Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың көркемөнер шығармашылығына қызығуын қалыптастырудың негіздері
І.тарау. Оқушылардың шығармашылық іс.әрекетін дамыту мен жетілдіруде бастауыштың оқыту үрдісінде көркемөнер үлгілерін қодану мәселелері
1.1.Бастауыш мектеп оқушыларын шығармашылық іс.әрекетке тартудың өзіндік ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2.Көркемөнер арқылы бастауыш оқушыларының шығармашылық қызығушылығын арттыруға психологиялық.педагогикалық негіздер ... ... 21
ІІ.тарау. Бастауыш мектеп оқушыларын еңбекке баулу сабақтарында көркемөнер материалдарын игерудің әдістемелік негіздері.
2.1.Еңбекке баулу пәні сабақтарында көркемөнердің үлгілерін оқыту және оның тәрбиелік сипаты ... ... ... ...26
2.2.Еңбекке баулу пәнінің оқу материалдарындағы көркемөнер үлгілері арқылы оқушылардың қызығушылығын қалыптастырудың тиімді жолдары..38
Қорытынды ... ... ... ... ... 49
Пайдаланылған әдебиеттер
1.1.Бастауыш мектеп оқушыларын шығармашылық іс.әрекетке тартудың өзіндік ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2.Көркемөнер арқылы бастауыш оқушыларының шығармашылық қызығушылығын арттыруға психологиялық.педагогикалық негіздер ... ... 21
ІІ.тарау. Бастауыш мектеп оқушыларын еңбекке баулу сабақтарында көркемөнер материалдарын игерудің әдістемелік негіздері.
2.1.Еңбекке баулу пәні сабақтарында көркемөнердің үлгілерін оқыту және оның тәрбиелік сипаты ... ... ... ...26
2.2.Еңбекке баулу пәнінің оқу материалдарындағы көркемөнер үлгілері арқылы оқушылардың қызығушылығын қалыптастырудың тиімді жолдары..38
Қорытынды ... ... ... ... ... 49
Пайдаланылған әдебиеттер
Жалпы білім беретін орта мектептің бастауыш сыныптарында оқушыларға білім берудің, оқытудың, тәрбиелеудің соңғы жетістіктеріне Мемлекеттік бекітілген «Білім беру» бағдарламасында балаларға ±лттық сананы қалыптастыра отырып білім беру тұрғысында балалар мен жастарды тәрбиелеудің ең көкейтесті мәселелері ретінде, білім мекемелерінде оқушылардың этностық- мәдени ерекшеліктерін ескере отырып тәрбиелеу, білім берудің тиімді жүйесін жасап, өмірге ендіру қажетгігі атап көрсетілген. Бастауыш сыныптардағы еңбек тәрбиесі-баланы жүйелі түрде еңбек дағдыларына үйретудің бірінші қадамы. Бастауыш мектепте еңбекке баулу пәнін оқыту бағдарламасында көрсетілгендей еңбекке баулу — жасөспірім оқушылардың еңбекке деген ынтасын жетілдірудегі, ойлау қабілеттерін арттырудағы орасан негіз болып табылады. Оқушының еңбекке дағдылануы бірден дамымайды. ¤йткені бала бірден өзінің еңбек етудегі мақсатын түсіне қоймайды және одан нәтиже шығарамын деп те ойламайды. Еңбектің адамның қандай қажетіне жарайтының, оның қоғамдық мәнін бала айқын түсінетін болу қажет. Еңбек сабағы зейінді тәрбиелеудің де ең жақсы құралы.
1. Қазақстан Республикасының білім туралы заңы. Астана, 2000.
2. Жалпы білім беретін мектептің бастауыш сатысының оқу
бағдарламалары. (1-4 сыныптар). Алматы, 1998.
3. Бастауыш білім мазмұнының тақырымдамасы. Алматы, 1990.
4. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. Алматы 2002
5. Сластенин В.А., Баранов С.П., Болотина Л.Р. Педагогика. Москва.
Просвещение 1987.
6. Талызина Н.Ф. Формирование познавательной деятельности младших
школьников. Москва. Просвещение 1988.
7. Богданова О.Ц., Петрова В.И. Бастауыш сыныптардағы тәрбие
жұмысының методикасы. Алматы. Мектеп. 1981.
8. Әбиев Ж.А., Бабаев С.Б., Құдиярова А. Педагогика. Алматы. Дарын 2004.
9. Жиентаева Б.Ж. Халық мұрасындағы Ұлттық қолданбалы өнерді
оқытудың тиімді әдістері. Жезқазған. ЖезУ. 2000.
10. .Төленбаев С. Ою. Алматы. Өнер.1989.
11. Жарықбаев Қ.Б. Жантану негіздері. Алматы. Кітап. 2002.
12.Подласый И.П. Педагогика. Новый курс в двух книгах. Москва. Владос 2001.
13. Обучение в 3 классе. Пособие для учителей четырехлетней начальной
школы в двух книгах. (Под. Рук. О.Н.Сороцской) Москва.
Просвещение. 1989.
14.Жұмабаев М. Педагогика. Алматы. Ана тілі. 1992.
15. Я.А.Каменский, Д.Локк, Ж.-Ж.Руссо, И.Г.Песталоцци. Педагогическое
наследие. Москва. Педагогика. 1987.
16. Сабыров Т.С. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары.
Алматы. Мектеп. 1988.
17. Сабыров Т.С. Оқыту теориясының негіздері. Педагогикалық
колледжілер мен училищелерге арналған дидактикалық оқу құралы.
Алматы. Республикалық баспа кабинеті. 1993.
18. Сатқанов О.Ц. Еңбекке баулу әдістемесі. (3-сынып) Алматы. Рауан, 1993.
19.Шмекеев Г.М. Еңбекке баулу оқыту әдістемесі. Алматы. Атамұра, 1999.
20.Машинистов В.Г. Дидактический материал по трудовому обучению. 3
кл. Москва. Просвещение, 1990.
21.Трудовое обучение в начальных классах.(Мұғалімдерге арналған құралдар, құрастырушылар: И.Г.Майорова, В.И.Романина,
Д.М.Тарнопольский, А.М.Гусакова). Москва. Просвещение, 1983. 22.Цейтлин Н.Е., Рожнев Я.А. Наблюдение и опыты на уроках труда в
начальных классах. Москва. Просвещение, 1980.
23.Төленбаев Н.Е., Рожнев Я.А. Наблюдения и опыты на уроках труда в начальных классах. Москва. Просвещение, 1980.
24.Қазақ оюы (Құрастырған Ж.Ш.Баримбеков). Алматы. Өнер, 1986. 25.Педагогикалық ізденіс. Алматы. Мектеп, 1989.
26.Құғланбаева Ә. Технология пәнін жаңаша оқыту әдістері. (Мектептегі технология журналы. №9. 2003).
27.Ахметжанова А. Оқушылардың қызығушылығын арттыру жолдары. (Бастауыш мектеп, №1, 2004).
28.Жұмабекова Ф.Н., Ойшыбаева А.А. Құрастыру және қол еңбегі:
Дидактикалық материалдар. 6-7 жастағы балаларға арналған. Алматы
Кітап. 2003.
29.Қоянбекова С. Танымдық іс-әрекетті белсендіру ерекшеліктері. (Қазақстан мектебі, №7, 2003).
2. Жалпы білім беретін мектептің бастауыш сатысының оқу
бағдарламалары. (1-4 сыныптар). Алматы, 1998.
3. Бастауыш білім мазмұнының тақырымдамасы. Алматы, 1990.
4. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. Алматы 2002
5. Сластенин В.А., Баранов С.П., Болотина Л.Р. Педагогика. Москва.
Просвещение 1987.
6. Талызина Н.Ф. Формирование познавательной деятельности младших
школьников. Москва. Просвещение 1988.
7. Богданова О.Ц., Петрова В.И. Бастауыш сыныптардағы тәрбие
жұмысының методикасы. Алматы. Мектеп. 1981.
8. Әбиев Ж.А., Бабаев С.Б., Құдиярова А. Педагогика. Алматы. Дарын 2004.
9. Жиентаева Б.Ж. Халық мұрасындағы Ұлттық қолданбалы өнерді
оқытудың тиімді әдістері. Жезқазған. ЖезУ. 2000.
10. .Төленбаев С. Ою. Алматы. Өнер.1989.
11. Жарықбаев Қ.Б. Жантану негіздері. Алматы. Кітап. 2002.
12.Подласый И.П. Педагогика. Новый курс в двух книгах. Москва. Владос 2001.
13. Обучение в 3 классе. Пособие для учителей четырехлетней начальной
школы в двух книгах. (Под. Рук. О.Н.Сороцской) Москва.
Просвещение. 1989.
14.Жұмабаев М. Педагогика. Алматы. Ана тілі. 1992.
15. Я.А.Каменский, Д.Локк, Ж.-Ж.Руссо, И.Г.Песталоцци. Педагогическое
наследие. Москва. Педагогика. 1987.
16. Сабыров Т.С. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары.
Алматы. Мектеп. 1988.
17. Сабыров Т.С. Оқыту теориясының негіздері. Педагогикалық
колледжілер мен училищелерге арналған дидактикалық оқу құралы.
Алматы. Республикалық баспа кабинеті. 1993.
18. Сатқанов О.Ц. Еңбекке баулу әдістемесі. (3-сынып) Алматы. Рауан, 1993.
19.Шмекеев Г.М. Еңбекке баулу оқыту әдістемесі. Алматы. Атамұра, 1999.
20.Машинистов В.Г. Дидактический материал по трудовому обучению. 3
кл. Москва. Просвещение, 1990.
21.Трудовое обучение в начальных классах.(Мұғалімдерге арналған құралдар, құрастырушылар: И.Г.Майорова, В.И.Романина,
Д.М.Тарнопольский, А.М.Гусакова). Москва. Просвещение, 1983. 22.Цейтлин Н.Е., Рожнев Я.А. Наблюдение и опыты на уроках труда в
начальных классах. Москва. Просвещение, 1980.
23.Төленбаев Н.Е., Рожнев Я.А. Наблюдения и опыты на уроках труда в начальных классах. Москва. Просвещение, 1980.
24.Қазақ оюы (Құрастырған Ж.Ш.Баримбеков). Алматы. Өнер, 1986. 25.Педагогикалық ізденіс. Алматы. Мектеп, 1989.
26.Құғланбаева Ә. Технология пәнін жаңаша оқыту әдістері. (Мектептегі технология журналы. №9. 2003).
27.Ахметжанова А. Оқушылардың қызығушылығын арттыру жолдары. (Бастауыш мектеп, №1, 2004).
28.Жұмабекова Ф.Н., Ойшыбаева А.А. Құрастыру және қол еңбегі:
Дидактикалық материалдар. 6-7 жастағы балаларға арналған. Алматы
Кітап. 2003.
29.Қоянбекова С. Танымдық іс-әрекетті белсендіру ерекшеліктері. (Қазақстан мектебі, №7, 2003).
Бастауыш мектеп жасындаѓы оќушылардыњ кµркемµнер шыѓармашылыѓына ќызыѓуын
ќалыптастырудыњ негіздері
МАЗМ¦НЫ
І-тарау. Оќушылардыњ шыѓармашылыќ іс-єрекетін дамыту мен жетілдіруде
бастауыштыњ оќыту ‰рдісінде кµркемµнер ‰лгілерін ќодану мєселелері
1.1.Бастауыш мектеп оќушыларын шыѓармашылыќ іс-єрекетке тартудыњ µзіндік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..7
1.2.Кµркемµнер арќылы бастауыш оќушыларыныњ шыѓармашылыќ ќызыѓушылыѓын
арттыруѓа психологиялыќ-педагогикалыќ негіздер ... ... 21
ІІ-тарау. Бастауыш мектеп оќушыларын ењбекке баулу сабаќтарында кµркемµнер
материалдарын игерудіњ єдістемелік негіздері.
2.1.Ењбекке баулу пєні сабаќтарында кµркемµнердіњ ‰лгілерін оќыту жєне
оныњ тєрбиелік сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
2.2.Ењбекке баулу пєнініњ оќу материалдарындаѓы кµркемµнер ‰лгілері арќылы
оќушылардыњ ќызыѓушылыѓын ќалыптастырудыњ тиімді
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .38
Ќорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
Пайдаланылѓан єдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
Кіріспе.
Мәселенің көкейтестілігі: Жалпы білім беретін орта мектептің бастауыш
сыныптарында оқушыларға білім берудің, оқытудың, тәрбиелеудің соңғы
жетістіктеріне Мемлекеттік бекітілген Білім беру бағдарламасында
балаларға ±лттық сананы қалыптастыра отырып білім беру тұрғысында балалар
мен жастарды тєрбиелеудің ең көкейтесті мєселелері ретінде, білім
мекемелерінде оқушылардың этностық- мєдени ерекшеліктерін ескере отырып
тєрбиелеу, білім берудің тиімді жүйесін жасап, өмірге ендіру қажетгігі атап
көрсетілген. Бастауыш сыныптардағы еңбек тєрбиесі-баланы жүйелі түрде еңбек
дағдыларына үйретудің бірінші қадамы. Бастауыш мектепте еңбекке баулу пәнін
оқыту бағдарламасында көрсетілгендей еңбекке баулу — жасөспірім оқушылардың
еңбекке деген ынтасын жетілдірудегі, ойлау қабілеттерін арттырудағы орасан
негіз болып табылады. Оқушының еңбекке дағдылануы бірден дамымайды. ¤йткені
бала бірден өзінің еңбек етудегі мақсатын түсіне қоймайды жєне одан нєтиже
шығарамын деп те ойламайды. Еңбектің адамның қандай қажетіне жарайтының,
оның қоғамдық мєнін бала айқын түсінетін болу қажет. Еңбек сабаѓы зейінді
тєрбиелеудің де ең жақсы құралы. Өйткені тіпті кішкентай еңбектің өзі
(инені сабақтау) зейінің бір жерге жиналуын, дєлдікті, күш салуды қажет
етеді. Еңбек дағдыларының тартымсыздығы төменгі сынып оқушыларына тєн
қасиет. Мұндай жағдайды, мєселен, жазу дағдысын қалыптастыру кезеңінде де
байқауға болады. Ол жазуға бүкіл денесін (аузын жыбырлату, көзін шүйілту,
аяғын тіркеу, мезгіл-мезгіл демалу т.б.) қатыстырады. Осы жайт еңбекке
баулу сабағында да байқалады.Сонымен бірге еңбек тєрбиесінің баланың ақыл-
ойын жан-жақты дамытатындығы айтылған.
Қазақтың ±лттық қолөнері материалдарын бастауыш мектепте пайдалану
көрнекіліктерді көбірек қолдануды талап етеді. Оқушыларға көрсетілетін
єрбір ұлттық қолөнер б±йымдары эстетикалық талғамға сай болып, олардың
сұлулық сезімдерін оятуға, қүштарлықтарын арттырып, танымына үлкен түрткі
болуы тиіс.
¥лттық қолөнерге баулу жэне оны үйрету — бастауыш мектеп жасындағы
оқушылардың танымын арттыруға, жеке түлға ретінде қалыптасуына тікелей әсер
етуші педагогикалық үрдіс.
Елбасы 2006 жылѓы 1-наурыз к‰нгі жолдауында ‰лкен мєселелерді
кµтерді, соныњ ішінде тµртінші басымдыќ, 4,2 тарауында былай деп
жазды:Ќазір мєдениет саласын дамытудаѓы мемлекеттік жекеменшіктік
ќатысуды оњтайландыратын, яѓни біздіњ таланттарымыздыњ µзініњ шыѓармашылыќ
ќызметініњ есебінен лайыќты µмір с‰ру дењгейіне жетуіне м‰мкіндік беретін
жаѓдайлар жасайтын кезењ туды. Б±лар – елімізде ірі халыќаралыќ µнер
аукциондарын µткізу кезінде мемлекеттік ќолдау да, талантты ќолµнер
шеберлері мен музыкант орындаушыларѓа ќолдау кµрсету де сондай-аќ,
айталыќ, µнер кµрмелерін саќтандыру мен тасымалдау жµніндегі мемлекет
мейлінше аз ќатысатын жекеменшік компания ќ±ру жєне басќа осындай
шаралар .
Қазақстан Республикасының Білім Заңында (8 бап) білім беру жүйесінің
міндеттері бөлімінде: Білім беру жүйесінің басты міндеті – ұлттық және
жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен тәжірибе жетістіктері негізінде
жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға дәне кәсіби шыңдауға бағыттылған білім
алу үшін қажетті жағдайлар жасау делінген. Және де Қазақстан
Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді деңгейлері мен мазмұны
нақты көрсетілген: бастауыш мектептің негізгі міндеті- баланың жеке басын
бастапқы қалыптастыруды қамтамасыз ету, оның қабілеттерін анықтау және
дамыту делінген.
Елбасымыз бізді ќолдап жатќанда кµркемµнер (шыѓармаларыныњ)
шыѓармашылыѓына ќызыѓуын ќалыптастыру ±стаздардыњ ‰лкен міндеті болып
есептеледі.
Зерттеу объектісі: - бастауыш мектеп оқу – тәрбие барысы.
Зерттеу пєні: - бастауыш мектеп оқушыларын еңбекке баулуда көркемөнер
материалдарын қолдану жолдары.
Зерттеу жұмысының маќсаты: бастауыш мектеп оқушыларының еңбекке баулу
сабақтарында ±лттық қолөнер арқылы танымын арттырудың тиімділігін анықтау,
жан-жақты зерттеп танысу, жинақтау.
Зерттеу ж±мысыныњ міндеттері :
1. Зерттеліп отырған мәселеге байланысты педагогикалық, психологиялық
әдістемелік, көздеріне шолу жасау. Тақырыпқа байланысты
педагогикалық озық тәжрибені мақсатқа сай жүйеге келтіріп жинақтау.
Зерттеу єдістері: - зерттелетін тақырыпқа қатысты ғылыми єдебиеттерге
шолу және оларды талдау, сараптау, бақылау, озат тєжірибелерді жинақтау.
Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланған
әдебиеттер тізімімен жєне косымшадан тұрады.
Диплом жұмысы кіріспедан, 2 тараудан, 4 параграфтан,
қорытындыдан,пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
Кіріспеде дипломдық жұмысының өзектілігі көрсетілген. Онда ҚР
Білім Заңынан, ҚР 2015 жылға дейінгі тұжырымдамасынан білім беру
деңгейлеріне түсініктеме берілген. Тақырыпқа байланысты атақты
педагогтардың еңбектері келтірілген. Жұмыстың оьектісі,пәні,мақсаты,
міндеттері, зерттеудің әдістері берілген. Елбасы 2006ж 1-наурыз күнгі
жолдауында қазір мәдениет саласын дамытудағы мемелекеттік мәселелер
айтылады.
Қорытындыда жүргізген жұмыстардың нәтижелері көрсетілген.
Қарастырып отырған мәселенің мектеп тәжрибесінде орындалуы мен ресми
талаптары арасындағы алшақтықтың табиғатын терең түсіну үшін диплом
жұмысының тақырыбын Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың көркемөнер
шығармашылығына қалыптастырудың негіздері
І-тарау. Оќушылардыњ шыѓармашылыќ іс-єрекетін дамыту мен жетілдіруде
бастауыштыњ оќыту ‰рдісінде кµркемµнер ‰лгілерін ќодану мєселелері
1.1.Бастауыш мектеп оќушыларын шыѓармашылыќ іс-єрекетке тартудыњ µзіндік
ерекшеліктері.
Адамның жан-жақты жєне үйлесімді дамуында еңбек - шешуші факторладың
бірі. Ал, халық педагогикасында еңбекті б±кіл тєрбие жүйесінің күре тамыры
деп қарастырады. Адам еңбексіз дамымайды, кері кетеді, азады.
Еңбек арқылы адамның денесі, көзқарасы, эстетикалық жєне ақыл-ой
деңгейі дамып, жетіледі, еңбектің мєні мен қ±ндылығы артады.
Балалар мен жастардың еңбек тєрбиесі ежелден-ақ ата-ана парызы, бүкіл
халык міндеті болды. Халық еңбекті асыл м±рат деңгейінде қарады. Адам
өзінің жан жєне тєн с±лулығын еңбекте ғана көрсете алатындығына назар
аударады. Сондықтан да баланы еңбекке тєрбиелеу ‰йелменнің қасиетті борышы.
Жас ±рпақтың еңбекке қатынасы халық ауыз єдебиетінің өзекті мєселесі
ретінде жырланады.
Жас ±рпаќты халқымыз жалпы еңбек сүйгіштікке тєрбиелей отырып, "он
саусағынан өнері тамған" нақты кєсіп иесі болуын көздеді.
Бұл жерде еңбек дағдыларын меңгеруде зор жігерліктің қажет екенін
жақсы түсінді.
Халық педагогикасының орын алған еңбек жєне еңбекке тєрбиелеу
көзқарастары қазіргі педагогика теориясындағы принциптермен ±штасып жатыр.
Еркін еңбек барысында өзінін жєне бүкіл қоғам мүшелерінің қажеттілігін
қанағаттандыру үшін адам материалдық жєне рухани қ±ндылықты жасайды.
Шығармашылық еңбек барысында адам ез күшінің шамасын жєне қабілетін
анықтайды. Осы заманғы ғылыми біліммен қаруланған, белсенді жєне қоғамдық
іс-єрекетке жан-жақты даярланған еңбек адамнын қалыптастыратын єлеуметтік
тєрбие институттарының негізгісі — жалпы орта беретін политехникалық еңбек
мектебі. Мектепке еңбекке тєрбиелеу - тєрбиенің жалпы жүйесінің құрамды
бөлігі.
Еңбекке баулу жєне кєсіптік бағдар, мектеп оқушыларының қоғамға
пайдалы, өнімді еңбекке тікелей қатысуы оқуѓа деген саналы көзқарасты
тєрбиелеудің, азамат болып есудің, жеке адамды адамгершілік жєне зиялылық
жағынан қалыптастырудың негізгі көзі болып табылады.
Мектепте еңбекке баулудың басты міндеттері, біріншіден, еңбек
сүйіспеншілік пен адамдарына құрметпен қарау: екіншіден, оқушыларды халық
шаруашылығының салаларындағы еңбектің түрлерімен таныстыру: еңбек іс-
єрекетінің барысында олардың дағдысы мен іскерлігін қалыптастыру:
үшіншіден, мамандықты таңдауға дайындау.
Еңбек етуге єдеттену- б±л жай ғана еңбекке үйрену емес, б±л
адамгершілікті адам тєрбиесінің жоғары деңгейі еңбек процессіне құ штарлық,
еңбек етуге єзірлік, жұмысты істей білу, -дейді Н.К.Крупская,-демек күшіңді
жєне басқалардың күшін жєне жұмыстың барлық жағдайын есептей білу.
Ең бастысы балаларды еңбекке даярлауды 1-сыныптан, ал үйелменде
балалық шақтан бастау, оларды еңбек т±рлеріне қатыстыра отырып, еңбектің
адамды қайратты жєне бақытты ететіндігіне сенімін қалыптастыру.
Еңбекке баулу сабағында кіші мектеп жасындағы оқушылар еңбек
дағдыларына үйренеді, техникалық білімді игереді. Білім еңбек сабақтарының
ғылыми негізі болады, ол еңбекке баулу сабақтары мен тєрбие барысында
оқушылар алған өмір тєжірибесіне теориялық білім жүйесі арқылы түсінеді.
Оқу еңбегі бала үшін ойға толы, ±зақ, инемен к±дық қазғандай, ақыл
ойдың кемелдеуін талап ететін ең ауыр еңбек екенін К.Ф.Ушинский ескерткен
болатын. Оқу еңбегінің ќ‰рделілігі, оның нәтижесі бірден айқындалмауында,
оқушыларға эрдайым көріне бермеуінде.
Еңбекке тєрбиелеу мен оқытудың міндеттері еңбекке баулу пєні
сабақтарында шешіледі. Бастауыш сыныпта балалар қағаз қию, балшық пен
ермексаздан бейне құру, өсімдіктерді күту, ағаш, пластмасса, қаңылтыр
сыммен ж±мыс істеуді үйреніп, мектеп жанындағы үлесті жер бөлшектерінде
еңбек етеді.
Оқу еңбекпен ұштастыруда, оқушылардың кәсіби ынтасын, қызығушылығын,
ауыл шаруашылық еңбегін дамытуда, еңбек жєне адамгершілік тєрбиесін кешенді
тұрғыдан іске асыруда оқушылардың өндірістік бригадасының рөлі өте зор.
Еңбекке тєрбиелеу бірқатар педагогикалық шарттарға байланысты:
1. Еңбекке тєрбиелеудің нєтижелі жүруі баланы еңбекке неғұрлым
ертерек қатыстыруына байланыста;
2. Балалардың еңбек єрекетінің қоғамдық мағынасы жєне идеялық -
өнегелік негізі болуы шарт;
3. Еңбек тапсырмасын орындағаннан кейін оның болымды нәтижесі
баланың өз күшіне сенімділігін қуаттайды, қуаныш сезімі артады.
4. Еңбек балалардың психикалық жєне физиологиялық
ерекшеліктеріне ұйымдастыруы қажет. Еңбегінің негізгі түрі ойын
болып табылатын кіші мектеп жасындағы баланың еңбегі ойынмен
ұйымдастырылуы керек. Еңбектегі сияқты ойында да ойға күш салу
жєне жауапкершілікті сезіну бар;
5. Еңбек іс-єрекеті барысында оқушылар тек тапсырманы орындап
қоймай, өз еңбегін өз бетімен ұйымдастыруды үйренуі керек.
Осы сияқты шарттарды, талаптарды еңбек процесінде ұтымды пайдалану
мұғалімнен іскерлікті, педагогикалық шеберлікті талап етеді.
Бастауыш мектеп оқушыларды еңбекке даярлаудың түрлі мєселелерімен
таныстырады.
Олар:
а) түрлі материалдарды пайдаланып, қолмен жұмыс істеудің қарапайым
тєсілдерін меңгеру;
э) ауылшаруашылық өсімдіктерін мектеп жанындағы тєжірибе учаскесінде
өсіру;
б) түрлі оқу-көрнекі қ±ралдарын, жөндеу, жаңарту, толықтыру;
в) балаларға таныс кейбір мамандықтар жайында кәсіптік бағдар беру
ж±мысын өткізу.
Оқыту процесінде оқушының белсенділігі, негізінен, екі түрлі сипатта
болады: сыртқы жєне ішкі белсенділік.
Сыртқы белсенділік дегеніміз - оқушы єрекетінің сыртқы көріністері
(белсенді қимыл қозғалыстары, тєжірибелік єрекеттері, мұғалімге зейін қойып
қарауы, мимикасы т.б.) бірақ осы кезде ол басқа нәрсеніойлап отыруы да
мүмкін.
Оқушының ішкі белсенділігіне - оның белсенді түрде ойлау әрекеті
жатады. Белсенділік жеке басқа тєн, маңызды бір қасиет болып саналады.
Оқушы белсенділігі қандай болғанда да ой дербестігіне сүйінеді. Оқыту
процесінде оқушылардың белсенділігін арттыру принципін жүзеге асыруды
мақсат еткен м±ғалім сабақтың барлық кезеңінде олардың ой дербестігін
дамытуға тырысады. Оқушыда белсенділік бір қалыпта болмайды, оның қарапайым
(еліктеушілікке, жай қайталауға, біреудің айтқанын б±лжытпай орындауға
негізделген белсенділік) жєне күрделі (творчестволық т.б. белсенділік)
түрлері болады.
Сонғысы оқушының жоғары саналылығы мен дербестігін керек етеді.
Оқушылардың жас ерекшеліктеріне жєне психикалық даму дєрежесіне қарай
белсенділіктің бірнеше түрі қалыптасып дамиды: қимыл жєне сөйлеу, ойын жєне
оқу танымдық, өзін-өзі тєрбиелеу белсенділіктер.
Қазіргі экономикалық жєне қоғамдық даму кезеңі т±лғаға жоғары талаптар
қояды:
1. Еңбекті маңызды қоғамдық борыш ретінде бағалай білу;
2. Барлық жұмыс түрлерінің маңыздылығын тану, еңбекті жєне оның
нєтижесін құрметтей білу;
3. Еңбекте үнемі белсенділік, жаңалық, шығармашылык таныту;
4. Ой-сана жєне дене күші деңгейіне қарай еңбек ету ќажеттілігін
іштей түсіну
5.Еңбекті ѓылыми ±йымдастыру принципіне сүйене жүргізу;
6. Еңбекке адам өмірінің қажеттігі ретінде қарым-қатынас жасау.
Еңбек тәрбиесіңде процесінде алған білім ептілік және дағдылардың
негізгі мақсаты немесе педагогикалық істің соңғы жемісі емес, ол т±лғаның
басты қажеттігі — еңбек ету қабілетін дамыту қ±ралы.
