Бастауыш мектеп оқушыларының адамгершілік-эстетикалық тәрбиесін қалыптастырудың педагогикалық негізі
КІРІСПЕ
1. Бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік.эстетикалық тәрбиесін қалыптастырудың педагогикалық негіздері
1.1 Оқушылардың адамгершілік тәрбиесінің қалыптастырудағы эстетикалық сезімдер мен талғамдардың орны
1.1. Оқыту.тәрбие үрдісінде адамгершілікке тәрбиелеу жолдары
1.2. Қазақ халқының салт.дәстүрлерініндегі адамгершілік тәрбие мәдениеті
2. Оқушылардың адамгершілік тәрбиесін қалыптастыруда халық дәстүрлерін пайдалану
2.1. Оқушылардың қарым.қатынас әрекеттерін анықтау
2.2. Жаңа оқу технологиясын ендіруде және сыныптан тыс жұмыстарда оқушыларға қарапайым адамгершілік ережелерін меңгерту ... ..
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік.эстетикалық тәрбиесін қалыптастырудың педагогикалық негіздері
1.1 Оқушылардың адамгершілік тәрбиесінің қалыптастырудағы эстетикалық сезімдер мен талғамдардың орны
1.1. Оқыту.тәрбие үрдісінде адамгершілікке тәрбиелеу жолдары
1.2. Қазақ халқының салт.дәстүрлерініндегі адамгершілік тәрбие мәдениеті
2. Оқушылардың адамгершілік тәрбиесін қалыптастыруда халық дәстүрлерін пайдалану
2.1. Оқушылардың қарым.қатынас әрекеттерін анықтау
2.2. Жаңа оқу технологиясын ендіруде және сыныптан тыс жұмыстарда оқушыларға қарапайым адамгершілік ережелерін меңгерту ... ..
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қазақстан Республикасының Конституция-сында Қазақстан халқының дүниежүзілік қоғамдастықтың ажырамас бөлігі екендігін адам құқы мен бостандығын танитындығын демократиялық қоғам мен құқықты мемлекет құруға бекем бен байлағандығын азаматтық татулық пен ұлтаралық келісімді қамтамасыз ететіндігі көрсетілген. Қазір жаңалық кезеңінде біздің қоғамымыздың ілгерлеу процесіндегі адам факторын және оны жандандыру, ол өмірінің барлық жақтарын жаңарту жағдайда бала тәрбиесінің мәні мен оның проблемаларын күрделендіріп отыру/1/.
Жас ұрпаққа адамдар арасындағы қарым-қатынас адамгершілік, ізеттілік, сыпайлық, еңбек дене, эстетикалық, сондай-ақ экономикалық, құқықтық кәсіби және діни тәрбие беру бір-бірімен тығыз байланыста және өзара тәуелділікте жүзеге асырылуы тиіс.
Тәрбие берудің бұл түрлерінің әр қайсысының өзіндік мазмұны, өзіндік бағдары, өзіне тән қызметі бар.
Бүгінгі күнде болашақ ұрпақ тәрбиесі ұлттың мұраттар мен дүниежүзілік рухани бай қазынадан нәр алу мен ұштастырылып жүргізілуі талап етіледі. Біздің қоғамның тәлім-тәрбие тәжірибесі көп жылдар бойы бір жақтылықпен жүргізіліп келді. Жалпы азаматтың құнды ұлттық сана-сезімнің дамуына, рухани, мәдени байлықты ұлттық тәрбие мен бай мұрасын игеруге көңіл бөлінбеді. Мұның өзі жас ұрпақтың басым көпшілігінің өз халқының тарихын, тілін, дінін, әдет-ғұрпын, салт-санасын, ұлттық дәстүрлерін жете білуіне әкеліп соқты. Сондықтан соңғы жылдары әлемдік, отандық ұлттық негізінде білім, тәрбие беру міндетіне сай республикамызда ондаған жаңа концепциялар, тұжырымдар және заң қабылданды.
Жас ұрпаққа адамдар арасындағы қарым-қатынас адамгершілік, ізеттілік, сыпайлық, еңбек дене, эстетикалық, сондай-ақ экономикалық, құқықтық кәсіби және діни тәрбие беру бір-бірімен тығыз байланыста және өзара тәуелділікте жүзеге асырылуы тиіс.
Тәрбие берудің бұл түрлерінің әр қайсысының өзіндік мазмұны, өзіндік бағдары, өзіне тән қызметі бар.
Бүгінгі күнде болашақ ұрпақ тәрбиесі ұлттың мұраттар мен дүниежүзілік рухани бай қазынадан нәр алу мен ұштастырылып жүргізілуі талап етіледі. Біздің қоғамның тәлім-тәрбие тәжірибесі көп жылдар бойы бір жақтылықпен жүргізіліп келді. Жалпы азаматтың құнды ұлттық сана-сезімнің дамуына, рухани, мәдени байлықты ұлттық тәрбие мен бай мұрасын игеруге көңіл бөлінбеді. Мұның өзі жас ұрпақтың басым көпшілігінің өз халқының тарихын, тілін, дінін, әдет-ғұрпын, салт-санасын, ұлттық дәстүрлерін жете білуіне әкеліп соқты. Сондықтан соңғы жылдары әлемдік, отандық ұлттық негізінде білім, тәрбие беру міндетіне сай республикамызда ондаған жаңа концепциялар, тұжырымдар және заң қабылданды.
1.Айтмамбетова Б. Жаңашыл педагогтар идеялары мен тәжірибелері. –А.,1991.
2.Ақпанбек Г. Қазақтардың дүниетанымы. –Алматы,Қазақ университеті, 1989.
3.Айтмамбетова Б., Бозжанова К.,т.б. Балаларды семьяда адамгершілікке тәрбиелеудің кейбір мәселелері. –Алматы, 1985.
4.Г.Н.Төлеубекова., Бала мінезінің қалыптасуы және оны тәрбиелеу жолдары.-А., Өнер. 1972.
5.Әбенбаев С.Мектептегі тәрбие жұмысының әдістемесі.-А., 1999.
6.Әбдіразақов Е.Адамгершілік, имандылық тәрбиесі.-Шымкент 1994.
7.Әбілова З.Этнопедагогика. –А.,1997.
8.Бержанов Қ.Б.,Мусин С. Педагогика тарихы. А.,1971.
9.Бержанов Қ.Тәрбие мен оқытудың бірлігі. –Алматы,1973.
10.Безкаравайный С.,Жұмабаев А.Мектепте өткізілетін тарихи әдеби кештер. –А.,Мектеп,1968.
11.Дүйсенбинова. Адамгершілік тәрбиесіне айқын бағыт. Қазақстан мектебі. 7-1991.
12.Егембердиев Ж.Мектеп жұмысын жоспарлау. /Методикалық ұсыныстар/. –А., -Мектеп,1975.
13.Жақыпов А.Өнеге өрісі –А.,Мектеп,1975.
14.Ильина Т.Педагогика, -М.,1984.
15.Қалиев С,Базилов Ж.Қазақ халқының салт-дәстүрлері. –Алматы ,1993.
16.Қазақ совет энциклопедиясы. Ғылым 1976-1980.
17.Қалиев С.Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздерімен тарихы. А.,Рауан,1988.
18.Қоянбаев Ж,Қоянбаев Р. Педагогика. – Астана,1998.
19Мурзалин С. Рухани байлық –А., /Қазақстан,1998.
20.НұрлановаГ. Орта ғасыр ғұламаларының тәрбие тағылымдары.-Алматы, //Қазақстан мектебі,№7.2003.
21.Нысанбаев Ә.,Әбжанов Т. Ой. Ақыл. Адамгершілік.-А.,Білім,1994.
22.Нұрғалиев Р. Алыптар қайта оралғанда.Қазақ коммунисі журналы.1985.
23.Қазақтың тәлімдік ой-пікірлер антологиясы. І –том.
24.Педагогическая энциклопедия. М.Просвещение,1966.
25.Симбаев А. Қазақстан мектебінің тарихы. Алматы.,Мектеп,1973.
26Харламов И.Ф. Педагогика.2000.
27.Сабыров Т.С. Ақыл-ой тәрбиесі. –А.,Мектеп,1973.
28.Ушинский К. Адам – тәрбие нысанасы.Таңдамалы шығармалары.Орыс тілінде,8 т.
29.Ұстаздың шеберлікке жету жолдары. Нұржанова Ж.-А.,1991.
30.Табылдиев Ә. Халық тағлымы. Алматы.1992. Әдеп әліппесі. Алматы,1997; Қазақ этнопедагогикасы. Алматы, 2001.
31.Жарықпаев Қ.,Табылдиев Ә. !деп және жантану. Алматы,1994.
32.Табылдиев Ә. Қазақ этнопедагогикасындағы құқық тәрбиесі. Алматы,2003.
33.Г.Қ.Нұрғалиева., Құқық тәрбиесі., Алматы, 2001-184
2.Ақпанбек Г. Қазақтардың дүниетанымы. –Алматы,Қазақ университеті, 1989.
3.Айтмамбетова Б., Бозжанова К.,т.б. Балаларды семьяда адамгершілікке тәрбиелеудің кейбір мәселелері. –Алматы, 1985.
4.Г.Н.Төлеубекова., Бала мінезінің қалыптасуы және оны тәрбиелеу жолдары.-А., Өнер. 1972.
5.Әбенбаев С.Мектептегі тәрбие жұмысының әдістемесі.-А., 1999.
6.Әбдіразақов Е.Адамгершілік, имандылық тәрбиесі.-Шымкент 1994.
7.Әбілова З.Этнопедагогика. –А.,1997.
8.Бержанов Қ.Б.,Мусин С. Педагогика тарихы. А.,1971.
9.Бержанов Қ.Тәрбие мен оқытудың бірлігі. –Алматы,1973.
10.Безкаравайный С.,Жұмабаев А.Мектепте өткізілетін тарихи әдеби кештер. –А.,Мектеп,1968.
11.Дүйсенбинова. Адамгершілік тәрбиесіне айқын бағыт. Қазақстан мектебі. 7-1991.
12.Егембердиев Ж.Мектеп жұмысын жоспарлау. /Методикалық ұсыныстар/. –А., -Мектеп,1975.
13.Жақыпов А.Өнеге өрісі –А.,Мектеп,1975.
14.Ильина Т.Педагогика, -М.,1984.
15.Қалиев С,Базилов Ж.Қазақ халқының салт-дәстүрлері. –Алматы ,1993.
16.Қазақ совет энциклопедиясы. Ғылым 1976-1980.
17.Қалиев С.Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздерімен тарихы. А.,Рауан,1988.
18.Қоянбаев Ж,Қоянбаев Р. Педагогика. – Астана,1998.
19Мурзалин С. Рухани байлық –А., /Қазақстан,1998.
20.НұрлановаГ. Орта ғасыр ғұламаларының тәрбие тағылымдары.-Алматы, //Қазақстан мектебі,№7.2003.
21.Нысанбаев Ә.,Әбжанов Т. Ой. Ақыл. Адамгершілік.-А.,Білім,1994.
22.Нұрғалиев Р. Алыптар қайта оралғанда.Қазақ коммунисі журналы.1985.
23.Қазақтың тәлімдік ой-пікірлер антологиясы. І –том.
24.Педагогическая энциклопедия. М.Просвещение,1966.
25.Симбаев А. Қазақстан мектебінің тарихы. Алматы.,Мектеп,1973.
26Харламов И.Ф. Педагогика.2000.
27.Сабыров Т.С. Ақыл-ой тәрбиесі. –А.,Мектеп,1973.
28.Ушинский К. Адам – тәрбие нысанасы.Таңдамалы шығармалары.Орыс тілінде,8 т.
29.Ұстаздың шеберлікке жету жолдары. Нұржанова Ж.-А.,1991.
30.Табылдиев Ә. Халық тағлымы. Алматы.1992. Әдеп әліппесі. Алматы,1997; Қазақ этнопедагогикасы. Алматы, 2001.
31.Жарықпаев Қ.,Табылдиев Ә. !деп және жантану. Алматы,1994.
32.Табылдиев Ә. Қазақ этнопедагогикасындағы құқық тәрбиесі. Алматы,2003.
33.Г.Қ.Нұрғалиева., Құқық тәрбиесі., Алматы, 2001-184
Бастауыш мектеп оқушыларының адамгершілік-эстетикалық тәрбиесін
қалыптастырудың педагогикалық негізі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. Бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік-эстетикалық тәрбиесін
қалыптастырудың педагогикалық негіздері
1.1 Оқушылардың адамгершілік тәрбиесінің қалыптастырудағы эстетикалық
сезімдер мен талғамдардың орны
1. Оқыту-тәрбие үрдісінде адамгершілікке тәрбиелеу жолдары
2. Қазақ халқының салт-дәстүрлерініндегі адамгершілік тәрбие
мәдениеті
2. Оқушылардың адамгершілік тәрбиесін қалыптастыруда халық дәстүрлерін
пайдалану
2.1. Оқушылардың қарым-қатынас әрекеттерін анықтау
2.2. Жаңа оқу технологиясын ендіруде және сыныптан тыс жұмыстарда
оқушыларға қарапайым адамгершілік ережелерін меңгерту ... ..
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының Конституция-
сында Қазақстан халқының дүниежүзілік қоғамдастықтың ажырамас бөлігі
екендігін адам құқы мен бостандығын танитындығын демократиялық қоғам мен
құқықты мемлекет құруға бекем бен байлағандығын азаматтық татулық пен
ұлтаралық келісімді қамтамасыз ететіндігі көрсетілген. Қазір жаңалық
кезеңінде біздің қоғамымыздың ілгерлеу процесіндегі адам факторын және оны
жандандыру, ол өмірінің барлық жақтарын жаңарту жағдайда бала тәрбиесінің
мәні мен оның проблемаларын күрделендіріп отыру1.
Жас ұрпаққа адамдар арасындағы қарым-қатынас адамгершілік, ізеттілік,
сыпайлық, еңбек дене, эстетикалық, сондай-ақ экономикалық, құқықтық кәсіби
және діни тәрбие беру бір-бірімен тығыз байланыста және өзара тәуелділікте
жүзеге асырылуы тиіс.
Тәрбие берудің бұл түрлерінің әр қайсысының өзіндік мазмұны, өзіндік
бағдары, өзіне тән қызметі бар.
Бүгінгі күнде болашақ ұрпақ тәрбиесі ұлттың мұраттар мен дүниежүзілік
рухани бай қазынадан нәр алу мен ұштастырылып жүргізілуі талап етіледі.
Біздің қоғамның тәлім-тәрбие тәжірибесі көп жылдар бойы бір жақтылықпен
жүргізіліп келді. Жалпы азаматтың құнды ұлттық сана-сезімнің дамуына,
рухани, мәдени байлықты ұлттық тәрбие мен бай мұрасын игеруге көңіл
бөлінбеді. Мұның өзі жас ұрпақтың басым көпшілігінің өз халқының тарихын,
тілін, дінін, әдет-ғұрпын, салт-санасын, ұлттық дәстүрлерін жете білуіне
әкеліп соқты. Сондықтан соңғы жылдары әлемдік, отандық ұлттық негізінде
білім, тәрбие беру міндетіне сай республикамызда ондаған жаңа концепциялар,
тұжырымдар және заң қабылданды.
Қазақстан Республикасының Білім беру туралы заңында: “үй елімен
қалыптасып келе жатқан жеке адамның үйлесімді дамуы, оның қоғамға сай
болуы, ұлттық және азаматтық қазыналардан нәр алуы үшін жауапты болды”2.
Осы үйлесімді даму қағидасы тәрбиеге комплексті қарауды талап ететіндігі
туралы ҚР білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мамлекеттік
бағдарламасында3. Сондықтан осындай мемлекеттік міндеттерді жүзеге
асыруда педагогикалықь қауымдастықтың қосар үлесі зор екені белгілі.
Тәрбиеге комплексті қарау педагогика ғылымында біршама зерттелген
және оны мектептің оқу-тәрбие процесінде қолдану мәселесі әдістемелік
тұрғыдан қамтамасыз етілгенімен, тәрбие түрлерінің бірін-бірі толықтыру
мүмкіндіктері мен атқаратын тәрбиелілік функцияларын кіріктіре қарастыру
Қазақстанда жеткіліксіз зерттелуде, әрине оқу-тәрбие процесінде қолданысқа
енгізілмеген. Мысалы, тәрбие түрлерін: адамгершілік-эстетикалық, эстетика-
лық-патриоттық, эстетикалық-дене тәрбиесі, экологиялық-адамгершілік, т.б.
дуалистік көзқараста зерттеп,оқу-тәрбие процесіне енгізу қарастырылмаған.
12-жылдық оқыту жүйесінде оқушы мен мұғалім арасында қалыптасуға тиісті
басты қарым-қатынас субъект-субъект негізінде болуы қажеттігіне
байланысты тәрбиеге комплексті қарау қолға алынғаны дұрыс деп табылуда.
20072008 оқу жылынан бастап 12 жылдық оқыту жүйесіне ену бастауыш мектеп
алдына улкен мәселелер тудыруда. Өйткені мектеп оқушыларының тәрбиесі
қоғамдық және азаматтық тәрбие сапаларын қалыптастыруда басты санақ
нүктесі ретінде алынады, яғни тәрбиеге көзқарас пен оның басты бағыттары
мен бағдарларын дұрыс анықтау саясаты шешуші роль атқарады.
Біздің мемлекет от басында қарым-қатынас дұрыс жолға қойылуына, ерекше
көңіл бөледі. Адамгершілік мол, берік ұйымдасқан жанұя тәрбие жұмысында
жақсы нәтиже шығарады. Ана мен баланы қорғау жұмысын күшейту туралы шыққан
заң от басындағы тәрбиесінің жақсаруын бұрынғыдан гөрі күшейтеді. Тәрбиенің
бастапқы әліппесін бала отбасында алады, адамдар арасындағы қарым-қатынас
жайында, айналадағы дүниеден қарапайым түрде мәлімет беріледі.
Сондықтан да тәрбиенің бастауы отбасы болса, негізі бастауыш сыныпта
болатындығы ешкімге құпия емес. Мектеп табалдырығын аттаған бүлдіршінге
мектепте білім нәрін себе отырып, жақсы адамгершілік қасиетке баулап,
сапалы азамат болуға жол сілтеу әр бір ұзстаз міндеті. Сол себептен
бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік-эстетикалық қасиеттерін
қалыптастырудың жолын қарастыруды арнайы зерттеуді ұйғардық. Әрине біз
зерттеу барысында осы уақытқа дейінгі зерттеу жұмыстары мен ғылыми
әдебиеттерге ретроспективті талдау жасап, Н.К.Крупская, С.Макаренко,
В.Сухомлинский, В.Петров, И.Левченколардың секілді Кеңестік педагогтардың
жұмыстарының тиімді тұстарына тоқталамыз. Сол сияқты қазақ халқының
ағартушы-демократтары мен педагог-ғалымдарының оқушы тәрбиесіне
жауапкершілікпен қарау туралы ой-пікірлері мен зерттеу жұмыстарына, ғылыми
еңбектеріне (Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, Ш.Құдайбердинов,
М.Жұмабаев, М.Дулатов, Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, Қ.Бөлеев, К.Қожахметова,
С.Ұзақбаева, Ж.Наурызбай, М.Балтабаев, т.б.) сынды сүйенеміз3,4,5,6,7.
Сонымен бірге, бүгінгі таңда бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік
және эстетикалық тәрбиелері мәселесі бойынша зерттеу жасаған ғалым-
әдіскерлер Р.Төлеубекова, Ә.Қамақ, Р.Дүйсембинова,Т.Қышқашбаев,
Р.Рахымжанова, Ә.Әшірова, К.Карбозовалардың еңбектері де мұқият талданып,
зерттеу мәселесі бойынша ғылыми тұжырым жасауға негіз болды
6,7,11,14,,17. Онда, бастауыш мектеп оқушылары өздерінің психикалық даму
ерекшеліктері бойынша әлі сенсизитивті кезеңде болдатыны, сол себепті
тәрбие жұмыстары бала тәрбиесінде өте әсерлі, сезім деңгейінде қабылдауға
барынша жақын болу қажеттігі көрсетілді, яғни тәрбиелеу процесінің
тиімділігі жеткілікті болады, егер адамгершілік тәрбиесі мен эстетикалық
тәрбиенің комплексті жүргізілсе.
Бүгінгі күні елімізде бастауыш мектептердегі тәрбие жұмыстарын осы
зерттеу тақырыбына сәйкес сраптау барысында барлық мектептерде оқыту-
тәрбие үрдісі жүйелі жүргізіліп жатқанмен де оқушының жеке басының
қасиеттерін ашу, адамгершілік, имандылық, жылы жүрек, сезімтал, адамшыл,
адал азамат тәрбиелеу мәселесі кейінге қалып отырылғаны анықталды.Атап
айтқанда, адамгершілік тәрбиесі мен эстетикалық тәрбиенің ортақ
иіндеттерінің айқындалмауы, сол себепті аталған тәрбие түрлерінің
арасындағы логикалық байласныс әлсіз екендігі нақтыланды. Осындай қарама-
қайшылықтың бар екендігі және оны шешу міндетінің өзектілігі бізге зерттеу
жұмысымыздың тақырыбын “Бастауыш сынып оқушыларын адамгершілік- эстетикалық
тәрбиесін қалыптастырудың педагогикалық негізі” деп таңдауға мүмкіндік
берді.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік-эсттикалық
тәрбиесін қалыптастырудың тиімділеудің жолдары мен әдістерін анықтау.
Зерттеу объектісі: Бастауыш мектептегі оқу-тәрбие
Зерттеу орны: Тараз қаласы, №30 қазақ орта мектебі
Зерттеу болжамы: Егер бастауыш сынып оқушыларымен жүргізілетін оқу-
тәрбие жұмысы компексті сипатта ұйымдастырылып, тәрбиелілік функциялары
бір-біріне барынша жақын тәрбие түрлері қатар жүргізілсе, онда оқышлардың
жеке тұлғалық қасиеттері жалпы адамзаттық құндылықтармен барынша толыға
түсер еді. Адамгершілік-эстетикалық тәрбиенің ортақ мүдделері оқушының
табиғи қабілеттерін ашуда табысты нәтижелерге қол жеткізер еді, яғни
халық дәстүрлерін кеңінен пайдаланып оқушылардың эстетикалық талғамдарының
сапасын арттырып, адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруға мүмкіндік көбейер
еді, балалардың бойында отансүйгіштік, табиғақа қамқорлық, сұлулыққа,
әсемдікке бағдарлану, бауырмашылдық, ізгі ниет, кішіпейілдік, инабаттылық
т.б. жалпы жоғары сана, ізгі қасиеттер қалыптасар еді.
Зерттеу міндеттері:
1. Зерттеу мәселесі бойынша философиялық, педагогикалық,
психологиялық және ресми құжаттар мен әдістемелік әдебиеттерге шолу, талдау
жасау;
2. Бастауыш сыныптың оқыту үрдісінде адамгершілік-эстетикалық
тәрбиесінің жүзеге асу жолдары мен әдістеріне талдау жасау.
3. Тәжірибелік – эксперименттік жұмыс барысында халық тәжірибелері
мен жаңа оқу технологиясының негізінде оқушылардың адамгершілік қасиеттерін
қалыптастыру.
Зерттеудiң деректi көздерi: Зерттеу тақырыбы бойынша педагогтардың,
философтар мен психологтардың және әлеуметтiк психологтар мен
педагогтардың осы iзденiс бойынша жазған ғылыми жұмыстары, бағдарламалар,
бұйрықтар, нұсқаулар, жалпы бiлiм беретiн мектептерiнiң оқу тәрбие
процесiнiң озық тәжiрибелерi, сонымен бiрге тарихшы әдебиетшiлер
мәдениттанушылардың еңбектерi, проблемаға қатысты диссертациялар және
автордың өзiнiң тәжірибесi ескерiлдi.
Зерттеудiң барысында қолданылған әдiстер: философиялық, педагогикалық-
психологиялық, мәдениет-өнертанушылық әдебиеттерге ғылыми талдау, облыстық
мұғалiмдер бiлімiн жетiлдiру институттарының ғылыми-әдiстемелiк
нұсқауларының оқыту процесiнде пайдаланудағы тәжiрибелерiн жинақтау,
бастауыш сынып мұғалiмдерiнiң iс-тәжiрибесiмен танысып, түсiнiктерiн
анықтау, әңгiмелесу, сұрақ- жауап мақсатымен сауалнама жауаптармен танысу,
“Қазақстан мектебi”, “Бастауыш мектеп” журналдарының күнделiктi
басылымдарындағы мақалаларға шолу жасау, педагогикалық эксперимент жүргiзу,
эксперимент нәтижелерiн қорытындылау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
Зерттеу негізінде бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік тәрбиесін
қалыптастырудың жолдары мен мүмкіндіктері анықталды. Оқыту-тәрбие үрдісінде
халық дәстүрлерін пайдалану, жаңа оқу технологиясын меңгерту барысында
оқушылардың адамгершілік қасиеттерін қалаудың тиімді әдістері мен жолдары
іріктелді. Адамгершілік тәрбиесін жүргізудің жүйесі жасалды.
Зерттеудің практикалық мәнділігі.
Зерттеу барысында пайдаланылған әдістемелік жұмыстардың жүйесін,
сабақтың жоспар-конспектілері мен ойын-жаттығу, тәрбие сағаттарының
жоспарларын бастауыш сыныптың оқу-тәрбие жұмысында, озық іс-тәжірибелерді
меңгертуде пайдалануға болады.
Зерттеу кезеңдері:
Зерттеу негізгі үш кезеңде жүргізілді:
1 кезеңде. Педагогикалық, философиялық, психологиялық және ресми
құжаттарға шолу жасалды, талданды. Жұмыстың ғылыми аппараты құрылды.
2 кезеңде. Бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік-эстетикалық
қасиеттерін қалыптастырудың жолдары мен әдістері іріктеліп, тәжірибелік-
эксперименттік жұмыстың мазмұны жасалды.
3 кезеңде. Жұмыс қорытындыланды, бір жүйеге келтірілді, пайдаланылған
әдебиеттер тізімі құрылды. Жұмыс баспаға даярланды.
Жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі екі тараудан
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
2. Бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік-эстетикалық тәрбиесін
қалыптастырудың педагогикалық негіздері
1.1 Оқушылардың адамгершілік тәрбиесінің қалыптастырудағы эстетикалық
сезімдер мен талғамдардың орны
Жеке адамның дүниеге көзқарасының ұтымдылығы және тиімділігі сол
көзқарастың өмірдегі қайшылықтарынан туындайды. Дүниеге көз қарас,
дүниетаным қайшылықтары арқылы айқындалады. Дүниетанымдық сана баланың
сезіміне, еркіне ықпал жасайды, ал сезім сананы бекітеді, ерікке дем
береді. Ерік сана арқылы сезімді басқарады. Баланың санасы ғылымды
меңгерудің нәтижесінде қалыптасу, көзқарасы, сенімі бекиді. Сенім дүниеге
қатынасын, көңіл-күйін білдіретін болмыстың мида ерекше бейнелеу түрі.
Сезім күрделі құбылыстардың бірі. Сезім сұлулық, әдемілікке, адамгершілік,
өнер арқылы тәрбиелеу барысында қалыптасады.
Мектепте дүниеге көзқарас, дүниетаным оқу-тәрбие барысында
қалыптасады. Түрлі пәндер жүйесі, ақпарат құралдары, әдебиеттер т.б.
дүниетанымның қалыптасуының басты құралдары. Ғылыми дүниетанымды
қалыптастыру үшін оқулықтар мен оқу құралдарының мазмұнына табиғат пен
қоғамның заңдарын ашатын және дәлелдейтін көп мүмкіншіліктердің негізі
салынған.
Оқушылардың дүниетанымын қалыптастырудағы, өнегелі эстетикалық
адамгершілік сезімдерді тәрбиелеуде сурет, ән, әдебиет сабақтарының орны
ерекше. Сабақтан тыс уақытта түрлі үйірмелерге, секцияларға қатысып
оқушылар музыка, көркемсурет, кино, театр, би, спорт, еңбек арқылы тәнім-
тәрбие алып өз сезімдерін бекітеді.
Мектептен сыныптан тыс ұйымдастырылған түрлі тәрбие жұмыстары
оқушылардың ғылыми-материалистік дүниетанымын дамытудың қажетті құралы
болып есептеледі. Мұндай тәрбие жұмыстары арқылы оқушылардың қоғамдық
өмірге ынтасын тәрбиелейді, саяси және мәдени ой-өрісін кеңейтеді, олардың
еңбекке, мамандықты таңдап алуға көзқарасын қалыптастырады, қоғамдық
қатынастар тәжірибесін игереді, сенімі мен сезімі дамиды, ерікті меңгереді.
Сонымен дүниеге көзқарасты қалыптастырудың маңызды негізгі адамды
қоршап тұрған табиғат, әлуметтік орта туралы ғылыми материалистік
білімдердің негізін игеру, талдау жасауға үйрету, дүниетанымдылықты
қалыптастыру.
Ақыл-ой тәрбиесіне, ақыл-ойдың дамуына ойлау, ақыл-ой күштері жатады.
Ойлау дегеніміз абстракция. Оның бірнеше түрлері бар. Олар: диалектикалық,
логикалық, индуктивті, дедуктивті, техникалық, аморитимдік, теориялық,
абстракциялық, көре білу, хабарлау, жүйелі, шығармашылық т.б. болып
бөлінеді.
Ақыл-ой тәрбиесінің мақсаттары:
- білімді жинақтау, дұрыс пайдалану;
- ойлаудың логикасын қалыптастыру;
- интелектуалды дағдыны қалыптастыру;
- диалектикалық-материалистік дүниетанымды қалыптастыру.
Білімді жинақтауға оқу барысында шәкірттерді түрлі факті,
терминологияны, белгілерді т.б. сабақ үстінде үйрету. Әрине ол үшін
шәкірттің білімге деген құштарлығы керек. Шәкірт алған білімін талдап,
жіктеп, салыстырып, топтап үйренуі қажет. Ол үшін оларды оқуға, тыңдауға,
өз ойын айтуға үйрету қажет.
Адамгершілік тәрбиесі біртұтастық оқу-тәрбие процесінің негізгі болып
табылады. Адамгершілік мораль, этика, өнеге арқылы айқындалады.
“Мораль (латыншасы моранис, қазақшасы - әдет-ғұрып) - әлеуметтік
шындықтың эстетикалық сапаларын (ізеттілік, мейірбандық, әділеттілік,
мінез-құлық, әдет-ғұрып т.б.) бейнелейтін қоғамдық сананың бір түрі. Мораль
дегеніміз адамдардың бір-біріне және қоғамға деген міндеттері мен қарым-
қатынастарын анықтайтын қауымдық өмір сүру ережелерінің, адамдардың мінез-
құлықтары нормаларының жиынтығы. Моральдың сипаты экономикалық және
қоғамдық құрылыспен анықталады, өйткені оның нормаларынан белгілі бір
таптың, әлеуметтік топтың, халықтың мүдделері байқалады. Ал қоғамда әр
түрлі көзқарас болғандықтан, мүделер де қарама-қарсы болады, әртүрлі
моральдар қатар өмір сүреді”.
Бүгінгі жағдайда бұрыңғы Кеңестік моральдың кейбір түрлері өзгереді.
Мораль барлық қоғамда өмірдің саласында еңбекте, тұрмыста, саясатта,
ғылымда, жанұяда, әр түрлі қатынаста адамның мінезін, іс-әрекетін,
қатынасын, санасын реттейді. Мораль этикамен байланысты. Этика – бұл
философиялық ғылым, қоғамдық сананың формасы, қоғамдық қатынастардың түрі.
Этикаға нормативті этика және мораль туралы, оның шығуымен дамуының
туралы, адамның өмір сүру салтының аса мәнді жақтарының бірі болып
табылатын адамгершіліктің әр түрлі қоғамдық құрмыстағы сан алуан формалары
туралы ілімдер жүйесі. Эстетикалық норма – адамдардың ұқсас қылық-
мінездерін жалпы ерекшеліктері бойынша немесе тиым салу арқылы реттеліп
отыратын адамгершілік қағидалар формасы. “Эстетикалық норма – ешкімнің
жарлығы мен немесе өкімет шешімі мен болмайды, дәстүр қоғамдық пікір
негізінде стихиялы түрде қалыптасатын құбылыс”. Эстетикалық норма жалпы
адамзаттың, таптың сипатта болады. Бұл қоғамдық - экономикалық формацияның
ауысу кезінде ескі эстетикалық норма жаңа эстетикалыө нормамен күреске
түседі. Қаракетшіл моральдын екі жағы бар: өзім үшін, ұжым үшін, әрбір
өнегелі азамат қоғам өміріне қайшы жағымсыз құбылыстар мен мансапқорлық,
алдау, сөзінде тұрмау, кертартпалық, әділетсіздік т.б. тікелей күресіп,
жағымсыз қылықтарға тосқауыл қоюы керек.
Гуманистік моралы шынайы адамгершілік қарым-қатынастарды,
ынтымақтастықты, ізеттілікті, адалдықты, кішіпейілдікті, қарапайымдылықты,
қайырымдылықты қуаттап уағыздайды.
Ұжымдық мораль. Моральдың бұл түрі бүгінгі кішігірім ұйым, қоғам,
серіктестік және қожалық т.б. кездеседі. Шынайы ұжымдық моральдың ұраны “У
жесең де руыңмен же”, немесе “Біріміз бәріміз үшін, бәріміз біріміз үшін”.
Мұндай принцип өзімшілдікпен, менмендікпен және пайда күнемдікпен
сыйыспайды, жалпы халықтың және мүдделерді ұштастырады.
Бүкіл адам баласына әр қоғамда ұзақ уақыт өзгермейтін моральдық
этиканың нормалары бар. Осылар ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отырады, жастарға
үлкен әсер етеді, ықпал жасайды. Мораль адамның - мінез құлқын, сана-
сезімін рететйді, қарым-қатынас мәдениетін жасайды. Бірақ өмірде моральды
бұзушылар жеткілікті. Әсіресе мына заманда: нашақорлық, жезөкшелік, алдау,
сөзге тұрмау, жауыздыққа бару т.б.
Мораль - қоғамдық сананың бір түрі. Ол адамдардың ара-қатынасынан
туындайды; адамгершілікке жататын, немесе адамгершілікке жатпайтын қылықтар
арқылы белгіленеді. Біз мұны өнегелі, өнегесіз қылықтар дейміз.
Адамгершілік, өнегеліліктің өзі өнегелі саналы идеял деп бөлінеді.
“Өнегелі немесе адамгершілікті сана – адамның қарым-қатынасынан, оның
эмоциялдық іс-әрекетінен, мінез-құлқынан көрінеді. Өнегелілік баланың жас
күнінен бастап, атаананың үлгісінен басталып ағайын туыстың, жора-жолдастың
ықпалымен, мектептің тікелей басшылығымен қалыптасады. Өнеге – адамдардың
бір-біріне, қоғамға деген міндеттері мен қарым-қатынастарын анықтағанда
көрінетін, олардың тәлім-тәрбиелілігі, үлгілі саналылығы, ерекшеліктерінің
жиынтығы.
Өнегелілік – сезімнен, ұлттан, ардан басталады. Сезімі, ар-ұятты бар
адам адамгершілігін жоғалтпайды, қашанда өнегелі болуға тырысады, жақсы
адамға еліктейді. Ол үшін сезім, ар-ұяттан басқа адамда жігер, ерік болуы
керек. Сол ерікті, жігерді дұрыс басқара (сезім арқылы) білуі қажет.
Өнегесіздікке жігерсіздік, еріксіздік, өзін-өзі ұстай алмайтын, басқара
алмайтын адам барады. Өнегелі сананы, мінез-құлықты қалыптастыру үшін, ар-
ұят, ерік, жігерден басқа өнегелі дағды керек, өнегелілікке дағдылану
керек.
“Адамгершілік тәрбиесі – тәлім-тәрбиенің ықпалды әсерімен моральдық
сананы қалыптастырудың, этикалық білімділікті, адамгершілік сезімді
дамытудың сара жолы. Ол жанұя, мектеп, ұстаз, еңбек, қоғам, жеке ықпал
арқылы іске асырылады. Жас балалардың адамгершілігін қалыптастыруда
мектепке дейінгі балдырғандар үшін оларға түсінікті ғибрат сөз, әсерлі
өлең, сурет, әңгімелер пайдаланады, үлгілі, өнегелі ойын, еңбек үстінде
этикалық қатынас жағдайында әдепкі адамгершілік әдет дағдылары қалыптасады.
Мектеп жасындағылар үшін олардың саяси-әлеуметтік сананылығын (гумманизм,
ұлтжандылық, отан сүйгіштік), дүниетанымын, этикалық талғамын, ішкі рухани
байлығын молайтатын жүйелі жұмыстар өткізіледі. Этикалық әңгіме, пікір
сайыс, лекция өткізу және көркемөнердің түрлі салалары мен әдебиет кеңінен
пайдалану адамгершілік тәрбиесіндегі игі істер болып табылады.
Адамгершілік тәрбиесінің мақсаты жеке адамды дамытудың негізгі бөлігі
Ұстаз шәкірттерге жан-жақты тәрбиені осы адамгершілік сезімін, сенімін,
белгілі мақсатқа, бағытқа жетелеу, іс-әрекетін ұйымдастыру осы адамгершілік
тәрбиесінен басталады. Ұстаз шәкірттердің ізгі ниеттілігін, адалдығын,
кішіпейілділігін, ілтипаттылығын, орындағыштығын, жауапкершілігін
қалыптастырады. Әр қоғамда, барлық өмірде, еңбекте, тұрмыста, жанұяда,
тапаралық, халықаралық қатынастарда мораль адамның сана сезімін реттеді,
қалыптастырады. Мораль принциптері барлық адамдарға тарайды, олардың өзара
қатынас формаларын қуаттайды, бекітеді немесе керісінше өмір талаптарына
байланысты олардың өзгеруін талап етеді.
Адамгершілік тәрбиесіне тән міндеттер бар. Олар:
- шәкірттерді адамгершілік тәжірибесін қалыптастыру;
- шәкірттердің санасына және мінезіне ұстаздық ықпал жасау;
- республикаға, оның Президентіне, әнұранына, рәміздеріне, шәкірттердің
берімендік сезімін тәрбиелеу.
Бұл міндетті іске асыру оңай емес. Ол үшін тәрбие шаралары ұтымды
болуы керек, балалардың жас ерекшеліктерін ескерсек жөн, объектіге –
шәкіртке ықпал етушілер бірауызды болғаны керек. Адамгершілік тәрбиесінің
мазмұны тәрбие бағдарламаларында, соның ішінде “Атамекен” де бар.
Бастауыш сыныпта оқушылардың адамгершілік, достық, жолдастық,
Қазақстан туралы ұғымдары қалыптасады, кеңелді. Ұстаздарды, үлкендерді,
туыстарды, ата-аналарды құрметтеуді еңбектенуге ізеттілік норманы сақтауға
үйренеді. Бұл жаста балалар тәртіпке, жолдастық өзара көмек беруге,
түсінісуге дағдыланады. Олар оқу еңбегіне өзінің қатынасын, мектептегі,
жанұядағы, қоғамдағы, қоғамдық орындардағы өзінің мінез-құлқының қандай
болу керектігін біледі. Осы сыныптың оқушылары оқу-тәрбие процесінде
өздерінің дербес және қоғамдық мінез-құлқы туралы адамгершілік тәрбиесінің
мазмұны кеңейтіледі. Оқушыларға адамгершілік тәрбиесін оқыту процесінде
ғылыми материалистік дүниеге көзқарасты қалыптастыруға болады. Адамгершілік
сезімін тәрбиелеу мен гуманизм үшін әдебиет сабағының маңызы зор. Оқу
процесінде адамгершілікке тәрбиелейтін пәннің бірі – тарих. Ол шәкірттерді
отансүйгіштік, ұлтжандылық, идеялық сенімді қалыптастырады. Әсіресе қазіргі
кезде қазақ халқының тарихын қайта жазуда, хандарымызбен билерімізді,
шешендерімізбен жырауларымыз тірілтіп дәріптеуде қазақ халқының тарихының
орны бөлек. Жәнібек, Абылай, Кеңесары, сынды хандарымыз Қабанбай, Бөгембай,
Наурызбай, Сәмен, Рысбек, Қойгелді, Райымбектей қолбасшыларының Анрахайдағы
шайқас (ол қазақтың Бородинасы), Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би. Тарих жас
адамның рухани көк жиегін кеңейтеді, өзінің қоғамдағы орнын түсінуге
көмектеседі. Күреспен, құрбандықпен және ұрпақтардың батырлығы мен
жасалғандардың бәріне құрмет көрсетуді тудырады, ізгі талап тілектерді
оятады. Тарих пен әдебиеттен басқа пәндер де балаларды адамгершілік
тәрбиеге үйретеді. Әсіресе қазақтың ұлттық педагогикасы, ән-күй т.б. Осы
пәндер арқылы баяндарымызды еңбек сүйгіштікке, тәртіптілікке тәрбиелеу.
Оқушылар тек пәндер арқылы емес, басқа сыныптан тыс, үйірме жұмыстарында
болады7,8.
Бала болсын, үлкен болсын, өзін қоршаған табиғатты, әлеуметтік ортаны
неғұрлым жақсы білсе, соған өз тарапынан өзгеріс жасауға соғырлым ынталы,
соғырлым қабілетті. Өйткені, жақсы – білудің соңы ілтипат – құрметке,
әрекетке, жолын табуға ұласуы – адам табиғатына тән, әрі тіршілік
қажеттігі. Жайшылықта көбінің байқай бермейтін, немесе зер салуға уақытымыз
жетпеген жайттарға жазушы назар аударып, биік көркемдік дәрежеде
суреттегенде, эмоциялық – эстетикалық әсер алмау мүмкін емес. Ал
эстетикалық – эмоциялық ықпал оқырман санасында толқыныс тудырғандықтан
оның күнделікті тірлігіне, тіршілік нысанасына тиісінше әсер етеді.
Эстетикалық әсердің сыры мен салмағы болатыны сондықтан. Ал көркемдік
шындықтың жоғары деңгейде болуы эстетикалық әсердің қуаттылығына себепкер.
Әрбір елдің рухани-творчесволық күш-қуатының көрінуіне, ғылыми
потенциалының қажыр қайратын еселеуге қолайлы жағдай жасауға талпыну –
жалпы адамзат үшін тарихи қажеттілік. Әр ел өзінше бір қуат, өзінше бір
әлем, өзіндік бір мүмкіндік.
Эстетикалық тәрбие-рухани дүниемізді байытуға, көркемдік таным
көкжиегін, сол арқылы ойлау өрісін кеңейтуге қажетті алғышарттардың бірі.
Адамның эстетикалық тәрбиені бойына сіңіруі оның түйсігін ұштап, болмыс -
әлем сырын жете сезініп, терең қабылдауына, қиялының қанаттануына қалай да
әсер етпек. Мұның өзі оның бойында бұйлығып, табиғатында тыныстап жатқан
тың қасиет – күштердің, оянуының рухани дамуы мен кемелденуінің кепілі. Бұл
үшін эстетикалық дайындық пен тәрбиенің неғұрлым ертерек әрі дұрыс бағытта
жүргізілгені тиімді. Ал адам танымын, санасын бір-ақ күнде қалыптастыру
немесе бір дәлелмен өзгерте салу – жүзеге аспайтын шаруа. Сондықтан да
балаларды балғын күнінен тәрбиелеу, өмірге, жалпы табиғатқа деген құрметі
мен құштарлығын арттыру – балалар әдебиетіне қойылар биік талаптардыңбірі.
Бүгінгі балалар заман жетістіктерін молынан пайдаланып отыр. Олар әлемнің
ең қиыр түкпіріндегі елдердің өмірі мен өнерін, тыныс-тіршілігін, ғылым мен
техниканың, жан-жануарлар өмірінің таңғажайыптарын бұқаралық үгіт-насихат
құралдары арқылы көріп білуде. Мұндай жағдайда әдебиет еріксіз сол
құралдармен бәсекеге түседі. Оның себебі екеуі де ортақ мақсат –
оқырмандарға әсер ету, эстетикалық-этикалық тәрбие беруді көздегенімен сыр-
сипаты мен саласы жағынан ерекшеленеді. Мерзімді басылымдар мен радио,
теледидар материалдарына ең алдымен ұшқырлық, публицистикалық серпін тән,
елгезектік басым болса, шынайы әдебиет туындысына асықпай бажайлап,
зердеден өткізу қасиеті етене. Алдыңғысының игі мақсаты кейде мәліметтер
тасқыны салдарынан көмескіленіп қалатыны, оқырман мен көрерменді әрі-сәрі
етіп, өзіндік белгілі бір рухани топырағынан ажыратып, әлтек-тәлтек
бастырып жіберуі де ықтимал, ал кейінгісі керісінше рухани нығайтуға,
нысанадан ауытқымауға бейім. Қаласақ та, қаламасақ та, бүгінде күллі дүние
жүзіндегі ең озық зерттеулердің тоқайласар тұсы осы. Ғылыми техникалық
өрлеу экологиялық тепе-теңдікті, үйлесімдікті бұзбай тұрған кезеңге дейінгі
шығармаларды айта шолсақ, табиғаттың сұлулығына тамсанып, саны мадақтаған,
жан-жануарларды қолға үйретіп, аңдарды аулауда тапқырлық пен жүректілік
танытқан адамдарды бейнелеу басым екенін байқаймыз. Ал бүгінде сол тамсану
мен жырлаумен бірге табиғаттың тағдырына, жердің тіршілігіне алаңдау, осы
тұрғыдан суреттеу, табиғатқа деген жанашырлық сезімін оятуға деген талап
көбірек көрінуде. Бұл бағытта шығармалар екі түрлі принципті басшылыққа
алады. Біріншісі – табиғатқа қамқорлық жасау, тозып бара жатқан жерді
сақтауға ұмтылдыру, үндеу. Мәселен С.Жұбатыровтың Жасыл сағым повесінің
кейіпкері Нұраш аранын ашып анталаған аңызақтан туған жерін арашалағысы
келіп, бас қатырады. Ойлап-ойлап, іздене жүріп тапқан амалы – шөлейт өлкені
жасыл желекке бөлеу. Басқаларға бұл ойын айтуға ұлыған ол жалғыз өзі іске
кіріскенімен нәтижеге жете алмайды. Бірақ кейін Ләйлә, Айдар, Жолтай сияқты
достары қол ұшын беріп, қауымдасып, игі ниетті жүзеге асыруға кіріспекші
болады. Шығарма осынау игі идеяның аяқсыз қалмайтынына, балалардың алған
бетінен қайтпай табысқа жететіне сендіреді.
Екінші принцип – табиғаттың өзін жанды организм, өз заңдылығы, өз
тіршілігі бар әлем екенін, адам сияқты оның да өзіндік өмір сүруге хақысы
барын кестелеу. Бұл жерде біз натуралистік шығармаларды айтып отырған
жоқпыз. Таза әдеби шығармалар табиғат әлемін, көркемдік логикасы арқылы
таразылайды. Әрбір ұлттың әдебиеті өзінің өнегелі өміршең дәстүрлері мен
қасиеттерін дамыту арқылы әлемдік рухани дамуға хал-қауірынша үлес қоса
алады. Ал әдебиеттің жан-жақты дамуына оның өзін-өзі тануы айрықша игі
ықпал етеді. Ал классикалық шығармадан алатын әсеріміз рухани әлеміміздегі
қайталанбас өзіндік эстетикалық құбылыс ретінде санамызда қалған.
Жоғарыда қарастырылған ғылыми әдебиеттердегі анықталар мен
түсініктемелер негізінде мынадай қорытынды тұжырымдама жасалынды.
Эстетикалық сезім-рухани сезімдер тобына жатады. Ол пайда болу үшін 2-
түрлі жағдай керек. Біріншіден, заттар мен құбылыстарда адамға әсер
ететін, оның назарын аударатын ерекше қасиет болуға тиіс. Солғын, өңсіз
заттар эстетикалық сезім туғызбайды. Екіншіден, адам заттар мен
құбылыстарға ықылассыз назар аударып, оған жай нәрсе деп қараса, онда
эстетика жайлы сөз болуы мүмкін емес. Заттарға, табиғат пен қоғамдық
құбылыстарға пайдақұмардың немесе өзіншілдің көзімен емес, адал пиғылмен
қарау керек. Сонда ғана жан тәрбиесі эстетикалық ләззатқа қол жеткізеді.
Эстетикалық сезім тудырудың негізі – сөз және сөздің мәнері. Соған орай оқу
сабақтары – сөз өнеріне дағдыланудың маңызды құралы болады. Сөз сұлулығына
келсек, оған қойылатын шарттар көп-ақ. Сөйлегенде біз белгілі бір ойды
білдіргіміз келеді, екінші жағынан, дауыстап айтамыз, яғни оның дыбыстық
жағы бар. Сондықтан сөйледің мазмұны мен формасын ажырата білуге тиіспіз
және олардың бірлігін ескеруіміз керек. әрбір адам өзінің сөзінде әі-ртүрлі
ойлар айтуға ерікті. Мұнда айтылған ойдың тек эстетикалық жағына көңіл
бөлінеді. Яғни ойды ашық және оны айтылуы ардайым көңілге қонымды әрі жақсы
әсер қалдыруға тиіс. Айтылатын ойды жете ұғынып, соған толық сеніп барып
жеткізсе, сонда ғана сөздің мазмұны әсемдік қасиетке ие болады. Сөз
формасының екі жағы бар. біріншіден, ол әрбір адамның сөз қорына,
пайдаланатын сөздерінің молдығына, белгілі бір ойды жеткізу үшін
қолданылатын сөздерінің нақтылығына және орнына байланысты. Сондықтан
сөздердің көркемдік жағына көңіл бөлінеді. Нақыл сөздерді, мақал –
мәтелдерді, жазушылардың қанатты сөздерін мағынасына қарай орынды және
мөлшерден аспай қолданған жөн. Бұл үшін мұғалімдер классикалық әдебиеттерді
жақсы біліп, көрнекті жазушылардың атақты туындыларын зейін қоя оқып отыру
қажет.
1.2. Оқыту-тәрбие үрдісінде адамгершілікке тәрбиелеу жолдары
Сабақ үстінде мұғаліммен және құрбыларымен үнемі қатынасып отыру
нәтижесінде баланың адамгершілігі қалыптасып, өмір тәжірибесі байи түседі.
Төменгі сынып оқушыларының тебіреністері, олардың қуаныштары мен реніштері,
ең алдымен оқуға байланысты. Сабақта тәрбие процесінің барлық негізгі
элементтері: мақсаты, мазмұны, құралдары, методтары, ұйымдастырылуы өзара
әсер етеді. Сабақта тәрбие беру сәттері ғана емес, бүкіл оқыту процесі
тәрбиелейді.
Сабақта адамгершілікке тәрбиелеу тиімділігін не қамтамасыз етеді?
Сабақ мазмұнының ғылымилығы мұғалімнің жұмыс методтары мен тәсілдерінің
адамгершілік-эмоциялық қуаты, сабақта мұғалім мен балалар арасында
қалыптасатын өзара қарым-қатынас стилі, мұғалімні жеке басының адамгершілік
қасиеттерінің бағыттылығы, оның оқылатын материалға қатынасы және т.б.
Адамгершілік тәрбиесі мәселесі бойынша А.Әмірова, Қ.Рахымжанова,
С.Ұзақбаева, А.Менжанова, Г.Мендаяқовалардың жұмыстарынан көруге
болады.9,10,11
Ә.Әмірова оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеуде оқулықтар және оқу
құралдарына ерекше мән берген. Оқулық, кітаптарда мақалалар, әңгімелер,
өлеңдер, ертегілер оқу және талдау адамдардың жағымды қылықтарын балалардың
түсінуіне және бағалай білуіне көмектеседі. Балалар оларға түсінікті түрде
әділеттілік, адалдық, жолдастық, достық, қоғамдық борышқа адалдық,
гуманизм, патриотизм мен интернационализм мәселелері жөнінде баяндалатын
мақалаларды оқып талқылайды.9
А.Менжанова оқушыларға адамгершілік қатынасты дамытуда сабаққа ерекше
көніл бөлген. 10 Сабақ үстінде оқушылар арасында белгілі бір іскерлік
және адамгершілік қатынастар үнемі туып, пайда болып отырады. Сыныптың
алдына қойылған жалпы танымдық міндеттерді шеше отырып, оқушылар өзара
араласады, бір-біріне ықпал жасайды. Мұғалім оқушылардың сабақтағы
әрекеттеріне қатысы бар бірқатар талаптар қояды: басқаларға бөгет жасамау,
бірін-бірі ықыласпен тыңдау, жалпы жұмысқа қатысу және оқушылардың осы
бағыттағы іскерліктерін бағалайды. Оқушылардың сабақтағы бірлескен жұмысы
олардың арасында кез келген коллективтік жұмыстағы қатынастарға тән
қатынастарды тудырады. Бұл, ең алдымен, әркімнің өз ісіне, жалпы жұмысқа
жасағандай қатынасы болуы, жалпы мақсатқа жету үшін басқалармен бірлесе
үйлесімді әрекет етуі, өзара қолдау және сонымен қатар бір-біріне талап
қоюшылық, өзіне сын көзімен қарауды үйрену, өзінің жеке табысын немесе
сәтсіздігін жалпы жұмыс тұрғысынан бағалау. Сабақтың бұл мүмкіндіктерін іс
жүзіне асыру үшін мұғалім сабақ уақытында оқушылардың бір-бірімен
қатынасуына мүмкіндік болатындай жағдай жасауы қажет: бәлкім кейде сабақта
балалардың қылықтарын қатаң шектеуді бәсеңдету қажет болар.
Мұғалімге мынадай күрделі міндет қойылады – оқушылардың білім
меңгерудегі жеке әрекетін оның жалпы тебіреніс тудырып, коллектившілдікті
тәрбиелеуге көмек беретіндей балалардың өзара жоғары адамгершілік
қатынастарының қалыптасуының көзі болатындай етіп ұйымдастыру қажет.
Балалардың ынтымақтасу тәжірибесін жинақтауда мұғалімнің сабақта
оқылған материал жөніндегі білімді бағалап қана қоймай, сол сияқты төменгі
сынып оқушыларының адамгершілік қылықтарына да назар аударғаны аса маңызды.
Мұғалім сабақта әдеттегі жағдайларды пайдалануы және балалар арсында туатын
өзара қатынастардың сипатын түсіндіру үшін алдын ала ойластырылған жаңа
жағдайлар тудыруы қажет, олардың коллектив мүшесі ретіндегі міндеттерін
ашып, жағымсыз қылықтардың алдын алуы керек. Сабақты бірлескен әрекет
үстінде төменгі сынып оқушыларында ненің жақсы, ненің жаман екендігі
жөніндегі түсінік қалыптасады. Мұның балалары өмірдің ерекше толғандыратын
жағына қатысы бар: оқуға, бағаға, еңбекке, достыққа сыныптағы оқушылардың
түрлі қылықтарына қатынасы. Төменгі сынып оқушыларының бірлесе атқаратын
жұмыстары алуан түрлі болуы мүмкін.
Тіл дамыту – оқу және сауат ашу сабақтарының құрамдас бөлігі. Бұл
сабақтарда мұғалім күн сайын балалардың сөздік қорын байыту және кеңейту
жөнінде нақты міндеттер қояды, І сынып оқушысының әрбір сөзді ұғып барып
айтуын қадағалайды, баланың сөзінің үйлесіміне ерекше назар аударады.
Мектепке келетін қазіргі балаларға тілді негізінен бастауыш мектептегі
оқытудың мазмұны талап ететіндей дәрежеде білу тән.
Хат тану кезеңі (үш ай) әдетте балаларға оқуды, жазуды үйрету, көркем
жазуды ойдағыдай меңгеру үшін негіз жасау ғана емес, оларға өз сөздеріне
жаңаша қарауға, оны өздерінің қадағалап отыруына, сөздің әдемілігін, оның
тұжырымдылығын, логикасын және образдылығын сезінуге көмектесуді көздейді.
Алғашқы сабақтарды балалардың білетін оқиғалары немесе табиғат
құбылыстары туралы еркін айтып берулеріне арнауға болады. Балалар өз
жолдастарының сөздерін тыңдауға, коллектив болып әңгіме өткізуге үйренеді.
Алғашқы сабақтарда олар өздерінің жауаптарына, ойларына мұғалімнің ықылас
қоя қарауын сезулері тиіс. Сәтсіз жауаптарды үнемі үстірт қарағандықтың
салдары демей, адам меңгерген көптеген білімнің ішінен дұрыс жауапты
іздеушілік деп қараған абзал. Жауапқа мұндай көзқарас балаға өз пікірін
батыл айтуға мүмкіндік береді. Қолайлы жағдайда балалар сынып алдында
сөйлеуге, тақпақ, ертегі айтуға белсенді түрде ықылас білдіреді. Бұл оларды
өз сөздерін қадағалауға, әңгіменің түйінін жіктеуге, өз білімдерін
көрсетуге ұмтылдырады. Өз білімдерін басқаларға беруге мұқтаждық балада өте
ерте қалыптасуы тиіс. Бала өз білімін басқа балаларға бергісі келсе, ол
қоршаған шындықты белсендірек танып біледі, өздігінен білім алуға тырысады.
Бірлесе жұмыс істеу элементтерін барлық сабақтарға дерлік енгізуге
болады. Сыныпта әрбір оқушы жұмыстың нәтижесіне қиындықпен қол жеткен
кезде де мұғалім мен оқушылар тарапынан өзіне деген құрметтеу сезімін
сезіне отырып, қиындықты жеңуге тырысатындай жағдай жасап, оны қолдап отыру
қажет. Оқу картинасымен жұмыс істегенде (оның мазмұнымен танысқаннан кейін)
балаларға коллективті түрде әңгіме құру туралы ұсыныс айтуға болады.
Балалардың назары болып жатқан оқиғаларды ретімен баяндауға аударылады. Ол
туралы басында айтып, картинаның негізгі мазмұнын қалай көрсетіп, немен
аяқтауға болатындығы айтылады. Балалар ұсынған ұсыныстардың ең жақсылары
алынады (ұсыныстарды бағалауға балалардың өздері қатыстырылады), кейінгі
ұсыныстар әрі дұрыс, әрі өткен ұсынысты жалғастырып жатуы тиіс. Балаларды
коллектив болып әңгіме құрастыруға жиі жаттықтырған абзал, өйткені бұл
дұрыс сөйлеуге, барлығымен бірге ойлауға, өз білім қорынан тапсырманы
орындауға қажеттілерін ала білуге үйретеді.
Балалардың өзара қатынасы математика сабақтарында да болуы мүмкін.
Балалар белгілі ережеге есептер мен мысалдар ойластырады, оларды бір-біріне
шығаруға береді. Сұрақ немесе есепті кімге бергісі келетіндігін әркім өзі
таңдап алуына болады. Бір партада отырған балалар мысалдардың жауабын өзара
тексереді. Балаларға мысал ойлап табу, оны карточкаға жазу, оған сурет салу
тапсырылады. Сонан кейін карточкалар біріктіріліп, жалпы есептер жинағы
болып шығады.
Мұғалім балаларға орындау үшін міндетті түрде жолдасынан сұрауға
мәжбүр болатындай тапсырма да береді. Мысалы, бір оқушыда есептеу
материалының жолдасынан сұрауға мәжбүр болатындай тапсырма да береді.
Мысалы, бір оқушыда есептеу материалының түсі де, пішіні де бірдей болса,
екіншісінде басқаша болады. Мұғалім тапсырмасы – түсі мен пішіні екі түрлі
материалды пайдаланып есеп құрастыру. Балалар өз күштерін біріктіруге, бір-
бірінен көмек алуға үйренулері тиіс.
Балалар ортақ жұмыстың ойдағыдай орныдалуынан қанағаттанғандық және
қуанышты сезімге ие болатын сабақ өздігінен ойлануға түрткі болып,
оқушылардың бірлесе тебіренуіне, олардың адамгершілікке тәрбиеленуіне
мүмкіндік береді.
Үйге берілетін тапсырманы орындауға кейде оқушылар тобына лайықтап
берсе, онда үй тапсырмасы тәрбиелік міндеттерді шешу үшін неғұрлым тиімді
пайдаланылуы мүмкін екендігін тәжірибе көрсетеді. Топқа берілген үй
тапсырмасының сипаты жеке оқушыға берілетін тапсырмадан гөрі басқаша
болады. Қайталау үшін жаттығулар дидактикалық ойындар және практикалық
тапсырмалар түрінде берілуі мүмкін. Топқа берілген үй тапсырмасын біртіндеп
енгізу қажет. Бірінші тапсырманы оқушылардың бір-екі тобына қаңтардың
екінші жартысында-ақ беруге болады. Топқа екі-үштен төрт-бес балаға дейін
енгізуге болады. Балалар тапсырманы орындап болған соң, қласқа өз
жұмыстарының нәтижесі туралы баяндайды. Олардың үлгісі бойынша мұғалім
оқушыларды коллективтік тапсырмаларды орындау ережелерімен таныстырады.
Мұндай тапсырмалар екі аптада бір рет беріледі. Мұғалім топтарға үйге
тапсырма бергенде мынадай тәрбиелік міндеттерді алдына қояды: балаларда
өздігінен бірлесе жұмыс істеудің дағдыларын қалыптастыру, балалардың өзара
көмегін ұйымдастыру, жұмыс бөлісуде, әрбіреуінің қосқан үлесін бағалауда
бір-біріне қайырымдылық, әділеттілік сезімді тәрбиелеу. Топтарға берілетін
үй тапсырмалары кластағы істері, оқудағы мүдделері негізінде біріккен,
ынтымақты кішкене коллективтер құруға, балалар арасында жеке достық
қатынастар дамуына көмектеседі.
Ортақ жұмыс үшін топтар құрғанда мұғалім олардың арасындағы жолдастық
байланысты, балалардың бір-біріне көзқарастарын, олардың коллективтік
жұмысқа әзірліктерінің дәрежесін еске алады. Коллективтік жұмыс дағдысы жоқ
бірінші сынып оқушысы осындай дағдылары бар балалар тобына енгізіледі.
Сыныпта коллективтік жұмысқа әзір емес балалар көп болса, педагог
класты топқа бөлуге асықпайды, әуелі бір топқа, содан кейін екі, үш топқа
коллективтік тапсырма береді. Бұл топтардың жұмысын мұқият бақылауға,
балалардың бірігіп еңбек етуіне мүмкіндік жасайды.
Балаларды үйге берген тапсырманы орындау үшін микроколлективке
біріктіру балаларға білім дәрежелеріне қарай да саралап қатынас жасауға
мүмкіндік туғызады. Бір топқа неғұрлым күрделі, екінші топқа күрделілігі
шамалы тапсырма беруге болады. Кейде орташа қабілетті баланы озат балаларға
қосылуға ұмтылуы үшін озат балалар тобына қосудың пайдасы бар.
Бақылау, класта оқу материалын әзірлеу, дидактикалық ойындар үйге
берілетін топтық тапсырмалардың мазмұнына енеді.
Бақылаулар.
1. Жыл маусымдары белгілерін (қыс, көктем): аспан жағдайы, жауын-
шашын, жел; құстарды; даладағы, бақшадағы, парктегі, бақтағы,
көшедегі жұмыстарды.
2. Балалардың үйлерінде, үй маңында мекендейтін жануарларды, құстарды.
3. Терезедегі өсімдіктерді: ағаштың кесіліп алынған бұтақтарының
бүршік жаруын, көк пияз, үрме бұршақтың қалай өсетінін бақылау.
Балалар тобына бірінші тапсырманы бергенде мұғалім оларға оқушылар
арасында міндеттерді бөлуге негіз болатын жұмыс жоспарын ұсынады. Мысалы,
көшеде көктемнің белгілерін бақылау төмендегі жоспар бойынша жүргізіледі:
1) қыспен салыстырғанда көктемде көшенің қалай өзгергендігін көріп, суретін
салу;
2) қыста мұнда болмаған қандай құстар пайда болды. Құстардың қылығын
бақылау, олардың аттарын білу;
3) адам қандай шаруашылық жұмыстарына араласты, көктемде қандай өзгерістер
пайда болды (қыспен салыстырғанда).
Барлық топқа бір тапсырма (класта 10 немесе одан да көп топ болуы
мүмкін) немесе бірнеше топқа бір тапсырма беріледі, немесе әр топ өзіне
айрықша тапсырма алады.
Сыныпқа арналған оқу материалын дайындау. “Сан және цифра” деген
тақырып бойынша балаларға төмендегідей тапсырма ұсынуға болады: бір парақ
қағазға берілген бір санға сәйкес фигураларды (сәбіз, алма, үйшік,
қайықтарды) желімдеу. Жұмыс көлемі барлығында шамамен бірдей болуы үшін,
кімнің қанша алатынын, қандай көлемде парақ қағаз алуға болатынын, кім
қандай фигураны жапсыратынын балалар өзара келісуге тиісті.
“Сан құрамы” деген тақырып бойынша оқушылар түрлі-түсті қағаздан әр
түрлі аппликация әзірлейді. Мысалы, “алты” санына бірнеше аппликация
әзірленеді: бір және бес, екі және төрт, үш және үш. Сол жағына балалар бір
түсті дөңгелек немесе шаршы, оң жағына екінші түстісін желімдеулері мүмкін.
Әр топ өз есептерін құрастыруына болады. Балалар кім, не туралы (құс, шие,
қайық және т.б. туралы), қандай амалға (қосу, алу т.б.), қандай сандармен
есеп ойластыратындықтары туралы келіседі. Сабақта топ класқа өз есеп
жинақтарынан есеп шығаруды ұсынады. Есептер сурет, картиналар,
аппликациялармен безендіріледі.
Қазақ тілінен кластағы барлық топтар күшімен әліппе құрастыруға
болады. Балалардың әрбір тобы өздеріне бірнеше әріп алып, құрамында осы
әріптер бар сөздер табады. Бұл сөздерге оқушылар картинкалар іздеп, оларды
парақ қағазға желімдейді.
Кейін осы ретпен картинкалар бар қиын сөздердің сөздігін жасауға
болады. Тиісті картинкаларды іріктеп алып, балалар әрқайсысын парақ қағазға
жапсырады, картинкалардың астына сөз жазады. Барлық парақтарды бір
мұқабамен қаптайды. Сөздікті сабақта қиын сөздердің жазылуын қайталағанда
пайдалануға болады. Балалар тобына рольдер бойынша әңгіме немесе тақпақ
оқуды дайындауды тапсыруға болады. Балалар жиналып, өзара рольдерін
бөліседі де, оқуға жаттығады.
Дидактикалық ойындар оқу материалын балалар үшін қызықты түрде
қайталауды ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Ойын үстінде балалар топтағы
балалармен араласу дағдыларын үйренеді. Бұл жағдайда балалармен араласу
негізі жай ғана ойын емес, сабаққа дайындық жасайтын оқуға арналған ойын
болып табылады.
1.3.Қазақ халқының салт-дәстүрлеріндегі құқықтық - адамгершілік
тәрбие мәдениеті.
Қазақ халқының ғасырлар бойы дамып, қалыптасқан мәдени мұралары -
әдет-ғұрыптары, салт-дәстүрлері, рәсімдері мен рәміздері, жөн-жоралғылары
құқықтық заң, бұлжымайтын ереже ретінде өмірлік қолданысқа айналған.
Халықтың ізгі әдеттері құқықтық әдеп болып қалыптасып, ол ғұрыпқа,
яғни құқықтық заңдылыққа – дәстүрге, санаға сіңіп салтқа айналған. Ұлттық
салт-сана мен дәстүрлер құықтық нормалар арқылы әлеуметтік әдеп – яғни
құқықтық мәдениет болып қалыптасқан.
Дара тұлғаның өзіне-өзі қызмет ету құқығы, сәлемдесу әдебі, ата-
ананы, жалпы адам баласын сыйлау сияқты құқықтық мәдениеті, Отанға, ата-
бабаға, ата-анаға, ұжымға қызмет етуі сияқты құқықтық парызы халықтың
салт-дәстүрлері арқылы орындалып, өмір заңдылықтарымен өзектескен
қасиетті құбылыс.
Жеке тұлғаның өзіне-өзі қызмет ету құқығы.
Қазақта Тірі адам тіршілігн жасайды деген мақал бар. Тіршіліктің
қисыны, тірліктің тәртібі, әдебі бар. Әрбір адамның негізгі тірліктері:
ұйықтау, ояну, киіну, жуыну, сергу, еңбек ету, тынығу. Әрбір тірліктің өз
тегі, қалпы, құқықтық мәні, тәртібі бар.
