Халықтық әл-ауқатты мәселелерін шешудегі нарықтың дәрменсіздігі

Жоспар
Кіріспе

№5 лекция. Халықтық әл.ауқатты мәселелерін шешудегі нарықтың дәрменсіздігі мен жетілдірілмегені
№6 лекция. Мемлекеттің қоғамдық әл.ауқатты жақсартудағы әсерлері
№7 лекция. Халықтың әл.ауқатын жақсарту мәселеселелерін шешудегі мемлекеттің дәрменсіздігі мен жетілмегендігі.

Паретоның экономикалық әл-ауқат концепциясына сәйкес қоғамдық оңтайлылық дәрежесіне жету, тек тиімділік пен өндірістік функциялар еркін болғанда ғана жүзеге асырылуы мүмкін. Басқаша айтқанда, Паретоның оңтайлылық үлгісінде экономикалық субъект (өндіруші мен тұтынушы) бағаға негізделген нарықтық өзара әрекеттер жүйесінен тысқары бола алмайды. Тура және тікелей түрде өзге экономикалық субъектілердің әл-ауқатына әсер етіп, олар арқылы енген игіліктердің тиімділігін азайтып немесе арттырып отырады.
Алайда шындығында экономикалық субъекттер арасында сыртқы эффекттің алып келетін және нарықпен санаспайтын және бағаларда көрініс таппайтын нарықтағы нарықты емес өзара қатынастар жүзеге асады. Мұндай өзара қатынастардың ең көп тараған түрі, өндірісте кері сыртқы эффекте алып келетін қоршаған ортаның ластануын атауға болады.

Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

№5 лекция. Халықтық әл-ауқатты мәселелерін шешудегі нарықтың дәрменсіздігі
мен жетілдірілмегені
Паретоның экономикалық әл-ауқат концепциясына сәйкес қоғамдық
оңтайлылық дәрежесіне жету, тек тиімділік пен өндірістік функциялар еркін
болғанда ғана жүзеге асырылуы мүмкін. Басқаша айтқанда, Паретоның
оңтайлылық үлгісінде экономикалық субъект (өндіруші мен тұтынушы) бағаға
негізделген нарықтық өзара әрекеттер жүйесінен тысқары бола алмайды. Тура
және тікелей түрде өзге экономикалық субъектілердің әл-ауқатына әсер етіп,
олар арқылы енген игіліктердің тиімділігін азайтып немесе арттырып отырады.

Алайда шындығында экономикалық субъекттер арасында сыртқы эффекттің
алып келетін және нарықпен санаспайтын және бағаларда көрініс таппайтын
нарықтағы нарықты емес өзара қатынастар жүзеге асады. Мұндай өзара
қатынастардың ең көп тараған түрі, өндірісте кері сыртқы эффекте алып
келетін қоршаған ортаның ластануын атауға болады.
Мәселен, металлургиялық зауыт ала тазалаусыз атмосфераға улы заттарды
жіберіп отырады, ал бұл сол маңдағы халықтың әл- ауқатына зиян келтіріп
және олардың тұтынушылық артық шығынын өзгертеді. Мұндай жағдайда зауыт
маңында өмір сүретін тұлғаның тиімділігінің индивидтік функциясы зауытттың
өндіруші фунциясына тікелей тәуелді болып отыр. Ал бұл жағдайда тұлға үшін
тиімділік мына формуламен түрленеді.
[ I,=U(XY.qj)
Мұндағы Uj - индивид үшін тиімділік функциясы; ал Х және У индивидтің
тұтынатын игілігі, qj – j өндірушінің өндірістік функциясы, жәбірленушінің
орнында тек қана үй шаруашылығы ғана емес, сондай-ақ өзге өндіруші, мәселен
агрофирмада жәбірленуші болып табылады. Себебі егіндегі өнімділік
металлургиялық зауыттан шығатын металлургиялық зауыттардан шығатын
қалдықтардың көлеміне байланысты. Бұл жағдайда бір өндірушінің (агрофирма)
өндірістік функциясы, өзге бір өндірушінің (металлургиялық зауыт)
өндірістік функциясына тәуелді.
О, = Q (L, K, qj),
Мұнда qj - өндірушінің өндірістік функциясы, L, K - өндірушілер
арқылы қолданылатын еңбек пен капитал.
Осылай жағдайда өндірушілер арасындағы және өндірушілер мен тұтынушылар
арасындағы нарықтық емес, өзара қатынастар өндірісте сыртқы эффекттерді
(экстерналия) туғызып, ол екі негізгі көрінісімен ерекшеленеді.
Біріншіден, бір немесе көптеген сыртқы субъеттердің (кім эффектті
қабылдаса) әл-ауқатына әсер ететін эффекттер болып, алайда олар бұл
жағдайда бағаға әсер етпейді. Екіншіден, эффект тудырып отырған
экономикалық субъект өзі тудырған зиянға ақша төлемейді және (егер сыртқы
эффекттер қалыпты болса) конпенсация алмайды.
Жоғарыда келтірілген эффекттер субъектілердің тиімділігі мен
өндірушілігіне ешқандай әсер етпейді. Парето бойынша оңтайлық критерийлерін
нарықтың дәрменсіздігін тудыратын жоғарыда қарастырылған өзара қарым-
қатынастар жағдайында қолдана алмайды, мұнда экстерналияның кең таралуы
қоғамдық оңтайлылыққа жетудің өзге критерийлерін қолдану керектігін
көрсетеді. Мысалы, Гиганың шекті жеке және шекті қоғамдық шығындарының
теңгерілу критерийлерін қолдануға болады.
Ал енді жеке және қоғамдық шығындар арасындағы бөлініс неге алып
келетінін қарастырайық. Бір жағынан, жеке және қоғамдық пайда болса, екінші
жағынан, бізге белгілі металлургиялық зауыттың мысалын алсақ болады.
Қоғамдық позиция мен металдың нарықтық бағасына кіретін металл оң деуге
жұмсалатын жеке шығындар жалпы қоғамның берілген өнімді өндіруге жұмсалатын
шығындарынан айтарлықтай аз болып келеді. Қоғамға қандай да бір
экономикалық субъекттің шаруашылық әрекеті табыс немесе шығын алып
келетінін анықтау үшін жеке кірістер мен шығындарға сыртқы табыс пен
шығындарды (бұл сыртқы эффект әсерінің нәтижесі болып табылады) қосу керек:
Жеке кірістер + сыртқы табыстар = қоғамның кірісі
Жеке шығындар + сыртқы шығындар = қоғамның шығындары
Егер сыртқы табыстар сыртқы шығындардан артық болса, онда сол берілген
сыртқы эффекттің әрекеті қоғамға таза сыртқы тиімділік алып келеді. Егер
сыртқы шығындар сыртқы табыстан асып түссе, онда сол берілген сыртқы
эффекттің іс-әрекеті қоғам үшін таза жоғалтумен тең. Жеке және қоғамдық
шығындар мен табыстар арасындағы бөлініс, нақты жағдайларда кері сыртқы
эффекттің әсері кезінде өнімді қайта өндіру жүреді, ал қалыпты эффект
жағдайында өндіру болмайды.
Сыртқы субъекттің әсер ету нәтижесі бойынша эффекттері кері және
қалыпты болуы мүмкін. Сыртқы эффекттің кері жағдайында өнім өндіру төмендеп
немесе өнімнің сыртқы субъект үшін тиімділігі төмендейді, ал қалыпты
жағдайда өнім өндіру артып және оның сыртқы субъект үшін тиімділігі артады.
Көріп отырғанымыздай, кері сыртқы эффекттерде индивид және қоғам сыртқы
тиімсіздікке ұшырайды, ал қалыпты сыртқы эффекттерде олар сыртқы
тиімділіктерге ие болады.
А.Пигудың Халықтың әл-ауқатының экономикалық негіздері атты еңбегінен
кері сыртқы эффекттерге мысал келтірейік: өндірістегі бақытсыз оқиға,
кәсіптік ауру, әйел және балалар еңбегін қолдану, ауаның және судың
ластануы, технологиялық жұмыссыздық. Ал қалыпты сыртқы эффектке мыналарды
жатқызуға болады: жалпыға бірдей орта білімді қамтамасыз ету, халыққа жалпы
бірдей вакцина егу, бау-бақшалық және егін егу т.б.
Р.Коуз ашқан сыртқы эффекттердің интернализациялау жолдарына қарамай
нарықтың дәрменсіздігі өз шешімін таппай қалуда. Алғаш рет нарықтығ
дәрменсіздігі туралы мәселені А.Пигу сыртқы эффекттердің бар болуымен
байланысты көтерді. Алайда, зерттеушілердің айтуынша, А.Пигу сыртқы
эффекттермен байланысты қоғамдық игіліктерге назар аудармаған. Себебі
ауаның ластануы кері сыртқы эффекттердің бірі болып табылады, ал таза ауа
өз кезегінде қоғамдық игіліктерді сипаттайды; қаланың лас жерлерін тазалау
мен қаланың салынуын жоспарлауын қалпты сыртқы эффект деп атауға болады.
Қазіргі кезде көптеген ғалымдар қоғамдық игілікті қалыпты сыртқы
эффекттердің эстремальды жағдайы ретінде қарастыруда, алайда қоғамдық
тауарлар жеке тауарлардан оларды ерекшелейтін және өзара байланысты оңды
сыртқы эффектілерімен ерекшелейтін мүлдем ерекше табиғатқа ие. Таза
қоғамдық игіліктердің (алғаш рет бұл мәселені Пол Самдельсон қарастырды)
негізгі сипаттары төмендегідей:
1. тұтынудағы бәсекелестік еместігі, яғни қоғамдық игілікті қосымша
индивидтердің тұтынуға қосылуы оның өзге адамға жету мүмкіндігін
төмендетпейді. Сондықтан да индивидтер өзара бәсекелестікке
түспейді. Бұл уақытта кез келген бір индивидтің жеке игілікті
тұтынуы бұл игілікті өзге индивидтің тұтынуына шек қояды, яғни
жеке тауарларды тұтыну бәсекелестік болып табылады. Индивидтер
өздерінің жеке игіліктерін тұтынуда монополиялық құқықпен
өздерін қамтамасыз ету үшін оларды нарықта игереді.
2. тұтынуды шектемеу, яғни қосымша тұтынушыларға қоғамдық
игіліктерді қолдануға шек қою еместігі. Бұл құрылым берілген
кедергілерді (мысалы, шамшырақты қолдануға шектеу қоя алмаймыз)
анықтаудағы техникалық қиындықтармен байланысты, сондай-ақ
тұтынушылардың игіліктер үшін төлемеген өте жоғары шығындармен
де байланысты. Мәселен, Л.Туроудың айтуынша, машиналар мен
көшелердегі сенсорлық құрылғыларға штрих-код қойып, қалалар мен
қоса барлық жолдарды ақылы жасау қажет: ал мұнда бұл іс-
шаралардан төлемегендердің кесірінен шығындар көбейіп кетеді.
Керісінше, жеке игіліктерді өзге индивидтердің қолдануынан
сақтау үшін оны нарыққа шығарып немесе ол үшін жоғары құн қою
керек.
Егер тауар немесе қызмет көрсету жоғарыда айтылған екі құрылыммен бір
уақытта қанағаттандырылса, онда олар қоғамдық игілікке жатады. Егер игілік
абсолюттік жағдайда бәсекеге қабілетсіз және шектеусіз болса, онда бұл
игілік аралас деп аталады немесе оны толық қоғамдық емес деп атауға
болады. Қоғамдық игіліктерді таза игіліктер қатарына қосу үшін қажетті
арнаулы құжаттық сипаттары, яғни мұндай игіліктер шындығында өте сирек
кездесетінін көрсетуде. Сондықтан да оларға шектеулі мөлшерде, мәселен,
ұлттық әскерді, қоршаған ортаны қорғауды, қалалық көшелерді тазалауды
жатқызуға болады.
Мемлекеттің нарықтық процеске араласуының негізгі теориялық негіздері
жеке индивидтік және қоғамдық әл-ауқаттық қалыптасуындағы нарықтың
дәрменсіздігі мен жетілмегендігінен туындап отыр. Сондықтан да өз кезегінде
мемлекетті Парето-оптималдық (оңтайлық) жағдайына жету үшін және қоғамдық
әл-ауқатты максимизациялау үшін нарықтағы сәтсіздіктерді түзету
керектігіне итермелейді.
Мемлекеттің нарықтағы сәтсіздіктерді түзету үшін араласуы әл-ауқаттың
экономикалық теориясы бойынша, егер ол Парето жақсарумен бірге жүрсе,онда
керек болып табылуы мүмкін, яғни мұнда барлық индивидтер мен жеке топтардың
жағдайы жақсарып, ал өзгелердің жағдайы нашарламауы тиіс. Бір топтың
жағдайы екінші топтың жағдайының нашарлауынан жақсаратын болатынын Парето –
анықталынбаған жағдайға алып келетінінен туындайтын мемлекеттің, халықтың
әл-ауқатына әсерлерінің өзге барлық нұсқалары халықтың ұтылып қалған
топтары үшін компенсациялық механизмдерді қолдану мүмкіндігін айырықша
қайта қарастыруды талап етеді. Егер мемлекет Парето бойынша халықтың әл-
ауқатының жақсаруына алып келетін тамаша бағдарламаны дайындаса, онда бұл
бағдарламаны мемлекет приоритетінің қатарына ендірген және оның
қаржылануына күш жұмсаған (заң шығарулар) және бұл бағдарламаны орындайтын
мүшелердің (мемлекеттік шенеунік) және бұл бағдарламаны қолданатын
адамдардың (тұтынушы, сайлаушы) пікірі мен мақсатына сәйкес түрде сынап
көруге барлық негіздер болуы керек.
Мұндай қажеттілік туындауының басты себебі нақты әл-ауқатты
мемлекеттің әсерінен туындап, оның мақсаты, іс-әрекеті бір немесе көптеген
субъектілердің (яғни кім эффектті қабылдаса) әл-ауқатына әсер ететін,
алайда бұл жағдайда бағаға әсер етпейтін эффекттерге байланысты. Екіншіден,
экономикалық субъект эффект тудырып, ол арқылы туындаған шығынға ақы
төлемейді және компенсация да алмайды (егер сыртқы эффект қалыпты болса).
Аталған эффекттер субъекттердің өздері тудыратын тиімділік пен
өнімділікке ешқандай әсер етпейді, сондықтан мұндай субъекттер игіліктерді
ауысу (егер бұл тұтынушылар болса) нұсқасын немесе берілген эффекттерді
есептеусіз ресурстарды бөлу (егер бұл өндірушілер болса) нұсқасын таңдап
алады.
Нарықтың дәменсіздігін тудыратын, жоғарыда аталған өзара тәуелділіктер
жағдайында Парето бойынша оңтайлылық критерийлерін қолдану мүмкінсіздігі,
экстерналияның кең таралуы, қоғамдық оптималдыққа жетудің өзге
критерийлерін қолдану қажеттілігіне алып келеді, яғни бұл Пигудың шекті
жеке және шекті қоғамдық теңелу критерийлерін қолдануды талап етеді.
Енді жеке және қоғамдық шығындар арасындағы бөлініс қандай жағдайларға
алып келетінін қарастырамыз. Бір жағынан, жеке және қоғамдық табыстар
болса, екінші жағынан бізге металлургиялық зауыт мысалында белгілі – екінші
жағын қарастырамыз. Қоғамдық көзқарас бойынша металдық нарықтық бағасына
кіретін металды өндірудегі жеке шығындар, жалпы қоғам сол өндіруге кететін
шығынынан айтарлықтай аз болып келеді. Мұнда қоғамдық шығындарға қоршаған
ортаны қайта қалпына келтірумен халықтың денсаулығын жақсарту үшін қажетті
сыртқы шығындарды есепке алу керек.
Әл-ауқатты мемлекет жобасын дайындауда, қабылдауда және жүзеге асыру
кезінде қоғамдық сайлаушылардың түрлі қатысушыларының ой-пікірлеріндегі
диспропорция нәтижесінде берілген жобаны алдыңғы жағдайлардың тым басқаша
өзгеруіне алып келетін есептеуден айарлықтай қосымша шығындар пацда болуы
мүмкін. Мұнымен қоса, мемлекеттің қайта бөлу іс-әрекетінің масштабы артады.
Нарықта мемлекеттік іс-әрекеттердің шекарасы теорияда нақты анықталмаған
және жаймен неғұрлым нарық болса, соғұрлым мемлекеттің іс-әрекеті аз
болады және керісінше бағытта орын ауыстыруда. Ал бұл орын ауыстыру
ғылымда қандай экономикалық мектептің позициясы басым болып келуіне тәуелді
болып отыр. Қазіргі экономикалық ғылымда басым болып келе жатқан
неоклассикалық теорияның микроэкономикалық іс-әрекеті бойынша мемлекет
нарық сәтсіздігінің аймағында шектеулі түрде іс-әрекет жасауы керек.

№6 лекция. Мемлекеттің қоғамдық әл-ауқатты жақсартудағы әсерлері
Мемлекеттің қоғамның әл-ауқатын жақсарту барысындағы іс-әрекеттерін
қарастырамыз. Мұнда мемлекеттік минимумның либералдық моделінен бастап,
мемлекеттік максимумның неокейнсайндық моделімен аяқтаймыз.
1. мемлекеттік минимумның либералдық моделінде, нарық жеке және
қоғамдық әл-ауқатты қалыптастырудың нақты моноқұрылымдық нұсқасы болып
табылады. Мемлекеттің ролі мұнда нақты халықтың әл-ауқатын қалыптастыру
және олардың нарықтан еркін берілген құқықтық жағдайларын құрып және жүзеге
асыруды қамтитын нақты нарық процестерінде мемлекет экономикалық саясатымен
шектеліп, ары қарай араласпайтындай болады (laissez-faire мұны істеуге
рұқсат етіңіз). Мұндай таби,и тәртіптегі мемлекеттің араласуы халықтың әл-
ауқатының өсуін кешеуілдетіп және нарықтың әлеуметтік артықшылдығын бұзады.
Мемлекеттің мұндай әрекеті ағылшын классикалық мектебінің (А.Смит,
Д.Рикардо, Д.Чилль) пастулаттарында сипатталған. Либеральдық мемлекеттің
қоғамның әл-ауқатына әсер ету концепциясының қазіргі кезде бірнеше
модификациясы бар:
а) экономикалық тәртіптің ордолиберальдық концепциясын (orden неміс
сөзінен шыққан тәртіпке келтіру, құру деген мағына береді) Фрайбург
экономикалық мектебінің неміс ғалымдары Франц Бем мен Вальтер Ойкендер
ашты. Мұнда халықтың әл-ауқатын қалыптастырудағы нарықтық механизм
орталықтан басқарылатын механизмге қарағанда нақты және тиімді болып
табылады, алайда ол классиктер айтқандай табиғи үлгі өз алдына пайда
болады.
б) Нобель сыйлығының иегері Ш.Фридманның басқаруымен көптеген
монетарисстердің пікірінше, халықтың әл-ауқатының өсуі және кіріс көзі
ақшаға деген сұраныспен анықталады екен. Егер кіріс көзі артса, онда ақшаға
деген сұраныс артып, сәйкесінше, ақша активтері өсіп, экономикалық өсуді
жүзеге асырады. Бұған сәйкесінше кіріс пен халықтың әл-ауқаты да
жоғарылайды. Мемлекет тек ақша массасының өзгеруін бақылаумен шектеледң, ал
еркін нарықтық экономика өзін-өзі, әл-ауқатты жақсартуды қамтамасыз етеді.
Мұндай жағдайда монетаристер әл-ауқат мәселесін шешу үшін мемлекеттің
жанама араласуын қуаттайды: мемлекет арқылы ақша массасы реттеліп
отырылады, ал ол арқылы халықтың табысы мен әл-ауқаты реттеліп отырылады.
в) Людвик фон Мизес пен Нобель сыйлығының иегері Фридрих фон
Хайектердің басқаруындағы либеральдық австрия мектебі либерализмнің
квинтэссенциясы болып табылады. Яғни олардың пікірінше, мемлекет мүлдем
халықтың әл-ауқатын жақсартудағы ішкі себептерден пайда болатын және табиғи
процестерге мүлдем араласпауы қажет.
2. Халықтың әл-ауқатын жақсартудың неоклассикалық теориясы қоғамдық әл-
ауқатты көтеруде мемлекет функциялары туралы либеральды түсінікті
айтарлықтай кеңейтеді. Ал бұл өз кезегінде мыналардан тұрады:
- жекеменшік пен нарықтық еркіндікті қорғайтын құқықтық тәртіпті құру;
- еркін бәсекелстікті қолдау, монополияны бұзу және жағымсыз
бәсекелестікке жол бермеу;
- қоғамдық игіліктерді өндіру;
- сыртқы эффекттерді интернализациялау;
- әлеуметтік әділдік принцип жүзеге асуы үшін табысты қайта бөлу.
Егер жоғарыда аталған функциялардың барлығы мемлекет арқылы орындалатын
болса және де нарықтың қызмет ету жағдайы нақты бәсекелестік жағдайына
жақын болса, онды нарықтың көрінбейтін қолы арқылы қоғамның әл-ауқаты
өзінің максимальды мәніне жетеді.
3. Неоклассикалық әл-ауқатты мемлекет мемлекеттің өнім өндіру мен
индивидтік және қоғамдық әл-ауқаттың дәрежесін арттыру мақсатындағы бөлу
сияқты негізгі нарықтың механизмдеріне мемлекет ең жоғары максимальды түрде
араласуының символы болып табылады. Әл-ауқатты мемлекеттің тарихи
динамикасы барлық дамыған елдерде соғыстан кейінгі жылдары 60 жылдағы дамуы
мен 70 жылдағы дағдарыстың болуымен байланысты. Ғалымдардың айтуынша,
мемлекеттің экономикаға әсер ету шегі нарықтық экономиканың базалық
негіздерін бұзбайынша шектеле алмайды.
4. Әлеуметтік нарықтық шаруашылықтың моделінде мемлекет өз
азаматтарының әл-ауқатының жоғары дәрежеге жетуін қамтамасыз ету бойынша
өзінің қызметінде нарық сәтсіздіктерін жою бойынша және неоклассиандық
әл-ауқатты мемлекеттің белсенді әлеуметтің саясаты мен неоклассикалық
мемлекет функцияларымен нарықтың әлеуметтік артықшылығын ашу ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.