Еңбекке үйрету мен оған байланысты оқуды ұйымдастыру формаларын
мұғалім таңдайды. Еңбек сүйікті іске айналуы үшін балаға еңбектің жемісімен
адам болатын қуанышын сезіндіре білу керек. Сол үшін оқу ісін жоғары
сатылап, бірақ қол жететін деңгейде қ±ру керек: істеген ењбегінің
жемістігін түсінген оқушы өз-өзіне сенімі артып, еңбегін мақтаныш ете
бастайды.
Мұғалімнің еңбек сабақ оқытуы еңбекке тәрбиелеу ж±мысының негізі болып
саналады. Еңбекке баулу сабақтарының мазм±ны еңбекті бағалай білуге,
жауапкершілікке, ±қыптылыққа, ұйымшылдыққа тәрбиелеп, олардың эстетикалық
талғамы мен еңбек мәдениетінің арта түсуіне жәрдемдеседі.
Еңбек сабағы мұғалімнің өзінің жан-жақты болуын, б±л пөнді басқа
пәндермен байланыстыра отырып оқытуды талап етеді.
Бастауыш мектеп оқушыларының танымдық белсенділігін арттыру
мәселелеріне көптеген педагогтар, психологтар ат салысты. Мәселен,
И.Г.Песталоцкии швецариялық ең атақты әрі әлемге әйгілі педагог ретінде
еңбек тәрбиесін ең маңызды әрі ауқымды тәрбие қатарына қосып, т±лға, азамат
тәрбиелеп шығаруға қажеттілік ретінде еңбек пәнін арнайы оқытуды
насихаттап, соны педагогикалық тарихи кезеңдерге дәлелдеді.
Ұлттық педагогикалық теория жөніндегі мєселелердегі
А.Байт±рсынов, Ы. Алтынсарин, С.Көбеев, С.Асфандияров сияқты жєне т.б.
кемеңгер ағартушы-педагогтардың еңбектерінде көрініс тауып, қазіргі заманға
жетіп, туелсіз елдің болашақ ұрпақтарын тєрбиелеуге таптырмасы қ±ралға
айналып отыр.
Сол сияқты еңбектік ынтаның, қабілеттің маңыздылығы жєне
адамгершілікке апаратын жол ретінде, еңбекті адам тєрбиесінің жоғары
деңгейі ретінде тұжырымдау совет педагогі Н.К.Крупскаяның еңбектерінде
көрсетілді.
Кіші мектеп жасындағы оқушылардың таным белсенділігінің жоғары
екендігі ғылыми дєлелденген. Ал, таным белсенділігіне тікелей єсер етуші
фактордың бірі — балаларды еңбек етуге үйрету.
Оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудың оқытудағы єдістері
М.Н.Скаткин, И.Я.Лернер, Ю.К.Бабанский сияқты майталман педагогтардың
тұжырымдары арқылы сарапталынды.
К.Д.Ушинский оқу еңбегінің жєне еңбектік тәрбиенің мєнін, єсіресе ата-
аналардың өз балаларын еңбек арқылы тєрбиелеу мєселелерін өз еңбектерінде
көрсетті.
А.С.Макаренко еңбек сабақтарының, еңбектің ұжымдық тєрбиеге ықпалын
жєне кәсіптік бағдар беру ісіндегі негізгі күштерді, яғни мектеп, жанұя
жєне жұртшылықты біріктіру бағытын қарастырып, іс-жүзінде дєлелдеді.
Кіші мектеп жасындағы оқушылардың ұлттық қолөнер арқылы танымдық
белсенділіктерінің артуы еңбекке баулу сабақтарында өте анық көрінеді.
Қазіргі еңбекке баулу пєнін оқыту бағдарламасында ұлттық қолµнер
материалдары тіпті єрбір сабақ сайын айтылып, көрсетіліп, қолданылып
отырады. Б±л — қажеттілік єрі әрбір ±лттық мєдениет пен өнер
қалыптастырудағы оқушылар бойында табылуы тиіс шаралар. Ұлттық тіл, яғни
ана тілі, әдеп-ғ±рыптары мен салт-дєст±рлерімен бірге ж±ріп жасай беретін
сала- ±лттық қолөнер. Әсіресе қазақтың ұлттық қолөнеріне үйрету
қазақ балаларының дүние танымына, танымдық белсенділіктеріне жєне ұлттық
өнер туралы білімдер қалыптастыруына бірден-бір жол болып табылады.
Еңбекке баулу пєнін бастауыш мектепте оқыту єдістемесі бойынша
республикадағы белгілі ғалым О.Сатқан±лының оқушыларда еңбектік іскерлік
дамытудың халықтық — педагогикалық т±жырымдамалары осы кездегі жаңа
технологиялық әдіс-тәсілдерге бағытталады.
С.Қасымовтың "Қазақ халқының қолөнер еңбектеріндегі халықтық
педагогиканың, қазақтың ұлттық қолөнер т±рлерінің сыр-сипат мен мазм±ны
оқушыларға осы өнерді үйретудің жолдары арқылы берілген материалдардан анық
көрінеді.
Адам психикасын ќалыптастыруда шешуші роль атқаратын єрекеттін бірі -
еңбек. Еңбектің адам сана-сезімінің қалыптастыруына қалайша әсер ететіндігі
жөнінде К.Д.Ушинский "...Еңбек тән мен рухани адам жаратылысының жєне жер
бетіндегі адамның тіршілігінің күрделі заңына айналады. Ол адам тєнінің
адамгершілігі мен ақыл-ойының жетілуінің жағдайы, оның адамгершілік ар-
±яты, бостандығы жєне ақыр аяғында қуанышы мен бақыты болып табылады", -
дейді.Мұғалімдер оқушыларды еңбектің кез-келген түріне,одан шығатын
нєтижелерге сый-қ±рмет көрсету рухында (еңбекке өте ұқыптылықпен қарау,
оның ысырабына жол бермеу, еңбек үстінде болатын барлық берекесіздікке
қарсы аяусыз күресу) тєрбилеп отыру тиіс.
Бастауыш сыныптардағы еңбек тєрбиесі-баланы жүйелі түрде еңбек
дағдыларына үйретудің бірінші қадамы. Оқушының еңбекке дағдылануы бірден
дамымайды. ¤йткені бала бірден өзінің еңбек етудегі мақсатын түсіне
қоймайды жєне одан нєтиже шығарамын деп те ойламайды. Еңбектің адамның
қандай қажетіне жарайтының, оның қоғамдық мєнін бала айқын түсінетін болу
қажет. Еңбек сабаты зейінді тєрбиелеудің де ең жақсы құралы. Өйткені тіпті
кішкентай еңбектің өзі (инені сабақтау) зейінің бір жерге жиналуын,
дєлдікті, күш салуды қажет етеді. Еңбек дағдыларының тартымсыздығы төменгі
сынып оқушыларына тєн қасиет. Мұндай жағдайды, мєселен, жазу дағдысын
қалыптастыру кезеңінде де байқауға болады. Ол жазуға бүкіл денесін (аузын
жыбырлату, көзін шүйілту, аяғын тіркеу, мезгіл-мезгіл демалу т.б.)
қатыстырады. Осы жайт еңбекке баулу сабағында да байқалады.
Қарапайым еңбек қ±ралдарына (қайшы, ине, жіп, желім, түйрегіш жєне
т.б.) машықтанған кіші мектеп жасындағы оқушылар бүтіндей күрделі
аспаптармен ж±мыс істей алуға біртіндеп үйреніп кетеді. Адамның балғын
кезінде алған еңбектің дағдылары өмір бойына сақталады. Сондықтан төменгі
сыныптарда еңбек даѓдыларының єдемі де онтайлы берік болып қалыптасуына
ерекше көңіл бөлу қажет. Егер еңбекке баулу сабағы белгігі жоспармен
педагогикалық т±рғыдан д±рыс ±йымдастырылса, балалар оған бар ынтасымен
кірісетін болады. Бастауыш сынып оқушылары көбінесе еңбектің нєтижесінен
гөрі, оның өзіне (қайшымен қағаз қию, инемен тігу т.б.) ќатты зейін қояды.
Оларды еңбек "мотивтері" көріне бастайды. Бала ќандай зат болса да өз
кєдесіне жаратуды ±натады. Біраз уақыт бойына баланы еңбек етуге
итермелейтін осындай мотивдерді қолдаған д±рыс. Өйткені б±л оның еңбекке
деген икемділігін, ықыласын арттыра т±седі. Бұл кезде еңбектің ќоғамдық
мєнін сөзбен айтуға көп бара бермеу керек. Бала заттарды өзім ќ±лыным деген
ниетпен істейтін болса, оны барынша жақсы жасауға тырысады. Кейін үшінші,
төртінші сыныптарда еңбектегі жеке мотивтер қоғамдық мотивтерге жол бере
бастайды.
Оқушы біртіндеп өз еңбегінің қоғамдық мєнін түсіне бастайды.
Төменгі сынып оқушылары шаршағанына қарамай қимылдайды. Өйткені олар
шамасының келу-келмеуіне қарамастан, іске қызу кіріседі. Көбінесе еңбек
тєртібі сақтала бермейді. Олардың бірі қағаз қиса, екіншісі желімдейді,
үшіншісі тағы бір іспен айналысады. Істелген істің сапасына мєн беріп
жатпайды, жаман болсын, жақсы бір зат істеп шығардық деп ойлайды. Б±л -
көбінесе бірінші сынып оқушыларына тєн қасиет.
Бастауыш сынып оқушылары еңбекке баулу сабағында еңбек ету арқылы көп
нєрсені ±йреніп білетіндігіне көзі жете бастайды. Мєселен, үшінші сыныптағы
балада "осы мен не істей аламын екен?" — деген ой туады да, осыған
байланысты єрекет ету басталады. Оның өзіне-өзінің үнілуі, өзінің қабілетін
сынап көруі - өте құптарлық іс. Егер ол өз қолынан бір нєрсе істеп шығарса,
"ту, мен де істей алады екенмін ғой", - деп төбесі көкке жеткендей
масаттанады. Б±л оның психолигиясына жағымды әсер етеді. Еңбек
тапсырмаларын орындау кезінде оқушыларды өзін-өзі бақылай білуге ±йретудің
маңызы зор екендігі белгілі. өзіне-өзі бақылау жасап, өзіне-өзі есеп беру
еңбек єрекетінде қажетті психологиялық саналардың (жауапкершілік,
инициативалық, дербестік, белсендік, тєртіптік т.б.) қалыптаса түсуіне де
көмектеседі. Бастауыш сынып мұғалімдері сыныпта өтетін еңбекке баулу
сабақтарын қоғамдык пайдалы еңбекпен тығыз ±штастыру арқылы үлкен тєрбиелік
мєні бар ж±мыстар істейді. Мєселен, оқушы тіккен кестелі орамалды
халықаралық єйелдер мерекесі күні анасына сыйласа, өз еңбегінің кєдеге
жарағанына қатты риза болып, алдағы уақыттарда бұдан да жақсы істеуге
талпынатын болады. Әрине, мұндай істерге мұғалімдердің ақыл кеңестері керек-
ақ.
Бастауыш сыныптарда еңбекке баулу сабағын ұйымдастыру мұғалімнің
методикалық шеберлігін аса қажет етеді. Мысалы, м±ғалім оқушыға жөнді талап
қоймайтын болса, бала б±ған үйреніп кетеді де еңбек сабағын "демалудың",
"тыныстаудың" бір т‰рі деп ойлайтын болады. Сондықтан басқа сабақтарға
қандай талаптар қойылатын болса, еңбек сабағына да сондай талаптар қойылуы
қажет. М±ғалім еңбек сабағының табандылыққа, мақсатқа ұмтылуына, өз бетімен
істеуге талаптанушылыққа, ұйымшылдыққа тєрбиелеуді басқа "пєндік"
сабақтардан гөрі біраз артықшылығы бар екенін үнемі есінен шығармауы тиіс.
Өйткені оқу мен тєрбиенің егіздігі, бізге єр нєрсенің тєрбиелік жағынан
баса назар аударып отыруды қажет етеді. Мұғалім, сондай-ақ, кейбір
оқушылардың еңбекке
"икемсіздіпнщ" нақтылы катар, тиісті икемділік пен дағдыларды
қалыптастыруды ойластыруы тиіс.
Еңбек сабақтары оқушылардың ой-өрісінің жан-жақты қалыптасуына
м±мкіндік береді. Сонымен қатар, еңбек балаларды ±йымшылдық пен тәртіпке,
зейінділік пен бақылағыштылықка баулиды. Мұғалім еңбек ±стінде өзі оқытып,
тєрбиелеп жүрген шєкірттерін жан-жақты зерттеп білуге мүмкіндік алады,
олардың шығармашылық м±мкіндіктері мен қабілеттерін еңбекке деген
с‰йіспеншілікке қосарластыра дамытатын болады.
Танымдық әрекет - шәкірттің білімге өте белсенді ақыл-ой єрекеті,
танымдық әрекет - танымдық қажеттіліктен, мақсат және єрекетті орындаудың
тәсіл-амалдарынан тұрады. Танымдық єрекеттің негізінде окушыларға танымдық
белсенділік, танымдық ізденімпаздық қалыптасады.
Е.Б.Ястребова танымдық іс-әрекет ұғымын жеке т±лғаның қасиеті, яғни
адамның кәсіби дайындығы барысында өз к‰шімен білім мен іс-єрекет
тәсілдерін игеру жєне оны оқу, зерттеу практикалық әрекеттерде қолдану деп
тусіндіреді.
Оқу-оқыту процесіндегі оқушылардың іс-әрекеті. Оқыту процесінің
логикасы оның қ±рылымын анықтайды, ал құрлымына оқыту процесінің звенолары
- танымдык іс-әрекеттің кезеңдері кіреді:
1. Таным міндеттеріне жете т‰сіну;
2. Жаңа материалды қабылдау;
3. ¦ғыну - жаңа оқу материалын т‰сінік жинақтау процесі;
4. Білімді, іскерлікті жєне дағдыны бекіту жєне жетілдіру;
5. Оқушылардың жетістіктерін талдау, білімін, іскерлігін және
дағдысын тексеру, бағалау.
Таным міндеті т‰сінікті болса оны оқушылар өз бетімен ізденіп шешуге
тырысады, оқыту процесінің әрбір звеносына жеке - жеке дайындалады.
Қабылдау - адамға тікелей єсер ететін заттардың не құбылыстардың адам
санасында бейнелеу процесі. Сабақ ‰стінде оқушылардың жаңа материалмен
танысуы т‰сінікпен, түйсіктен жєне қабылдаудан басталады.
¦ғыну – б±л саналы т±рде ғылыми білімді заңдылықтарды ұғу, фактілерді
жинақтау процесі, қорытынды шығару.
Бекіту – б±л оқушылардың білімді берік ұғынуының тиімді тєсілі.
Сабақта жаңа материалды алғашқы бекіту қолданылады.
Оқушылардың жетістіктерін талдау, білімін, іскерлігін және дағдысын
тексеру, баќылау бұл оқытудың кері байланыс процесі. Таным іс-єрекеттің бұл
кезеңінде оқушылардың сабақ үстінде тек қана белгілі с±рақ бойынша білімін
тексеріп бағалаумен шектелуге болмайды.
Ойдың талаптандыру мотивтері, таным іс-әрекеті процесімен байланысты.
Іс-єрекеттің барысында с±раққа немесе проблемаға окушы өз бетінше жауап
беруге тілек білдіреді.
Түрлі психологиялық - педагогикалық зерттеу деректеріне сүйеніп
(А.К.Марков, Г.И.Шукина, В.И.Ильинат.б.) мотивтерді екі топқа ажыратуға
болады:
1. танымдық мотивтер:
а) оқушыларды жаңа білімді игеруге жєне ±ғыну тєсілдеріне баѓыттау
мотивтері;
є) өз бетімен білім алу, оны іс-әрекетінде қолдана білу мотивтері.
2. єлеуметтік мотивтер:
а) кең мағынадағы єлеуметтік мотивтер ( оқуда белсенділік, ынталық,
жауапкершілік жєне борышын сезіну);
є) мағынадағы єлеуметтік мотивтер.
б) ынтамақтастық, єлеуметтік мотивтері.
Оқу тєрбие жұмысында өзара єрекеттесуге ±мтылу жєне үнемі жетілдіру.
Әлеуметтік мотивтер бұл дүние танымының қалыптасуына, идеялық сенімге
негізделген борыш, қажеттілік, жауапкершілік сезімі. Осы мотивтерді іске
асыру жєне оқу ж±мысының єлеуметтік мєнін мақсатында М±ғалім оқушыларға
сынып жєне мектеп бойынша істеген еңбектерінің нєтижелерін, еңбек іс-
єрекетіндегі белсенділікті қажеттігін жете түсіндіре білу керек.
Оқушылар табиғат қоғам заңдылықтарын, адамдардың рухани өмірін сабақ
үстінде де, сабақтан тыс кезде де ғылым негіздерін оқып үйрену процесінде
танып біледі.
Бұл жағдайда оқушы дайын білімдерге сүйеніп қоймай, өз үшін жаңа
болатын нағыз шын мәнісіндегі жаңа білім ретінде меңгереді. Мұғалім білім
бере отырып балалардың сол білімді алу барысындағы м±мкіндіктерін
зерттейді. Қиындықтарды біліп оларды жоюдың жолдарын іздестіреді. Оқыту -
оқушы үшін де, сондай-ақ м±ғалім үшін де таным-білім процесі.
Оқу танымдылығы, ғылыми зерттеулер сияқты ақиқат дүниені тану болып
есептеледі.
Психологиялық т±рғыдан танымның алғашқы бастамасы - нақтылы пайымдау.
Оның мақсаты бейнелерді, түсініктерді, дєлелдерді елестету. Нақты
пайымлауда таным сезіну мен түйсік арқылы іске асырылады.
Оқушылардың танымдық єрекеттерінің өзіне тән ерекшелігі бар:
1. Таным процесінің ғылымдағы объектісі белгісіз қ±былыстар. Оқушылар
оқытуда адамзаттың танымдағы өткен жолын өтейді. Олар ғылымның
ашылған ақиқат жетістіктерін игереді. Ол білімдер кездейсоқтардан
тазартылған, жүйеленген, сенімді. Әрине мұғалім оқушыларды
ғылымдағы талас пікірлемен таныстырады. Яғни, оларды ғылыми
ізденістерге ынталандырады.
2. Оқушылардың таным процесі үнемдірек. Ғалымдардың, єдіскерлердің,
±стаздардың көмегімен єрбір мектеп пєні бойынша маңызды білімдер
негізі іріктеліп алынады.
3. Оқыту процесінің ерекшелігі оќушылардың оқуды әрі қарай
жалғастыруға жэне өз бетінше еңбек єрекетіне дайындалуына қажетті
іскерлікпен дағдыларды игеру мен оның байланысы болып табылады.
4. Мектептегі таным процесі тек білім берушілік емес, сонымен бірге
тєрбиелеушілік, дамытушылық сипатта болады.
5. Оқушылардың таным процестері олардың жастарына сай
±йымдастырылады.
6. Таным процесі мұғалімнің баѓыттаушылық ролімен, оқушылармен тығыз
өзара байланыста іске асырылады.
Оқудағы таным процесінің єрбір буыны өзіне тєн сапалы белгісі бар
процестер. Сонымен бірге, оның єрқайсысы білімді қабылдауда, оны дамытуда
маңызды роль атқарады.
Жоғарыда айтылған заңдылықтар негізінде педагогтар оқыту процесі екі
жақтылықпен сипатталады деген пікірді бєріде мақ±лдайды. Бұл туралы
Қазақстан Республикасы ғылымына еңбегі сінген қайраткер, профессор
Р.Г.Лемберг тек Қазақстан үшін ғана емес, бүкіл ТМД Республикаларына жєне
басқа да шетел ғалымдарына танымал болған педагогика ғылымының дамуына,
єсіресе дидактика теориясына зор үлес қосқан тєрбие-білім берудің жаңа
идеясын ашкан ғалым-педагог өзінің күрделі еңбектерінің бірі "Дидактические
очерки" кітабында оқыту процесінің психологиялық-педагогикалық теориялық
мєнін ашқан. Ол туралы кітабынан үзінді келтіреміз: Оқыту процесі
м±ғалімнің басшылық жєне оқушының танымдық іс-єрекетімен айқындалады.
Оқушы оқу бағдарламасының мазм±нына сай танымдық єрекеттер жүргізеді,
байқайды, түсініктемені тыңдайды, кітаппен ж±мыс істейді, мектеп
шеберханасындағы еңбекке қатысады.
Ал мұғалім осы іс-єрекеттердің бәріне басшылық жасайды, оқушыларға
білімді хабарлайды, білімді қабылдаудың, меңгерудің амалдарын, тєсілдерін
көрсетеді.
Сонымен қатар оқушылардың әрбір іс-єрекеттерін бағыттайды, реттеп,
түзетулер жасап, ескертулер айтып жэне бақылау жүргізіп есепке алып
отырады.
1.2.Кµркемµнер арќылы бастауыш оќушыларыныњ шыѓармашылыќ ќызыѓушылыѓын
арттыруѓа психологиялыќ-педагогикалыќ негіздер.
Еңбек єсемдік қабылдауды үйреніп, қоғамдық іс-әрекет єсемдігіне
сезімталдығын тєрбиелеп, м±галім балардың еңбек
белсенділігін кеңейтуге дем береді.
Еңбек іс-єрекетінде еңбек маќсаттары жєне процесі, оның
нәтижесі, сұлулығы ерекше көрсетіледі. Оқушылар алдында ашық
көрініс берген еңбек єсемдігі. Ол еңбегін тартымды етеді жєне
еңбек іс-єрекеттің процесін жеңілдетеді.
Еңбекке тєрбиелеу — адамдарға єсемдікті, еңбек мазмұны мен
процесін танымай саналы тєртіп пен мінез құлықты тәрбиелеу мүмкін
емес.
Бастауыш сынып оқушыларын єсемдікті өмірден, ұлттық
қолөнерден,еңбек іс-єрекетінен, еңбек нєтижесінен көруді жєне лєззат
алуды үйреніп қана қоймайды, күнделікті өмірде осы єсемділікті жасау
ынтасы мен іскерлігін тєрбиелейді.
М±ғалімнің еңбекке баулу сабағын өткізудегі көздейтін басты
мақсаты - ең алдымен оқушыларды еңбек ету мєдениетіне тєрбиелеу.
Еңбекке баулу жас өспірім оқушылардың еңбекке деген ынтасын
жетілдірудегі, ойлау қабілеттерін арттырудағы орасан зор негіз болып
табылады.Қазіргі заман ағымына қарай балаларға еңбекке баулу сабағында
экономикалық, экологиялық, эстетикалық білім беру басты міндет болып
табылады.
Ғылым, білім, өнер, єдебиет салаларында болсын, ауыр жєне жеңіл
өнеркєсібі, ауылшаруашылық салаларында болсын елге есімдері єйгілі
қайраткерлеріміздің қай-қайсысы болмасын қажырлы еңбектің арқасында
осы дәрежеге жетіп отыр. Сондықтан, қандай іс болмасын оны бастамас
б±рын адам өз бойындағы қасиеттері мен қабілеттерін еңбек
арқылыкөрсетіп, оның рахатына бөленетінін мектеп табалдырығынан бастап
біліп өсуі қажет.
Мұғалімнің бастауыш сыныптарда еңбекке баулу сабағын оқылуы
еңбекке тєрбиелеу ж±мысының негізі болып табылады. Білім беру,
тєрбиелеу және балалардың ой-өрісі қабілетінің дамуы б±л сабақтың
алдына қояр басты мақсаты болып табылады. Басқа сабаққа қарағанда
еңбекке баулу сабағының өзіндік ерекшелігі бар. Ол сабақтың ең негізгі
уақытының сарамандық ж±мысқа бөлінетіндігі. Ал сарамандық ж±мыстың
негізгі қоғамдық- пайдалы ж±мысты бағытталған. Сарамандық жұмыс
кезінде оқушылар дайындаған б±йымдар мектепте, отбасында, бала-бақшада
кеңінен ќолданылып, кєдеге асып отырғаны жан-жақты пайдалы болмақ.
Біріншіден, баланың өз қолынан шыққан дүниенің іске асуы олардың өз
мүмкіндіктеріне дейтін сенімін арттырып, ынталандыра түседі. М±ғалім
осы жағына баса назар аударып отыруы тиіс. Екіншіден, үлкендердің
балаға бір ж±мыс тапсырған кезде "істегенің - бізге, үйренгенің -
өзіне жақсы" дейтіндеріндей, біткен іс қашанда пайдалы болмақ.
Сонымен қатар кесетін, тесетін өткір де үшкір құралдармен ж±мыс
жасаған кезде м±ғалімнің техникалық қауіпсіздік ережесін үнемі
ескертіп, айтып отыруы шарт.
Әр б±йымға арнайы ќұрастырылған жұмыстың дидактикалық материалы
болуы керек.
Сабақтың мазм±нының өз балаларды өзінен үлкен адамның еңбегін бағалай
білуге, жауапкершілікке, ұқыптылыққа, ұйымшылдыќќа тєрбиелеп, олардың
эстетикалық талғамы мен еңбек мәдениетінің арта түсуіне жєрдемдеседі.
Еңбекке баулу сабағы м±ғалімнің өзінің жан-жақты болуын, оќыту
єдісінің єртүрлі болуын, бұл пәнді де басқа сабақтармен байланыстыра
отырып оқытуды талап етеді.
Еңбекке баулу сабағының қ±рылымы оның мақсатымен, тақырыбымен,
мазм±нымен, балалардың білімінің даму деңгейімен жєне мектептің
жағдайына байланысты анықталады. Кењірек таралѓан сабақ бір құрылымы,
бастапқы төрт кезеңнен тұрады:
1. ұйьшдастыру кезеңі
2. жаңа сабақты тусіндіру кезеңі
3. сарамандық жұмыс
4. жұмысты бағалау және талдау жасау кезеңі.
Оқушылардың шығармашылық өнері сарамандық жұмыс кезінде
айкындалады. Олар еңбек өнімін құрастырьш, бағдарлап, жұмысын орның
ретімен єзірлеп технологиялық операцияларды жүргізіп, өзін-өзі
сынайды.
Оқушының өзіндік шығармашылық жұмысына берілген тапсырма барлық
оқушыларды қызықтыратын деңгейге жеткен жағдайда ғана іске асады.
Әр сабактағы жаңа тапсырма алдындағы сабақтың кейбір
элементтерін қайталай отырып, келесі бір жаңа дүниені жасауға
жетелеуге тиіс. Сонымен, сарамандық жұмыс кезінде әр сабақ жаңа білім
мен білгірлік еңгізіле отырып ұйымдастырылады. Сарамандық жұмыстың
негізгі бағыты ол оқушылардың шығармашылык жұмысын сынып, мектеп
көрмелерінде көрсету, жарыстарға қатыстыру болып табылады. Сонда ғана
балалардың еңбекке деген ынтасы қабілеті артып, адам мұғалім де нєтиже
көріп отырады.
Кейбір мұғалімдер теориялық еңбекке онша көңіл бөлмей, тек бұйым
жасаумен, яғни оның техникалық орындалуымен ғана қанағаттанады.
Оқушылар бұйым жасаудың алдында сабаққа керекті құрал-жабдықтарды
жұмыс орындарына қойьш дайындайды.
Алдымен бұйымның бөлшектері жеке-жеке жасалады бүктейді,
қаттайды, қияды, өлшейді, сызады, желімдейді. Содан кейін жеке
бөлшектер бір-біріне біріктіріліп, қиюластырып, тұтас бұйым
құрастырылады. Одан кейін ол боялып, кем-кетігі түзетіліп, жұмыс
аяқталады.
Б±л ретте оқушылардың ой-өрісін дамыту бағытында істелетін ж±мыстарды
олардың өздері жоспарлайды.
1. жасалатын б±йымның қ±рылымын жақсы түсініп, алдымен көз
алдына елестетеді;
2. жұмыстың белгілі тєртіпте жасалу жолдарын анықтайды;
3. көрнекі құралдар арқылы қолданылатын материалдардың,
қ±ралдардың ерекшеліктерін біледі.
Бұйым материалдарды өңдеу арқылы жасалатынын олар жақсы түсініп,
материалдардың түрлері мен ерекшеліктерін біледі.
- қағаз және қатырмақағазды бүктеу, қаттау, қию, желімдеп
біріктіру, матаны жіппен тігу, табиғи материалдарды бізбен тесіп,
желімдеп, сымтемірді қолданып қ±растыру; техникалық үлгі жасау,
түрлі геометриалық қиындыларды біріктіру, ермексаз бен
сазбалшықты илеп, ж±мысқа дайындау, бөлшектеу және мүсіндеу
әдістерін қолдану арқылы түрлі б±йымдар жасалады.
Қазақ халқының қолөнері деп халық т±рмысында жиі қолданылатын
өру, тігу, тоқу, мүсіндеу, қ±растыру, бейнелеу сияқты творчестволық
өнер жиынтығын айтады. Шын мєнінде қолөнер түрлерінің єрқайсысының
талай ғасырлық тарихы бар.
Қазақ халқы өзінің күн көріс тіршілігіне қажетті үй-жай салуды,
киім-кешек тігуді, азық-түлік өндіруді өзінің т±рмыстық кєсібі етіп,
оларды күнбе-күнгі тіршілік барысында орынды пайдаланса, єсем бұйымдар
жасап, өмірде сєн-салтанат та қ±ра білді. Б±дан біз халық
творчествосының қандай түрі болса да халық өмірімен, сол халықтың
қоғамдық тарихымен, күн көрісімен, кєсібімен тығыз байланыста екенін
көреміз.
Қазақтың қолөнері т±рмыстағы, яғни өткен тарихи кезеңдердегі көшпелі
тұрмыс-салтқа бағытталған өмірдегі қолданысқа түсіп отырған бұйымдар,
заттар, киім-кешек, қару-жарақ, үй жихаздары, ер-тұрман єбзелдері
т.с.с. Сєндік - қолданбалы бұйымдарды жасау, танысу жєне оларды
келешек ±рпаққа жеткізу міндеттерін шешіп отырады. Сонымен қызықты
болуы, сөйтіп денені дамытуға ғана бағытталмай ой-сананы арттыруға
негізделуі керектігін айқындады. Сол сияқты, еңбектің рахатын бала
сезінуі, сөйтіп оған қажеттілік ретінде қарауын ескертті. Бала еңбекті
мектепте ғана емес, адам басқа жерлерде де істеуі керектігін айта
келе, еңбекті зорлап істетудің кері єсерлерін анықтайды.
Балаларды еңбекке баулу жєне оларды еңбек арқылы тєрбиелеу мєселелерін
өте ширақ көтерген белді педагогтардың бірі — А.С. Макаренко болды.
Атақты педагог балаға еңбек етудің зорлык емес, керісінше өзідік
қиындығы бар, бірақ өзідік рахаты мен қуанышы бар қоғамдық пайдылы
еңбек болуын насихаттап, жүргізіп, ±йымдастыра білді. А.С.
Макаренконың тұжырымдауынша еңбек арқылы адамда бі-біріне көмектесу,
еңбектің маңызын білу жєне достық сезімдер қалыптасады. "Еңбек білім
берумен ќатар жүрмейінше, саяси жєне қоғамдық тєрбиемен қатар
жүрмейінше, тєрбиелік пайда келтірмейді, бейтарап процесс болады",-
дейді А.С. Макаренко.
Оқушылардың таным белсенділігін арттырудың оқытудағы әдістерін
М.Н Скаткин жэне И.Я. Лернер мынадай етіп көрсетеді:
1. түсіндірмелі хабарлау єдісі
2. репродуктивтік єдіс
3. проблемалық баяндау єдісі
4. эвристикалық єдіс.
Ал, Ю.К.Бабанский т±тас педагогикалық єрекеттің тєсілдеріне
қарай мынадай оқыту әдістерін ұсынды:
5. оқу-танымдық эрекеттерді үйымдастыру
6. оқуға ынталандыру
7. оқытудағы бақылау жєне өзін-өзі бағалау єдісі.
Осы єдіс - тєсілдерге сэйкес еңбекке баулу сабақтарын ұйымдастыру
кезінде бастауыш сыныптағы оқушылардың танымдық эрекеттерін,
ынталануын ұлттық қолөнерді түсіндіру баяндау және үйрету арқылы
дамыту көзделеді.
ІІ-тарау. Бастауыш мектеп оќушыларын ењбекке баулу сабаќтарында кµркемµнер
материалдарын игерудіњ єдістемелік негіздері.
2.1.Ењбекке баулу пєні сабаќтарында кµркемµнердіњ ‰лгілерін оќыту жєне
оныњ тєрбиелік сипаты.
Бастауыш мектеп оқушыларына еңбекке баулу сабақтарында ұсынылатын жєне
игертіліп, меңгерілетін ұлттық қолөнер материалдары сол үлттық қолөнер
бұйымдары мен мүлік-құралдарды топтап таныстыруды ±йымдастыру шараларынан
басталады. Соған байланысты қазақтың қолөнерін бірнеше топтарға бөліп
қарастыруға болады:
1. ою-өрнек түрлерін қ±растыру, жасау өнері
2. жүннен жасалатын ұлттық бұйымдар жасау өнері
3. киіз басу өнері, яғни текемет, сырмақ жасау өнері
4. кесте тігу жєне көркем тігіс өнері
5. ағаштан өңдеп бұйымдар жасау өнері
6. зергерлік бұйымдар жасау өнері
7. сүйек пен мүйізден б±йымдар жасау өнері
8. мал мен аң терілерін ±қсату өнері
9. былғары ±қсату өнері 10.ши тоқу өнері.
Осы қолөнер түрлерінің бастауыш мектептің еңбекке баулу сабақтарында
қолданылу ерекшеліктеріне тоқталайық. Балалардың қарапайым б±йымдар жасау
барысында жоғарыдағы қолөнер түрлерінің көптеген элементтері пайдаланылады.
Әсіресе, ±лттық ою-өрнектің қолданылу ауқымы өте кең. Жануар тектес,
геометриялық жєне өсімдік тектес ою-өрнектермен бірге космостык ±лттық
оюлар да ќазақ қолөнерінде молынан кездеседі. Сондықтан єрбір сабақ сайын
ою-өрнектер туралы, оларды дайындау єрі
олардың шығу тарихы туралы мәліметтер беріп отырудың маңыздылығы басым.
Бастауыш мектепте оқушылардың танымына ±сынылып оқу іс єрекетінде
қолданылатын кейбір қазақтың ою-өрнектерінің аталулары: қошқар мүйіз, түйе-
табан, өркеш ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ќалыптастырудыњ негіздері
МАЗМ¦НЫ
І-тарау. Оќушылардыњ шыѓармашылыќ іс-єрекетін дамыту мен жетілдіруде
бастауыштыњ оќыту ‰рдісінде кµркемµнер ‰лгілерін ќодану мєселелері
1.1.Бастауыш мектеп оќушыларын шыѓармашылыќ іс-єрекетке тартудыњ µзіндік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..7
1.2.Кµркемµнер арќылы бастауыш оќушыларыныњ шыѓармашылыќ ќызыѓушылыѓын
арттыруѓа психологиялыќ-педагогикалыќ негіздер ... ... 21
ІІ-тарау. Бастауыш мектеп оќушыларын ењбекке баулу сабаќтарында кµркемµнер
материалдарын игерудіњ єдістемелік негіздері.
2.1.Ењбекке баулу пєні сабаќтарында кµркемµнердіњ ‰лгілерін оќыту жєне
оныњ тєрбиелік сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
2.2.Ењбекке баулу пєнініњ оќу материалдарындаѓы кµркемµнер ‰лгілері арќылы
оќушылардыњ ќызыѓушылыѓын ќалыптастырудыњ тиімді
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .38
Ќорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
Пайдаланылѓан єдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
Кіріспе.
Мәселенің көкейтестілігі: Жалпы білім беретін орта мектептің бастауыш
сыныптарында оқушыларға білім берудің, оқытудың, тәрбиелеудің соңғы
жетістіктеріне Мемлекеттік бекітілген Білім беру бағдарламасында
балаларға ±лттық сананы қалыптастыра отырып білім беру тұрғысында балалар
мен жастарды тєрбиелеудің ең көкейтесті мєселелері ретінде, білім
мекемелерінде оқушылардың этностық- мєдени ерекшеліктерін ескере отырып
тєрбиелеу, білім берудің тиімді жүйесін жасап, өмірге ендіру қажетгігі атап
көрсетілген. Бастауыш сыныптардағы еңбек тєрбиесі-баланы жүйелі түрде еңбек
дағдыларына үйретудің бірінші қадамы. Бастауыш мектепте еңбекке баулу пәнін
оқыту бағдарламасында көрсетілгендей еңбекке баулу — жасөспірім оқушылардың
еңбекке деген ынтасын жетілдірудегі, ойлау қабілеттерін арттырудағы орасан
негіз болып табылады. Оқушының еңбекке дағдылануы бірден дамымайды. ¤йткені
бала бірден өзінің еңбек етудегі мақсатын түсіне қоймайды жєне одан нєтиже
шығарамын деп те ойламайды. Еңбектің адамның қандай қажетіне жарайтының,
оның қоғамдық мєнін бала айқын түсінетін болу қажет. Еңбек сабаѓы зейінді
тєрбиелеудің де ең жақсы құралы. Өйткені тіпті кішкентай еңбектің өзі
(инені сабақтау) зейінің бір жерге жиналуын, дєлдікті, күш салуды қажет
етеді. Еңбек дағдыларының тартымсыздығы төменгі сынып оқушыларына тєн
қасиет. Мұндай жағдайды, мєселен, жазу дағдысын қалыптастыру кезеңінде де
байқауға болады. Ол жазуға бүкіл денесін (аузын жыбырлату, көзін шүйілту,
аяғын тіркеу, мезгіл-мезгіл демалу т.б.) қатыстырады. Осы жайт еңбекке
баулу сабағында да байқалады.Сонымен бірге еңбек тєрбиесінің баланың ақыл-
ойын жан-жақты дамытатындығы айтылған.
Қазақтың ±лттық қолөнері материалдарын бастауыш мектепте пайдалану
көрнекіліктерді көбірек қолдануды талап етеді. Оқушыларға көрсетілетін
єрбір ұлттық қолөнер б±йымдары эстетикалық талғамға сай болып, олардың
сұлулық сезімдерін оятуға, қүштарлықтарын арттырып, танымына үлкен түрткі
болуы тиіс.
¥лттық қолөнерге баулу жэне оны үйрету — бастауыш мектеп жасындағы
оқушылардың танымын арттыруға, жеке түлға ретінде қалыптасуына тікелей әсер
етуші педагогикалық үрдіс.
Елбасы 2006 жылѓы 1-наурыз к‰нгі жолдауында ‰лкен мєселелерді
кµтерді, соныњ ішінде тµртінші басымдыќ, 4,2 тарауында былай деп
жазды:Ќазір мєдениет саласын дамытудаѓы мемлекеттік жекеменшіктік
ќатысуды оњтайландыратын, яѓни біздіњ таланттарымыздыњ µзініњ шыѓармашылыќ
ќызметініњ есебінен лайыќты µмір с‰ру дењгейіне жетуіне м‰мкіндік беретін
жаѓдайлар жасайтын кезењ туды. Б±лар – елімізде ірі халыќаралыќ µнер
аукциондарын µткізу кезінде мемлекеттік ќолдау да, талантты ќолµнер
шеберлері мен музыкант орындаушыларѓа ќолдау кµрсету де сондай-аќ,
айталыќ, µнер кµрмелерін саќтандыру мен тасымалдау жµніндегі мемлекет
мейлінше аз ќатысатын жекеменшік компания ќ±ру жєне басќа осындай
шаралар .
Қазақстан Республикасының Білім Заңында (8 бап) білім беру жүйесінің
міндеттері бөлімінде: Білім беру жүйесінің басты міндеті – ұлттық және
жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен тәжірибе жетістіктері негізінде
жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға дәне кәсіби шыңдауға бағыттылған білім
алу үшін қажетті жағдайлар жасау делінген. Және де Қазақстан
Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді деңгейлері мен мазмұны
нақты көрсетілген: бастауыш мектептің негізгі міндеті- баланың жеке басын
бастапқы қалыптастыруды қамтамасыз ету, оның қабілеттерін анықтау және
дамыту делінген.
Елбасымыз бізді ќолдап жатќанда кµркемµнер (шыѓармаларыныњ)
шыѓармашылыѓына ќызыѓуын ќалыптастыру ±стаздардыњ ‰лкен міндеті болып
есептеледі.
Зерттеу объектісі: - бастауыш мектеп оқу – тәрбие барысы.
Зерттеу пєні: - бастауыш мектеп оқушыларын еңбекке баулуда көркемөнер
материалдарын қолдану жолдары.
Зерттеу жұмысының маќсаты: бастауыш мектеп оқушыларының еңбекке баулу
сабақтарында ±лттық қолөнер арқылы танымын арттырудың тиімділігін анықтау,
жан-жақты зерттеп танысу, жинақтау.
Зерттеу ж±мысыныњ міндеттері :
1. Зерттеліп отырған мәселеге байланысты педагогикалық, психологиялық
әдістемелік, көздеріне шолу жасау. Тақырыпқа байланысты
педагогикалық озық тәжрибені мақсатқа сай жүйеге келтіріп жинақтау.
Зерттеу єдістері: - зерттелетін тақырыпқа қатысты ғылыми єдебиеттерге
шолу және оларды талдау, сараптау, бақылау, озат тєжірибелерді жинақтау.
Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланған
әдебиеттер тізімімен жєне косымшадан тұрады.
Диплом жұмысы кіріспедан, 2 тараудан, 4 параграфтан,
қорытындыдан,пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
Кіріспеде дипломдық жұмысының өзектілігі көрсетілген. Онда ҚР
Білім Заңынан, ҚР 2015 жылға дейінгі тұжырымдамасынан білім беру
деңгейлеріне түсініктеме берілген. Тақырыпқа байланысты атақты
педагогтардың еңбектері келтірілген. Жұмыстың оьектісі,пәні,мақсаты,
міндеттері, зерттеудің әдістері берілген. Елбасы 2006ж 1-наурыз күнгі
жолдауында қазір мәдениет саласын дамытудағы мемелекеттік мәселелер
айтылады.
Қорытындыда жүргізген жұмыстардың нәтижелері көрсетілген.
Қарастырып отырған мәселенің мектеп тәжрибесінде орындалуы мен ресми
талаптары арасындағы алшақтықтың табиғатын терең түсіну үшін диплом
жұмысының тақырыбын Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың көркемөнер
шығармашылығына қалыптастырудың негіздері
І-тарау. Оќушылардыњ шыѓармашылыќ іс-єрекетін дамыту мен жетілдіруде
бастауыштыњ оќыту ‰рдісінде кµркемµнер ‰лгілерін ќодану мєселелері
1.1.Бастауыш мектеп оќушыларын шыѓармашылыќ іс-єрекетке тартудыњ µзіндік
ерекшеліктері.
Адамның жан-жақты жєне үйлесімді дамуында еңбек - шешуші факторладың
бірі. Ал, халық педагогикасында еңбекті б±кіл тєрбие жүйесінің күре тамыры
деп қарастырады. Адам еңбексіз дамымайды, кері кетеді, азады.
Еңбек арқылы адамның денесі, көзқарасы, эстетикалық жєне ақыл-ой
деңгейі дамып, жетіледі, еңбектің мєні мен қ±ндылығы артады.
Балалар мен жастардың еңбек тєрбиесі ежелден-ақ ата-ана парызы, бүкіл
халык міндеті болды. Халық еңбекті асыл м±рат деңгейінде қарады. Адам
өзінің жан жєне тєн с±лулығын еңбекте ғана көрсете алатындығына назар
аударады. Сондықтан да баланы еңбекке тєрбиелеу ‰йелменнің қасиетті борышы.
Жас ±рпақтың еңбекке қатынасы халық ауыз єдебиетінің өзекті мєселесі
ретінде жырланады.
Жас ±рпаќты халқымыз жалпы еңбек сүйгіштікке тєрбиелей отырып, "он
саусағынан өнері тамған" нақты кєсіп иесі болуын көздеді.
Бұл жерде еңбек дағдыларын меңгеруде зор жігерліктің қажет екенін
жақсы түсінді.
Халық педагогикасының орын алған еңбек жєне еңбекке тєрбиелеу
көзқарастары қазіргі педагогика теориясындағы принциптермен ±штасып жатыр.
Еркін еңбек барысында өзінін жєне бүкіл қоғам мүшелерінің қажеттілігін
қанағаттандыру үшін адам материалдық жєне рухани қ±ндылықты жасайды.
Шығармашылық еңбек барысында адам ез күшінің шамасын жєне қабілетін
анықтайды. Осы заманғы ғылыми біліммен қаруланған, белсенді жєне қоғамдық
іс-єрекетке жан-жақты даярланған еңбек адамнын қалыптастыратын єлеуметтік
тєрбие институттарының негізгісі — жалпы орта беретін политехникалық еңбек
мектебі. Мектепке еңбекке тєрбиелеу - тєрбиенің жалпы жүйесінің құрамды
бөлігі.
Еңбекке баулу жєне кєсіптік бағдар, мектеп оқушыларының қоғамға
пайдалы, өнімді еңбекке тікелей қатысуы оқуѓа деген саналы көзқарасты
тєрбиелеудің, азамат болып есудің, жеке адамды адамгершілік жєне зиялылық
жағынан қалыптастырудың негізгі көзі болып табылады.
Мектепте еңбекке баулудың басты міндеттері, біріншіден, еңбек
сүйіспеншілік пен адамдарына құрметпен қарау: екіншіден, оқушыларды халық
шаруашылығының салаларындағы еңбектің түрлерімен таныстыру: еңбек іс-
єрекетінің барысында олардың дағдысы мен іскерлігін қалыптастыру:
үшіншіден, мамандықты таңдауға дайындау.
Еңбек етуге єдеттену- б±л жай ғана еңбекке үйрену емес, б±л
адамгершілікті адам тєрбиесінің жоғары деңгейі еңбек процессіне құ штарлық,
еңбек етуге єзірлік, жұмысты істей білу, -дейді Н.К.Крупская,-демек күшіңді
жєне басқалардың күшін жєне жұмыстың барлық жағдайын есептей білу.
Ең бастысы балаларды еңбекке даярлауды 1-сыныптан, ал үйелменде
балалық шақтан бастау, оларды еңбек т±рлеріне қатыстыра отырып, еңбектің
адамды қайратты жєне бақытты ететіндігіне сенімін қалыптастыру.
Еңбекке баулу сабағында кіші мектеп жасындағы оқушылар еңбек
дағдыларына үйренеді, техникалық білімді игереді. Білім еңбек сабақтарының
ғылыми негізі болады, ол еңбекке баулу сабақтары мен тєрбие барысында
оқушылар алған өмір тєжірибесіне теориялық білім жүйесі арқылы түсінеді.
Оқу еңбегі бала үшін ойға толы, ±зақ, инемен к±дық қазғандай, ақыл
ойдың кемелдеуін талап ететін ең ауыр еңбек екенін К.Ф.Ушинский ескерткен
болатын. Оқу еңбегінің ќ‰рделілігі, оның нәтижесі бірден айқындалмауында,
оқушыларға эрдайым көріне бермеуінде.
Еңбекке тєрбиелеу мен оқытудың міндеттері еңбекке баулу пєні
сабақтарында шешіледі. Бастауыш сыныпта балалар қағаз қию, балшық пен
ермексаздан бейне құру, өсімдіктерді күту, ағаш, пластмасса, қаңылтыр
сыммен ж±мыс істеуді үйреніп, мектеп жанындағы үлесті жер бөлшектерінде
еңбек етеді.
Оқу еңбекпен ұштастыруда, оқушылардың кәсіби ынтасын, қызығушылығын,
ауыл шаруашылық еңбегін дамытуда, еңбек жєне адамгершілік тєрбиесін кешенді
тұрғыдан іске асыруда оқушылардың өндірістік бригадасының рөлі өте зор.
Еңбекке тєрбиелеу бірқатар педагогикалық шарттарға байланысты:
1. Еңбекке тєрбиелеудің нєтижелі жүруі баланы еңбекке неғұрлым
ертерек қатыстыруына байланыста;
2. Балалардың еңбек єрекетінің қоғамдық мағынасы жєне идеялық -
өнегелік негізі болуы шарт;
3. Еңбек тапсырмасын орындағаннан кейін оның болымды нәтижесі
баланың өз күшіне сенімділігін қуаттайды, қуаныш сезімі артады.
4. Еңбек балалардың психикалық жєне физиологиялық
ерекшеліктеріне ұйымдастыруы қажет. Еңбегінің негізгі түрі ойын
болып табылатын кіші мектеп жасындағы баланың еңбегі ойынмен
ұйымдастырылуы керек. Еңбектегі сияқты ойында да ойға күш салу
жєне жауапкершілікті сезіну бар;
5. Еңбек іс-єрекеті барысында оқушылар тек тапсырманы орындап
қоймай, өз еңбегін өз бетімен ұйымдастыруды үйренуі керек.
Осы сияқты шарттарды, талаптарды еңбек процесінде ұтымды пайдалану
мұғалімнен іскерлікті, педагогикалық шеберлікті талап етеді.
Бастауыш мектеп оқушыларды еңбекке даярлаудың түрлі мєселелерімен
таныстырады.
Олар:
а) түрлі материалдарды пайдаланып, қолмен жұмыс істеудің қарапайым
тєсілдерін меңгеру;
э) ауылшаруашылық өсімдіктерін мектеп жанындағы тєжірибе учаскесінде
өсіру;
б) түрлі оқу-көрнекі қ±ралдарын, жөндеу, жаңарту, толықтыру;
в) балаларға таныс кейбір мамандықтар жайында кәсіптік бағдар беру
ж±мысын өткізу.
Оқыту процесінде оқушының белсенділігі, негізінен, екі түрлі сипатта
болады: сыртқы жєне ішкі белсенділік.
Сыртқы белсенділік дегеніміз - оқушы єрекетінің сыртқы көріністері
(белсенді қимыл қозғалыстары, тєжірибелік єрекеттері, мұғалімге зейін қойып
қарауы, мимикасы т.б.) бірақ осы кезде ол басқа нәрсеніойлап отыруы да
мүмкін.
Оқушының ішкі белсенділігіне - оның белсенді түрде ойлау әрекеті
жатады. Белсенділік жеке басқа тєн, маңызды бір қасиет болып саналады.
Оқушы белсенділігі қандай болғанда да ой дербестігіне сүйінеді. Оқыту
процесінде оқушылардың белсенділігін арттыру принципін жүзеге асыруды
мақсат еткен м±ғалім сабақтың барлық кезеңінде олардың ой дербестігін
дамытуға тырысады. Оқушыда белсенділік бір қалыпта болмайды, оның қарапайым
(еліктеушілікке, жай қайталауға, біреудің айтқанын б±лжытпай орындауға
негізделген белсенділік) жєне күрделі (творчестволық т.б. белсенділік)
түрлері болады.
Сонғысы оқушының жоғары саналылығы мен дербестігін керек етеді.
Оқушылардың жас ерекшеліктеріне жєне психикалық даму дєрежесіне қарай
белсенділіктің бірнеше түрі қалыптасып дамиды: қимыл жєне сөйлеу, ойын жєне
оқу танымдық, өзін-өзі тєрбиелеу белсенділіктер.
Қазіргі экономикалық жєне қоғамдық даму кезеңі т±лғаға жоғары талаптар
қояды:
1. Еңбекті маңызды қоғамдық борыш ретінде бағалай білу;
2. Барлық жұмыс түрлерінің маңыздылығын тану, еңбекті жєне оның
нєтижесін құрметтей білу;
3. Еңбекте үнемі белсенділік, жаңалық, шығармашылык таныту;
4. Ой-сана жєне дене күші деңгейіне қарай еңбек ету ќажеттілігін
іштей түсіну
5.Еңбекті ѓылыми ±йымдастыру принципіне сүйене жүргізу;
6. Еңбекке адам өмірінің қажеттігі ретінде қарым-қатынас жасау.
Еңбек тәрбиесіңде процесінде алған білім ептілік және дағдылардың
негізгі мақсаты немесе педагогикалық істің соңғы жемісі емес, ол т±лғаның
басты қажеттігі — еңбек ету қабілетін дамыту қ±ралы.
Еңбекке үйрету мен оған байланысты оқуды ұйымдастыру формаларын
мұғалім таңдайды. Еңбек сүйікті іске айналуы үшін балаға еңбектің жемісімен
адам болатын қуанышын сезіндіре білу керек. Сол үшін оқу ісін жоғары
сатылап, бірақ қол жететін деңгейде қ±ру керек: істеген ењбегінің
жемістігін түсінген оқушы өз-өзіне сенімі артып, еңбегін мақтаныш ете
бастайды.
Мұғалімнің еңбек сабақ оқытуы еңбекке тәрбиелеу ж±мысының негізі болып
саналады. Еңбекке баулу сабақтарының мазм±ны еңбекті бағалай білуге,
жауапкершілікке, ±қыптылыққа, ұйымшылдыққа тәрбиелеп, олардың эстетикалық
талғамы мен еңбек мәдениетінің арта түсуіне жәрдемдеседі.
Еңбек сабағы мұғалімнің өзінің жан-жақты болуын, б±л пөнді басқа
пәндермен байланыстыра отырып оқытуды талап етеді.
Бастауыш мектеп оқушыларының танымдық белсенділігін арттыру
мәселелеріне көптеген педагогтар, психологтар ат салысты. Мәселен,
И.Г.Песталоцкии швецариялық ең атақты әрі әлемге әйгілі педагог ретінде
еңбек тәрбиесін ең маңызды әрі ауқымды тәрбие қатарына қосып, т±лға, азамат
тәрбиелеп шығаруға қажеттілік ретінде еңбек пәнін арнайы оқытуды
насихаттап, соны педагогикалық тарихи кезеңдерге дәлелдеді.
Ұлттық педагогикалық теория жөніндегі мєселелердегі
А.Байт±рсынов, Ы. Алтынсарин, С.Көбеев, С.Асфандияров сияқты жєне т.б.
кемеңгер ағартушы-педагогтардың еңбектерінде көрініс тауып, қазіргі заманға
жетіп, туелсіз елдің болашақ ұрпақтарын тєрбиелеуге таптырмасы қ±ралға
айналып отыр.
Сол сияқты еңбектік ынтаның, қабілеттің маңыздылығы жєне
адамгершілікке апаратын жол ретінде, еңбекті адам тєрбиесінің жоғары
деңгейі ретінде тұжырымдау совет педагогі Н.К.Крупскаяның еңбектерінде
көрсетілді.
Кіші мектеп жасындағы оқушылардың таным белсенділігінің жоғары
екендігі ғылыми дєлелденген. Ал, таным белсенділігіне тікелей єсер етуші
фактордың бірі — балаларды еңбек етуге үйрету.
Оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудың оқытудағы єдістері
М.Н.Скаткин, И.Я.Лернер, Ю.К.Бабанский сияқты майталман педагогтардың
тұжырымдары арқылы сарапталынды.
К.Д.Ушинский оқу еңбегінің жєне еңбектік тәрбиенің мєнін, єсіресе ата-
аналардың өз балаларын еңбек арқылы тєрбиелеу мєселелерін өз еңбектерінде
көрсетті.
А.С.Макаренко еңбек сабақтарының, еңбектің ұжымдық тєрбиеге ықпалын
жєне кәсіптік бағдар беру ісіндегі негізгі күштерді, яғни мектеп, жанұя
жєне жұртшылықты біріктіру бағытын қарастырып, іс-жүзінде дєлелдеді.
Кіші мектеп жасындағы оқушылардың ұлттық қолөнер арқылы танымдық
белсенділіктерінің артуы еңбекке баулу сабақтарында өте анық көрінеді.
Қазіргі еңбекке баулу пєнін оқыту бағдарламасында ұлттық қолµнер
материалдары тіпті єрбір сабақ сайын айтылып, көрсетіліп, қолданылып
отырады. Б±л — қажеттілік єрі әрбір ±лттық мєдениет пен өнер
қалыптастырудағы оқушылар бойында табылуы тиіс шаралар. Ұлттық тіл, яғни
ана тілі, әдеп-ғ±рыптары мен салт-дєст±рлерімен бірге ж±ріп жасай беретін
сала- ±лттық қолөнер. Әсіресе қазақтың ұлттық қолөнеріне үйрету
қазақ балаларының дүние танымына, танымдық белсенділіктеріне жєне ұлттық
өнер туралы білімдер қалыптастыруына бірден-бір жол болып табылады.
Еңбекке баулу пєнін бастауыш мектепте оқыту єдістемесі бойынша
республикадағы белгілі ғалым О.Сатқан±лының оқушыларда еңбектік іскерлік
дамытудың халықтық — педагогикалық т±жырымдамалары осы кездегі жаңа
технологиялық әдіс-тәсілдерге бағытталады.
С.Қасымовтың "Қазақ халқының қолөнер еңбектеріндегі халықтық
педагогиканың, қазақтың ұлттық қолөнер т±рлерінің сыр-сипат мен мазм±ны
оқушыларға осы өнерді үйретудің жолдары арқылы берілген материалдардан анық
көрінеді.
Адам психикасын ќалыптастыруда шешуші роль атқаратын єрекеттін бірі -
еңбек. Еңбектің адам сана-сезімінің қалыптастыруына қалайша әсер ететіндігі
жөнінде К.Д.Ушинский "...Еңбек тән мен рухани адам жаратылысының жєне жер
бетіндегі адамның тіршілігінің күрделі заңына айналады. Ол адам тєнінің
адамгершілігі мен ақыл-ойының жетілуінің жағдайы, оның адамгершілік ар-
±яты, бостандығы жєне ақыр аяғында қуанышы мен бақыты болып табылады", -
дейді.Мұғалімдер оқушыларды еңбектің кез-келген түріне,одан шығатын
нєтижелерге сый-қ±рмет көрсету рухында (еңбекке өте ұқыптылықпен қарау,
оның ысырабына жол бермеу, еңбек үстінде болатын барлық берекесіздікке
қарсы аяусыз күресу) тєрбилеп отыру тиіс.
Бастауыш сыныптардағы еңбек тєрбиесі-баланы жүйелі түрде еңбек
дағдыларына үйретудің бірінші қадамы. Оқушының еңбекке дағдылануы бірден
дамымайды. ¤йткені бала бірден өзінің еңбек етудегі мақсатын түсіне
қоймайды жєне одан нєтиже шығарамын деп те ойламайды. Еңбектің адамның
қандай қажетіне жарайтының, оның қоғамдық мєнін бала айқын түсінетін болу
қажет. Еңбек сабаты зейінді тєрбиелеудің де ең жақсы құралы. Өйткені тіпті
кішкентай еңбектің өзі (инені сабақтау) зейінің бір жерге жиналуын,
дєлдікті, күш салуды қажет етеді. Еңбек дағдыларының тартымсыздығы төменгі
сынып оқушыларына тєн қасиет. Мұндай жағдайды, мєселен, жазу дағдысын
қалыптастыру кезеңінде де байқауға болады. Ол жазуға бүкіл денесін (аузын
жыбырлату, көзін шүйілту, аяғын тіркеу, мезгіл-мезгіл демалу т.б.)
қатыстырады. Осы жайт еңбекке баулу сабағында да байқалады.
Қарапайым еңбек қ±ралдарына (қайшы, ине, жіп, желім, түйрегіш жєне
т.б.) машықтанған кіші мектеп жасындағы оқушылар бүтіндей күрделі
аспаптармен ж±мыс істей алуға біртіндеп үйреніп кетеді. Адамның балғын
кезінде алған еңбектің дағдылары өмір бойына сақталады. Сондықтан төменгі
сыныптарда еңбек даѓдыларының єдемі де онтайлы берік болып қалыптасуына
ерекше көңіл бөлу қажет. Егер еңбекке баулу сабағы белгігі жоспармен
педагогикалық т±рғыдан д±рыс ±йымдастырылса, балалар оған бар ынтасымен
кірісетін болады. Бастауыш сынып оқушылары көбінесе еңбектің нєтижесінен
гөрі, оның өзіне (қайшымен қағаз қию, инемен тігу т.б.) ќатты зейін қояды.
Оларды еңбек "мотивтері" көріне бастайды. Бала ќандай зат болса да өз
кєдесіне жаратуды ±натады. Біраз уақыт бойына баланы еңбек етуге
итермелейтін осындай мотивдерді қолдаған д±рыс. Өйткені б±л оның еңбекке
деген икемділігін, ықыласын арттыра т±седі. Бұл кезде еңбектің ќоғамдық
мєнін сөзбен айтуға көп бара бермеу керек. Бала заттарды өзім ќ±лыным деген
ниетпен істейтін болса, оны барынша жақсы жасауға тырысады. Кейін үшінші,
төртінші сыныптарда еңбектегі жеке мотивтер қоғамдық мотивтерге жол бере
бастайды.
Оқушы біртіндеп өз еңбегінің қоғамдық мєнін түсіне бастайды.
Төменгі сынып оқушылары шаршағанына қарамай қимылдайды. Өйткені олар
шамасының келу-келмеуіне қарамастан, іске қызу кіріседі. Көбінесе еңбек
тєртібі сақтала бермейді. Олардың бірі қағаз қиса, екіншісі желімдейді,
үшіншісі тағы бір іспен айналысады. Істелген істің сапасына мєн беріп
жатпайды, жаман болсын, жақсы бір зат істеп шығардық деп ойлайды. Б±л -
көбінесе бірінші сынып оқушыларына тєн қасиет.
Бастауыш сынып оқушылары еңбекке баулу сабағында еңбек ету арқылы көп
нєрсені ±йреніп білетіндігіне көзі жете бастайды. Мєселен, үшінші сыныптағы
балада "осы мен не істей аламын екен?" — деген ой туады да, осыған
байланысты єрекет ету басталады. Оның өзіне-өзінің үнілуі, өзінің қабілетін
сынап көруі - өте құптарлық іс. Егер ол өз қолынан бір нєрсе істеп шығарса,
"ту, мен де істей алады екенмін ғой", - деп төбесі көкке жеткендей
масаттанады. Б±л оның психолигиясына жағымды әсер етеді. Еңбек
тапсырмаларын орындау кезінде оқушыларды өзін-өзі бақылай білуге ±йретудің
маңызы зор екендігі белгілі. өзіне-өзі бақылау жасап, өзіне-өзі есеп беру
еңбек єрекетінде қажетті психологиялық саналардың (жауапкершілік,
инициативалық, дербестік, белсендік, тєртіптік т.б.) қалыптаса түсуіне де
көмектеседі. Бастауыш сынып мұғалімдері сыныпта өтетін еңбекке баулу
сабақтарын қоғамдык пайдалы еңбекпен тығыз ±штастыру арқылы үлкен тєрбиелік
мєні бар ж±мыстар істейді. Мєселен, оқушы тіккен кестелі орамалды
халықаралық єйелдер мерекесі күні анасына сыйласа, өз еңбегінің кєдеге
жарағанына қатты риза болып, алдағы уақыттарда бұдан да жақсы істеуге
талпынатын болады. Әрине, мұндай істерге мұғалімдердің ақыл кеңестері керек-
ақ.
Бастауыш сыныптарда еңбекке баулу сабағын ұйымдастыру мұғалімнің
методикалық шеберлігін аса қажет етеді. Мысалы, м±ғалім оқушыға жөнді талап
қоймайтын болса, бала б±ған үйреніп кетеді де еңбек сабағын "демалудың",
"тыныстаудың" бір т‰рі деп ойлайтын болады. Сондықтан басқа сабақтарға
қандай талаптар қойылатын болса, еңбек сабағына да сондай талаптар қойылуы
қажет. М±ғалім еңбек сабағының табандылыққа, мақсатқа ұмтылуына, өз бетімен
істеуге талаптанушылыққа, ұйымшылдыққа тєрбиелеуді басқа "пєндік"
сабақтардан гөрі біраз артықшылығы бар екенін үнемі есінен шығармауы тиіс.
Өйткені оқу мен тєрбиенің егіздігі, бізге єр нєрсенің тєрбиелік жағынан
баса назар аударып отыруды қажет етеді. Мұғалім, сондай-ақ, кейбір
оқушылардың еңбекке
"икемсіздіпнщ" нақтылы катар, тиісті икемділік пен дағдыларды
қалыптастыруды ойластыруы тиіс.
Еңбек сабақтары оқушылардың ой-өрісінің жан-жақты қалыптасуына
м±мкіндік береді. Сонымен қатар, еңбек балаларды ±йымшылдық пен тәртіпке,
зейінділік пен бақылағыштылықка баулиды. Мұғалім еңбек ±стінде өзі оқытып,
тєрбиелеп жүрген шєкірттерін жан-жақты зерттеп білуге мүмкіндік алады,
олардың шығармашылық м±мкіндіктері мен қабілеттерін еңбекке деген
с‰йіспеншілікке қосарластыра дамытатын болады.
Танымдық әрекет - шәкірттің білімге өте белсенді ақыл-ой єрекеті,
танымдық әрекет - танымдық қажеттіліктен, мақсат және єрекетті орындаудың
тәсіл-амалдарынан тұрады. Танымдық єрекеттің негізінде окушыларға танымдық
белсенділік, танымдық ізденімпаздық қалыптасады.
Е.Б.Ястребова танымдық іс-әрекет ұғымын жеке т±лғаның қасиеті, яғни
адамның кәсіби дайындығы барысында өз к‰шімен білім мен іс-єрекет
тәсілдерін игеру жєне оны оқу, зерттеу практикалық әрекеттерде қолдану деп
тусіндіреді.
Оқу-оқыту процесіндегі оқушылардың іс-әрекеті. Оқыту процесінің
логикасы оның қ±рылымын анықтайды, ал құрлымына оқыту процесінің звенолары
- танымдык іс-әрекеттің кезеңдері кіреді:
1. Таным міндеттеріне жете т‰сіну;
2. Жаңа материалды қабылдау;
3. ¦ғыну - жаңа оқу материалын т‰сінік жинақтау процесі;
4. Білімді, іскерлікті жєне дағдыны бекіту жєне жетілдіру;
5. Оқушылардың жетістіктерін талдау, білімін, іскерлігін және
дағдысын тексеру, бағалау.
Таным міндеті т‰сінікті болса оны оқушылар өз бетімен ізденіп шешуге
тырысады, оқыту процесінің әрбір звеносына жеке - жеке дайындалады.
Қабылдау - адамға тікелей єсер ететін заттардың не құбылыстардың адам
санасында бейнелеу процесі. Сабақ ‰стінде оқушылардың жаңа материалмен
танысуы т‰сінікпен, түйсіктен жєне қабылдаудан басталады.
¦ғыну – б±л саналы т±рде ғылыми білімді заңдылықтарды ұғу, фактілерді
жинақтау процесі, қорытынды шығару.
Бекіту – б±л оқушылардың білімді берік ұғынуының тиімді тєсілі.
Сабақта жаңа материалды алғашқы бекіту қолданылады.
Оқушылардың жетістіктерін талдау, білімін, іскерлігін және дағдысын
тексеру, баќылау бұл оқытудың кері байланыс процесі. Таным іс-єрекеттің бұл
кезеңінде оқушылардың сабақ үстінде тек қана белгілі с±рақ бойынша білімін
тексеріп бағалаумен шектелуге болмайды.
Ойдың талаптандыру мотивтері, таным іс-әрекеті процесімен байланысты.
Іс-єрекеттің барысында с±раққа немесе проблемаға окушы өз бетінше жауап
беруге тілек білдіреді.
Түрлі психологиялық - педагогикалық зерттеу деректеріне сүйеніп
(А.К.Марков, Г.И.Шукина, В.И.Ильинат.б.) мотивтерді екі топқа ажыратуға
болады:
1. танымдық мотивтер:
а) оқушыларды жаңа білімді игеруге жєне ±ғыну тєсілдеріне баѓыттау
мотивтері;
є) өз бетімен білім алу, оны іс-әрекетінде қолдана білу мотивтері.
2. єлеуметтік мотивтер:
а) кең мағынадағы єлеуметтік мотивтер ( оқуда белсенділік, ынталық,
жауапкершілік жєне борышын сезіну);
є) мағынадағы єлеуметтік мотивтер.
б) ынтамақтастық, єлеуметтік мотивтері.
Оқу тєрбие жұмысында өзара єрекеттесуге ±мтылу жєне үнемі жетілдіру.
Әлеуметтік мотивтер бұл дүние танымының қалыптасуына, идеялық сенімге
негізделген борыш, қажеттілік, жауапкершілік сезімі. Осы мотивтерді іске
асыру жєне оқу ж±мысының єлеуметтік мєнін мақсатында М±ғалім оқушыларға
сынып жєне мектеп бойынша істеген еңбектерінің нєтижелерін, еңбек іс-
єрекетіндегі белсенділікті қажеттігін жете түсіндіре білу керек.
Оқушылар табиғат қоғам заңдылықтарын, адамдардың рухани өмірін сабақ
үстінде де, сабақтан тыс кезде де ғылым негіздерін оқып үйрену процесінде
танып біледі.
Бұл жағдайда оқушы дайын білімдерге сүйеніп қоймай, өз үшін жаңа
болатын нағыз шын мәнісіндегі жаңа білім ретінде меңгереді. Мұғалім білім
бере отырып балалардың сол білімді алу барысындағы м±мкіндіктерін
зерттейді. Қиындықтарды біліп оларды жоюдың жолдарын іздестіреді. Оқыту -
оқушы үшін де, сондай-ақ м±ғалім үшін де таным-білім процесі.
Оқу танымдылығы, ғылыми зерттеулер сияқты ақиқат дүниені тану болып
есептеледі.
Психологиялық т±рғыдан танымның алғашқы бастамасы - нақтылы пайымдау.
Оның мақсаты бейнелерді, түсініктерді, дєлелдерді елестету. Нақты
пайымлауда таным сезіну мен түйсік арқылы іске асырылады.
Оқушылардың танымдық єрекеттерінің өзіне тән ерекшелігі бар:
1. Таным процесінің ғылымдағы объектісі белгісіз қ±былыстар. Оқушылар
оқытуда адамзаттың танымдағы өткен жолын өтейді. Олар ғылымның
ашылған ақиқат жетістіктерін игереді. Ол білімдер кездейсоқтардан
тазартылған, жүйеленген, сенімді. Әрине мұғалім оқушыларды
ғылымдағы талас пікірлемен таныстырады. Яғни, оларды ғылыми
ізденістерге ынталандырады.
2. Оқушылардың таным процесі үнемдірек. Ғалымдардың, єдіскерлердің,
±стаздардың көмегімен єрбір мектеп пєні бойынша маңызды білімдер
негізі іріктеліп алынады.
3. Оқыту процесінің ерекшелігі оќушылардың оқуды әрі қарай
жалғастыруға жэне өз бетінше еңбек єрекетіне дайындалуына қажетті
іскерлікпен дағдыларды игеру мен оның байланысы болып табылады.
4. Мектептегі таным процесі тек білім берушілік емес, сонымен бірге
тєрбиелеушілік, дамытушылық сипатта болады.
5. Оқушылардың таным процестері олардың жастарына сай
±йымдастырылады.
6. Таным процесі мұғалімнің баѓыттаушылық ролімен, оқушылармен тығыз
өзара байланыста іске асырылады.
Оқудағы таным процесінің єрбір буыны өзіне тєн сапалы белгісі бар
процестер. Сонымен бірге, оның єрқайсысы білімді қабылдауда, оны дамытуда
маңызды роль атқарады.
Жоғарыда айтылған заңдылықтар негізінде педагогтар оқыту процесі екі
жақтылықпен сипатталады деген пікірді бєріде мақ±лдайды. Бұл туралы
Қазақстан Республикасы ғылымына еңбегі сінген қайраткер, профессор
Р.Г.Лемберг тек Қазақстан үшін ғана емес, бүкіл ТМД Республикаларына жєне
басқа да шетел ғалымдарына танымал болған педагогика ғылымының дамуына,
єсіресе дидактика теориясына зор үлес қосқан тєрбие-білім берудің жаңа
идеясын ашкан ғалым-педагог өзінің күрделі еңбектерінің бірі "Дидактические
очерки" кітабында оқыту процесінің психологиялық-педагогикалық теориялық
мєнін ашқан. Ол туралы кітабынан үзінді келтіреміз: Оқыту процесі
м±ғалімнің басшылық жєне оқушының танымдық іс-єрекетімен айқындалады.
Оқушы оқу бағдарламасының мазм±нына сай танымдық єрекеттер жүргізеді,
байқайды, түсініктемені тыңдайды, кітаппен ж±мыс істейді, мектеп
шеберханасындағы еңбекке қатысады.
Ал мұғалім осы іс-єрекеттердің бәріне басшылық жасайды, оқушыларға
білімді хабарлайды, білімді қабылдаудың, меңгерудің амалдарын, тєсілдерін
көрсетеді.
Сонымен қатар оқушылардың әрбір іс-єрекеттерін бағыттайды, реттеп,
түзетулер жасап, ескертулер айтып жэне бақылау жүргізіп есепке алып
отырады.
1.2.Кµркемµнер арќылы бастауыш оќушыларыныњ шыѓармашылыќ ќызыѓушылыѓын
арттыруѓа психологиялыќ-педагогикалыќ негіздер.
Еңбек єсемдік қабылдауды үйреніп, қоғамдық іс-әрекет єсемдігіне
сезімталдығын тєрбиелеп, м±галім балардың еңбек
белсенділігін кеңейтуге дем береді.
Еңбек іс-єрекетінде еңбек маќсаттары жєне процесі, оның
нәтижесі, сұлулығы ерекше көрсетіледі. Оқушылар алдында ашық
көрініс берген еңбек єсемдігі. Ол еңбегін тартымды етеді жєне
еңбек іс-єрекеттің процесін жеңілдетеді.
Еңбекке тєрбиелеу — адамдарға єсемдікті, еңбек мазмұны мен
процесін танымай саналы тєртіп пен мінез құлықты тәрбиелеу мүмкін
емес.
Бастауыш сынып оқушыларын єсемдікті өмірден, ұлттық
қолөнерден,еңбек іс-єрекетінен, еңбек нєтижесінен көруді жєне лєззат
алуды үйреніп қана қоймайды, күнделікті өмірде осы єсемділікті жасау
ынтасы мен іскерлігін тєрбиелейді.
М±ғалімнің еңбекке баулу сабағын өткізудегі көздейтін басты
мақсаты - ең алдымен оқушыларды еңбек ету мєдениетіне тєрбиелеу.
Еңбекке баулу жас өспірім оқушылардың еңбекке деген ынтасын
жетілдірудегі, ойлау қабілеттерін арттырудағы орасан зор негіз болып
табылады.Қазіргі заман ағымына қарай балаларға еңбекке баулу сабағында
экономикалық, экологиялық, эстетикалық білім беру басты міндет болып
табылады.
Ғылым, білім, өнер, єдебиет салаларында болсын, ауыр жєне жеңіл
өнеркєсібі, ауылшаруашылық салаларында болсын елге есімдері єйгілі
қайраткерлеріміздің қай-қайсысы болмасын қажырлы еңбектің арқасында
осы дәрежеге жетіп отыр. Сондықтан, қандай іс болмасын оны бастамас
б±рын адам өз бойындағы қасиеттері мен қабілеттерін еңбек
арқылыкөрсетіп, оның рахатына бөленетінін мектеп табалдырығынан бастап
біліп өсуі қажет.
Мұғалімнің бастауыш сыныптарда еңбекке баулу сабағын оқылуы
еңбекке тєрбиелеу ж±мысының негізі болып табылады. Білім беру,
тєрбиелеу және балалардың ой-өрісі қабілетінің дамуы б±л сабақтың
алдына қояр басты мақсаты болып табылады. Басқа сабаққа қарағанда
еңбекке баулу сабағының өзіндік ерекшелігі бар. Ол сабақтың ең негізгі
уақытының сарамандық ж±мысқа бөлінетіндігі. Ал сарамандық ж±мыстың
негізгі қоғамдық- пайдалы ж±мысты бағытталған. Сарамандық жұмыс
кезінде оқушылар дайындаған б±йымдар мектепте, отбасында, бала-бақшада
кеңінен ќолданылып, кєдеге асып отырғаны жан-жақты пайдалы болмақ.
Біріншіден, баланың өз қолынан шыққан дүниенің іске асуы олардың өз
мүмкіндіктеріне дейтін сенімін арттырып, ынталандыра түседі. М±ғалім
осы жағына баса назар аударып отыруы тиіс. Екіншіден, үлкендердің
балаға бір ж±мыс тапсырған кезде "істегенің - бізге, үйренгенің -
өзіне жақсы" дейтіндеріндей, біткен іс қашанда пайдалы болмақ.
Сонымен қатар кесетін, тесетін өткір де үшкір құралдармен ж±мыс
жасаған кезде м±ғалімнің техникалық қауіпсіздік ережесін үнемі
ескертіп, айтып отыруы шарт.
Әр б±йымға арнайы ќұрастырылған жұмыстың дидактикалық материалы
болуы керек.
Сабақтың мазм±нының өз балаларды өзінен үлкен адамның еңбегін бағалай
білуге, жауапкершілікке, ұқыптылыққа, ұйымшылдыќќа тєрбиелеп, олардың
эстетикалық талғамы мен еңбек мәдениетінің арта түсуіне жєрдемдеседі.
Еңбекке баулу сабағы м±ғалімнің өзінің жан-жақты болуын, оќыту
єдісінің єртүрлі болуын, бұл пәнді де басқа сабақтармен байланыстыра
отырып оқытуды талап етеді.
Еңбекке баулу сабағының қ±рылымы оның мақсатымен, тақырыбымен,
мазм±нымен, балалардың білімінің даму деңгейімен жєне мектептің
жағдайына байланысты анықталады. Кењірек таралѓан сабақ бір құрылымы,
бастапқы төрт кезеңнен тұрады:
1. ұйьшдастыру кезеңі
2. жаңа сабақты тусіндіру кезеңі
3. сарамандық жұмыс
4. жұмысты бағалау және талдау жасау кезеңі.
Оқушылардың шығармашылық өнері сарамандық жұмыс кезінде
айкындалады. Олар еңбек өнімін құрастырьш, бағдарлап, жұмысын орның
ретімен єзірлеп технологиялық операцияларды жүргізіп, өзін-өзі
сынайды.
Оқушының өзіндік шығармашылық жұмысына берілген тапсырма барлық
оқушыларды қызықтыратын деңгейге жеткен жағдайда ғана іске асады.
Әр сабактағы жаңа тапсырма алдындағы сабақтың кейбір
элементтерін қайталай отырып, келесі бір жаңа дүниені жасауға
жетелеуге тиіс. Сонымен, сарамандық жұмыс кезінде әр сабақ жаңа білім
мен білгірлік еңгізіле отырып ұйымдастырылады. Сарамандық жұмыстың
негізгі бағыты ол оқушылардың шығармашылык жұмысын сынып, мектеп
көрмелерінде көрсету, жарыстарға қатыстыру болып табылады. Сонда ғана
балалардың еңбекке деген ынтасы қабілеті артып, адам мұғалім де нєтиже
көріп отырады.
Кейбір мұғалімдер теориялық еңбекке онша көңіл бөлмей, тек бұйым
жасаумен, яғни оның техникалық орындалуымен ғана қанағаттанады.
Оқушылар бұйым жасаудың алдында сабаққа керекті құрал-жабдықтарды
жұмыс орындарына қойьш дайындайды.
Алдымен бұйымның бөлшектері жеке-жеке жасалады бүктейді,
қаттайды, қияды, өлшейді, сызады, желімдейді. Содан кейін жеке
бөлшектер бір-біріне біріктіріліп, қиюластырып, тұтас бұйым
құрастырылады. Одан кейін ол боялып, кем-кетігі түзетіліп, жұмыс
аяқталады.
Б±л ретте оқушылардың ой-өрісін дамыту бағытында істелетін ж±мыстарды
олардың өздері жоспарлайды.
1. жасалатын б±йымның қ±рылымын жақсы түсініп, алдымен көз
алдына елестетеді;
2. жұмыстың белгілі тєртіпте жасалу жолдарын анықтайды;
3. көрнекі құралдар арқылы қолданылатын материалдардың,
қ±ралдардың ерекшеліктерін біледі.
Бұйым материалдарды өңдеу арқылы жасалатынын олар жақсы түсініп,
материалдардың түрлері мен ерекшеліктерін біледі.
- қағаз және қатырмақағазды бүктеу, қаттау, қию, желімдеп
біріктіру, матаны жіппен тігу, табиғи материалдарды бізбен тесіп,
желімдеп, сымтемірді қолданып қ±растыру; техникалық үлгі жасау,
түрлі геометриалық қиындыларды біріктіру, ермексаз бен
сазбалшықты илеп, ж±мысқа дайындау, бөлшектеу және мүсіндеу
әдістерін қолдану арқылы түрлі б±йымдар жасалады.
Қазақ халқының қолөнері деп халық т±рмысында жиі қолданылатын
өру, тігу, тоқу, мүсіндеу, қ±растыру, бейнелеу сияқты творчестволық
өнер жиынтығын айтады. Шын мєнінде қолөнер түрлерінің єрқайсысының
талай ғасырлық тарихы бар.
Қазақ халқы өзінің күн көріс тіршілігіне қажетті үй-жай салуды,
киім-кешек тігуді, азық-түлік өндіруді өзінің т±рмыстық кєсібі етіп,
оларды күнбе-күнгі тіршілік барысында орынды пайдаланса, єсем бұйымдар
жасап, өмірде сєн-салтанат та қ±ра білді. Б±дан біз халық
творчествосының қандай түрі болса да халық өмірімен, сол халықтың
қоғамдық тарихымен, күн көрісімен, кєсібімен тығыз байланыста екенін
көреміз.
Қазақтың қолөнері т±рмыстағы, яғни өткен тарихи кезеңдердегі көшпелі
тұрмыс-салтқа бағытталған өмірдегі қолданысқа түсіп отырған бұйымдар,
заттар, киім-кешек, қару-жарақ, үй жихаздары, ер-тұрман єбзелдері
т.с.с. Сєндік - қолданбалы бұйымдарды жасау, танысу жєне оларды
келешек ±рпаққа жеткізу міндеттерін шешіп отырады. Сонымен қызықты
болуы, сөйтіп денені дамытуға ғана бағытталмай ой-сананы арттыруға
негізделуі керектігін айқындады. Сол сияқты, еңбектің рахатын бала
сезінуі, сөйтіп оған қажеттілік ретінде қарауын ескертті. Бала еңбекті
мектепте ғана емес, адам басқа жерлерде де істеуі керектігін айта
келе, еңбекті зорлап істетудің кері єсерлерін анықтайды.
Балаларды еңбекке баулу жєне оларды еңбек арқылы тєрбиелеу мєселелерін
өте ширақ көтерген белді педагогтардың бірі — А.С. Макаренко болды.
Атақты педагог балаға еңбек етудің зорлык емес, керісінше өзідік
қиындығы бар, бірақ өзідік рахаты мен қуанышы бар қоғамдық пайдылы
еңбек болуын насихаттап, жүргізіп, ±йымдастыра білді. А.С.
Макаренконың тұжырымдауынша еңбек арқылы адамда бі-біріне көмектесу,
еңбектің маңызын білу жєне достық сезімдер қалыптасады. "Еңбек білім
берумен ќатар жүрмейінше, саяси жєне қоғамдық тєрбиемен қатар
жүрмейінше, тєрбиелік пайда келтірмейді, бейтарап процесс болады",-
дейді А.С. Макаренко.
Оқушылардың таным белсенділігін арттырудың оқытудағы әдістерін
М.Н Скаткин жэне И.Я. Лернер мынадай етіп көрсетеді:
1. түсіндірмелі хабарлау єдісі
2. репродуктивтік єдіс
3. проблемалық баяндау єдісі
4. эвристикалық єдіс.
Ал, Ю.К.Бабанский т±тас педагогикалық єрекеттің тєсілдеріне
қарай мынадай оқыту әдістерін ұсынды:
5. оқу-танымдық эрекеттерді үйымдастыру
6. оқуға ынталандыру
7. оқытудағы бақылау жєне өзін-өзі бағалау єдісі.
Осы єдіс - тєсілдерге сэйкес еңбекке баулу сабақтарын ұйымдастыру
кезінде бастауыш сыныптағы оқушылардың танымдық эрекеттерін,
ынталануын ұлттық қолөнерді түсіндіру баяндау және үйрету арқылы
дамыту көзделеді.
ІІ-тарау. Бастауыш мектеп оќушыларын ењбекке баулу сабаќтарында кµркемµнер
материалдарын игерудіњ єдістемелік негіздері.
2.1.Ењбекке баулу пєні сабаќтарында кµркемµнердіњ ‰лгілерін оќыту жєне
оныњ тєрбиелік сипаты.
Бастауыш мектеп оқушыларына еңбекке баулу сабақтарында ұсынылатын жєне
игертіліп, меңгерілетін ұлттық қолөнер материалдары сол үлттық қолөнер
бұйымдары мен мүлік-құралдарды топтап таныстыруды ±йымдастыру шараларынан
басталады. Соған байланысты қазақтың қолөнерін бірнеше топтарға бөліп
қарастыруға болады:
1. ою-өрнек түрлерін қ±растыру, жасау өнері
2. жүннен жасалатын ұлттық бұйымдар жасау өнері
3. киіз басу өнері, яғни текемет, сырмақ жасау өнері
4. кесте тігу жєне көркем тігіс өнері
5. ағаштан өңдеп бұйымдар жасау өнері
6. зергерлік бұйымдар жасау өнері
7. сүйек пен мүйізден б±йымдар жасау өнері
8. мал мен аң терілерін ±қсату өнері
9. былғары ±қсату өнері 10.ши тоқу өнері.
Осы қолөнер түрлерінің бастауыш мектептің еңбекке баулу сабақтарында
қолданылу ерекшеліктеріне тоқталайық. Балалардың қарапайым б±йымдар жасау
барысында жоғарыдағы қолөнер түрлерінің көптеген элементтері пайдаланылады.
Әсіресе, ±лттық ою-өрнектің қолданылу ауқымы өте кең. Жануар тектес,
геометриялық жєне өсімдік тектес ою-өрнектермен бірге космостык ±лттық
оюлар да ќазақ қолөнерінде молынан кездеседі. Сондықтан єрбір сабақ сайын
ою-өрнектер туралы, оларды дайындау єрі
олардың шығу тарихы туралы мәліметтер беріп отырудың маңыздылығы басым.
Бастауыш мектепте оқушылардың танымына ±сынылып оқу іс єрекетінде
қолданылатын кейбір қазақтың ою-өрнектерінің аталулары: қошқар мүйіз, түйе-
табан, өркеш ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz