Етістік-бастауыш

1 Зерттелуі,негізгі белгілері, жасалу жолдары.
2 Мақал.мәтелдерде кездесетін етістік бастауыштар
3 Абай Қара сөздерінде кездесетін етістік. бастауыштар

Заттық мағынаны білдіру арқылы бастауыш қызметінде тұратын сөз таптарының бірі-етістік.Нақты айтқанда етістіктің есімше,қимыл есімі түрлері мен ортақ етіс категориясы өздерінің етістікке тән семантикасын сақтай отыра субстантивтеніп бастауыш қызметін атқарады. Бұлардың ішінде, есімшенің қызметі сын есімге ұқсас келеді. Сын есім өзінің сындық сапасын қалай сақтаса, есімше де сын есім секілді өзінің қимылдық сапасын сақтап, қосымша заттық мағына үстеп бастауыш қызметінде қолданылады: а) Есімшеден жасалған бастауыш қимыл иесі-кісі мағынасында көрінеді.Сұрағы кім? және есімшенің жұрнағына сәйкес есімшелі сұрақ(не істеген? Қайткен? т.б) болып келеді:Көрмес-түйені де көрмес. Көзін сүзген- ол,шідерді үзген- мен. Ерінбеген етікші болар. Екі аразды табыстыратын да, айыратын да-арадағы кісі.

1 Қазақ грамматикасы. Фонетика. Сөзжасам. Морфология. Синтаксис. Астана.,2002 2 С. Аманжолов «Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы» А.,1994. 3 Абай қара сөздері. Семей., 2001.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

Етістік-бастауыш.Зерттелуі,негізгі белгілері, жасалу жолдары. Заттық мағынаны білдіру арқылы бастауыш қызметінде тұратын сөз таптарының бірі-етістік.Нақты айтқанда етістіктің есімше,қимыл есімі түрлері мен ортақ етіс категориясы өздерінің етістікке тән семантикасын сақтай отыра субстантивтеніп бастауыш қызметін атқарады. Бұлардың ішінде, есімшенің қызметі сын есімге ұқсас келеді. Сын есім өзінің сындық сапасын қалай сақтаса, есімше де сын есім секілді өзінің қимылдық сапасын сақтап, қосымша заттық мағына үстеп бастауыш қызметінде қолданылады: а) Есімшеден жасалған бастауыш қимыл иесі-кісі мағынасында көрінеді.Сұрағы кім? және есімшенің жұрнағына сәйкес есімшелі сұрақ(не істеген? Қайткен? т.б) болып келеді:Көрмес-түйені де көрмес. Көзін сүзген- ол,шідерді үзген- мен. Ерінбеген етікші болар. Екі аразды табыстыратын да, айыратын да-арадағы кісі. ә)Баяндаушы сын есімнен, етістіктен, жасалған сөйлемдегі есімше бастауыш кісі мағынасында емес, қимыл есімін білдіретін абстрактілі зат есім мағынасында қолданылады: сұрағы не? Не қылған? Не еткен? Малды шұбырған құртады, етті қуырған құртады. Желінер желінді, ішілер ішілді. Тозбас жасалмайды, өлмес жаралмайды. Берген ұят емес, алған ұят. б) Тәуелденіп қолданылған есімше бастауыштар зат есім мағынасын білдіріп тұрады. Сұрақтары да тәуелденіп жұмсалады (нем? Нең? Несі? Не қылғаны? Не еткені? т.б ) Советке қосылған кезде өз мәлімдемемізді бергеніміз рас. Оның келер келмесі белгісіз. Үш ақын жайлы айтарымыз осы. Бастауыш қимыл есімі мен ортақ етістен де жасалады. Етістіктің бұл түрі мен категориясы қимылдың атауы мағынасын білдіріп, не? Не істеу? Не қылу? Қайту? Сұрақтарына жауап береді: Құрту саған пішту боп па. Кітап бастыру, газет журнал шығару күшейді. Тап тартысы күшейді, қазақ әдебиеті өркендей түсті. {1, 633 б} Нақтылы етістіктер объектке айналып барып, бастауыш болады. Етістіктер де етістігі арқылы объектке айналады, бірақ ол үнемі сақтала бермейді. Мысалы: Көрдім- көп сөз. Бастауыш-көрдім. Мұның толық түрі: көрдім деген көп сөз. Сендердің сүймейміндерің-cүйемін дегендерің {2, 41 б} Бастауыштар күрделі етістіктен жасалып күрделенеді: менің шығып түсуім қиын болды. Ыстық күнде суға сүңгіп шығу жанды жадыратады. Күрделі бастауыш заттанған күрделі сын есім мен сан есімдерден де жасалады: Жүйрік торы ойнақшып тұр екен.Бір жүз он төрт-құран сүрелерінің саны.

Мақал-мәтелдерде кездесетін етістік бастауыштар

1.Есі кеткен елге күледі.

2.Шегіркеден қорыққан егін екпес.

3.Жүгірген жетпес,бұйырған кетпес.

4.Орман аралаған үйші болар,

Ел аралаған сыншы болар.

5. Кеңесіп пішкен тон, келте болмас.

6.Егескен ерлік емес,

Елдескен ерлік.

7.Сыр ашу оңай,

Сыр түю қиын.

8.Ауруын жасырған өледі.

9.Ерлі-зайыптылардың ортасына,

Есі кеткен түседі.

10.Атаның салған жолы бар,

Ананың тіккен тоны бар.

Абай Қара сөздерінде кездесетін етістік- бастауыштар

Екінші қара сөзі: Енді қарап тұрсам, сарттың екпеген егіні жоқ, саудагерінің жүрмеген жері жоқ, қылмаған шеберлігі жоқ.

Үшінші қара сөзі:Әрбір мал іздеген малым көп болса, өзімдікі де, балаларым да малды болса екен дейді. Қыстауынан айрылған және біреуге тиіспек, я болмаса орынсыздығынан елден кетпек, әр қазақтың ойы осы. Кедей көп болса, ақысы кем болар еді, малдан айрылғандар көбейсе, қыстауы босар еді деп, мен ананы кедей болса екен деп, ол мені кедей болса екен деп әуелде ішімізбен қас сағындық. Ол болыс болғандар өзі қулық, арамдықпенен болыстыққа жеткен соң, момынды қадірлемейді, өзіндей арам қуларды қадірлейді, өзіме дос болып, жәрдемі тиеді деп, егер қас болса, біртүрлі өзіме де залал жасауға қолынан келеді деп. Төртінші қара сөзі:Әрбір байқаған адам білсе керек: күлкі өзі бір мастық екенін, әрбір мас кісіден ғафил көп өтетұғынын да, әрбір мастың сөйлеген кезінде бас ауыртатұғынын. Бұлай болғанда, күлкіге салынған кісі не шаруадан, не ақылдан, не ұят келерлік істен құр, ғафил көп өткізіп отырса керек. Әрбір ғибрат алмақтың өзі де мастыққа жібермей, уақытымен тоқтатады. Қулық саумақ, көз сүзіп, тіленіп, адам саумақ - өнерсіз иттің ісі. Бесінші қара сөзі: Көкірек толған қайғы кісінің өзіне де билетпей, бойды шымырлатып, буынды құртып, я көзден жас болып ағады, я тілден сөз болып ағады. Қайғысы не десең, мақалдарынан танырсың : Берген перде бұзар, Алаған қолым – береген , Мал тапқан ердің жазығы жоқ. Алтыншы қара сөзі: Ондай тірлікті қымбат көріп, бұлдаған адам өлімді жау көріп, ахиретке дұшпан болады. Жетінші қара сөзі: Біреу ақыл айтса: Өз білгенің- өзіңе,Өз білгенім – өзіме , Кісі ақылымен бай болғанша, өз ақылынмен жарлы бол деген дейміз, артығын білмейміз, айтып тұрса ұқпаймыз. Тоғызыншы қара сөзі: Қашан әбден біліп, үмітімді үзген кезде, өзге жаққа барып, жатты өз қылып, үйір боларлық қайрат жалын сөніп те қалған екен. Оныншы қара сөзі: Балам орнымды бассын демек не сөз? Дүниеде өзімнің көрген қорлығың аз болды ма? Өзіңнің қылған иттігің аз болды ма? Ахирет үшін бала тілегенің - балам жасында өлсін дегенің. Баланың мал табарлық болары, мал шашарлық болары – ол да екіталай. Сенікі- біреуден қорқытып алсаң, біреуден жалынып алсаң, біреуден алдап алсан болғаны, іздегенің –сол. Ғылымсыз о қыған намаз, тұтқан руза, қылған хаж ешбір ғибадат орнына бармайды. Он бірінші қара сөзі:Осы елдің үнем қылып жүргені немене? Ұрыны тыю да оңай болар еді, бірақ осы бұзақының тіліне еретұғын, азатұғын байларды кім тыяды. Он үшінші қара сөзі: Енді мұндай иман сақтауға қорықпас жүрек , айнымас көңіл ,босанбас буын керек екен. Он төртінші қара сөзі: Айтқанға көңгіш, уағдада тұрғыш, бойын жаманшылықтан тез жиып алғыш, көштің соңынан итше ере бермей, адасқан көптің атының басын бұрып алуға жараған, әділетті ақыл мойындаған нәрсеге, қиын да болса, мойындау, әділетті ақыл мойындамаған нәрсеге, оңай да болса, мойындамау –ерлік, батырлық осы қасқыр жүректі деген сөз. Он бесінші қара сөзі: Әуелі-пенде адам болып жаратылған соң, дүниеде ешбір нәрсені қызық көрмей жүре алмайды, сол қызықты нәрсесін іздеген кезі өмірінің ең қызықты уақыты болып ойында қалады. Он алтыншы қара сөзі: Саудагер несиесін жия келгенде, тапқаным осы, біттім деп, алсаң –ал әйтпесе саған бола жерден мал қазамын ба? дейтұғыны болушы еді ғой. Он жетінші қара сөзі:Құдайға лайықты ғибадат қылып, ерінбей,жалықпай орнына келтірмек те –менің ісім.Орынсыз, болымсыз нәрсеге үйір қылмай, бойды таза сақтайтұғын, күнәкәрліктен, көрсеқызар жеңілдіктен, нәфсі шайтанның азғыруынан құтқаратұғын , адасқан жолға бара жатқан бойды қайта жиғызып алатұғын мен емес пе? Ақыл айтыпты: Не дүниеге, не ахиретке не пайдалы болса, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.