Әділет басқанды ұйқы басады деп, халқымыз бекер айтпаған. Ұйқы
қалпынан асса, ол – ауру. Әрине әсіресе жас баланың ұйқысы қанық болуы
қажет, бірақ ол қалпынан аспау керек. Әрбір әдепті адам, уақытысында
жатып, дер кезінде тұрып, тіршілік жасамаса, адамдық қасиетінен айырылып
қалады. Ерте тұрған әйелдің бір ісі артық, ерте тұрған еркектің ырысы
артық деп, халық ерте тұрудың мәнін ерекше бағалайды. Ерте тұру үшін,
ерте жату ләзім. Қазіргі заманда еліктеткіш теледидар көріп немесе бос
сандалып көше кезіп, уақытысында ұйықтамау көп баланың әдетіне айналып
барады. Ол құқықтық мәдениетке қайшы келетін, келеңсіз жағдай.
Әрбір адамның сымбатын, әдемілігін киім айқындап тұрады. Киімнің
жарасымды, үйлесімді болуы, көбінесе, жеке бастың киіне білуіне
байланысты. Жазда, күзде, қыста, көктемде киетін киімдерді өз ретімен
кимесе, жарасым болмайды. Сән қуып, тән азабына ұшырап жүргендер аз емес.
Ал талғамсыз, жарасымсыз сән күллі жүрттың алдында күлкіге ұшыратады.
Қыста сәнді деп, жалаңбас жүру – денсаулыққа зиян. Жақсы киіну үшін сол
киімді күте білуді үйренуіміз қажет. Киімін таппай, күйініп, киімін
тапса, үстіне қалай-болса солай іле салатын салақ бала салауатты бола
алмайды. Тәрбие құқықтық нормаларды қалыптастырады.
Тіршілік кезінде көшеде, көпшілік ортасында әдеп сақтау да жеке
адамның өзіне-өзі қызмет етуіне жатады. Жеке тұлғаның өзіне-өзі қызмет
ету құқығын шәкірттерге жан-жақты түсіндіріп, олардың құқықтық санасын
арттыру ісінің нәтижелігі тәрбиешінің ұстаздық шеберлігіне байланысты.
Сәлемдесу – құқықтық – адамгершілік міндет.
Сәлем - әдептіліктің белгісі. Сәлемнің сәлемдесу, сәлем беру, сәлем
қылу сияқты түрлері бар. Сәлемдесу – кездескен адамдардың бір-бірінің
амандығын біліп, қуанышқа бөленуі, бір-біріне аман-саулық тілеп,
тілектестігін, ниеттестігін білдіруі, яғни ізеттілік пен әдептілік
нышанын көрсетіп, амандыққа ақ жарқынданып, жақсылыққа жадырауы. Амандасу
адамгершіліктің, әдептіліктің бір белгісі болып табылады. Амандасқан адам
қазақ салтында он алақанын жүрегінің үстіне қойып, басын изейді. Не қолын
алып амандасады. Ол Сізді шын жүректен құрметтеп, амандығыңызды тілеп,
өзіңізге бас иемін деген мағынаны білдіреді.
Үлкен адамға сәлем беру – кіші адамны құқықтық міндеті. Қазақта
Алыстан алты жасар бала келсе, ауылдағы алпыс жастағы қария сәлем
береді деген әдеп бар. Алыстан келген адамға сәлем беру тәртібі жасқа,
үлкен-кішіге байланысты емес. Ал кездескен кезде кіші адам үлкен кісіге
сәлем бермей кетсе, ол әдепсіздік, көргенсіздік болады. Сәлем беру –
имандылық, инабаттылық, көргендік, мәдениеттіліктің белгісі. Сәлем қылу
кезінде инабаттылық көрсетіп, үлкенге мүмкіндігінше күлімдеп, жылы шырай
көрсете, иман жүзділікпен қарап, құрмет көрсету ниетін білдіру қажет.
Үлкен адамдар сәлем қылған келінге бірауыз сөзбен батасын береді. Сонымен
қатар, амандасу кезінде негізгі сөзде дауыс ырғағы инабаттылықпен ерекше
құбылып, құрметтеу белгісін, сыйласым нышанын білдіру керек. Өйткені
амандасудың өзі құқықтық мәдениеттілікті көрсетеді. Сәлемдесу – жеке
тұлғаның құқықтық мерейін үстем ететін қасиетті іс-әрекет.
Аялаған ана, әлпештеген әкені құрметтеу – құқықтық міндет.
Әке – отбасының пірі, қара шаңырақтың қожасы. Әке – үй ішінің
тірегі, баласының жүрегі. Әкесіз бала – панасыз балапан дейді халқымыз.
Әрбір баланың әке алдында құқықтық борыштары мен парыздары, міндеттері
бар. Әке алдындағы міндеттер: тілін алу, сөзін тыңдау, ізет көрсету, әдеп
сақтау; парыздар: балалық міндеттерді орындауды дәстүрге айналдырып,
әкеңе көмекші, демеуші, сүйеуші болып, оны әрқашан да қуанышқа бөлеп
отыру; кәмелетке жеткен соң, әкеге біржола қызмет көрсетіп, оның
қартайған шағында асыраушысы болу, әкеңнің әкелік еңбегін өтеу.
Әкесін сыйламаған балада сезім жоқ. Ол – бақытсыз. Өйткені ондай
нақұрыста адамгершілік мейірім, қайырым болмайды. Мейірімсіз, қайырымсыз
жанда адамгершілік қасиет қалмайды.
Ең әуелі бала әкесінің алдында әдеп сақтай білу білу керек. Мысалы,
яаулы ана ас дайындап, дастархан мәзірін жасайды, сонда анаға көмектесе
жүріп, әкені ас-дәмге щақырып, ас алдын әзіз әке татқан соң ғана, басқа
балалар асқа сумаңдап, сұғынбай, әдеппен алыңыздан бастап дәм татады.
Бұл ұлттық әдеп, құқықтық сана.
Әсіресе ер бала - әкемен сырлас, жолдас, дос. Сондықтан да ол
әрқашан да өзінше бір әрекет жасау үшін әуелі әкемен ақылдасып отырғаны
жөн. Халық ішінде әлеуметтік дәстүрлер атадан әкеге дарып, қалыптасып,
дамиды, жеке дәстүріне мұрагер болу – құқықтық борыш. Мысалы : әке күйші,
әнші баланың да өнерге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
қалыптастырудың педагогикалық негізі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. Бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік-эстетикалық тәрбиесін
қалыптастырудың педагогикалық негіздері
1.1 Оқушылардың адамгершілік тәрбиесінің қалыптастырудағы эстетикалық
сезімдер мен талғамдардың орны
1. Оқыту-тәрбие үрдісінде адамгершілікке тәрбиелеу жолдары
2. Қазақ халқының салт-дәстүрлерініндегі адамгершілік тәрбие
мәдениеті
2. Оқушылардың адамгершілік тәрбиесін қалыптастыруда халық дәстүрлерін
пайдалану
2.1. Оқушылардың қарым-қатынас әрекеттерін анықтау
2.2. Жаңа оқу технологиясын ендіруде және сыныптан тыс жұмыстарда
оқушыларға қарапайым адамгершілік ережелерін меңгерту ... ..
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының Конституция-
сында Қазақстан халқының дүниежүзілік қоғамдастықтың ажырамас бөлігі
екендігін адам құқы мен бостандығын танитындығын демократиялық қоғам мен
құқықты мемлекет құруға бекем бен байлағандығын азаматтық татулық пен
ұлтаралық келісімді қамтамасыз ететіндігі көрсетілген. Қазір жаңалық
кезеңінде біздің қоғамымыздың ілгерлеу процесіндегі адам факторын және оны
жандандыру, ол өмірінің барлық жақтарын жаңарту жағдайда бала тәрбиесінің
мәні мен оның проблемаларын күрделендіріп отыру1.
Жас ұрпаққа адамдар арасындағы қарым-қатынас адамгершілік, ізеттілік,
сыпайлық, еңбек дене, эстетикалық, сондай-ақ экономикалық, құқықтық кәсіби
және діни тәрбие беру бір-бірімен тығыз байланыста және өзара тәуелділікте
жүзеге асырылуы тиіс.
Тәрбие берудің бұл түрлерінің әр қайсысының өзіндік мазмұны, өзіндік
бағдары, өзіне тән қызметі бар.
Бүгінгі күнде болашақ ұрпақ тәрбиесі ұлттың мұраттар мен дүниежүзілік
рухани бай қазынадан нәр алу мен ұштастырылып жүргізілуі талап етіледі.
Біздің қоғамның тәлім-тәрбие тәжірибесі көп жылдар бойы бір жақтылықпен
жүргізіліп келді. Жалпы азаматтың құнды ұлттық сана-сезімнің дамуына,
рухани, мәдени байлықты ұлттық тәрбие мен бай мұрасын игеруге көңіл
бөлінбеді. Мұның өзі жас ұрпақтың басым көпшілігінің өз халқының тарихын,
тілін, дінін, әдет-ғұрпын, салт-санасын, ұлттық дәстүрлерін жете білуіне
әкеліп соқты. Сондықтан соңғы жылдары әлемдік, отандық ұлттық негізінде
білім, тәрбие беру міндетіне сай республикамызда ондаған жаңа концепциялар,
тұжырымдар және заң қабылданды.
Қазақстан Республикасының Білім беру туралы заңында: “үй елімен
қалыптасып келе жатқан жеке адамның үйлесімді дамуы, оның қоғамға сай
болуы, ұлттық және азаматтық қазыналардан нәр алуы үшін жауапты болды”2.
Осы үйлесімді даму қағидасы тәрбиеге комплексті қарауды талап ететіндігі
туралы ҚР білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мамлекеттік
бағдарламасында3. Сондықтан осындай мемлекеттік міндеттерді жүзеге
асыруда педагогикалықь қауымдастықтың қосар үлесі зор екені белгілі.
Тәрбиеге комплексті қарау педагогика ғылымында біршама зерттелген
және оны мектептің оқу-тәрбие процесінде қолдану мәселесі әдістемелік
тұрғыдан қамтамасыз етілгенімен, тәрбие түрлерінің бірін-бірі толықтыру
мүмкіндіктері мен атқаратын тәрбиелілік функцияларын кіріктіре қарастыру
Қазақстанда жеткіліксіз зерттелуде, әрине оқу-тәрбие процесінде қолданысқа
енгізілмеген. Мысалы, тәрбие түрлерін: адамгершілік-эстетикалық, эстетика-
лық-патриоттық, эстетикалық-дене тәрбиесі, экологиялық-адамгершілік, т.б.
дуалистік көзқараста зерттеп,оқу-тәрбие процесіне енгізу қарастырылмаған.
12-жылдық оқыту жүйесінде оқушы мен мұғалім арасында қалыптасуға тиісті
басты қарым-қатынас субъект-субъект негізінде болуы қажеттігіне
байланысты тәрбиеге комплексті қарау қолға алынғаны дұрыс деп табылуда.
20072008 оқу жылынан бастап 12 жылдық оқыту жүйесіне ену бастауыш мектеп
алдына улкен мәселелер тудыруда. Өйткені мектеп оқушыларының тәрбиесі
қоғамдық және азаматтық тәрбие сапаларын қалыптастыруда басты санақ
нүктесі ретінде алынады, яғни тәрбиеге көзқарас пен оның басты бағыттары
мен бағдарларын дұрыс анықтау саясаты шешуші роль атқарады.
Біздің мемлекет от басында қарым-қатынас дұрыс жолға қойылуына, ерекше
көңіл бөледі. Адамгершілік мол, берік ұйымдасқан жанұя тәрбие жұмысында
жақсы нәтиже шығарады. Ана мен баланы қорғау жұмысын күшейту туралы шыққан
заң от басындағы тәрбиесінің жақсаруын бұрынғыдан гөрі күшейтеді. Тәрбиенің
бастапқы әліппесін бала отбасында алады, адамдар арасындағы қарым-қатынас
жайында, айналадағы дүниеден қарапайым түрде мәлімет беріледі.
Сондықтан да тәрбиенің бастауы отбасы болса, негізі бастауыш сыныпта
болатындығы ешкімге құпия емес. Мектеп табалдырығын аттаған бүлдіршінге
мектепте білім нәрін себе отырып, жақсы адамгершілік қасиетке баулап,
сапалы азамат болуға жол сілтеу әр бір ұзстаз міндеті. Сол себептен
бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік-эстетикалық қасиеттерін
қалыптастырудың жолын қарастыруды арнайы зерттеуді ұйғардық. Әрине біз
зерттеу барысында осы уақытқа дейінгі зерттеу жұмыстары мен ғылыми
әдебиеттерге ретроспективті талдау жасап, Н.К.Крупская, С.Макаренко,
В.Сухомлинский, В.Петров, И.Левченколардың секілді Кеңестік педагогтардың
жұмыстарының тиімді тұстарына тоқталамыз. Сол сияқты қазақ халқының
ағартушы-демократтары мен педагог-ғалымдарының оқушы тәрбиесіне
жауапкершілікпен қарау туралы ой-пікірлері мен зерттеу жұмыстарына, ғылыми
еңбектеріне (Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, Ш.Құдайбердинов,
М.Жұмабаев, М.Дулатов, Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, Қ.Бөлеев, К.Қожахметова,
С.Ұзақбаева, Ж.Наурызбай, М.Балтабаев, т.б.) сынды сүйенеміз3,4,5,6,7.
Сонымен бірге, бүгінгі таңда бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік
және эстетикалық тәрбиелері мәселесі бойынша зерттеу жасаған ғалым-
әдіскерлер Р.Төлеубекова, Ә.Қамақ, Р.Дүйсембинова,Т.Қышқашбаев,
Р.Рахымжанова, Ә.Әшірова, К.Карбозовалардың еңбектері де мұқият талданып,
зерттеу мәселесі бойынша ғылыми тұжырым жасауға негіз болды
6,7,11,14,,17. Онда, бастауыш мектеп оқушылары өздерінің психикалық даму
ерекшеліктері бойынша әлі сенсизитивті кезеңде болдатыны, сол себепті
тәрбие жұмыстары бала тәрбиесінде өте әсерлі, сезім деңгейінде қабылдауға
барынша жақын болу қажеттігі көрсетілді, яғни тәрбиелеу процесінің
тиімділігі жеткілікті болады, егер адамгершілік тәрбиесі мен эстетикалық
тәрбиенің комплексті жүргізілсе.
Бүгінгі күні елімізде бастауыш мектептердегі тәрбие жұмыстарын осы
зерттеу тақырыбына сәйкес сраптау барысында барлық мектептерде оқыту-
тәрбие үрдісі жүйелі жүргізіліп жатқанмен де оқушының жеке басының
қасиеттерін ашу, адамгершілік, имандылық, жылы жүрек, сезімтал, адамшыл,
адал азамат тәрбиелеу мәселесі кейінге қалып отырылғаны анықталды.Атап
айтқанда, адамгершілік тәрбиесі мен эстетикалық тәрбиенің ортақ
иіндеттерінің айқындалмауы, сол себепті аталған тәрбие түрлерінің
арасындағы логикалық байласныс әлсіз екендігі нақтыланды. Осындай қарама-
қайшылықтың бар екендігі және оны шешу міндетінің өзектілігі бізге зерттеу
жұмысымыздың тақырыбын “Бастауыш сынып оқушыларын адамгершілік- эстетикалық
тәрбиесін қалыптастырудың педагогикалық негізі” деп таңдауға мүмкіндік
берді.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік-эсттикалық
тәрбиесін қалыптастырудың тиімділеудің жолдары мен әдістерін анықтау.
Зерттеу объектісі: Бастауыш мектептегі оқу-тәрбие
Зерттеу орны: Тараз қаласы, №30 қазақ орта мектебі
Зерттеу болжамы: Егер бастауыш сынып оқушыларымен жүргізілетін оқу-
тәрбие жұмысы компексті сипатта ұйымдастырылып, тәрбиелілік функциялары
бір-біріне барынша жақын тәрбие түрлері қатар жүргізілсе, онда оқышлардың
жеке тұлғалық қасиеттері жалпы адамзаттық құндылықтармен барынша толыға
түсер еді. Адамгершілік-эстетикалық тәрбиенің ортақ мүдделері оқушының
табиғи қабілеттерін ашуда табысты нәтижелерге қол жеткізер еді, яғни
халық дәстүрлерін кеңінен пайдаланып оқушылардың эстетикалық талғамдарының
сапасын арттырып, адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруға мүмкіндік көбейер
еді, балалардың бойында отансүйгіштік, табиғақа қамқорлық, сұлулыққа,
әсемдікке бағдарлану, бауырмашылдық, ізгі ниет, кішіпейілдік, инабаттылық
т.б. жалпы жоғары сана, ізгі қасиеттер қалыптасар еді.
Зерттеу міндеттері:
1. Зерттеу мәселесі бойынша философиялық, педагогикалық,
психологиялық және ресми құжаттар мен әдістемелік әдебиеттерге шолу, талдау
жасау;
2. Бастауыш сыныптың оқыту үрдісінде адамгершілік-эстетикалық
тәрбиесінің жүзеге асу жолдары мен әдістеріне талдау жасау.
3. Тәжірибелік – эксперименттік жұмыс барысында халық тәжірибелері
мен жаңа оқу технологиясының негізінде оқушылардың адамгершілік қасиеттерін
қалыптастыру.
Зерттеудiң деректi көздерi: Зерттеу тақырыбы бойынша педагогтардың,
философтар мен психологтардың және әлеуметтiк психологтар мен
педагогтардың осы iзденiс бойынша жазған ғылыми жұмыстары, бағдарламалар,
бұйрықтар, нұсқаулар, жалпы бiлiм беретiн мектептерiнiң оқу тәрбие
процесiнiң озық тәжiрибелерi, сонымен бiрге тарихшы әдебиетшiлер
мәдениттанушылардың еңбектерi, проблемаға қатысты диссертациялар және
автордың өзiнiң тәжірибесi ескерiлдi.
Зерттеудiң барысында қолданылған әдiстер: философиялық, педагогикалық-
психологиялық, мәдениет-өнертанушылық әдебиеттерге ғылыми талдау, облыстық
мұғалiмдер бiлімiн жетiлдiру институттарының ғылыми-әдiстемелiк
нұсқауларының оқыту процесiнде пайдаланудағы тәжiрибелерiн жинақтау,
бастауыш сынып мұғалiмдерiнiң iс-тәжiрибесiмен танысып, түсiнiктерiн
анықтау, әңгiмелесу, сұрақ- жауап мақсатымен сауалнама жауаптармен танысу,
“Қазақстан мектебi”, “Бастауыш мектеп” журналдарының күнделiктi
басылымдарындағы мақалаларға шолу жасау, педагогикалық эксперимент жүргiзу,
эксперимент нәтижелерiн қорытындылау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
Зерттеу негізінде бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік тәрбиесін
қалыптастырудың жолдары мен мүмкіндіктері анықталды. Оқыту-тәрбие үрдісінде
халық дәстүрлерін пайдалану, жаңа оқу технологиясын меңгерту барысында
оқушылардың адамгершілік қасиеттерін қалаудың тиімді әдістері мен жолдары
іріктелді. Адамгершілік тәрбиесін жүргізудің жүйесі жасалды.
Зерттеудің практикалық мәнділігі.
Зерттеу барысында пайдаланылған әдістемелік жұмыстардың жүйесін,
сабақтың жоспар-конспектілері мен ойын-жаттығу, тәрбие сағаттарының
жоспарларын бастауыш сыныптың оқу-тәрбие жұмысында, озық іс-тәжірибелерді
меңгертуде пайдалануға болады.
Зерттеу кезеңдері:
Зерттеу негізгі үш кезеңде жүргізілді:
1 кезеңде. Педагогикалық, философиялық, психологиялық және ресми
құжаттарға шолу жасалды, талданды. Жұмыстың ғылыми аппараты құрылды.
2 кезеңде. Бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік-эстетикалық
қасиеттерін қалыптастырудың жолдары мен әдістері іріктеліп, тәжірибелік-
эксперименттік жұмыстың мазмұны жасалды.
3 кезеңде. Жұмыс қорытындыланды, бір жүйеге келтірілді, пайдаланылған
әдебиеттер тізімі құрылды. Жұмыс баспаға даярланды.
Жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі екі тараудан
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
2. Бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік-эстетикалық тәрбиесін
қалыптастырудың педагогикалық негіздері
1.1 Оқушылардың адамгершілік тәрбиесінің қалыптастырудағы эстетикалық
сезімдер мен талғамдардың орны
Жеке адамның дүниеге көзқарасының ұтымдылығы және тиімділігі сол
көзқарастың өмірдегі қайшылықтарынан туындайды. Дүниеге көз қарас,
дүниетаным қайшылықтары арқылы айқындалады. Дүниетанымдық сана баланың
сезіміне, еркіне ықпал жасайды, ал сезім сананы бекітеді, ерікке дем
береді. Ерік сана арқылы сезімді басқарады. Баланың санасы ғылымды
меңгерудің нәтижесінде қалыптасу, көзқарасы, сенімі бекиді. Сенім дүниеге
қатынасын, көңіл-күйін білдіретін болмыстың мида ерекше бейнелеу түрі.
Сезім күрделі құбылыстардың бірі. Сезім сұлулық, әдемілікке, адамгершілік,
өнер арқылы тәрбиелеу барысында қалыптасады.
Мектепте дүниеге көзқарас, дүниетаным оқу-тәрбие барысында
қалыптасады. Түрлі пәндер жүйесі, ақпарат құралдары, әдебиеттер т.б.
дүниетанымның қалыптасуының басты құралдары. Ғылыми дүниетанымды
қалыптастыру үшін оқулықтар мен оқу құралдарының мазмұнына табиғат пен
қоғамның заңдарын ашатын және дәлелдейтін көп мүмкіншіліктердің негізі
салынған.
Оқушылардың дүниетанымын қалыптастырудағы, өнегелі эстетикалық
адамгершілік сезімдерді тәрбиелеуде сурет, ән, әдебиет сабақтарының орны
ерекше. Сабақтан тыс уақытта түрлі үйірмелерге, секцияларға қатысып
оқушылар музыка, көркемсурет, кино, театр, би, спорт, еңбек арқылы тәнім-
тәрбие алып өз сезімдерін бекітеді.
Мектептен сыныптан тыс ұйымдастырылған түрлі тәрбие жұмыстары
оқушылардың ғылыми-материалистік дүниетанымын дамытудың қажетті құралы
болып есептеледі. Мұндай тәрбие жұмыстары арқылы оқушылардың қоғамдық
өмірге ынтасын тәрбиелейді, саяси және мәдени ой-өрісін кеңейтеді, олардың
еңбекке, мамандықты таңдап алуға көзқарасын қалыптастырады, қоғамдық
қатынастар тәжірибесін игереді, сенімі мен сезімі дамиды, ерікті меңгереді.
Сонымен дүниеге көзқарасты қалыптастырудың маңызды негізгі адамды
қоршап тұрған табиғат, әлуметтік орта туралы ғылыми материалистік
білімдердің негізін игеру, талдау жасауға үйрету, дүниетанымдылықты
қалыптастыру.
Ақыл-ой тәрбиесіне, ақыл-ойдың дамуына ойлау, ақыл-ой күштері жатады.
Ойлау дегеніміз абстракция. Оның бірнеше түрлері бар. Олар: диалектикалық,
логикалық, индуктивті, дедуктивті, техникалық, аморитимдік, теориялық,
абстракциялық, көре білу, хабарлау, жүйелі, шығармашылық т.б. болып
бөлінеді.
Ақыл-ой тәрбиесінің мақсаттары:
- білімді жинақтау, дұрыс пайдалану;
- ойлаудың логикасын қалыптастыру;
- интелектуалды дағдыны қалыптастыру;
- диалектикалық-материалистік дүниетанымды қалыптастыру.
Білімді жинақтауға оқу барысында шәкірттерді түрлі факті,
терминологияны, белгілерді т.б. сабақ үстінде үйрету. Әрине ол үшін
шәкірттің білімге деген құштарлығы керек. Шәкірт алған білімін талдап,
жіктеп, салыстырып, топтап үйренуі қажет. Ол үшін оларды оқуға, тыңдауға,
өз ойын айтуға үйрету қажет.
Адамгершілік тәрбиесі біртұтастық оқу-тәрбие процесінің негізгі болып
табылады. Адамгершілік мораль, этика, өнеге арқылы айқындалады.
“Мораль (латыншасы моранис, қазақшасы - әдет-ғұрып) - әлеуметтік
шындықтың эстетикалық сапаларын (ізеттілік, мейірбандық, әділеттілік,
мінез-құлық, әдет-ғұрып т.б.) бейнелейтін қоғамдық сананың бір түрі. Мораль
дегеніміз адамдардың бір-біріне және қоғамға деген міндеттері мен қарым-
қатынастарын анықтайтын қауымдық өмір сүру ережелерінің, адамдардың мінез-
құлықтары нормаларының жиынтығы. Моральдың сипаты экономикалық және
қоғамдық құрылыспен анықталады, өйткені оның нормаларынан белгілі бір
таптың, әлеуметтік топтың, халықтың мүдделері байқалады. Ал қоғамда әр
түрлі көзқарас болғандықтан, мүделер де қарама-қарсы болады, әртүрлі
моральдар қатар өмір сүреді”.
Бүгінгі жағдайда бұрыңғы Кеңестік моральдың кейбір түрлері өзгереді.
Мораль барлық қоғамда өмірдің саласында еңбекте, тұрмыста, саясатта,
ғылымда, жанұяда, әр түрлі қатынаста адамның мінезін, іс-әрекетін,
қатынасын, санасын реттейді. Мораль этикамен байланысты. Этика – бұл
философиялық ғылым, қоғамдық сананың формасы, қоғамдық қатынастардың түрі.
Этикаға нормативті этика және мораль туралы, оның шығуымен дамуының
туралы, адамның өмір сүру салтының аса мәнді жақтарының бірі болып
табылатын адамгершіліктің әр түрлі қоғамдық құрмыстағы сан алуан формалары
туралы ілімдер жүйесі. Эстетикалық норма – адамдардың ұқсас қылық-
мінездерін жалпы ерекшеліктері бойынша немесе тиым салу арқылы реттеліп
отыратын адамгершілік қағидалар формасы. “Эстетикалық норма – ешкімнің
жарлығы мен немесе өкімет шешімі мен болмайды, дәстүр қоғамдық пікір
негізінде стихиялы түрде қалыптасатын құбылыс”. Эстетикалық норма жалпы
адамзаттың, таптың сипатта болады. Бұл қоғамдық - экономикалық формацияның
ауысу кезінде ескі эстетикалық норма жаңа эстетикалыө нормамен күреске
түседі. Қаракетшіл моральдын екі жағы бар: өзім үшін, ұжым үшін, әрбір
өнегелі азамат қоғам өміріне қайшы жағымсыз құбылыстар мен мансапқорлық,
алдау, сөзінде тұрмау, кертартпалық, әділетсіздік т.б. тікелей күресіп,
жағымсыз қылықтарға тосқауыл қоюы керек.
Гуманистік моралы шынайы адамгершілік қарым-қатынастарды,
ынтымақтастықты, ізеттілікті, адалдықты, кішіпейілдікті, қарапайымдылықты,
қайырымдылықты қуаттап уағыздайды.
Ұжымдық мораль. Моральдың бұл түрі бүгінгі кішігірім ұйым, қоғам,
серіктестік және қожалық т.б. кездеседі. Шынайы ұжымдық моральдың ұраны “У
жесең де руыңмен же”, немесе “Біріміз бәріміз үшін, бәріміз біріміз үшін”.
Мұндай принцип өзімшілдікпен, менмендікпен және пайда күнемдікпен
сыйыспайды, жалпы халықтың және мүдделерді ұштастырады.
Бүкіл адам баласына әр қоғамда ұзақ уақыт өзгермейтін моральдық
этиканың нормалары бар. Осылар ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отырады, жастарға
үлкен әсер етеді, ықпал жасайды. Мораль адамның - мінез құлқын, сана-
сезімін рететйді, қарым-қатынас мәдениетін жасайды. Бірақ өмірде моральды
бұзушылар жеткілікті. Әсіресе мына заманда: нашақорлық, жезөкшелік, алдау,
сөзге тұрмау, жауыздыққа бару т.б.
Мораль - қоғамдық сананың бір түрі. Ол адамдардың ара-қатынасынан
туындайды; адамгершілікке жататын, немесе адамгершілікке жатпайтын қылықтар
арқылы белгіленеді. Біз мұны өнегелі, өнегесіз қылықтар дейміз.
Адамгершілік, өнегеліліктің өзі өнегелі саналы идеял деп бөлінеді.
“Өнегелі немесе адамгершілікті сана – адамның қарым-қатынасынан, оның
эмоциялдық іс-әрекетінен, мінез-құлқынан көрінеді. Өнегелілік баланың жас
күнінен бастап, атаананың үлгісінен басталып ағайын туыстың, жора-жолдастың
ықпалымен, мектептің тікелей басшылығымен қалыптасады. Өнеге – адамдардың
бір-біріне, қоғамға деген міндеттері мен қарым-қатынастарын анықтағанда
көрінетін, олардың тәлім-тәрбиелілігі, үлгілі саналылығы, ерекшеліктерінің
жиынтығы.
Өнегелілік – сезімнен, ұлттан, ардан басталады. Сезімі, ар-ұятты бар
адам адамгершілігін жоғалтпайды, қашанда өнегелі болуға тырысады, жақсы
адамға еліктейді. Ол үшін сезім, ар-ұяттан басқа адамда жігер, ерік болуы
керек. Сол ерікті, жігерді дұрыс басқара (сезім арқылы) білуі қажет.
Өнегесіздікке жігерсіздік, еріксіздік, өзін-өзі ұстай алмайтын, басқара
алмайтын адам барады. Өнегелі сананы, мінез-құлықты қалыптастыру үшін, ар-
ұят, ерік, жігерден басқа өнегелі дағды керек, өнегелілікке дағдылану
керек.
“Адамгершілік тәрбиесі – тәлім-тәрбиенің ықпалды әсерімен моральдық
сананы қалыптастырудың, этикалық білімділікті, адамгершілік сезімді
дамытудың сара жолы. Ол жанұя, мектеп, ұстаз, еңбек, қоғам, жеке ықпал
арқылы іске асырылады. Жас балалардың адамгершілігін қалыптастыруда
мектепке дейінгі балдырғандар үшін оларға түсінікті ғибрат сөз, әсерлі
өлең, сурет, әңгімелер пайдаланады, үлгілі, өнегелі ойын, еңбек үстінде
этикалық қатынас жағдайында әдепкі адамгершілік әдет дағдылары қалыптасады.
Мектеп жасындағылар үшін олардың саяси-әлеуметтік сананылығын (гумманизм,
ұлтжандылық, отан сүйгіштік), дүниетанымын, этикалық талғамын, ішкі рухани
байлығын молайтатын жүйелі жұмыстар өткізіледі. Этикалық әңгіме, пікір
сайыс, лекция өткізу және көркемөнердің түрлі салалары мен әдебиет кеңінен
пайдалану адамгершілік тәрбиесіндегі игі істер болып табылады.
Адамгершілік тәрбиесінің мақсаты жеке адамды дамытудың негізгі бөлігі
Ұстаз шәкірттерге жан-жақты тәрбиені осы адамгершілік сезімін, сенімін,
белгілі мақсатқа, бағытқа жетелеу, іс-әрекетін ұйымдастыру осы адамгершілік
тәрбиесінен басталады. Ұстаз шәкірттердің ізгі ниеттілігін, адалдығын,
кішіпейілділігін, ілтипаттылығын, орындағыштығын, жауапкершілігін
қалыптастырады. Әр қоғамда, барлық өмірде, еңбекте, тұрмыста, жанұяда,
тапаралық, халықаралық қатынастарда мораль адамның сана сезімін реттеді,
қалыптастырады. Мораль принциптері барлық адамдарға тарайды, олардың өзара
қатынас формаларын қуаттайды, бекітеді немесе керісінше өмір талаптарына
байланысты олардың өзгеруін талап етеді.
Адамгершілік тәрбиесіне тән міндеттер бар. Олар:
- шәкірттерді адамгершілік тәжірибесін қалыптастыру;
- шәкірттердің санасына және мінезіне ұстаздық ықпал жасау;
- республикаға, оның Президентіне, әнұранына, рәміздеріне, шәкірттердің
берімендік сезімін тәрбиелеу.
Бұл міндетті іске асыру оңай емес. Ол үшін тәрбие шаралары ұтымды
болуы керек, балалардың жас ерекшеліктерін ескерсек жөн, объектіге –
шәкіртке ықпал етушілер бірауызды болғаны керек. Адамгершілік тәрбиесінің
мазмұны тәрбие бағдарламаларында, соның ішінде “Атамекен” де бар.
Бастауыш сыныпта оқушылардың адамгершілік, достық, жолдастық,
Қазақстан туралы ұғымдары қалыптасады, кеңелді. Ұстаздарды, үлкендерді,
туыстарды, ата-аналарды құрметтеуді еңбектенуге ізеттілік норманы сақтауға
үйренеді. Бұл жаста балалар тәртіпке, жолдастық өзара көмек беруге,
түсінісуге дағдыланады. Олар оқу еңбегіне өзінің қатынасын, мектептегі,
жанұядағы, қоғамдағы, қоғамдық орындардағы өзінің мінез-құлқының қандай
болу керектігін біледі. Осы сыныптың оқушылары оқу-тәрбие процесінде
өздерінің дербес және қоғамдық мінез-құлқы туралы адамгершілік тәрбиесінің
мазмұны кеңейтіледі. Оқушыларға адамгершілік тәрбиесін оқыту процесінде
ғылыми материалистік дүниеге көзқарасты қалыптастыруға болады. Адамгершілік
сезімін тәрбиелеу мен гуманизм үшін әдебиет сабағының маңызы зор. Оқу
процесінде адамгершілікке тәрбиелейтін пәннің бірі – тарих. Ол шәкірттерді
отансүйгіштік, ұлтжандылық, идеялық сенімді қалыптастырады. Әсіресе қазіргі
кезде қазақ халқының тарихын қайта жазуда, хандарымызбен билерімізді,
шешендерімізбен жырауларымыз тірілтіп дәріптеуде қазақ халқының тарихының
орны бөлек. Жәнібек, Абылай, Кеңесары, сынды хандарымыз Қабанбай, Бөгембай,
Наурызбай, Сәмен, Рысбек, Қойгелді, Райымбектей қолбасшыларының Анрахайдағы
шайқас (ол қазақтың Бородинасы), Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би. Тарих жас
адамның рухани көк жиегін кеңейтеді, өзінің қоғамдағы орнын түсінуге
көмектеседі. Күреспен, құрбандықпен және ұрпақтардың батырлығы мен
жасалғандардың бәріне құрмет көрсетуді тудырады, ізгі талап тілектерді
оятады. Тарих пен әдебиеттен басқа пәндер де балаларды адамгершілік
тәрбиеге үйретеді. Әсіресе қазақтың ұлттық педагогикасы, ән-күй т.б. Осы
пәндер арқылы баяндарымызды еңбек сүйгіштікке, тәртіптілікке тәрбиелеу.
Оқушылар тек пәндер арқылы емес, басқа сыныптан тыс, үйірме жұмыстарында
болады7,8.
Бала болсын, үлкен болсын, өзін қоршаған табиғатты, әлеуметтік ортаны
неғұрлым жақсы білсе, соған өз тарапынан өзгеріс жасауға соғырлым ынталы,
соғырлым қабілетті. Өйткені, жақсы – білудің соңы ілтипат – құрметке,
әрекетке, жолын табуға ұласуы – адам табиғатына тән, әрі тіршілік
қажеттігі. Жайшылықта көбінің байқай бермейтін, немесе зер салуға уақытымыз
жетпеген жайттарға жазушы назар аударып, биік көркемдік дәрежеде
суреттегенде, эмоциялық – эстетикалық әсер алмау мүмкін емес. Ал
эстетикалық – эмоциялық ықпал оқырман санасында толқыныс тудырғандықтан
оның күнделікті тірлігіне, тіршілік нысанасына тиісінше әсер етеді.
Эстетикалық әсердің сыры мен салмағы болатыны сондықтан. Ал көркемдік
шындықтың жоғары деңгейде болуы эстетикалық әсердің қуаттылығына себепкер.
Әрбір елдің рухани-творчесволық күш-қуатының көрінуіне, ғылыми
потенциалының қажыр қайратын еселеуге қолайлы жағдай жасауға талпыну –
жалпы адамзат үшін тарихи қажеттілік. Әр ел өзінше бір қуат, өзінше бір
әлем, өзіндік бір мүмкіндік.
Эстетикалық тәрбие-рухани дүниемізді байытуға, көркемдік таным
көкжиегін, сол арқылы ойлау өрісін кеңейтуге қажетті алғышарттардың бірі.
Адамның эстетикалық тәрбиені бойына сіңіруі оның түйсігін ұштап, болмыс -
әлем сырын жете сезініп, терең қабылдауына, қиялының қанаттануына қалай да
әсер етпек. Мұның өзі оның бойында бұйлығып, табиғатында тыныстап жатқан
тың қасиет – күштердің, оянуының рухани дамуы мен кемелденуінің кепілі. Бұл
үшін эстетикалық дайындық пен тәрбиенің неғұрлым ертерек әрі дұрыс бағытта
жүргізілгені тиімді. Ал адам танымын, санасын бір-ақ күнде қалыптастыру
немесе бір дәлелмен өзгерте салу – жүзеге аспайтын шаруа. Сондықтан да
балаларды балғын күнінен тәрбиелеу, өмірге, жалпы табиғатқа деген құрметі
мен құштарлығын арттыру – балалар әдебиетіне қойылар биік талаптардыңбірі.
Бүгінгі балалар заман жетістіктерін молынан пайдаланып отыр. Олар әлемнің
ең қиыр түкпіріндегі елдердің өмірі мен өнерін, тыныс-тіршілігін, ғылым мен
техниканың, жан-жануарлар өмірінің таңғажайыптарын бұқаралық үгіт-насихат
құралдары арқылы көріп білуде. Мұндай жағдайда әдебиет еріксіз сол
құралдармен бәсекеге түседі. Оның себебі екеуі де ортақ мақсат –
оқырмандарға әсер ету, эстетикалық-этикалық тәрбие беруді көздегенімен сыр-
сипаты мен саласы жағынан ерекшеленеді. Мерзімді басылымдар мен радио,
теледидар материалдарына ең алдымен ұшқырлық, публицистикалық серпін тән,
елгезектік басым болса, шынайы әдебиет туындысына асықпай бажайлап,
зердеден өткізу қасиеті етене. Алдыңғысының игі мақсаты кейде мәліметтер
тасқыны салдарынан көмескіленіп қалатыны, оқырман мен көрерменді әрі-сәрі
етіп, өзіндік белгілі бір рухани топырағынан ажыратып, әлтек-тәлтек
бастырып жіберуі де ықтимал, ал кейінгісі керісінше рухани нығайтуға,
нысанадан ауытқымауға бейім. Қаласақ та, қаламасақ та, бүгінде күллі дүние
жүзіндегі ең озық зерттеулердің тоқайласар тұсы осы. Ғылыми техникалық
өрлеу экологиялық тепе-теңдікті, үйлесімдікті бұзбай тұрған кезеңге дейінгі
шығармаларды айта шолсақ, табиғаттың сұлулығына тамсанып, саны мадақтаған,
жан-жануарларды қолға үйретіп, аңдарды аулауда тапқырлық пен жүректілік
танытқан адамдарды бейнелеу басым екенін байқаймыз. Ал бүгінде сол тамсану
мен жырлаумен бірге табиғаттың тағдырына, жердің тіршілігіне алаңдау, осы
тұрғыдан суреттеу, табиғатқа деген жанашырлық сезімін оятуға деген талап
көбірек көрінуде. Бұл бағытта шығармалар екі түрлі принципті басшылыққа
алады. Біріншісі – табиғатқа қамқорлық жасау, тозып бара жатқан жерді
сақтауға ұмтылдыру, үндеу. Мәселен С.Жұбатыровтың Жасыл сағым повесінің
кейіпкері Нұраш аранын ашып анталаған аңызақтан туған жерін арашалағысы
келіп, бас қатырады. Ойлап-ойлап, іздене жүріп тапқан амалы – шөлейт өлкені
жасыл желекке бөлеу. Басқаларға бұл ойын айтуға ұлыған ол жалғыз өзі іске
кіріскенімен нәтижеге жете алмайды. Бірақ кейін Ләйлә, Айдар, Жолтай сияқты
достары қол ұшын беріп, қауымдасып, игі ниетті жүзеге асыруға кіріспекші
болады. Шығарма осынау игі идеяның аяқсыз қалмайтынына, балалардың алған
бетінен қайтпай табысқа жететіне сендіреді.
Екінші принцип – табиғаттың өзін жанды организм, өз заңдылығы, өз
тіршілігі бар әлем екенін, адам сияқты оның да өзіндік өмір сүруге хақысы
барын кестелеу. Бұл жерде біз натуралистік шығармаларды айтып отырған
жоқпыз. Таза әдеби шығармалар табиғат әлемін, көркемдік логикасы арқылы
таразылайды. Әрбір ұлттың әдебиеті өзінің өнегелі өміршең дәстүрлері мен
қасиеттерін дамыту арқылы әлемдік рухани дамуға хал-қауірынша үлес қоса
алады. Ал әдебиеттің жан-жақты дамуына оның өзін-өзі тануы айрықша игі
ықпал етеді. Ал классикалық шығармадан алатын әсеріміз рухани әлеміміздегі
қайталанбас өзіндік эстетикалық құбылыс ретінде санамызда қалған.
Жоғарыда қарастырылған ғылыми әдебиеттердегі анықталар мен
түсініктемелер негізінде мынадай қорытынды тұжырымдама жасалынды.
Эстетикалық сезім-рухани сезімдер тобына жатады. Ол пайда болу үшін 2-
түрлі жағдай керек. Біріншіден, заттар мен құбылыстарда адамға әсер
ететін, оның назарын аударатын ерекше қасиет болуға тиіс. Солғын, өңсіз
заттар эстетикалық сезім туғызбайды. Екіншіден, адам заттар мен
құбылыстарға ықылассыз назар аударып, оған жай нәрсе деп қараса, онда
эстетика жайлы сөз болуы мүмкін емес. Заттарға, табиғат пен қоғамдық
құбылыстарға пайдақұмардың немесе өзіншілдің көзімен емес, адал пиғылмен
қарау керек. Сонда ғана жан тәрбиесі эстетикалық ләззатқа қол жеткізеді.
Эстетикалық сезім тудырудың негізі – сөз және сөздің мәнері. Соған орай оқу
сабақтары – сөз өнеріне дағдыланудың маңызды құралы болады. Сөз сұлулығына
келсек, оған қойылатын шарттар көп-ақ. Сөйлегенде біз белгілі бір ойды
білдіргіміз келеді, екінші жағынан, дауыстап айтамыз, яғни оның дыбыстық
жағы бар. Сондықтан сөйледің мазмұны мен формасын ажырата білуге тиіспіз
және олардың бірлігін ескеруіміз керек. әрбір адам өзінің сөзінде әі-ртүрлі
ойлар айтуға ерікті. Мұнда айтылған ойдың тек эстетикалық жағына көңіл
бөлінеді. Яғни ойды ашық және оны айтылуы ардайым көңілге қонымды әрі жақсы
әсер қалдыруға тиіс. Айтылатын ойды жете ұғынып, соған толық сеніп барып
жеткізсе, сонда ғана сөздің мазмұны әсемдік қасиетке ие болады. Сөз
формасының екі жағы бар. біріншіден, ол әрбір адамның сөз қорына,
пайдаланатын сөздерінің молдығына, белгілі бір ойды жеткізу үшін
қолданылатын сөздерінің нақтылығына және орнына байланысты. Сондықтан
сөздердің көркемдік жағына көңіл бөлінеді. Нақыл сөздерді, мақал –
мәтелдерді, жазушылардың қанатты сөздерін мағынасына қарай орынды және
мөлшерден аспай қолданған жөн. Бұл үшін мұғалімдер классикалық әдебиеттерді
жақсы біліп, көрнекті жазушылардың атақты туындыларын зейін қоя оқып отыру
қажет.
1.2. Оқыту-тәрбие үрдісінде адамгершілікке тәрбиелеу жолдары
Сабақ үстінде мұғаліммен және құрбыларымен үнемі қатынасып отыру
нәтижесінде баланың адамгершілігі қалыптасып, өмір тәжірибесі байи түседі.
Төменгі сынып оқушыларының тебіреністері, олардың қуаныштары мен реніштері,
ең алдымен оқуға байланысты. Сабақта тәрбие процесінің барлық негізгі
элементтері: мақсаты, мазмұны, құралдары, методтары, ұйымдастырылуы өзара
әсер етеді. Сабақта тәрбие беру сәттері ғана емес, бүкіл оқыту процесі
тәрбиелейді.
Сабақта адамгершілікке тәрбиелеу тиімділігін не қамтамасыз етеді?
Сабақ мазмұнының ғылымилығы мұғалімнің жұмыс методтары мен тәсілдерінің
адамгершілік-эмоциялық қуаты, сабақта мұғалім мен балалар арасында
қалыптасатын өзара қарым-қатынас стилі, мұғалімні жеке басының адамгершілік
қасиеттерінің бағыттылығы, оның оқылатын материалға қатынасы және т.б.
Адамгершілік тәрбиесі мәселесі бойынша А.Әмірова, Қ.Рахымжанова,
С.Ұзақбаева, А.Менжанова, Г.Мендаяқовалардың жұмыстарынан көруге
болады.9,10,11
Ә.Әмірова оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеуде оқулықтар және оқу
құралдарына ерекше мән берген. Оқулық, кітаптарда мақалалар, әңгімелер,
өлеңдер, ертегілер оқу және талдау адамдардың жағымды қылықтарын балалардың
түсінуіне және бағалай білуіне көмектеседі. Балалар оларға түсінікті түрде
әділеттілік, адалдық, жолдастық, достық, қоғамдық борышқа адалдық,
гуманизм, патриотизм мен интернационализм мәселелері жөнінде баяндалатын
мақалаларды оқып талқылайды.9
А.Менжанова оқушыларға адамгершілік қатынасты дамытуда сабаққа ерекше
көніл бөлген. 10 Сабақ үстінде оқушылар арасында белгілі бір іскерлік
және адамгершілік қатынастар үнемі туып, пайда болып отырады. Сыныптың
алдына қойылған жалпы танымдық міндеттерді шеше отырып, оқушылар өзара
араласады, бір-біріне ықпал жасайды. Мұғалім оқушылардың сабақтағы
әрекеттеріне қатысы бар бірқатар талаптар қояды: басқаларға бөгет жасамау,
бірін-бірі ықыласпен тыңдау, жалпы жұмысқа қатысу және оқушылардың осы
бағыттағы іскерліктерін бағалайды. Оқушылардың сабақтағы бірлескен жұмысы
олардың арасында кез келген коллективтік жұмыстағы қатынастарға тән
қатынастарды тудырады. Бұл, ең алдымен, әркімнің өз ісіне, жалпы жұмысқа
жасағандай қатынасы болуы, жалпы мақсатқа жету үшін басқалармен бірлесе
үйлесімді әрекет етуі, өзара қолдау және сонымен қатар бір-біріне талап
қоюшылық, өзіне сын көзімен қарауды үйрену, өзінің жеке табысын немесе
сәтсіздігін жалпы жұмыс тұрғысынан бағалау. Сабақтың бұл мүмкіндіктерін іс
жүзіне асыру үшін мұғалім сабақ уақытында оқушылардың бір-бірімен
қатынасуына мүмкіндік болатындай жағдай жасауы қажет: бәлкім кейде сабақта
балалардың қылықтарын қатаң шектеуді бәсеңдету қажет болар.
Мұғалімге мынадай күрделі міндет қойылады – оқушылардың білім
меңгерудегі жеке әрекетін оның жалпы тебіреніс тудырып, коллектившілдікті
тәрбиелеуге көмек беретіндей балалардың өзара жоғары адамгершілік
қатынастарының қалыптасуының көзі болатындай етіп ұйымдастыру қажет.
Балалардың ынтымақтасу тәжірибесін жинақтауда мұғалімнің сабақта
оқылған материал жөніндегі білімді бағалап қана қоймай, сол сияқты төменгі
сынып оқушыларының адамгершілік қылықтарына да назар аударғаны аса маңызды.
Мұғалім сабақта әдеттегі жағдайларды пайдалануы және балалар арсында туатын
өзара қатынастардың сипатын түсіндіру үшін алдын ала ойластырылған жаңа
жағдайлар тудыруы қажет, олардың коллектив мүшесі ретіндегі міндеттерін
ашып, жағымсыз қылықтардың алдын алуы керек. Сабақты бірлескен әрекет
үстінде төменгі сынып оқушыларында ненің жақсы, ненің жаман екендігі
жөніндегі түсінік қалыптасады. Мұның балалары өмірдің ерекше толғандыратын
жағына қатысы бар: оқуға, бағаға, еңбекке, достыққа сыныптағы оқушылардың
түрлі қылықтарына қатынасы. Төменгі сынып оқушыларының бірлесе атқаратын
жұмыстары алуан түрлі болуы мүмкін.
Тіл дамыту – оқу және сауат ашу сабақтарының құрамдас бөлігі. Бұл
сабақтарда мұғалім күн сайын балалардың сөздік қорын байыту және кеңейту
жөнінде нақты міндеттер қояды, І сынып оқушысының әрбір сөзді ұғып барып
айтуын қадағалайды, баланың сөзінің үйлесіміне ерекше назар аударады.
Мектепке келетін қазіргі балаларға тілді негізінен бастауыш мектептегі
оқытудың мазмұны талап ететіндей дәрежеде білу тән.
Хат тану кезеңі (үш ай) әдетте балаларға оқуды, жазуды үйрету, көркем
жазуды ойдағыдай меңгеру үшін негіз жасау ғана емес, оларға өз сөздеріне
жаңаша қарауға, оны өздерінің қадағалап отыруына, сөздің әдемілігін, оның
тұжырымдылығын, логикасын және образдылығын сезінуге көмектесуді көздейді.
Алғашқы сабақтарды балалардың білетін оқиғалары немесе табиғат
құбылыстары туралы еркін айтып берулеріне арнауға болады. Балалар өз
жолдастарының сөздерін тыңдауға, коллектив болып әңгіме өткізуге үйренеді.
Алғашқы сабақтарда олар өздерінің жауаптарына, ойларына мұғалімнің ықылас
қоя қарауын сезулері тиіс. Сәтсіз жауаптарды үнемі үстірт қарағандықтың
салдары демей, адам меңгерген көптеген білімнің ішінен дұрыс жауапты
іздеушілік деп қараған абзал. Жауапқа мұндай көзқарас балаға өз пікірін
батыл айтуға мүмкіндік береді. Қолайлы жағдайда балалар сынып алдында
сөйлеуге, тақпақ, ертегі айтуға белсенді түрде ықылас білдіреді. Бұл оларды
өз сөздерін қадағалауға, әңгіменің түйінін жіктеуге, өз білімдерін
көрсетуге ұмтылдырады. Өз білімдерін басқаларға беруге мұқтаждық балада өте
ерте қалыптасуы тиіс. Бала өз білімін басқа балаларға бергісі келсе, ол
қоршаған шындықты белсендірек танып біледі, өздігінен білім алуға тырысады.
Бірлесе жұмыс істеу элементтерін барлық сабақтарға дерлік енгізуге
болады. Сыныпта әрбір оқушы жұмыстың нәтижесіне қиындықпен қол жеткен
кезде де мұғалім мен оқушылар тарапынан өзіне деген құрметтеу сезімін
сезіне отырып, қиындықты жеңуге тырысатындай жағдай жасап, оны қолдап отыру
қажет. Оқу картинасымен жұмыс істегенде (оның мазмұнымен танысқаннан кейін)
балаларға коллективті түрде әңгіме құру туралы ұсыныс айтуға болады.
Балалардың назары болып жатқан оқиғаларды ретімен баяндауға аударылады. Ол
туралы басында айтып, картинаның негізгі мазмұнын қалай көрсетіп, немен
аяқтауға болатындығы айтылады. Балалар ұсынған ұсыныстардың ең жақсылары
алынады (ұсыныстарды бағалауға балалардың өздері қатыстырылады), кейінгі
ұсыныстар әрі дұрыс, әрі өткен ұсынысты жалғастырып жатуы тиіс. Балаларды
коллектив болып әңгіме құрастыруға жиі жаттықтырған абзал, өйткені бұл
дұрыс сөйлеуге, барлығымен бірге ойлауға, өз білім қорынан тапсырманы
орындауға қажеттілерін ала білуге үйретеді.
Балалардың өзара қатынасы математика сабақтарында да болуы мүмкін.
Балалар белгілі ережеге есептер мен мысалдар ойластырады, оларды бір-біріне
шығаруға береді. Сұрақ немесе есепті кімге бергісі келетіндігін әркім өзі
таңдап алуына болады. Бір партада отырған балалар мысалдардың жауабын өзара
тексереді. Балаларға мысал ойлап табу, оны карточкаға жазу, оған сурет салу
тапсырылады. Сонан кейін карточкалар біріктіріліп, жалпы есептер жинағы
болып шығады.
Мұғалім балаларға орындау үшін міндетті түрде жолдасынан сұрауға
мәжбүр болатындай тапсырма да береді. Мысалы, бір оқушыда есептеу
материалының жолдасынан сұрауға мәжбүр болатындай тапсырма да береді.
Мысалы, бір оқушыда есептеу материалының түсі де, пішіні де бірдей болса,
екіншісінде басқаша болады. Мұғалім тапсырмасы – түсі мен пішіні екі түрлі
материалды пайдаланып есеп құрастыру. Балалар өз күштерін біріктіруге, бір-
бірінен көмек алуға үйренулері тиіс.
Балалар ортақ жұмыстың ойдағыдай орныдалуынан қанағаттанғандық және
қуанышты сезімге ие болатын сабақ өздігінен ойлануға түрткі болып,
оқушылардың бірлесе тебіренуіне, олардың адамгершілікке тәрбиеленуіне
мүмкіндік береді.
Үйге берілетін тапсырманы орындауға кейде оқушылар тобына лайықтап
берсе, онда үй тапсырмасы тәрбиелік міндеттерді шешу үшін неғұрлым тиімді
пайдаланылуы мүмкін екендігін тәжірибе көрсетеді. Топқа берілген үй
тапсырмасының сипаты жеке оқушыға берілетін тапсырмадан гөрі басқаша
болады. Қайталау үшін жаттығулар дидактикалық ойындар және практикалық
тапсырмалар түрінде берілуі мүмкін. Топқа берілген үй тапсырмасын біртіндеп
енгізу қажет. Бірінші тапсырманы оқушылардың бір-екі тобына қаңтардың
екінші жартысында-ақ беруге болады. Топқа екі-үштен төрт-бес балаға дейін
енгізуге болады. Балалар тапсырманы орындап болған соң, қласқа өз
жұмыстарының нәтижесі туралы баяндайды. Олардың үлгісі бойынша мұғалім
оқушыларды коллективтік тапсырмаларды орындау ережелерімен таныстырады.
Мұндай тапсырмалар екі аптада бір рет беріледі. Мұғалім топтарға үйге
тапсырма бергенде мынадай тәрбиелік міндеттерді алдына қояды: балаларда
өздігінен бірлесе жұмыс істеудің дағдыларын қалыптастыру, балалардың өзара
көмегін ұйымдастыру, жұмыс бөлісуде, әрбіреуінің қосқан үлесін бағалауда
бір-біріне қайырымдылық, әділеттілік сезімді тәрбиелеу. Топтарға берілетін
үй тапсырмалары кластағы істері, оқудағы мүдделері негізінде біріккен,
ынтымақты кішкене коллективтер құруға, балалар арасында жеке достық
қатынастар дамуына көмектеседі.
Ортақ жұмыс үшін топтар құрғанда мұғалім олардың арасындағы жолдастық
байланысты, балалардың бір-біріне көзқарастарын, олардың коллективтік
жұмысқа әзірліктерінің дәрежесін еске алады. Коллективтік жұмыс дағдысы жоқ
бірінші сынып оқушысы осындай дағдылары бар балалар тобына енгізіледі.
Сыныпта коллективтік жұмысқа әзір емес балалар көп болса, педагог
класты топқа бөлуге асықпайды, әуелі бір топқа, содан кейін екі, үш топқа
коллективтік тапсырма береді. Бұл топтардың жұмысын мұқият бақылауға,
балалардың бірігіп еңбек етуіне мүмкіндік жасайды.
Балаларды үйге берген тапсырманы орындау үшін микроколлективке
біріктіру балаларға білім дәрежелеріне қарай да саралап қатынас жасауға
мүмкіндік туғызады. Бір топқа неғұрлым күрделі, екінші топқа күрделілігі
шамалы тапсырма беруге болады. Кейде орташа қабілетті баланы озат балаларға
қосылуға ұмтылуы үшін озат балалар тобына қосудың пайдасы бар.
Бақылау, класта оқу материалын әзірлеу, дидактикалық ойындар үйге
берілетін топтық тапсырмалардың мазмұнына енеді.
Бақылаулар.
1. Жыл маусымдары белгілерін (қыс, көктем): аспан жағдайы, жауын-
шашын, жел; құстарды; даладағы, бақшадағы, парктегі, бақтағы,
көшедегі жұмыстарды.
2. Балалардың үйлерінде, үй маңында мекендейтін жануарларды, құстарды.
3. Терезедегі өсімдіктерді: ағаштың кесіліп алынған бұтақтарының
бүршік жаруын, көк пияз, үрме бұршақтың қалай өсетінін бақылау.
Балалар тобына бірінші тапсырманы бергенде мұғалім оларға оқушылар
арасында міндеттерді бөлуге негіз болатын жұмыс жоспарын ұсынады. Мысалы,
көшеде көктемнің белгілерін бақылау төмендегі жоспар бойынша жүргізіледі:
1) қыспен салыстырғанда көктемде көшенің қалай өзгергендігін көріп, суретін
салу;
2) қыста мұнда болмаған қандай құстар пайда болды. Құстардың қылығын
бақылау, олардың аттарын білу;
3) адам қандай шаруашылық жұмыстарына араласты, көктемде қандай өзгерістер
пайда болды (қыспен салыстырғанда).
Барлық топқа бір тапсырма (класта 10 немесе одан да көп топ болуы
мүмкін) немесе бірнеше топқа бір тапсырма беріледі, немесе әр топ өзіне
айрықша тапсырма алады.
Сыныпқа арналған оқу материалын дайындау. “Сан және цифра” деген
тақырып бойынша балаларға төмендегідей тапсырма ұсынуға болады: бір парақ
қағазға берілген бір санға сәйкес фигураларды (сәбіз, алма, үйшік,
қайықтарды) желімдеу. Жұмыс көлемі барлығында шамамен бірдей болуы үшін,
кімнің қанша алатынын, қандай көлемде парақ қағаз алуға болатынын, кім
қандай фигураны жапсыратынын балалар өзара келісуге тиісті.
“Сан құрамы” деген тақырып бойынша оқушылар түрлі-түсті қағаздан әр
түрлі аппликация әзірлейді. Мысалы, “алты” санына бірнеше аппликация
әзірленеді: бір және бес, екі және төрт, үш және үш. Сол жағына балалар бір
түсті дөңгелек немесе шаршы, оң жағына екінші түстісін желімдеулері мүмкін.
Әр топ өз есептерін құрастыруына болады. Балалар кім, не туралы (құс, шие,
қайық және т.б. туралы), қандай амалға (қосу, алу т.б.), қандай сандармен
есеп ойластыратындықтары туралы келіседі. Сабақта топ класқа өз есеп
жинақтарынан есеп шығаруды ұсынады. Есептер сурет, картиналар,
аппликациялармен безендіріледі.
Қазақ тілінен кластағы барлық топтар күшімен әліппе құрастыруға
болады. Балалардың әрбір тобы өздеріне бірнеше әріп алып, құрамында осы
әріптер бар сөздер табады. Бұл сөздерге оқушылар картинкалар іздеп, оларды
парақ қағазға желімдейді.
Кейін осы ретпен картинкалар бар қиын сөздердің сөздігін жасауға
болады. Тиісті картинкаларды іріктеп алып, балалар әрқайсысын парақ қағазға
жапсырады, картинкалардың астына сөз жазады. Барлық парақтарды бір
мұқабамен қаптайды. Сөздікті сабақта қиын сөздердің жазылуын қайталағанда
пайдалануға болады. Балалар тобына рольдер бойынша әңгіме немесе тақпақ
оқуды дайындауды тапсыруға болады. Балалар жиналып, өзара рольдерін
бөліседі де, оқуға жаттығады.
Дидактикалық ойындар оқу материалын балалар үшін қызықты түрде
қайталауды ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Ойын үстінде балалар топтағы
балалармен араласу дағдыларын үйренеді. Бұл жағдайда балалармен араласу
негізі жай ғана ойын емес, сабаққа дайындық жасайтын оқуға арналған ойын
болып табылады.
1.3.Қазақ халқының салт-дәстүрлеріндегі құқықтық - адамгершілік
тәрбие мәдениеті.
Қазақ халқының ғасырлар бойы дамып, қалыптасқан мәдени мұралары -
әдет-ғұрыптары, салт-дәстүрлері, рәсімдері мен рәміздері, жөн-жоралғылары
құқықтық заң, бұлжымайтын ереже ретінде өмірлік қолданысқа айналған.
Халықтың ізгі әдеттері құқықтық әдеп болып қалыптасып, ол ғұрыпқа,
яғни құқықтық заңдылыққа – дәстүрге, санаға сіңіп салтқа айналған. Ұлттық
салт-сана мен дәстүрлер құықтық нормалар арқылы әлеуметтік әдеп – яғни
құқықтық мәдениет болып қалыптасқан.
Дара тұлғаның өзіне-өзі қызмет ету құқығы, сәлемдесу әдебі, ата-
ананы, жалпы адам баласын сыйлау сияқты құқықтық мәдениеті, Отанға, ата-
бабаға, ата-анаға, ұжымға қызмет етуі сияқты құқықтық парызы халықтың
салт-дәстүрлері арқылы орындалып, өмір заңдылықтарымен өзектескен
қасиетті құбылыс.
Жеке тұлғаның өзіне-өзі қызмет ету құқығы.
Қазақта Тірі адам тіршілігн жасайды деген мақал бар. Тіршіліктің
қисыны, тірліктің тәртібі, әдебі бар. Әрбір адамның негізгі тірліктері:
ұйықтау, ояну, киіну, жуыну, сергу, еңбек ету, тынығу. Әрбір тірліктің өз
тегі, қалпы, құқықтық мәні, тәртібі бар.
Әділет басқанды ұйқы басады деп, халқымыз бекер айтпаған. Ұйқы
қалпынан асса, ол – ауру. Әрине әсіресе жас баланың ұйқысы қанық болуы
қажет, бірақ ол қалпынан аспау керек. Әрбір әдепті адам, уақытысында
жатып, дер кезінде тұрып, тіршілік жасамаса, адамдық қасиетінен айырылып
қалады. Ерте тұрған әйелдің бір ісі артық, ерте тұрған еркектің ырысы
артық деп, халық ерте тұрудың мәнін ерекше бағалайды. Ерте тұру үшін,
ерте жату ләзім. Қазіргі заманда еліктеткіш теледидар көріп немесе бос
сандалып көше кезіп, уақытысында ұйықтамау көп баланың әдетіне айналып
барады. Ол құқықтық мәдениетке қайшы келетін, келеңсіз жағдай.
Әрбір адамның сымбатын, әдемілігін киім айқындап тұрады. Киімнің
жарасымды, үйлесімді болуы, көбінесе, жеке бастың киіне білуіне
байланысты. Жазда, күзде, қыста, көктемде киетін киімдерді өз ретімен
кимесе, жарасым болмайды. Сән қуып, тән азабына ұшырап жүргендер аз емес.
Ал талғамсыз, жарасымсыз сән күллі жүрттың алдында күлкіге ұшыратады.
Қыста сәнді деп, жалаңбас жүру – денсаулыққа зиян. Жақсы киіну үшін сол
киімді күте білуді үйренуіміз қажет. Киімін таппай, күйініп, киімін
тапса, үстіне қалай-болса солай іле салатын салақ бала салауатты бола
алмайды. Тәрбие құқықтық нормаларды қалыптастырады.
Тіршілік кезінде көшеде, көпшілік ортасында әдеп сақтау да жеке
адамның өзіне-өзі қызмет етуіне жатады. Жеке тұлғаның өзіне-өзі қызмет
ету құқығын шәкірттерге жан-жақты түсіндіріп, олардың құқықтық санасын
арттыру ісінің нәтижелігі тәрбиешінің ұстаздық шеберлігіне байланысты.
Сәлемдесу – құқықтық – адамгершілік міндет.
Сәлем - әдептіліктің белгісі. Сәлемнің сәлемдесу, сәлем беру, сәлем
қылу сияқты түрлері бар. Сәлемдесу – кездескен адамдардың бір-бірінің
амандығын біліп, қуанышқа бөленуі, бір-біріне аман-саулық тілеп,
тілектестігін, ниеттестігін білдіруі, яғни ізеттілік пен әдептілік
нышанын көрсетіп, амандыққа ақ жарқынданып, жақсылыққа жадырауы. Амандасу
адамгершіліктің, әдептіліктің бір белгісі болып табылады. Амандасқан адам
қазақ салтында он алақанын жүрегінің үстіне қойып, басын изейді. Не қолын
алып амандасады. Ол Сізді шын жүректен құрметтеп, амандығыңызды тілеп,
өзіңізге бас иемін деген мағынаны білдіреді.
Үлкен адамға сәлем беру – кіші адамны құқықтық міндеті. Қазақта
Алыстан алты жасар бала келсе, ауылдағы алпыс жастағы қария сәлем
береді деген әдеп бар. Алыстан келген адамға сәлем беру тәртібі жасқа,
үлкен-кішіге байланысты емес. Ал кездескен кезде кіші адам үлкен кісіге
сәлем бермей кетсе, ол әдепсіздік, көргенсіздік болады. Сәлем беру –
имандылық, инабаттылық, көргендік, мәдениеттіліктің белгісі. Сәлем қылу
кезінде инабаттылық көрсетіп, үлкенге мүмкіндігінше күлімдеп, жылы шырай
көрсете, иман жүзділікпен қарап, құрмет көрсету ниетін білдіру қажет.
Үлкен адамдар сәлем қылған келінге бірауыз сөзбен батасын береді. Сонымен
қатар, амандасу кезінде негізгі сөзде дауыс ырғағы инабаттылықпен ерекше
құбылып, құрметтеу белгісін, сыйласым нышанын білдіру керек. Өйткені
амандасудың өзі құқықтық мәдениеттілікті көрсетеді. Сәлемдесу – жеке
тұлғаның құқықтық мерейін үстем ететін қасиетті іс-әрекет.
Аялаған ана, әлпештеген әкені құрметтеу – құқықтық міндет.
Әке – отбасының пірі, қара шаңырақтың қожасы. Әке – үй ішінің
тірегі, баласының жүрегі. Әкесіз бала – панасыз балапан дейді халқымыз.
Әрбір баланың әке алдында құқықтық борыштары мен парыздары, міндеттері
бар. Әке алдындағы міндеттер: тілін алу, сөзін тыңдау, ізет көрсету, әдеп
сақтау; парыздар: балалық міндеттерді орындауды дәстүрге айналдырып,
әкеңе көмекші, демеуші, сүйеуші болып, оны әрқашан да қуанышқа бөлеп
отыру; кәмелетке жеткен соң, әкеге біржола қызмет көрсетіп, оның
қартайған шағында асыраушысы болу, әкеңнің әкелік еңбегін өтеу.
Әкесін сыйламаған балада сезім жоқ. Ол – бақытсыз. Өйткені ондай
нақұрыста адамгершілік мейірім, қайырым болмайды. Мейірімсіз, қайырымсыз
жанда адамгершілік қасиет қалмайды.
Ең әуелі бала әкесінің алдында әдеп сақтай білу білу керек. Мысалы,
яаулы ана ас дайындап, дастархан мәзірін жасайды, сонда анаға көмектесе
жүріп, әкені ас-дәмге щақырып, ас алдын әзіз әке татқан соң ғана, басқа
балалар асқа сумаңдап, сұғынбай, әдеппен алыңыздан бастап дәм татады.
Бұл ұлттық әдеп, құқықтық сана.
Әсіресе ер бала - әкемен сырлас, жолдас, дос. Сондықтан да ол
әрқашан да өзінше бір әрекет жасау үшін әуелі әкемен ақылдасып отырғаны
жөн. Халық ішінде әлеуметтік дәстүрлер атадан әкеге дарып, қалыптасып,
дамиды, жеке дәстүріне мұрагер болу – құқықтық борыш. Мысалы : әке күйші,
әнші баланың да өнерге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz