт - дәстүрін, әдеп дағдыларын жас
ұрпақтың бойына ойын арқылы дарытып, көңіліне қондыра білу өмір қажетінен
туып отыр. Өйткені баланы нәресте жағынан бастап адалдыққа, батылдыққа,
елін, жерін, тілін сүйетін отаншылдыққа, адамгершілікке, мейірімділікке
тәрбиелеудің құралы - ойын. Оның тәрбие, тәлім берудегі сиқырлы сырын терең
меңгеру үшін ежелден бері өркен жайып, үздіксіз дамып келе жатақн ұлттық
ойынды тәрбие мақсатына пайдаланудың тиімді жолдарын қарастыра түсу бүгінгі
күннің кезек күттірмейтін міндетіне айналғандығын мойындауға
тиістіміз.Бүгінгі таңда қоғамның ұлттық мәдени тұрғыдан кемелденуі жас
ұрпақты өз халқының рухани қазынасымен, игі дәстүрлерімен тереңірек
таныстырып, солардың негізінде тәрбие мен білім беруге болашақ мұғалімнің
кәсіптік даярлығын қамтамассыз етуді талап етеді.
"Қазақстан Республикасындағы бастауыш білімнің мемлекеттік
стандарты" бойынша жасалынған жалпы білім беретін мектептің бастауыш
сатысындағы білім мазмұны тұжырымдамасында: "Бастауыш сатыда оқушының жалпы
және психикалық дамуының жеткілікті деңгейіне қол жеткізу үшін, ең алдымен
білім берудің мақсат приоритеті түбегейлі өзгеру керек: бірінші кезекке
бұрынғыша оқушыны пәндік білім, біліктердің белгілі бір жиынтығымен
қаруландыру емес, оқу әрекетін қалыптастыру негізінде жеке бас тұлғасын
тәрбиелеу мақсаты қойылады",- делінген.
Бұл мақсатты жүзеге асыру үшін, біріншіден оқытуда ғасырлар
сынынан өткен тәлім-тәрбиелік және танымдық мүмкіндіктері мол қазақ
энопедагогикасы материалдарын пайдалану қажет, екіншіден, оларды оқу
процесінде тиімді пайдалана алатын мұғалімді әдістемелік тұрғыдан
даярлаған жөн.
Педагогика ғылымы саласында жарық көрген бірқатар зерттеулерде
(С.И. Архангельский, Н.К. Ахметов, Ю. К. Бабанский, И.Б. Бекбоев, Л.В.
Занков, А.И. Пискунов, Н.Д. Хмель және тағы басқа) мұғалімдерді кәсіптік
даярлаудың теориялық негіздері қарастырылып, педагогикалық жоғары оқу
орындарындағы оқу процесінің тиімділігін арттыру жолдары айқындалады.
Педагогикалық қабілеттерді қалыптастыру (Ф.Н. Гоноболин, А.Г.
Ковалев, А.А. Люблинская тағы басқа ) әне шеберлікті дамыту (З.Ф. Ефименко,
Т.С. Деркач, Н.М. Яковлева тағы басқа), педагогикалық іс-әрекет құрылымы,
мұғалімнің жеке тұлғасын қалыптастыру (Н.В. Кузьмина, В.А. Сластенин, А.И.
Щербаков), кәсіби іскерлікті шындау (О. А. Абдуллина, Қ.Аймағанбетова, С.И.
Кисельгоф, Л.Ф.Спирин тағы басқа) мәселелеріне арналған зерттеулер қазіргі
кезде ерекше ғылыми құндылыққа ие болып отыр.
Болашақ мұғалімдердің даярлығын қалыптастыру проблемасы кәсіптік
даярлаудың құрамды бөлігі ретінде көптеген зерттеулердің арқауы болды.
Жалпы, "даярлық" ұғымы психологичлық жағдай сипатында М.И. Дьяченко, Л.А.
Кандыбович, К.К. Платонов, А.С. Прангишвили, Д.Н. Узнадзе тағы басқа, жеке
тұлғанын күрделі құрылымы, қасиеті ретінде К.М. Дурай- Новакова, М.С.
Кобзев тағы басқа еңбектерінде қарастырылады.
Соңғы жылдары студенттерді әдістемелік және дидактикалық білім
көздерімен қаруландырудың ғылыми негіздері мен кәсіптік - педагогикалық
бағыттары бірқатар зерттеу еңбектерінде ( Д. Бабаев, С.С. гомидов, Г.Л.
Луканкин, А.Г.Мордкович, Э.Мамбетакунов, И.Н.Нұғыманов, Д.Рахымбек тағы
басқа) айқындалғанын атап айтқн жөн. Қазақстанда болашақ мұғалімдердің
әдістемелік - математикалық даярлығы проблемасын зерттеуге
А.Е.Әбілқасымованың қосқан үлесі зор. Оның ғылыми жетекшілігімен орындалған
зерттеу еңбектері де баршылық. Аталмыш жұмыстарда студенттерді болашақ
кәсіптік іс - әрекеттеріне даярлау, математика мұғалімдерінің кәсіби
ізіенімпаздығын қалыптастырып, жетілдіру
тағы басқа мәселелер қарастырылады. Қазақ этнопедагогикасы материалдарын
жоғары және арнайы педагогикалық оқу орындарының оқу-тәрбие ісінде
пайдалану проблемасы бойынша С.А. Ұзақбаеваның жетекшілігімен жалпы
педагогика саласында бірқатар ғылыми-зерттеу еңбектері орындалды.
Демек, бастауыш сынып оқушыларын халық ойындарын оқытудағы
педагогикалық мүмкіндіктері мен олардың студенттерді оқытуға даярлау
процесінде жүйелі пайдаланылмауы арасындағы, бастауыш сынып оқушыларын
оқытуда халық ойындарының материалдарын пайдалануға болашақ мұғалімдерді
даярлау қажеттілігі мен оны жүзеге асыруға байланысты әдітемелік
нұсқаулардың жоқтығы арасындағы қайшылықтар анық байқалады.
Жоғары оқу орындары студенттерінің қазақ этнопедагогикасы
материалдарын соның ішінде халық ойындарын оқыту процесінде пайдалану
даярлығын қалыптастырпу шарттарын іздестіру және әдістемесін жасау біздің
зерттеу проблемамызды айқындап, тақырыпты "Жалпы бастауыш білім беруде
халық ойындарын қолдануға болашақ мұғалімдердің даярлығын қалыптастыру" деп
таңдауымызға себепші болды.
Зерттеудің объектісі:
Жоғары оқу орындарында болашақ бастауыш сынып мұғалімдерді халық ойындарын
оқытудағы кәсіби даярлығын қалыптастыру.
Зерттеу пәні: Болашақ мұғалімдерінің мектепте оқытуда қазақ
этнопедагогикасы материалдарын пайдалану даярлығын қалыптастыру процесі.
Зерттеудің мақсаты:
Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің мектепте халық ойындарын оытуда
қазақ этнопедагогикасы материалдарын пайдалану даярлығын қалыптастыруды
теориялық тұрғыда негіздеп, әдістемесін жасау.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер университет даярлығы барысында студенттерге
олардың жеке тұлғалық ерекшеліктерін ескере отырып, халық ойындарын оқытуға
әдістемелік даярлығы моделі негізінде қазақ этнопедагогикасы материалдарын
оқу-тәрбие процесінде жүйелі түрде пайдаланудаы меңгертсе, ол болашақ
бастауыш сынып мұғалімдерінің мектепте халық ойындарын оқытуда қазақ
этнопедагогикасы материалдарын пайдаланудағы әдістемелік даярлығын
қалыптастыруға негіз болады.
Зерттеудің міндеті:
1. Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің кәсіби даярлығын қалыптастыру
мәселесіне мазмұнды сипаттама беру;
2. Мектепте халық ойындарын оқытуға болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін
әдістемелік тұрғыдан даярлау ерекшеліктерін ашып көрсету;
3. Бастауыш мектепте оқыту процесінде халық ойындары материалдарын
пайдалану қажеттілігін дәлелдеп, оның оқушылардың білім деңгейін көтерудегі
мүмкіндіктерін ғылыми тұрғыда негіздеу;
4. Бастауыш мектепте оқыту процесінде халық ойындарын пайдалануға орай
болашақ мұғалімдердің даярлық деңгейін жетілдіруге қажетті әдістемені жасау
және оны тәжірибелі жұмысы арқылы практикаға ендіру.
Зерттеу әдістері: Зерттеу проблемасы боынша философиялық,ғылыми
педагогикалық еңбектерді және озот іс-тәжірибелерді талдау, жинақтау,
әңгімелеу, бақылау. Мектептер мен жоғары оқу орындарының құжаттары мен іс-
тәжірибелерін жинақтап, оқып үйренудің негізінде талдау жасау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы :
1. Болашақ мұғалімдердің кәсіби даярлығын қалыптастырудың мазмұнды сипаты
ұсынылды.
2. Болашақ мұғалімдерінің оқытудағы әідстемелік даярлығының моделі асалып,
өзіндік ерекшеліктері айқындалды.
3. Болашақ мұғалімдерін оқытуда халық ойындары материалдарын пайдалану
мүмкіндіктері анықталды.
4. Болашақ мұғалімдерді оқыту процесінде халық оындары материалдарын
пайдаолануға даярлығын қалыптастыру әдістемесі жасалды.
Қорғауға ұсынылған қағидалар:
1. Болашақ мұғалімдерінің оқытудағы әдістемелік даярлығының моделі
теориялық, оқу-зерттеушілік және практикалық даярлық компонеттерінің
бірлігі ретінде қарастырылады.
2. Бастауыш мектепте оқытудың құралы мен әдіс-тәсілі тұрғысында халық
ойындары материалдарын пайдалану оқушылардың білім деңгейін көтереді,
танымдық іс-әрекетін белсендіреді, ойлаудың стилін қалыптастырады, оқытудың
тәрбиелік бағыттылығын күшейтеді тағы басқа.
3. Болашақ мұғалімдердің оқыту процесінде халық ойындары материалдарын
пайдалану даярлығын қалыптастыру әдімстемесі оқыту процесінде халық
ойындары материалдарын педагогикалық пратика және студенттердің аудиторядан
тыс жұмыс әрекеттері арқылы жүзеге асады.
Зерттеу кезеңдері:
Бірінші кезеңде (1993-1994жж.)зеттеудің теориялық негіздері анықталған;
философиялық, психологиялық-педагогикалық, ғылыми-әдістемелік зерттеулер
мен қазақ халық шығармашылығы жөніндегі әдебиеттер оқып-үйреніліп,
теориялық тұрғыдан талданды.
Екінші кезеңде (1991-1996жж.) оқу жоспарлары, бағдарламалары, әдістемелік
оқу құралдары талданды, зерттеліп отырған даярлықтың қалыптасу көрінісі
нақтыланды.
Үшінші кезеңде (1996-1998жж.) болашақ мұғалімдерді оқыту процесінде ұлттық
ойынды пайдалану даярлығын қалыптастыру әдістемесінің тиімділігін айқындау
масатында жұмыстар жүргізілді; алынған нәтижелер талқыланып, жүеге
келтірілді; диссертацияның әдеби даярлығы аяқталды.
Диссертацияның құрылымы: Диссертация кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, тұжырымнан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде зертеу тақырыбының көкейкестілігі дәлелденіп, зерттеудің ғылыми-
әдіснамалық аппараты әзірленді.
"Болашақ мұғалімнің білім беру сатысының оқыту процесінде халықтық
ойындарды қолдануға даярлықтың педагогикалық негңздері" атты бірінші
тарауда ұлттық ойындар мен "болашақ мұғалімнің кәсіптік даярлығы", "болашақ
мұғалімеің оқыту әдістемелік даярлығы" ұғымдарының мәні анықталып, мазмұны,
құрылымы ашып крсетіледі, оқыту процесінде халық ойындары материалдарын
пайдалану мүмкіндіктері қарастылылады.
"Жалпы бастауыш білім беруде халық ойындарын қолдануға болашық
мұғалімдердің даярлығын қалыптастыру жолдары" атты екінші тарауда оқыту
процесінде халық ойындары материалдарын пайдалануға кәсіби даярлығын
қалыптастыру жолдары қарастырылады және талдау жасалынады.
Қорытындыда теориялық және жұмыс нәтижелеріне негізделген тұжырымдар
мен ұсыныстар беріледі.
1-тарау. Болашақ мұғалімнің білім беру сатысының оқыту процесінде халық
ойындарды қолдануға даярлықтың педагогикалық негіздері
1.1. Педагогикада ғылымында ұлттық ойындардың зертелу жайы.
Елдің болашағы тәрбие ісіне тәуелді. Сондықтан да тәрбие
ісіне келелі міндеттер жүктелгендігін ескеріп, жаңа қоғам
мүддесіне лайық, жан – жақты жетілген, бойында ұлттық психология
қалыптасқан ертеңгі қоғам иелеріне тәрбиелеп өсіру отбасының,
балабақша мен мектептің міндеті. Бұл талаптардың жүзеге асуы –
алдымен, тәрбие ісіне, оның дұрыс ұйымдастырылуына тіклей
байланысты болса, екінші жағынан, жүргізілетін тәлім – тәрбие
ісінің мазмұнына және оны баланың қабылдап меңгеруіне
мүмкіндігімен қажетін өтеудегі үйлесімділігімен шарттас. Ұлттық
ойындар – халық педагогикасының ажырамас бір саласы, халықтық
минталитеттің түп негізі, ұлтқа тән қасиеттерді – ұрпақтан ұрпаққа
жеткізуші, салт-сана мен әдет ғұрып дәстүрлерді жалғастырушы, этностық
өзінше ерекшелігін жастардың мініз-құлқының психологиялық жағынан
жетілдіріп, отыратын бір саласы.
Қазақтың ұлттық ойындарының пайда болуы, одан әрі дамуы тікелей
халқымыздың өз даму тарихына, басынан өткерген әлеуметтік – қоғамдық
жағдайларына байланысты болатыны түсінікті жай.
Зерттеуіміздің осы бөлімінде қазақтың ұлт ойындарының пайда
болуына, даму тарихына, ойындар туралы көрнекті адамдардың,
зерттеушілердің, ғалымдардың ой – пікірлеріне тоқталып, шолу жасамақпыз.
Ойындар негізінен қимыл – қозғалыстардан тұратындықтан оны тікелей
еңбекпен байланыстырып қарайтын болсақ оның өзі бізді зерттеуді еріксіз
адамзат баласының тұңғыш жер бетіне пайда болған кезінен бастауымызға
мәжбүр етеді.
Қазақтың ұлт ойындары өзінің мазмұнында халқымызға тән
ерекшеліктерді, салт-сананы, дәстүрлерді, әдет-ғұрыптарды енгізе отырып,
ғасырдан-ғасырларға беріліп, бүгінгі біздің өмір сүріп отырған
уақытымызға дейін жетіп отыр, ол өз эстафетасын бізден кейінгі
ұрпақтарға да жалғастырмақ.
Қазақтың ұлттық ойындарының да өзіндік тарихы, даму жолдары,
қалыптасу кезеңдері бар. Қазіргі кейбір тарихи деректерге қарағанда,
бізге жеткен ұлт ойындарының біразы сонау көне заманнан бері келе
жатқаны белгілі болып отыр. Демек, Қазақстан жерінде қалыптасқан алғашқы
қауымдық құрылыс кезеңі халқымыздың ұлттық ойындарын да туғызған. Бес
тас, Асық, Садақ ату сияқты ұлт ойындары шамамен алғанда осыдан бес
мың жылдай бұрын ойналғаны жайында айта келіп, ағылшын ғалымы Э.Меккей
... бұл ойындардың барлығы дерлік Азия елдерінде тайпалы одақтардың
арасында таралғаны ұқсайды - дейді.
Ұлт ойындары қоғамның өзгеруі, әлеуметтік – экономикалық жағдай
негізінде толығын, сол кездегі адамдардың белгілі айналысатын кәсібіне
бейімделіп, тұрмысқа сіңіп, өзгеріске ұшырап отырған.
Мәселен, Қазақстан жеріндегі алғашқы қауымдық құрылыс кезеңінде
қалыптасқан, аң аулау - таяқ жүгірту, қақапа тас - бес тас,
қарагие - найза лақтыру болып аттары өзгеріп, мазмұндары сақталып
қалған. Басқасын қойғанда, күні бүгін бәрімізге әйгілі ақ сүйек
ойынының бірнеше аттары бар екені анықталды.
Ұлт ойындарының жалпы қалыптасу кезеңі біздің заманымызға дейінгі
VII – IV ғасырлардағы қазақ жеріндегі көшпелі тайпалардың құралу
дәуіріне тура келеді, өйткені ойындардың қай-қайсысы болмасын, қай
кезеңде дамымасын, олар тек өндірістік қатынастарға негізделген.
Өзкезеңіндегі өндіріс құралына пайдалануға жарамды тас, ағаш, сүйек тағы
басқа табиғи заттар осы дәуірде қалыптасқан ұлт ойындарында да
қолданылады. Мәселен, күні бүгінге дейін мәнін жоймаған асық ойынына
кез келген сүйек емес, малдың асықтарын алған, бес тас ойынына тек
қолға ұстағанға ыңғайлы домалақ тастар, қарагие ойнына қолға түскен
ағаш емес, қайың немесе ырғай, тіпті табылмаған жағдайда талды
пайдаланған.
Демек, бұл табиғи заттар өндірістік қатынастардың дамуына қандай
әсерін тигізсе, ұлт ойындарының қалыптасуына да осындай маңызды ықпал
етті.
Ұлт ойындары біздің көз алдымызға тап осы суреттерді елестетеді.
Өйткені бір кезде ол бар өнердің басы, олардың нәр алатын бастауы
болғаны анық. Шынында да, көне мәдениет пен әдеби туындылар, ең алдымен,
сол халық жиналған думанды – сауықта, ойын – той үстінде дүниеге келіп,
көптің игілігіне айналған. Сөйтіп, бүгінгі және болашақ ұрпақ ұлт
ойындарының өзі адам еңдегінің жемісі, халықтың фантастикалық ой
құбылысының көрінісі, дүниені танып, білуге талпынысының нышаны ретінде
өмірге келгенін, оның бар өнердің бастамасы, халықтың әлеуметтік –
экономикалық өмірінің айнасы екенін білуге тиіс.
Ұлт ойындары сол халықтың әлеуметтік – экономикалық жағдайларына
байланысты туып, дамығанына қазақ халқының ұллтық ойындарымен таныса
отырып көзіміз әбден жетеді. өйткені қазақ халқының ұлттық ойындары өте
ертеде туып, оның көші – қоны тұрмыс жағдайларына үйлесімді жасалғандай
әсер береді. Олай дейтініміз осы ойындардың көпшілігі сол көшпелі
тұрмысқа лайықталып, сонымен бірге халықтың психологиялық
ерекшеліктеріне де байланыстылығында екендігіне көзіміз жетеді.
Қазақ халқының тарихи көне жырларының, эпостары мен лиро-
эпостарының қай-қайсысын алып қарасақ та, олардың өн бойынан халықтың
ұлттық ойындарының, әдет – ғұрып салттарының алуан түрлерін
кездестіреміз. Осы жырлардың негізгі кейіпкерлері – болашақ ел қорғаушы
батыр, жауынгер, халық қайраткерлері, ойын үстін де көрінеді. Сол ойын
арқылы шынығып, өзінің бойындағы табиғи дарынын шыңдай түседі. Ойынға
халық ерекше мән берген. Сондықтан халық оған тек ойын-сауық, көңіл
көтеретін орын деп қана қарамаған. Ең бастысы – ел қорғауға қабілетті
болашақ қайраткер, өзінің осы қабілетін шаршы топтың алдында, баршаға
тең (досқа да, дұшпанға да) еркін бәсекеде жеңіп алуға тиіс болған.
Сондай – ақ талапты жас ойын өнеріне өзінен жасы үлкен, танымал ұстаздан
үйреніп, жаттығатынын, аянбай тер төгетінін байқаймыз.
Ұлт ойындары осылайша атадан балаға, үлкеннен кішіге мұра болып
жалғасып отырған және халықтың дәстүрлі шаруашылық, мәдени, өнер
тіршілігінің жиынтық бейнесі көрінісі де болған. Әрине, ойын өнер
ретінде әдебиет пен мәдениеттің сан алуан түрлерімен қабысып, астасып
келіп, бірін-бірі толықтырып, байыта түседі.
Тарихының көнелігіне қарамастан ойын үнемі жаңа, ол тот баспайтын,
ескірмейтін нәрсе. Өйткені, күн сайын дүниеге келіп жататын сәбилердің
қиялын қозғап, сенімдерін аялайтын, денеге қуат, жанға саулық беріп,
рухани азық болатын да – осы ойын.
Адам ата-анадан туғанда есті болмайды: естіп, көріп, ұстап, татып
ескерсе дүниедегі жақсы-жаманды таниды-дағы, сондайдан білгені, көргені
көп болған адам білімді болады, - дейді Абай Құнанбаев. Абайдың бұл
пікірі ойынға да толық қатысты деп ойлаймыз.
Қазақ халқы ұлт ойындарына бай халықтардың бірі. Бірақ ол ертеде
ауызекі туып, жалпақ жұртқа ауызекі таралып отырған да, сондықтан
көпшілігі бүгінгі күнге жетпей ұмыт болып кеткен. Қазақтың ұлттық
ойындары туралы қағаз бетіне түскен алғашқы деректер ХІІ ғасырдан
басталады. Оны алғаш жинап, Европа жұртшылығына таныстырған Италия
саяхатшысы Плано Карпини болды. ХІІ ғасырда Европа халқына Монғол
тарихын таныстыру мақсатымен саяхатқа шыққан. П.Карпини Жетісу мен
Тарбағатайды басып өткен кезде, осы өңірді мекендеген ру-тайпалардың
тұрмысы, әдет-ғұрыптары, ойын-сауықтары жайлы көптеген этнографичлық
материалдар жинаған.
Қазақтың ұлттық ойындары ерлікті, өжеттікті, батылдықты,
шапшаңдықты, ептілікті, тапқырлықты, табандылықты, байсалдылықты тағы
басқа мінез-құлықтың ерекшеліктерімен бірге кұш-қуат молдылығын, білік
күшін, дененің сомданып шынығуын қажет етеді. Сонымен бірге бұл ойындар
әділдік пен адамгершіліктің жоғары принциптеріне негізделген.
Қазақ халқының ұлттық ойындары елдің өмірімен тығыз байланысты,
оның шаруышылық, экономикалық, әлеуметтік тұрмысынан туған. Сондықтан
оның тәрбиелік маңызы аса жоғары, әрі құнды.
Қазақ халқының өмірінде ойын араласпаған бір де бір тұрмыс,
шаруашылық салалары жоқ десе болады. Бұл елдің ескі бір салты бойынша,
көшіқон кезінде жастар әуелі үлкендердің үйін тігісіп береді. Одан соң
жетім қалған үйлерді де тігіседі. Ең соңында отау үйлерді қалдырып,
аяғын ойын-сауыққа айналдырып әкетеді, - деп жазды Ғабит Мүсірепов
Ұлпан повесінде (Жұлдыз, №7, 1974, 35-б).
Совет педагогикасының классигі Н.К.Крупская өзінің Ұлт оқулығы
деген еңбегінде ұлт ойындарын жоғары бағалап, оның зор мүмкіншіліктеріне
тоқтай келіп, былай деп жазды: Әрбір ұлттың аса қызық тұрмыс ойындары
бар. Дәл көздей білу, атқа шабу, нысанаға тигізе білу – осындай
ойындарға жатады. Балалар дәл көздей білуді жоғары бағалайды, бала енді
бұл жағынан артта қалып қойғанын көреді, ол өзі өте артта қалған ұлт деп
санап жүрген ұлттан үйренуі керек екенін біледі... бірақ ойында тек осы
ұлттың балаларына ғана емес, сонымен қатар басқа ұлттардың балаларына да
жақын өте көп нәрселер бар. Осының өзі қазақ халқының ұлт ойындарына
әдейлеп айтқандай әсер етеді.
Қазақтың ұлттық ойындары туралы алғашқы пікір айтушылар мен оның
жеке нұсқаларын жинақтаушылардың қай-қайсысы болмасын, оны жрғары
бағалап, көшпелі халықтан мұндай өрелі өнерді күрпегендіктерін сөз
етеді.
Егер ұлт ойындары ұрпақтан-ұрпаққа халық ауыз әдебиеті арқылы
жетіп, таралып отырды десек, бұл саладағы негізгі жанрлар: мақал-
мәтелдер, нақыл сөздер мен өсиеттерге, санамақтарға тоқталмай кетуге
болмас деп есептейміз. Олай дейтініміз бізге жеткен ұлт ойындарының
барлығы дерлік ауыз әдебиеті арқылы жетті емес пе.
Тегінде ең берекелі, ең парасатты тәжірибе - әрине халық түйген
тұжырымдар, ғасырлар бойы зерделік ұқыптылықпен сұрапталған үрдістер,
дамыған даналық ойлар болса керек.
Халық жасаған рухани мұралардың ішінде баланың қисынды ойлауына әсер
ететін шытырман оқиғалы, қиял ғажайып әңгімелер, ертегілер, әр түрлі
ойындар өте көп.
Ойын – бала өміріндегі тәрбиенің шешуші шарты. Бала өзінің
қоршаған ортаны, өмір сүріп отырған айналасындағы заттар мен
құбылыстарды ойын арқылы түсініп ұғынады. Әрине, тек көру,
байқау арқылы емес, тікелей араласып, іс - әрекетке көшіп нақты
қарым – қатынас барысында біледі. Мұны ұғынуда ойын шешуші мәнге
ие болады. Былайша айтқанда, әртүрлі заттар мен құбылыстарды
адамдар арасындағы қарым – қатынасты баланың білуі, сезінуі, ойын
негізінде жүзеге асады. Баланың таным түсінігі, іс - әрекеті
ойынынан баталады, оның негізі болашақ өмірінде жалғасып табады.
Сондай-ақ Б.Төтенаев Қазақтың ұлт ойындары деген кітапшасында аты
ғана сақталып қалған ойындардың аса бір маңыздыларының бірі деп Абылайдың
алты ағашы атты ойынды атап, ол жайында кезінде Байтоғайұлы Малқайдың
Ермек – еңбек деген мақаласында сөз болатынын, алайда оның бізге жетпей
ұмыт болғанын сөз етеді. Ол Тоғыз құмалақ, Шахмат сияқты ойын
екендігінен хабар береді.
Қазақтың ұлттық ойындары туралы арнайы еңбек жазған Базарбек
Төтенаев Ұлттық ойындардың қалыптасуы тек балаларға ғана
керектігімен дамып қойған жоқ ересектердің күнделікті түсінігінде
тіршілігінде қозғалысы мен көңіл көтеріп, демалыс уақытын
өткізудегі еңбектің бір түрі ретінде де дасыды деген пайымдау
жасады. Өзінің бұл ой – тұжырымын бекітуде Ш. Уалихановтың
Жоңғар очекртерінде айтқан пікірін тілге тиек етіп , әр түрлі
қимыл әрекеті ойындары тайпалық одақтарда ересектер арасында
дамыды да, кейін келе жасөспірімдердің үлесіне қалғандығын
талдайды. Себебі, үлкендердің көргенін бала өздері үшін үлгі
санап өнеге ретінде күнұзаққа ермек етіп, үйде де, далада да
ойнайды. Бала өмірі ойынға байланысты. Ойынсыз олар өсіп,
өркендей алмайды. Бұл- заманның шындығы, өмірдің заңдылығы.
Қытай халық республикасындағы қазақ ғалымы жазған : Қазақтың
көне тарихы атты еңбегінде қазақ халқының ұлттық ойын –
сауықтарын қазақ халқымен бірге туып, бірге қалыптасқандығын ,
оның ұзақ тарихы бар екендігі жөнінде әр саладан сөз еткен.
Ежелгі заманға тән жазба деректерді айғақ ете отырып
айтқан пікірі – қазақ халқаның ұлттық ойын – сауықтарының түрі сан
алуан. Бұл ойындар мереке, мейрамдарда, жұрт көп жиналған бас
қосуларда, тойда, ас беру сияқты ұлы дүбір жиындарда ойналады.
Қазақ халқының көне дәуіріндегі тарихына арналған бұл еңбекте
ойынның түрлері жөнінде мынадай топтаулар бар :
Күй шерту, ән тарту, би билеу, өлең айту, дастан –
қисалар орындау, ал шағын көлемді сауық кешенде, жас нәрестенің
туу қуанышына арналған шілдехана, ұзатылған қызға дос құрбылары
қоштасу ретінде өткізілетін сауық кештерінде жастар бас қосатын
жиындарда Үкілі орамал, Бастап тап, Көрші, Қос соқпақ
Мыршым сияқты көңілашар ойындар болады. Балалар мен
жасөспірімдер ойнайтын мына ойындар көрсетілген : Белбеу тастау,
Әйгөйлек, Саққұлақ, Шешеке, Бурақотан, Ақсүйек,
Тымпи, Әлпеншек.
Ұлтық ойындар түрлері: асық ойындарына түсінік бере кететін болсақ –
асық ойындарына қой, арқар, және еліктің асықтары жарайды. Олар түрлі
бояулармен боялып, ірілері сақа етіп алынады. Сақа салмақты болу үшін
кейде ортасын тесіп, оған қорғасын ерітіп құйған. Асықты жерге иірген
төрт түрлі қалыпта түседі: алшы - асықтың тік тұрғандағы иректеу болып
біткен ойық беті, тәйке – асықтың тік тұрғандаалшыға қарама-ұарсы
томпақтау жағы, бүк – асықтың шалқасынан жатқан (томпақ) беті, шік –
бүкке қарама-қарсы асықтың етбетінен жатқан жағы.
Алшы: Асықтың алшы жағынан жиі түсетін салмақтысы сақа болады.
Ойын басталар алдында әрбір ойыншы сақасын игереді. Кейде барлық
ойыншылардың сақасын бір адам уыстап алып, жерге шашады. Кімнің
сақасы алшы түссе- бірінші кезекті, тәйке түссе – екінші, бүк түссе –
үшінші, шік – төртінші кезекті алады. Ойынға қатысушылар көнге келісім
бойынша (әдетте әр ойыншы екі-үш) асық тігіп, кезегімен ата бастайды.
Сақа мен асық бірдей бірдей жағымен түскен болса, асықты алып, ары қарай
ата береді. Сақа алшысынан түсіп, асық басқаша жатса да, асықты алады.
Сақа мен асықтың жатысы бірдей болмаса , асықты алуға болмайды. Кезегін
келесі ойыншыға береді. Осылайша көндегі асықтарды тауысып, қайтадан
тігеді де, ойынды жалғастыра береді.
Оңқа – бұл ойынды асығы мол бозбалалар ойнайды. Таза алаңдарда, үлкен
бөлмелерде ойнауға болады. Ойнаушылардың санына шек қойылмайды. Ойынның
мақсаты - асық ұту. Ойыншвылар арасы 20 қадам екі көн сызады да, дәл
ортасындағы сызыққа әрбір ойыншы өздерінің асықтарын тігеді. Тігілген
асықтардың ортасына бір асықты мұртынан оңқа тұрғызады. Ойнаушылар
бірінің артына бірі, әркімнің өз кезектері бойынша қатаға тұрып,
қолдарындағы сақалармен оңқаны ата бастайды. Егер кімде-кім оңқаға
тигізсе онда көндегі асықты түгнл алады. Асық таусылғған сайын, көнге
асық қайтадан тігіліп отырады.
Хан – Ойнаушылардың санына шек қойылмайды. Ойынға өз-ара келісімдері
бойынша әрқайсысы ортаға асықтарын шығарады да, кезекгімен барлық асықты
жинап алып, қос қолдап иіре бастайды. Әр ойыншы ортаға бестен, болмаса
оннан шығады. Содан кейін көп асықтың ішінен бір белгілі (түсі бөлек)
асықты хан сайлайды. Барлық асықты иірген кезле хан көп асықтың
арасында көрінбей қалуы мүмкін, мұндай жағдайда ойнаушылардың барлығы
асықты иірушінің ханды қара басты деген даусын естігеннен кейін бас
салып, асықты талап алады. Екінші жағдайда иіргенде хан ашық
жатса, онда ханмен асықты атады. Айталық, хан бүк түссе,
онда ханмен бүк жатқан асықты ату керек. Шік түссе, шік
жатқан асықты ару керек, тағысын тағы жалғаса береді. Ойынның
шарты бойынша ханмен асықты атқан кезде басқа асықтарды
қозғамау керек. Сөйтіп ойынның шартын бұзғанша не балмаса
ханмен ататын асық болмай қалғанға дейін атып, асығын ала
береді. Асық біткенен кейін ойнаушылар ортаға қайтадан асық
шығарып, ойынды жалғастырады.
Асық ату. Аумағы екі – үш қадамнан тұратын дөнгелек көн сызылады.
Ортасына әр ойыншы келісім бойынша екі – үштен ( не одан да көп
) асық тігеді. Сақасын иіру арқылы кезегін алған ойыншылар он –
он бес қадамдай қашықтықтан тігілген асықтарды сақамен ата
бастайды. Ойыншы сызықтың сыртына шыққан асықты ғана алады да,
ары қарай сақасының жатқан жеріне ( егер сақа сызықтың ішінде
жатса, онда сызықтың сыртына ғана атуға болады ) қайтадан ата
бастайды. Егер ойыншы бірде – бір асықты дөңгелек көннің сыртына
шығара алмаса ойыннан шығады. Ойыншылардың бәрінің кезегі біткенде
асықтарды қайта тігіп ойын жалғаса береді.
Ұлттық кіндіктен нәр алған халықтық ойындар тек көне заманында
ғана емес, күні бүгінге дейін өзінің жалғасын тауып келе жатқан
құбылыс. Бірақ ол кезде арнаулы тәрбие орындары болмағандықтан,
бала ойындары жеке балалар арасында, тиісті бас қосу себептері
кезінде, көшпелі елдің ауылдық жаңаша қоныстануы сәттерінде
топтарда жиналған. Содай – ақ, бала ойындарына тиісті
бағдарламаларына немесе тиісті педагогикалық ресми нұсқау
басшылықтары арқылы емес, атадан балаға мирас болған дәстүрлік
жолмен жалғасқан.
Қағаз бетіне түсіріп қатталып көрсетілгенімен де қазақ
халқының әр алуан ойын сауықтарында өткізілетін ойынның
қалыптасқан ережелері бар. Бұл ережелерге жұртшылық бой ұсынады
да оны бұзуға жол бермейді. Әсіресе, спорттық сипаттағы Палуан
курес, Жамбы ату, Садақ тарту, Арқан тарту, Жаяу
бәйге, Секіру, Қыз қуу Жорға салу, т. Б. ойындарға
назар аударылады.
Ежелден келе жатқан спорттық саладағы ат бәйгесіне
ертеден ақ ерекше мән берілгендігіне көз жеткізу үшін өзі куә
болған, европалық саяхатшының келтірілген мына деректеріне зейін
аударайықшы : Самыи большои приз доставался победителю скачки,
который иногда составлял из 100 баранов и красного товара 100
руб.
Демек, ат бәйгесіне халық айрықша қарап ойынның бұл
түрін ерекше жоғары бағаланғандығын, белгіленген сыйлықтың
мөлшерінен – ақ байқауға болады. Ат бәйгесі, балуан күресіндегі
жеңіс – тұтас елдің , рудың мәртөбесін көтеретін абырой, атақ
санаған. Бәйге сол ортаның үлесіне тиетін олжа. Атақты ақын,
асқан әнші, халық композитры Ақан Сері Қорамсаұлы Құлагер
жөнінде былай дейді : Құлагердің иесі, сәйгүлікті баптаушы Ақан
болғанымен олжа – Атығай, Қарауыл елінікі деп саналады. Қазақ
халқының көне заманынан бүгінге дейін жалғасып келе жатқан
ұлттық ойындары қоғамдық, жанұялық, әлеуметтік тұрмыс – тіршілігіне
байланысты дамыған. Жас ұрпақ біздің өміріміздің тікелей жалғастырушы
өкілі ғана емес, еліміздің тірегі, мызғымас болашағы. Бүгін мектеп
табалдырығын аттаған жас өркеннің ертең қандай адам болып шығатынын ата-
аналармен ұстаздар қауымының арасында мәңгілік таусылмас тақырып. Бұл
білі мен тәрбиенің егіз ұғым екенін көрсетеді. Ұлттық тәрбиенің
ғылыми - теориялық негізін анықтау үшін оның өзіндік
ерекшелігін ескеру қажет.
Академик Г. Н. Волковтың анықтауы бойынша бұл
ерекшеліктерге мыналар жатады : ұлттық тәрбиенің адам
баласының дүниеге келген күннен бастап бірге жасалып
келуі ; қоғамдық құруы , қоршаған ортаны, табиғатты
өзіне икемдеп игеруде еңбек тәрбиесінің алғашқы
адамдар өмірінде басты рөл атқары, тәрбиенің басқа
түрлерінің тууы, халықтың тәрбие жөніндегі қағидалары
өмірлік тәжірибелерде негізделген эмперикалық білім болып
келуі; оның ұлттар мен негізделген эмперикалық білім
болып келуі, оның ұлттар мен ұлыстардың жазу мәдениеті
шықпай тұрған кезінде пайда болып халық арасында ауызша
таралуы сондықтан да оны шығарушы авторлардың аты-
жөні халық жадында сақталмай бүкіл халықтық ой-
тілегімен, арманымен ұштасып келгендіктен озық үлгілерінің
сақталып ал тозығының біртіндеп негізделгндіктен тәрбие
жүйесінен шығып қалуы , халық педагогикасы өнерге
нңбекке негізделгендіктен үнемі жетілу , ұшталу үстінде
болуы, сондай - ақ халық педагогикасының ғылыми жүйеге
теорияларға емес жеке бас тәрбиесінің үлгілеріне және
оның нәтижесіне қарай құрылып тәрбие тәжірибесінің
ғасырлар бойы жалғасып келуі , алғашқы тәрбие
түрлерінің қоғамда бөлінбей тұтас түрінде берілуі.
Ендеше, халықтық тәлім тәрбие қолданбалық мазмұнға
ие болғандықтан, ұлттық тәрбиелік психологиямен теориялық
тұрғыда байланысады.
Қазақтың ағартушы - педагогтары А. Байтұрсынов, М.О.Әуезов, М.
Жұмабаев, Ж. Аймауытов, М. Дулатов Х. Досмұхамедов ұстаздық етуде
және тәлім - тәрбиелік еңбектер жазуда өз ұлтының сал- санасын
терең зерттеген. Сан ғасырлық тарихы бар ата - бабаларының
халықтық педагогикасына терең ғылыми талдау жасады. Сөйтіп, олар
қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан әдет - ғұрып, салт-
дәстүрі мен тәлімдік мұраларын жас ұрпаққа ұлттық тәрбие беруде
пайдалану жолдарын көрсетті. Сол мақсатта олар қазақ мектептерінің
оқушылары мен мұғалімдеріне арнап оқулықтар оқу құралдар және
әдеби шығармалар жазды.
А.Байтұрсынов өзінің оқушыларға ұлттық тәрбие беру туралы
ой – пікірлерін Тіл туралы, Әдебиет танытқыш, Баяншы, Тіл ашар,
Әліпби, Сауат ашқыш, Әліппе астар, Оқу құрал (хрестоматия), т.б.
еңбектерінде жан - жақты айтып, өзі тікелей іске асып отырады.
Ол осы еңбектері арқылы Қазақстанда ұлттық жазу жүйесі бойынша
білім беру; ұлттық негіздегі бағдарламалар, оқулықтар, оқу-
әдістемелік құралдар; ұлттық мектепке керек заттар; мектеп ісін
жандандыратын ұлтжанды мұғалімдер мен тәрбиешілер дайындау.
А. Байтұрсынов осы жүйенің барлық түрлерінде қазақтың
тілін, ауыз әдебиетін, мәдениетін, тарихын, әдет- ғұрпын, салт-
дәстүрін қазақ мектептерінде оқытып, оқушыларға ұлттық тәрбие беру
мақсатында пайдалану жолдарын көрсетті.
А. Байтұрсыновтың оқушыларға ұлттық тәрбие беру туралы ой-
пікірлері өзі редакторы болған Қазақ газеті беттерінде жариялаған
мақалдарында айқын көрінеді. Мысалы, 1913 жылы газеттің тұнғыш
саны шыққанда ол тілге, әдебиетке, мәдениетке байланысты былай деп
жазған: Өзіміздің елімізді сақтау үшін бізге мәдениетке, оқуға
ұмтылу керек. Өз алдына ел болуға, өзінің тілі, мәдениеті бар ел
ғана жарай алатындығын біз ұмытпауға тиіспіз. Бұл мәселеде біздің
халіміз оңды емес. Осы күні орыс школы мен татар мектептерінде
оқып шыққандар қазақ тілін елеусіз қылып, хат жазса елеусіз
жазып, қазақ тілінен алыстап барады ... Егер тілге осы көзбен
қарасақ, табиғат заңына бағынбай, біздің ата- бабаларымыз мың
жасамаса, ол уақытта тілмен де, сол тілге ие болған қазақ ұлты
мен де мәңгі қоштасқанымыз деп білу керек. Егер оны істегіміз
келмесе, осы бастан тіл, әдебиет жұмысын қолға алып, өркендететін
уақытымыз жетті.
А.Байтұрсынов өзінің Бастауыш мектеп деген мақаласында қазақ
бастауыш мектептерінде қандай пәндер оқытылуы қажет деген мәселеге
арнайы тоқтап ол пәндерді оқу, жазу, дін, ұлт діні, ұлт тарихы,
есеп, шаруа кәсіп, қолөнер жағрафия, жаратылыстану, болу керек
екендігін нақтылап көрсетеді. Ал, Қазақша оқу жайында атты
мақаласында бастауыш мектепте оқыту тілі туралы: ... Қазақ балаларын
ана тілінде, төте жолмен, қолайлы құралдармен оқыту керек деп
кесіп айтты. Сол мақаласында ол туған халқының ғылым- білімге
ұмтылуын әр қазақтың ең блмаса бастауыш білім алуын аңсады.
Міржақып Дулатовтың сол мақалаларында қазақ мектептерінде оқу –
тәрбие үрдісін ұлттық сипатта жүзеге асыру туралы ой – пікірлерінің
ұлттық идея тұрғысынан алғанда маңызы мен мәні ерекше. Ол
мектептің мақсаты: Жалғыз құрғақ білім үйрету емес, біліммен
бірге жақсы тәрбиені қоса беру; міндетті : ... балқыған жас
баланың бойына, ана тілінің анық үйретіп шығару ; әдіс – құралдары
: оқу кітаптары ана тілімен, өз ұлтының тұрмысымен һәм
табиғаттан жазылуы, бастауыш мектепте алған тәжірибенің әсерлі,
күшті, сенімді болуы, нәтижесі : ... Мұндай балалар мектепті
бітіргенен кейін қай жұрттың арасында жүрсе де, сүйегіне сіңген
ұлт рухы жасымайды. ...қайда болса да тіршілігінде қандай ауырлық
өзгерістер көрсе де ұлттық тәрбиенің әсерін тамаша көрсеткен. А.
Байтұрсыновтың оқушыларға ұлттық тәрбие беру туралы ой- пікірлері
өзі редакторы болған Қазақ газеті беттерінде жариялаған
мақалдарында айқын көрінеді. Мысалы, 1913 жылы газеттің тұнғыш
саны шыққанда ол тілге, әдебиетке, мәдениетке байланысты былай деп
жазған: Өзіміздің елімізді сақтау үшін бізге мәдениетке, оқуға
ұмтылу керек. Өз алдына ел болуға, өзінің тілі, мәдениеті бар ел
ғана жарай алатындығын біз ұмытпауға тиіспіз. Бұл мәселеде біздің
халіміз оңды емес. Осы күні орыс школы мен татар мектептерінде
оқып шыққандар қазақ тілін елеусіз қылып, хат жазса елеусіз
жазып, қазақ тілінен алыстап барады ... Егер тілге осы көзбен
қарасақ, табиғат заңына бағынбай, біздің ата- бабаларымыз мың
жасамаса, ол уақытта тілмен де, сол тілге ие болған қазақ ұлты
мен де мәңгі қоштасқанымыз деп білу керек. Егер оны істегіміз
келмесе, осы бастан тіл, әдебиет жұмысын қолға алып, өркендететін
уақытымыз жетті.
А.Байтұрсынов өзінің Бастауыш мектеп деген мақаласында қазақ
бастауыш мектептерінде қандай пәндер оқытылуы қажет деген мәселеге
арнайы тоқтап ол пәндерді оқу, жазу, дін, ұлт діні, ұлт тарихы,
есеп, шаруа кәсіп, қолөнер жағрафия, жаратылыстану, болу керек
екендігін нақтылап көрсетеді. Ал, Қазақша оқу жайында атты
мақаласында бастауыш мектепте оқыту тілі туралы: ... Қазақ балаларын
ана тілінде, төте жолмен, қолайлы құралдармен оқыту керек деп
кесіп айтты. Сол мақаласында ол туған халқының ғылым- білімге
ұмтылуын әр қазақтың ең блмаса бастауыш білім алуын аңсады.
Адамға тіл, құлақ қандай керек болса, бастауыш мектепте мептепте
үйренетін білім де сондай керек деп жазды ол. Бірақ осындай
білім беретін ауыл мектебінің сол кездегі хал- күйі жайында Әуелі
ауыл мектебінен басталық. Осы күнгі ауыл мектептерінде оқуға
керекті құрал жоқ, оқыта білетін мұғалімдер аз, - екенін ерекше
атап өтті.
Халқымыздың ұлы перзенттерінің бірі, заманымыздың аса көрнекті жазушысы
М.О.Әуезов: Біздің халқымыздың өмір кешкен – ұзақ жылдарында, өздері
қызықтаған алуан ойын өнері бар ғой. Ойын деген, менің түсінуімше, көңіл
көтеру, жұрттың көзін қуантып, көңлін шаттандыру ғана емес, ойынның өзінше
бір ерекше мағыналары болған, - деп тегіннен тегін айтпаса керек. Мұхтар
Омарханұлының бұл пікірін теориялық қағидаларға ғана сүйеніп айтырмаған,
өзі өмір сүрген ортасының шындығынан және Семей қаласында тұңғыш отау
көтерген Яртыш атты футбол командысының құрамында ойнаған белсенді өмір
тәжірибесінен шығарған қорытындысы деп білеміз.
М.Жұмабаевтың оқушыларға ұлттық тәрбие беру туралы ой –
пікірлері оның педагогика, Бастауыш мектептегі ана тілі Бастауыш
мектептегі ана тілін оқыту жөні, Сауатты бол, атты еңбектерінде
және поэтикалық шығармаларында баяндалған.
М.Жұмабаевтың әдістемелік еңбектерінде сол ой- пікірлері
жалғасын табады. Мысалы, оның қазақ мектептерінде оқу құралдарын
қандай етіп жазу керектігі жайлы Жазылшақ оқу құралдары һәм
мектебіміз атты мақаласында оқу құралдарының ұлттық ерекшеліктерін
ескеріп, қазақ тілінде жазылуы, онда қазақ әдебиеті, тарихы,
мәдениеті туралы мәселелер болуы шарт деп ұсыныс жасайды. Ал,
Сауатты бол атты еңбегінде ересек адамдарды ұлттық сипатта
сауаттандыру жолдары қарастырылады.
Мағжан Жұмабаевтың Педагогика атты еңбегі – қазақ
топырағында тұнғыш жарық көрген нағыз ұлттық педагогика оқулығы.
Ол мектеп мұғалімдері мен педагогтік оқу орындарының
тыңдаушыларына оқушыларына ұлттық тәрбие беруге даярлау мақсатында
жазылған дүние. Оқулықты ол, Алты алаштың баласы бас қосса,
қадірлі орын мұғалімдікі, - деп , соған арнаған. Сөз басында,
Мағжан Жұмабаев Тәрбие деген не, - дейді де, оған жауап бере
келе, оны дене тәрбиесі ақыл тәрбиесі сұлулық тәрбиесі, құлық
тәрбиесі деп төртке бөледі. Егерде адам баласына осы төрт тәрбие
тегіс берілсе, оның тәрбиесі толық болғаны,- дейді. Балам адам
болсын дейтін ата- ана осы төрт тәрбиені дұрыс орындасын, - деп
жазып, оларды ұлттық тәрбиенің құрамдас бөлігі деп санайды.
Мағжан өзінің оқулығында тіл туралы ерекше тоқтап оның
тәрбиелігі және саяси мәнндерін былай көрсеткен: Тілсіз ұлт,
тілінен айырылған ұлт, дүние ұлт болып жасай алмақ емес, ондай
ұлт құрымақ. Ұлтының ұлт болуы үшін бірінші шарт- тіл болуы.
Ұлттың тілі кеми бастауы ұлттың құри басстағаның көрсетеді. Ұлтқа
тілінен қымбат нәрсе болмауға тиісті... Қазақ тілінде қазақтың сары
даласы біресе желсіз түнде тынық біресе құйындай екпінді тарихы
сары дала үдере көшкен тұрысы асықпайтын саспайтын сабырлы
мінезі бәрі көрініп тұр. Күндерде бір күн түрік балаларының тілі
біріксе ол біріккен тілдің негізі қазақ тілі болса, сөз жоқ түрік
тілінің келешек тарихында қазақ ұлты қадірлі орын алмақшы.
Келешектің осылай болуына иманымыз берік- деп жазды ол.
Мағжан Жұмабаевтың Педагогикасы нағыз ұлттық тәрбиені
насихаттауға бағытталған, жас ұрпақты ұлттық рухта тәрбиелеу
мақсатында мектеп мұғалімдері тыңдаушыларға арналып жазылған тұнғыш
этнопедагогикалық еңбек деп толық айтуға болады. Өйткені Мағжан
педагогиканың басты ерекшелігі - оның қазақ топырағымен салт-
дәстүрлері және мінез құлқымен тығыз байланыстылығында. өзі
айтқандай қабысып жатқанында. Оқулықтың басынан аяғына дейін ұлттық
тәрбие басшылыққа алынып оған сүйеніп ұлттық тәрбие беруге
мұғалімдерді даярлау туралы ой- пікірлерінің айтылуы қазіргі кезде
қазақ мектептерінде оқу – тәрбие үрдісене ұлттық мазмұн беру
қажеттігімен сипатталады.
Жүсіппек Аймауытовтың оқушыларға ұлттық тәрбие беру
туралы ой – пікірлері Тәрбиеге жетекші, Психология, Жан дүниесі
және өнер таңдау Жаңа ауыл атты еңбектерінде жан – жақты
көрініс береді. Мысалы, оның тәрбие жетекші атты оқу құралында оқу
мен оқыту ұғымдарына қатысты ереже – шарттар мектептегі шешуші тұлға
– мұғалімнің орны мен беделі, оның әдіс – тәсілдері кең көлемде сөз
болды. Әсіресе, әрбір мұғалім бойынша өз ісіне еңбегі мен
мамандығына деген жоғары жауапкершілік пен терең сезім өтілген және
жаңа тақырып арасындағы байланыстың болуы, оқушы қабілеті, мен
зейінің жаңа сабаққа аударып қызықты тәжірибе салыстыруларға бару,
көрнекілікке, соны дерекке назар аудару талап етіледі. Ең
негізгісі, мұғалімге оқушылар сеніп тапсырылған соң одан адамдық
қасиеттер ізгілік иірімдері, маңыздысы – білім нәрінің сыр – сипаттары
талап етіледі.
Сонымен, Ж.Аймауытовтың ана тілі – тәрбие құралы, ұлттың
ұлы байлығы, тарих – халық шежіресі, ол ұлттық тәрбие құралы,
тәрбиенің ұлттық сипатта болуы, оны ұлттық тәрбиеде мектептерде
жүзеге асыру туралы ой – пікірлер оның ұлттық сипатта жазған оқу
құралдары мен мақалаларының елімізде қазіргі кезде ұлттық мектеп
жасауда және ұлттық тәрбиені жүзеге асыруда оған мұғалімдерді
даярлауда теңдесі жоқ мол мұралар деп бағалауға болады.
Міржақып Дулатовтың оқушыларға ұлттық тәрбие беру туралы ой –
пікірлері оның мынадай еңбектерінде баяндалған: Есеп құралы,
Қирағат, Оян, қазақ , Оқу құралы және Серке , Қазақ,
Ақ жол, Айқап, Еңбекші қазақ газет – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz