Бастауыш сынып мұғалімдерін оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық негiзi
КІРІСПЕ
1. БАСТАУЫШ СЫНЫП МҰҒАЛІМДЕРІНІҢ ОҚУ МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1.1 Бастауыш мектепте оқу мәдениетін қалыптастырудың ерекшеліктері.
1.2 „Оқу мәдениеті” ұғымына педагогикалық сипаттама
1.3 Бастауыш сынып мұғалімдерінің оқушыларға оқу.таным үрдісіне басшылық жасау
Бірінші тарау бойынша қорытынды.
2. БАСТАУЫШ МЕКТЕП МҰҒАЛІМДЕРІНІҢ ОҚУ МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ІС.ТӘЖІРИБЕСІ ... .
2.1 Бастауыш мектеп оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастыруға мұғалімдердің дайындық жайы ... ... ... ... ... .
2.2 Бастауыш сынып мұғалімдерінің оқу әдістемелік тұрғыдан қалыптастыру
2.3 Бастауыш сынып мұғалімдерінің оқу мәдениетін қалыптастырудың нәтижелері
Екінші тарау бойынша қорытынды
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР .
1. БАСТАУЫШ СЫНЫП МҰҒАЛІМДЕРІНІҢ ОҚУ МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1.1 Бастауыш мектепте оқу мәдениетін қалыптастырудың ерекшеліктері.
1.2 „Оқу мәдениеті” ұғымына педагогикалық сипаттама
1.3 Бастауыш сынып мұғалімдерінің оқушыларға оқу.таным үрдісіне басшылық жасау
Бірінші тарау бойынша қорытынды.
2. БАСТАУЫШ МЕКТЕП МҰҒАЛІМДЕРІНІҢ ОҚУ МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ІС.ТӘЖІРИБЕСІ ... .
2.1 Бастауыш мектеп оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастыруға мұғалімдердің дайындық жайы ... ... ... ... ... .
2.2 Бастауыш сынып мұғалімдерінің оқу әдістемелік тұрғыдан қалыптастыру
2.3 Бастауыш сынып мұғалімдерінің оқу мәдениетін қалыптастырудың нәтижелері
Екінші тарау бойынша қорытынды
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР .
Республикамыздағы қарқынды даму процесiнiң жүзеге асырылып жатқан iлгерiлеу саясаты қоғам өмiрiнiң барлық саласына түбегейлi өзгерiстер енгiзуде. Саяси қоғамдық өзгерiстерге байланысты республика мектептерiнде жаңа мазмұнда оқу – тәрбие жұмысын жетiлдiру қажетi туындап отыр. Әсiресе бiрнеше рет бiлiм беру саласында басталып, аяқталмаған реформалар бiлiм беру жүйесiне, оның iшiнде мектептерге зиянды әсерiн тигiзбей қойған жоқ. Оның бiрi – оқу процесiн ұйымдастырудағы олқылықтар, екiншiсi – мұғалiм кадрларын дайындаудағы күрделi кемшiлiктер, оқулықтар мен әдiстемелiк құралдардың жетiспеуi, үшiншiсi – мектеп iсiн ғылыми бағытпен басқару дәрежесiнiң төмендеуi. Осы күрделi мәселелердiң iшiнде бастауыш мектепте орын алған көкейтестi проблемалар, оқу-тәрбие процесiне жаңа технологияларды енгiзу, оқу мәдениетiн көтеру мәселелерiнде өте маңызды орын алады.
Елiмiздiң Президентi Н. Назарбаев 2004 жылғы Қазақстан халқына жолдаған үндеуiнде: “…Қазақстан мектебi алдағы уақытта дүние-жүзiндегi стандартқа сәйкес жоғары деңгейге көтерiлуi тиiс” делiнген (1).
Елiмiздiң Президентi Н. Назарбаев 2004 жылғы Қазақстан халқына жолдаған үндеуiнде: “…Қазақстан мектебi алдағы уақытта дүние-жүзiндегi стандартқа сәйкес жоғары деңгейге көтерiлуi тиiс” делiнген (1).
бастауыш сынып мұғалімдерін оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастырудың
педагогикалық негiзi
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
1. БАСТАУЫШ СЫНЫП МҰҒАЛІМДЕРІНІҢ ОҚУ МӘДЕНИЕТІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1.1 Бастауыш мектепте оқу мәдениетін қалыптастырудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..8
... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 „Оқу мәдениеті” ұғымына педагогикалық сипаттама
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..20
... ... ... ... ... ... .
1.3 Бастауыш сынып мұғалімдерінің оқушыларға оқу-таным
үрдісіне басшылық жасау 37
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
Бірінші тарау бойынша 42
қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
2. БАСТАУЫШ МЕКТЕП МҰҒАЛІМДЕРІНІҢ ОҚУ МӘДЕНИЕТІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ІС-ТӘЖІРИБЕСІ ... . 56
2.1 Бастауыш мектеп оқушылардың оқу мәдениетін
қалыптастыруға мұғалімдердің дайындық 56
жайы ... ... ... ... ... .
2.2 Бастауыш сынып мұғалімдерінің оқу әдістемелік тұрғыдан
қалыптастыру 69
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
.
2.3 Бастауыш сынып мұғалімдерінің оқу мәдениетін
қалыптастырудың нәтижелері 85
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
Екінші тарау бойынша қорытынды 104
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ 105
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 107
... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМШАЛАР 115
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .
КIРIСПЕ
Зерттеудің көкейкестiлiгi. Республикамыздағы қарқынды даму процесiнiң
жүзеге асырылып жатқан iлгерiлеу саясаты қоғам өмiрiнiң барлық саласына
түбегейлi өзгерiстер енгiзуде. Саяси қоғамдық өзгерiстерге байланысты
республика мектептерiнде жаңа мазмұнда оқу – тәрбие жұмысын жетiлдiру
қажетi туындап отыр. Әсiресе бiрнеше рет бiлiм беру саласында басталып,
аяқталмаған реформалар бiлiм беру жүйесiне, оның iшiнде мектептерге зиянды
әсерiн тигiзбей қойған жоқ. Оның бiрi – оқу процесiн ұйымдастырудағы
олқылықтар, екiншiсi – мұғалiм кадрларын дайындаудағы күрделi кемшiлiктер,
оқулықтар мен әдiстемелiк құралдардың жетiспеуi, үшiншiсi – мектеп iсiн
ғылыми бағытпен басқару дәрежесiнiң төмендеуi. Осы күрделi мәселелердiң
iшiнде бастауыш мектепте орын алған көкейтестi проблемалар, оқу-тәрбие
процесiне жаңа технологияларды енгiзу, оқу мәдениетiн көтеру мәселелерiнде
өте маңызды орын алады.
Елiмiздiң Президентi Н. Назарбаев 2004 жылғы Қазақстан халқына
жолдаған үндеуiнде: “...Қазақстан мектебi алдағы уақытта дүние-жүзiндегi
стандартқа сәйкес жоғары деңгейге көтерiлуi тиiс” делiнген (1).
Әлеуметтiк саяси реформалардың тәжiрибесi көрсетiп отырғандай,
қоғамдық өзгерiстер қазiргi кездегi жалпы бiлiм беретiн мектептерде, бiлiм
беру саясатында мұғалiмдердiң кәсiби педагогикалық қабiлетiмен оқушылардың
бiлiмiн жетiлдiру проблемасы бiрiншi кезектегi мәселе болып отыр.
Қазiргi қоғамымыздың қойып отырған талабына сәйкес жастардың өмiрден
өз орнын таңдай алатын, экономикалық тұрғыдан iскерлiгi мен ойлау қабiлетi
дамыған, тығырықтан жол таба алатын, iстiң нәтижесiн болжай алатын, iскер,
тапқыр, адамгершiлiк қасиетi мол бiлгiр шәкiрттердi қалыптастыру, тәрбиелеу
десек, артық айтылған болмас едi.
Бiлiм берудi дамытудың қазiргi жағдайда мектептерiмiздi, әсiресе бiлiм
баспалдағы бастауышта оқу мәдениетiн тиiмдi ұйымдастырудың әдiстерiн
iздестiру, бастауыш сыныпта бiлiм беру сапасының өсе түсуiне Президенттiң
халыққа жолдауында да аса маңызды тапсырмалар берiлiп отыр (1).
Ендеше, барлық бiлiм беру саласының, оның iшiнде мектептердiң
педагогикалық ұжымдары ертеңгi болашағымыздың тағдыры жас ұрпақтың оқу-
тәрбие процесiне баса көңiл аударып, оқушыларға нақты бiлiм беру,
мектептерде оқу-мәдениетін дұрыс ұйымдастыруына байланысты болмақ.
Жан-жақты бiлiм алған, парасатты, саналы азаматты тәрбиелеп шығару,
олардың жан-дүниесiн әлемдiк өркениетке сай рухани қазыналармен байыту,
педагогикалық жаңа оқу тәсілдерін оның ішінде оқу мәдениетін пайдалану –
бүкiл халық, отбасы, қоғамдық мекемелер болып атқаратын жауапты мiндет.
Мектепте оқу-тәрбие процесін ұйымдастырушы және жүзеге асырушы тұлға –
мұғалім. Мұғалім арнайы дайындықтан өткен және кәсіби деңгейде
педагогикалық қызметпен айналысатын, яғни педагогикалық заңдылықтар
негізінде әрекет ететін, белгіленген тәртіп бойынша өзінің кәсіби борышын
саналы орындауға жауапты маман болып табылады.
Мұғалімнің басты педагогикалық функциясына (құзіреті) оқыту,
тәрбиелеу, дамыту, қалыптастыру процестерін басқару жатады.
Мұғалімнің кәсіби және қоғамдық функциясының аса маңыздылығы,
мұғалімнің тұлғалық және кәсіби қалыптасуы мен даярлығына ерекше талап
қояды. Ең басты талап ретінде мұғалімнің педагогикалық қызметінің
табыстылығын анықтайтын кәсіби сапалар жүйесі алынады. [2, 381].
Мектепте оқу-тәрбие процесін басқару негізгі педагогикалық функция
ретінде нақты педагогикалық әрекеттерді қамтиды. Кез келген педагогикалық
әрекетті жүзеге асырудың нәтижелілігі мұғалімнің кәсіби дайындылығы мен
шеберлігіне тікелей тәуелді құбылыс. Мұғалімнің кәсіби шеберлігі оның
педагогикалық техниканы меңгеру дәрежесіне қатысты, сол арқылы саналы
білім берудің қамтамасыз етілетіні белгілі [3, 46].
Бастауыш мектепте білім беру мұғалім қызметінің сапалылығына мектеп
мұғалімі оқушының сауатын ашу, тілін, ойын дамыту, оқу мәдениетін
қалыптастыру секілді басты дидактикалық міндеттерді шешуге тиісті.
Аталған дидактикалық міндеттерді жүзеге асыруда мұғалімнің
педагогикалық техникасы жеткілікті қалыптасуы оқушының оқу мәдениетін
қалыптастырудың негізгі педагогикалық шарты болып табылады. Сондықтан
бастауыш мектеп мұғалімінің оқу мәдениетін қалыптастыру оның педагогикалық
техникасын жетілдірудің әрі оқу-тәрбие процесін басқару шеберлігін
арттырудың бірі болады.
Қазіргі философиялық, қоғамдық және әлеуметтік ғылымдар жүйесінде
жеке адамның танымдық белсенділіктерін күшейтуде педагогикалық қызмет оқу-
тәрбие процесін тиімді ұйымдастыру құралы ретінде қарастырылуда [4, 11].
Мектепте оқу-тәрбие процесін басқаруда мұғалімнің педагогикалық
шеберлігінің негізгі компоненті ретінде оқу мәдениетінің қалыптасуына
ерекше көңіл бөлу қажет. Бастауыш мектеп оқушыларының психикалық даму
ерекшеліктеріне сәйкес оларда қабылдаудың сезімдік кезеңі ерекше дамыған.
Оқу мәдениетінің әсерлік мүмкіндіктерін есепке ала отырып, бастауыш мектеп
оқушыларының оқу мотивтерін белсендіру, сол арқылы олардың оқу мәдениетін
қалыптастыру тиімді болады [5, 29].
Сондықтан, бастауыш сынып оқушыларының оқу мәдениетін қалыптастыруда
мұғалімнің кәсіби даярлығын қамтамасыз ету көкейкесті мәселенің бірі.
Философия ғылымында “Оқу мәдениеті” ұғымы жалпы мәдениет ұғымының
дербес құрамдас бөлігі ретінде қарастырылады және оны жеке адамның мінез-
құлқы мен әрекетін бағыттаушы, жүзеге асырушы қатынастар жүйесінде белгілі
бір дәрежелік даму сатысын көрсетуші механизм (В.Морсов, А.Г.Здравомыслов,
А.В.Ядов, О.Г.Дробницкий); материалдық және рухани құндылықтардың
жиынтығы (Ю.Ефимов, В.Тугаринов, И.А.Громов, А.И.Арнольдов т.б.);
әрекетті жүзеге асыру тәсілі (М.С.Коган, В.Е.Давыдович, Ю.А.Жданов,
О.В.Ханова т.б.); жеке тұлғаның өзін-өзі игеруінің шығармашылық әдісі
(В.С.Библер, Н.С.Злобин, А.Леонтьев, И.А. Ильяева) ретінде түсіндіруде.
Педагогика ғылымында оқытушының оқу мәдениеті педагогикалық техниканың
элементтік бірілігі ретінде қарастырылады, алайда оқушының оқу мәдениетін
қалыптастыруда қажетті педагогикалық шарт ретінде зерттелінбеген [5, 24].
Бiз iзденiп отырған проблема бойынша нақтылы арналған ғылыми жұмыстар
өте аз болғанымен, педагогика саласында кең таралған бастауыш мектептердiң
оқу процестерiне мұғалiмдердiң кәсіби дайындықтары, қарым-қатынастар туралы
ғылыми еңбектерде жалпылама түрде қамтылған. Осы турғыда: О.С. Богданова,
С.Н.Лысенкова, Л.В. Занков, М.И. Лисина, А.В. Запарожец т.б.
бұрынғы одақтас республикалар ғалымдарын айтуға болады.
Оқу мәдениеті іс-әрекетінің түрлі аспектілерін, білім берудегі
мазмұнын, оны оқу үрдісінде пайдалану мәселелерін Ресей ғалымдары М.Д.
Смородинская, Ю.И. Маркова, М.И. Губанова, С.А. Трубников,
А.П.Примаковский, Л.П. Доблаев, Ф. Гоноболин, Б.А. Часов, М.А. Зиганов т.б.
зерттеген. Осы ғалымдардың пікірінше, оқу мәдениеті арқылы мұғалім өзінің
оқу тәрбие үрдісіндегі білімін бағыты мен дағдысын, сенімін қалыптастырады.
Оқу техникасын, яғни оқу жылдамдығын меңгеру жолдарын ғылыми түрде
зерттеуге үлес қосқан ғалымдар О.А. Кузнецов, Л.И. Хромов, С.В.
Владимирова, О.А. Андреев.
Қырғызстандық ғалым Р. Рахманалиевтің пікірінше, оқу мәдениеті білім
беру саласындағы ең негізгі саты болып саналады.
Кітаппен жұмыс істеу әдістері мен тәсілдерін меңгеру жолдарын ұсынған
Қазақстандық ғалымдар Ө. Тұрманжанов, М.А. Құдайқұловтың еңбектерінде өз
бетінше кітап оқуға, өз білімін жетілдіру дағдысын қалыптастыру, дамыту
туралы айтылады.
Республикамызда соңғы жылдары бастауыш мектептегi оқу-тәрбиесi
мәселелерi туралы дайындалған диссертациялар: М.Н. Сарыбеков,
С.М.Төрениязова, Т.И.Қоқымбаева, А.М. Кенжанова, Р.Б. Үсембаева,
Қ.Нағымжанова, Қ. Сарбасова, Н.М. Көшеров, Қ.Н. Сарыбекова т.б. зерттеу
еңбектерi арналған.
С.М. Төрениязованың зерттеу жұмысында бастауыш сынып оқушыларын оқу
тәрбие жүйесінде дамытушылық принципін басшылыққа ала отырып, баланың
белсенділік, шығармашылық ізденісін дамыту мәселесі қамтылған.
А.М. Кенжанова зерттеу жұмысында оқу тәрбие үрдісінде мұғалім мен
бастауыш сынып оқушыларының өзара қарым-қатынастарын педагогикалық тұрғыдан
қарастырған.
Р.Б. Үсембаева өз зерттеу жұмысында А.Байтұрсыновтың мұраларындағы
адамгершілік құндылықтар негізінде оқушылардың бойындағы Отансүйгіштік,
мәдени құндылық қасиеттерін қалыптастыруы қарастырылады.
Қ.М. Нағымжанова диссертациясында бастауыш сынып мұғалімдерінің
инновациялық іс-әрекетін қалыптастырудың мазмұны мен әдістемесін теориялық
тұрғыда негіздеу және педагогикалық эксперименттік жұмыстарда тиімділігін
арттыруды қарастырған.
Т.И. Қоқымбаеваның диссертациясында халық педагогикасының құралдары
негізінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық әрекеті мен белсендігін
дамытудың ғылыми-әдістемелік негіздерін зерттеу мәселесі қарастырылған.
Бірақ бұл еңбектерде бастауыш сынып мұғалімдерінің оқу мәдениетін
қалыптастырудың педагогикалық шарттары ғылыми тұрғыда қарастырылып, жеке
мәселе ретінде зерттелмеген.
Осы мәселе білім беру жүйесінің құрамына ендірілуін қажет ететін
жаңалықтардың арасындағы әлеуметтік-педагогикалық қайшылықтардың және
педагогикалық қауымның бұл жаңалықты игерудегі мүмкіндіктері мен шынайы
жағдайының арасындағы қарама-қайшылықтарды анықтауға мүмкіншілік тудырады.
Осы қарама-қайшылықтарды шешу оқу мәдениетінің педагогикалық негіздерінің
мәнін теориялық тұрғыдан ойластырып, бастауыш сынып мұғалімінің бұл
процеске дайын болу шарттарын анықтауды қажет етеді.
Бастауыш сынып мұғалімінің оқу мәдениетін қалыптастырудың
педагогикалық шарттарының түбегейлі түрде қарастырылмағандығы, оған
негізделіп дайындалған ғылыми еңбектер мен теориялық, әдістемелік
нұсқаулардың жасалынбауы, оның бастауыш мектептерінің оқу-тәрбие үрдісінде
толықтай пайдаланбауы және көтеріліп отырған мәселенің көкейкестілігі
біздің зерттеу тақырыбымызды Бастауыш сынып мұғалімдерін оқушылардың
мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың педагогикалық негізі - деп
таңдауымызға себепші болды.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш сынып мұғалiмдерiн оқушылардың оқу
мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың ғылыми-педагогикалық негізін
анықтау.
Зерттеу объектiсi: Бастауыш мектептiң оқу-тәрбие жүйесінің процесі.
Зерттеу пәнi: Бастауыш сынып мұғалiмдерiн оқу мәдениетiне тәрбиелеудің
жолдары.
Зерттеу болжамы – егер бастауыш мұғалiмдерi оқыту барысында теориялық
және әдiстемелiк деңгейінде оқу мәдениетiн толық меңгерсе, онда оқушылардың
бiлiм деңгейi мен тәрбие сапасы жақсарып, олардың бойында оқу
мәдениетінің әдістерін қалыптастыруға мүмкіндік туындайды.
Зерттеудiң жетекшi идеясы: Бастауыш сынып мұғалiмдерiн оқу мәдениетiне
тәрбиелеудiң мазмұнын анықтау, оларды оқыту процесiнде қолдану механизмін
көрсету.
Зерттеудiң мiндеттерi:
1. Бастауыш мектеп мұғалiмдерiнiң оқу мәдениетi туралы ғылыми-
әдістемелік еңбектерге, педагогикалық әдебиеттерге талдау жасау;
2. “Оқу мәдениетi ”ұғымының ғылыми –теориялық мазмұнын анықтау;
3. Бастауыш мектеп мұғалiмдерiнiң оқу мәдениетiн қалыптастырудың
тиiмдiлiгiн тәжiрибелi-эксперимент жүзiнде тексеру;
4. Мұғалiмдерге арналған әдiстемелiк нұсқаулар жасау, арнаулы курс
даярлау.
Зерттеудiң теориялық және әдiснамалық негiздерi: Философиялық таным
теориясы, педагогика ғылымының саласы жеке тұлғаның базалық мәдениетiн
тұтас педагогикалық процесте қалыптастыру, психология ғылымындағы жеке
адамның кiсiлiк сипаттары тұрғысындағы теориялық жүйелер мен сипаттамасы.
Зерттеудiң деректi көздерi: Зерттеу тақырыбы бойынша педагогтардың,
философтар мен психологтардың және әлеуметтiк психологтар мен
педагогтардың осы iзденiс бойынша жазған ғылыми жұмыстары, бағдарламалар,
бұйрықтар, нұсқаулар, жалпы бiлiм беретiн мектептерiнiң оқу тәрбие
процесiнiң озық тәжiрибелерi, сонымен бiрге тарихшы әдебиетшiлер
мәдениттанушылардың еңбектерi, проблемаға қатысты диссертациялар және
автордың өзiнiң тәжірибесi ескерiлдi.
Зерттеудiң барысында қолданылған әдiстер: философиялық, педагогикалық-
психологиялық, мәдениет-өнертанушылық әдебиеттерге ғылыми талдау, облыстық
мұғалiмдер бiлімiн жетiлдiру институттарының ғылыми-әдiстемелiк
нұсқауларының оқыту процесiнде пайдаланудағы тәжiрибелерiн жинақтау,
бастауыш сынып мұғалiмдерiнiң iс-тәжiрибесiмен танысып, түсiнiктерiн
анықтау, әңгiмелесу, сұрақ- жауап мақсатымен сауалнама жауаптармен танысу,
“Қазақстан мектебi”, “Бастауыш мектеп” журналдарының күнделiктi
басылымдарындағы мақалаларға шолу жасау, педагогикалық эксперимент жүргiзу,
эксперимент нәтижелерiн қорытындылау.
Зерттеудiң негiзгi кезеңдерi:
Бiрiншi кезең (1998 - 2000 ж.ж) зерттеу проблемасының теориялық
негiздерi жасалып, тақырып мәселелерiнiң қаншалықты зерттелгендiгi
айқындалды. Бастауыш сынып мұғалiмдерiнiң сабақ өткiзу барысындағы оқу
мәдениеттерінің дайындықтары анықталып, зерттеудiң ғылыми аппаратын жасауға
негiз болды.
Екiншi кезең (2000 - 2002 ж.ж) Жалпы бiлiм беретiн мектептiң бастауыш
сынып мұғалiмдерiнiң озық педагогикалық тәжiрибе жұмыстары, мақсатымызға
қарай зерттелiнiп, тәжiрибелiк эксперимент жүргiзiлдi және олардың оқыту
процесiндегi оқушы бойында оқу мәдениетiн қалыптастыру мүмкiндiктерi
айқындалды.
Үшiншi кезең (2002-2004 ж.ж) Зерттеу барысында жинақталған
тәжiрибелiк–эксперимент материалдарының ғылыми–теориялық нәтижесiн
қорытындылап, тұжырымдар мен әдiстемелiк нұсқаулар әзiрленiп, диссертация
жазылды.
Зерттеудiң ғылыми жаңалығы:
-бастауыш мектептерде оқу- тәрбие үрдiсiнiң барысында оқу мәдениетін
қалыптастырудың көп деңгейлiгi қарастырылып, бастауыш сынып мұғалiмдерiн
оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың мазмұны мен
әдістемесі теориялық негізделді.
-бастауыш сынып оқушыларының тәрбиеленуі, даму деңгейi мұғалiмнiң
оқыту үрдiсiндегi iс-әрекетiне, ұстаған бағытына, бiлiмдi меңгеруiне және
оқу мәдениетiне байланысты екенi анықталды.
-бастауыш сынып оқушыларының оқу мәдениеті, оқушылардың оқу
мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың мазмұндылығы ұғымдарына
анықтамалар беріліп олардың құрылымдық ерекшеліктері анықталды.
-оқу мәдениетін қалыптастыруға мұғалімдерді даярлаудың
педагогикалық шарттары айқындалды.
-оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастыруға мұғалімдерді даярлау
деңгейлері (мазмұндық, ұйымдастырушылық, әдістемелік) анықталынып, оларға
сипаттама берілді.
-бастауыш сынып мұғалімдерін оқушылардың оқу мәдениетін
қалыптастыруға даярлау моделі құрылды.
Зерттеудiң теориялық мәндiлiгi: Жалпы бiлiм беретiн мектептiң
бастауыш сынып мұғалімдерінің оқу мәдениетін қалыптастырудың теориялық
ұғымдарына қосымша ұсыныс жасалып, педагогикалық ғылыми зерттеулердiң
қорына үлес қосылғандығында.
Зерттеудiң практикалық маңызы:
-зерттеу нәтижелерiн бастауыш сынып мұғалiмдерi оқу-тәрбие жұмысын
ұйымдастыруға және оқыту процесінде мұғалiмдердiң оқу мәдениетiн,
бiлiктiлiгiн жетiлдiру мақсатында пайдалануға болады.
-зерттеудiң нәтижелерi жалпы бiлiм беретiн мектеп, лицей, гимназия
мұғалiмдерiне, сондай-ақ болашақ мұғалiмдердi даярлайтын мамандықтар үшiн,
педагогика және психология салаларының лекция, семинар, практикалық
сабақтарында пайдалануға болады.
Зерттеу базасы: Шымкент қаласындағы Ж. Аймауытов атындағы 64 көп
салалы мектеп гимназиясы, Т. Тәжiбаев атындағы 47 тарихи –гуманитарлық
мектеп гимназиясы, №50 А.Байтұрсынов атындағы қазақ орта мектебі, Оңтүстiк
Қазақстан үздiксiз бiлiм беру институты болды.
Қорғауға ұсынылатын негiзгi қағидалар:
-бастауыш мектептердегi мұғалiмдердiң оқушылардың оқу мәдениетiн
қалыптастыру жұмыстарының мазмұны мен әдістемелік жүйесіне ғылыми -
педагогикалық тұрғыдан сипаттама беру;
-оқу мәдениетiн бастауыш сынып оқушыларының оқу iс-әрекеттерiнде және
тәрбие процесiнде қалыптастыру жүйесiнiң мазмұны мен мәнi.
-бастауыш сыныпта оқыту процестерiнiң ерекшелiгiне байланысты бiрнеше
пәндердi оқыту барысында оқу мәдениетiн қалыптастыруға мұғалімдерді
даярдау жүйесі;
-жалпы бiлiм беретiн мектептердiң бастауыш сынып мұғалiмдерiне оқу
мәдениетiн қалыптастыратын педагогикалық педагогикалық шарттар негізінде
дайындалған бағдарлама және әдiстемелiк ұсыныстар.
Зерттеу нәтижелерiнiң мақұлдануымен тәжірибеге ендiрiлуi:
Зерттеудiң негiзгi нәтижелерi әртүрлi деңгейде: “Руханият мәселелерi
және дiннiң қазiргi қоғамдағы ролi” (Шымкент, 2001) “ Әуезов оқулары –3
(Шымкент, 2002) Наука и образование на пороге ХХI века (Шымкент, 2004)
атты Халықаралық ғылыми – практикалық конференцияда “Түркiстанның 1500
жылдығына арналған ғылыми –теориялық және оқу -әдiстемелiк конференциясы
(Шымкент, 1999)”, Бастауыш мектепте оқыту проблемалары: оқу әдiстемелiк
жинақ деген конференцияларда (Шымкент, 1999) баяндалды.
Диссертация құрылымы: диссертация кiрiспеден, екi тараудан, жалпы
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тiзiмiнен, қосымшалардан тұрады.
Кiрiспе бөлiмде: тақырыптың көкейкестiлiгi дәлелденiп, осы тақырыптың
зерттеу жағдайы, зерттеу мақсаты, объектiсi мен пәнi, мiндеттерi, әдiстерi,
ғылыми болжамы мен жаңалығы, зерттеу кезеңдерi берiлiп, диссертацияның
мәндiлiгi қорғауға ұсынылған тұжырымдары баяндалды.
Бiрiншi тарауда “Бастауыш сынып мұғалiмдерiнiң оқу мәдениетiн
қалыптастырудың теориялық негiздерi” атты мәселе көтерiлiп оған байланысты
жазылған еңбектердi, көзқарастар мен тұжырымдарды негiзге ала отырып, “оқу
мәдениетi”, “оқу мәдениетін қалыптастыру”, бастауыш сынып мұғалімдерінің
оқу мәдениетін қалыптастыру ұғымдарының мәнi анықталды. Бастауыш сынып
оқушыларының психологиялық ерекшелiктері мен оқу мәдениетiн ұйымдастырудың
бүгiнгi жай- күйi талданып, оқу мәдениетiне жалпы педагогикалық сипаттама
берiлдi.
Екiншi тарауда “Бастауыш мектеп мұғалiмдерiнiң оқу мәдениетiн
қалыптастырудың iс-тәжiрибесi” атты мәселе көтерiлiп, бастауыш сынып
мұғалiмдерiнiң өз бiлiмдерiн заман талабына сай жетiлдiрумен қатар оқу
мәдениетiн меңгерiп, оны бастауыш сынып оқушыларының бойына осы кезден
қалыптастыру мүмкiндiктерi баяндалды.
Қорытындыда педагогикалық тәжiрибе жұмысының нәтижелерi негiзiнде
әзiрленген тұжырымдармен ұсыныстар келтiрiледi, зерттеудiң перспективалары
көрсетiледi. Қосымшада анықтаушы және қалыптастырушы эксперимент барысында
пайдаланылған материалдар ұсынылады.
І БАСТАУЫШ МЕКТЕП МҰҒАЛІМДЕРІН ОҚУШЫЛАРДЫҢ
ОҚУ МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУҒА
ДАЯРЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ.
1. “Оқу мәдениеті” ұғымына педагогикалық сипаттама
XXI ғасыр педагогика ғылымының қалыптасқан жүйесіне қайта қарау
арқылы білім беру мазмұны мен оны ұйымдастыру қызметіне жаңаша көзқарастың
қажет екендігін паш етуде. Қоғамдық формациялардың ауысуы, әлемдік
ғарыштану саясатының күшеуі, бүкіладамзаттық құндылықтардың жаңа
өлшемдерінің қажеттігі педагогика ғылымының басты ұғымы – жеке адамды
дамыту және қалыптастыру мәселесіне өзекті ғылыми тақырып деңгейіне
көтерді. Жаңа заман мұғалімін даярлау және олардың кәсіби
біліктілігін қамтамасыз ету мәселесін Қазақстан Республикасының білім
беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында [
, 5] негізгі міндеттер санатында қарастырылды. Онда жеке тұлғаның
саналылығы мен қызметінің бірлігі принципінде жан – жақты жетілген,
білікті маман даярлау қажеттігі айтылған. Жеке тұлғаның қызмет
сферасының басты компоненттерінің бірі оқушылардың оқу қызметін дұрыс
ұйымдастыру арқылы олардың танымдық процестерін жетілдіруге болатыны
психология, педагогика ғылымдарында жеткілікті зерттелген. Оқу -
әлеуметтік және психологиялық – педагогикалық әсер ету нысанасы ретінде
педагогика ғылымының негізгі қызмет әрекетінің бір болып табылады.
Сондықтан оқу қызметін жеке категориялды аппарат бірлігі ретінде
қарастырып, оның қазіргi түсініктеріне теориялық тұрғыдан анықтама
берген жөн.
“Оқу қызметі” категориясына анықтама беру үшін оқу құбылысының
күрделілігіне және көпаспектілігіне көңіл бөлген жөн. Көптеген
анықтамаларды екі топқа бөліп қарауға болады. Оның бірінде
(психологиялық тұрғыдан) оқу – психологиялық қызметтің күрделі түрі,
яғни мәтінді қабылдау және қайта өңдеу процестері жүзеге асады,
нәтижесінде мәтінді толық түсіну қамтамасыз етілді. [ , 45]
Екінші анықтамалар тобында оқу - әлеуметтік функция, яғни атқарушы
қызмет түрінде түсіндіріледі. Бұл кезде оқу қызметінің қандай да
бір нақты функциясы бөлініп көрсетіледі: коммуникативті, танымдық,
ақпараттық – тұтынушылық, ақпараттық – ізденушілік т.б.
Сонымен бірге, оқу қызметі барлық әрекет түрлері секілді жеке
адамның белсенділігімен, өз қажеттілігін қанағаттандыру үшін саналы
түрде қойылған мақсатқа жету әрекетімен тығыз байланысты.
Осындай әдіснамалық (методологиялық) ұстанымдарды есепке ала отырып, оқу
қызметінің анықтамасын төмендегіше бере аламыз. Оқу – мәтін мазмұнын
әлеуметтік субъектінің түрлі қажеттіліктерімен бағындыру және мәнділігі
белсенді, мақсатты - бағытты түрлендірумен анықталынатын танымдық –
коммуникативті қызмет түрі.
Соңғы жылдары оқу теориясына қатысты бірнеше ағымдар қалыптасты.
Ол ағымдардың ішінде фазалар бойынша оқу ерекше назарға алынған.
Оқу фазалары түрлі аттармен белгіленгенімен, олардың негізгілерін үш
топқа бөледі, алайда олардың мазмұндары әртүрлі болады. М.С. Каган оқуды
ұйымдастыру құрылымын әлеуметтік психологиялық және тіл қызметтері
түрі ретінде қарастырған тиімді десе, А.А. Леонтьев оқу қызметінің
тілдік әрекетінін төрт кезеңге бөліп, қарастыру керек, сонда ғана
оқу қызметі нәтижелі болады дейді. Сол сияқты психологтар: И.А.
Зимняя, Л.И. Беляев, С.А. Трубников, О.М. Масловтар оқу қызметінің тілдік
функциясын үш фазада ұйымдастыру оқушының мәтінмен жұмысын сапалы
етеді деп санайды. Түрлі айырмашылықтар мен толымсыз түсініктемелердің
болуына қарамастан оқу қызметін фаза бойынша ұйымдастырудың ортақ
белгілері бар: біріншіден, оқырманды оқуға итермелейді; екіншіден,
оқу процесі мәтінмен тікелей байланыста болады; үшіншіден, оқу
қызметі оқу процесі арқылы белгілі нәтижелерге қол жеткізеді. Оқу
нәтижелерін бағалау негізінде оқырмандарды келесі оқу қызметіне
жетелейтін жаңа қажеттіліктер туындайды. Сондықтан оқу қызметін
ұйымдастыру дербес ұғым ретінде қарастырылады және оның өзіндік
ұғымдық – түсініктік аппараты қажет болады. Оқу қызметін ұйымдастыру
нақты нұсқа немесе нобай (модель) бойынша жүргізіледі.
Бүгінгі күнге дейін оқу қызметін ұйымдастырудың бірнеше нобайы
қалыптасқан. С.М. Смирновтың ұсынған нобайында оқу қызметінің төрт
компоненті, ал Н.Н. Светловская ұсынған нобайда оқу қызметінің үш
компоненті берілген. Оқу қызметін ұйымдастырудың аталған нобайларында
оқу қызметінің нәтижелілігін көрсететін бағалау фазалары жоқ, оның
басты себебі оқу қызметін қалыптастырудың ұғымдық – түсініктік
аппаратының құрылымдық мазмұнының жеткілікті жіктелмеуі болып отыр.
Сондықтан оқу қызметін ұйымдастыру нобайында тұлғалық, әрекеттік
аспектілердің біртұтастығынын қамтамасыз ету қажет, сонда ғана әрбір
фаза нақты мазмұнмен толықтырылуы тиіс және осы фаза үшін
лайықталынған - тұлғалық және әрекеттік функцияларды анықтаған жөн.
Оқу қызметінің мотивациялық - қызықтырушы фазасы оқырманның әлеуметтік
статусы мен өмірлік тұғырымдарына қатысты қылыптасады. Осындай фактор
ретінде таңдап алынған мәтін және оның авторы, басқа оқырмандар,
олардың оқылған мәтін туралы пікірлері алынады. Аталған фазада
басым компонент болып қажеттілік саналады, ал мотив – саналы түрде
қалыптасатын қажеттілік болып табылыды. Басқаша сөзбен айтқанда,
мотив мақсатқа жетелейді, нәтижесінде оқу қызметінің әрекеттік –
нәтижелілік фазасының ерекшелігі анықталынады. Бұл фазада оқушы
білімінің деңгейі; психикалық процестердің деңгейі; сонымен бірге оқу
қызметінің (сөздік) іскерлігі мен дағдылары; оқырманның сезімдік –
еріктік мінездемесі; оқу қызметін ұйымдастыру шарты - негізіг
факторларға жатады. Ең басты фаза ретінде нәтижелі бағалау фазасы
есептелінеді. Оқу қызметінің нәтижесі оқырманның танымдық -
эстетикалық және кәсіби қызмет сферасына әсер етеді, сонымен бірге
мотивациялық - қызықтыушы фазасының қайта қалыптасуына мүмкіндік
тудырады. Сол себепті қол жеткен нәтижелер және олардың бағалануы
негізінде оқу қызметі жандана бастайды. Оқу қызметін ұйымдастырудың
аталған үш фазасы тығыз байланысқан, бірін – бірі толықтырушы және
бірінсіз – бірі әрекет ете алмайтын құрылымдық компоненттері болып
саналады.
Оқырманның оқу қызметінің дербестігін, яғни тұлғалық ерекшелігін
есепке алатын, өзіндік әрекет жүйесін қамтамасыз ететін екі фазаны
қосуға болады. Оның біріншісі, оқырманның өз бетінше түрлі
әдебиеттерді, кітаптарды талдап, каталогтар және картотекалармен жұмыс
істеуге машықтануы болса , екіншісі қол жеткен нәтижелерді тұрақты
іскерлік пен дағдыға айналдыру, яғни оқу мақсаты мен міндеттеріне
сәйкес түрлі тәсілдерді қолдана білу. Осы екі фазаның оқу қызметі
ұғымына енгізу оның кең мағыналылығын көрсетеді. Осындай құрылымдық
нұсқада оқу қызметі оқу мәдениеті ұғымына қатысты болады.
Оқу мәдениеті оқу қызметінің құрамдас бөлігі бола отырып,
оқушыларда оқу дағдыларын қалыптастырудың ғылыми негіздерін білуі тиіс.
Қазіргі оқу процесінің теориясында ақпараттарды қабылдау жылдамдығы
мен сапасы, мағыналық өңдеу, шешім қабылдау, кері байланыстың
нәтижелілігі секілді оқудың сапалы қасиеттеріне әсер етуші факторлары
анықталынады және оқу қызметінде оларды мақсатты түрде басқару
әрекеттері айқындалады.
П.Е. Решетников оқу мәдениеті – бұл, ең алдымен кітап немесе
материал баратін мазмұнды түсіну және оны түрлендіре алу дей келе,
мәтінді оқуда оның мазмұнды – мағыналық ерекшелігін жеткізе білуді
басты мәселе деп түсіндіреді [ , 134]
Қазіргі кезеңде жалпы білім беретін мектептерде оқушылардың
алған білімін күшейтіп, танымдық талғамдарын арттыруда, оқу
мәдениетін дұрыс қалыптастыруда, ұзтаздар өз білімдерін жетілдірумен
қатар, оқу мәдениетінің компоненттерін өздері толық меңгеруі қажет.
Педагог ғалым С.А. Трубников өзінің ғылыми еңбектерінде
оқырмандар сатысын жалпылама ала отырып, оқу мәдениетін бір – бірімен
байланыстырып үш бөлікке бөледі. Ол әдебиеттерді таңдай білу және
алынған информацияны талдай білу, оны түрлі көрсеткіштермен сипаттай
білу деп көрсетеді (2).
Сонымен бірге Ю.М. Тогов пен А.П. Куликова сияқты ғалымдар оқу
мәдениетін құрайтын үш нәрсені атап көрсетеді: “біріншіден, оқудағы
бағыт, екіншіден, оқулықты таңдау және үшіншіден, өздігінен оқу” – деп
үш негізге бөледі (3).
Сонымен қатар, басқа да көптеген ғалымдар оқу мәдениетін
білім, іскерлік, дағды секілді кітап және баспасөз шығаратын
таңдаудағылар мен ғылыми әдебиеттерді оқудағы оқырман мәдениеті деп
те қарайды.
М.И. Губанова “Оқу мәдениетіне тәрбиелеу- ол тек оқу процесінде
ғана емес, ол мектепте де , жапы білім беру процесін жетілдіруде,
кітапханалық – библиографиялық білімді насихаттауда, саяси және ағарту
ісінің басқа да салаларында да , яғни қоғамдық тәрбиенің барлық
жүйесінде және бұқаралық ақпарат құралдарында негізгі педагогикалық
проблема” дей келе оқу мәдениеті тақырыбы көп салалы, оның кез –
келген бөлімі жеке сабақтың тақырыбы бола алады деген пікіріне
қосыламыз (4).
Ресейлік ғалымдар М.Д. Смородинская және Ю.П. Маркова өзінің
оқудағы бағыты мен біліміне сенімді, жаңалықты өз жұмысында тиімді
қолдана білетін тұлғаны ғана оқу мәдениетін толық меңгерген тұлға деп
санай аламыз және “Оқу мәдениеті - бұл оқырмандардың кітап таңдаудағы
іскерлігі, білімі, дағдысы, оларды түсініп пайдалануы” – деді (5).
Ал Москвалық ғалым М.Зиганов “... білікті, білімді оқырман болу
үшін, оның барлық сапалық қасиеттері мен талаптарын игеру үшін оқу
мәдениетін меңгеру қажет. Өйткені оқу мәдениеті өзінің құрамына бір
қатар оқу еңбегімен бірге интеллектуалды және рухани жетілдіру ,
көркемдік - эстетикалық даму, оқудың күнделікті әдетке айналуы,
оқудың мазмұндылығы оқырманның қоршаған ортасы сияқты мәселелерді
қамтиды” (6).
С.И. Поварниннің пайымдауынша, оқу мәдениеті әр адамның өз
білімін жетілдірудегі жетістігі, ой қабілетін көтеруі деп, оқу
мәдениетінің негізгі үш ережесін ұсынады:
1. Оқығаныңды дұрыс түсініп, талдай білу қажет;
2. Өз ойыңмен алған біліміңді іс – тәжірибеде пайдалана біл;
3. Оқығаныңды салыстыра және бағалай біл (7).
“Оқу мәдениеті” – деген ұғым адамның жеке өзінің жалпы
мәдениетімен астасып жатады, оқу ісінің өзі - еңбек мәдениетінің,
білім алудың әсіресе, өз бетімен білімін көтерудің құрамдас бір
бөлігі болып, оқу үрдісі арқылы тәрбиелеуде – оқуға басшылық жасау
ісінің негізгі міндеттерінің бірі болып саналады.
Қырғызстанның ғалымы Р.Рахманалиев “Оқу мәдениеті – оқырмандық
қызметтегі және білім беру саласындағы әлеуметтік мақсаттағы ең
жоғарғы саты деп санауға болады” деді. Ол оқушының оқу мәдениетін
негізгі үш бөлікке бөледі:
- оқу ортасы;
- кітіппен тікелей жұмыс жасау;
- оқудың нәтижесін пайдалану – деген (8).
Мұғалімнің оқу мәдениеті - өте күрделі процесс, оқудағы
жіберілген жай ғана қателік баланың барлық қызығушылығы мен
талабына үлкен әсер етуі мүмкін. Оқу мәдениетін меңгерген
мұғалім - жан – жақты білімді, оқуға ой – сананы жұмылдырып,
оқығанының мағынасын терең ұғыну арқылы оқушының қиялы мен
сезіміне әсер ете алатын тұлға. Мұғалімнің оқу мәдениетінің
комплексті мәніне тән нәрселер:
а) оқу тақырыбын саналы түрде іріктеп алу;
б) оқылатын шығармаларды бағдарлай білу, яғни библиографиялық
құралдар мен кітапхана каталогтары жүйесін пайдалана білу;
в) оқыған кітапты толық игеріп, терең түсіну үшін сол кітаптың
өзін бағдарлай білу;
г) әдебиеттен алынған информацияны жүзеге асырып, күнделікті
тәжірибеде пайдалану;
д) оқыған нәрсені ойға орнықтырып, іс жүзінде пайдалануды
қамтамасыз ететін техникалық тәсілдерді қолдану (көрнекілік,
үзінділер жазып алу, көшірмесін түсіріп алу, картотека ұйымдастыру
т.б.).
Оқу сабағына, оның ішінде оқушыларды дұрыс оқуға, оқу
мәдениетіне тәрбиелеу бүгінгі күннің өзекті мәселесі.
Балаларда оқу мәдениеті дағдысын қалыптастырумен айналысатын
мұғалім ең алдымен оқу сапасына әсер етуші басты факторларды
(ақпараттарды қабыдау жылдамдығы мен сапасы, мағыналық өңдеу, шешім
дайындау, кері байланыстың нәтижелелілігі) айқындап, оларды мақсатты
түрде басқаруды меңгеруі тиіс. Оқу процесінің типті кемшіліктеріне
(артикуляция, көру алаңының тарылуы, регрессия, оқудың қолайлы
стратегиясының болмауы, зейіннің төмендеуі (О.А. Андреев пен Л.И. Хромов
бойынша) көңіл аударылуы қажет. Ең бастысы оқушының оқудың түрлі
әдістері мен іскерліктерін меңгеруі және оқу міндеттері мен уақыт
нормасына байланысты осы әдістерді оңтайлы қолдана білуі, тез және
мәнерлі оқу тәсілдерін меңгеруін ұйымдастыра білуі жөн. Арнаулы
зерттеулер көрсеткендей қазіргі оқырман ақпараттың 70-80 % - тін тез
оқу режимінде қабылдайды. Бастауыш мектептерде Н.Л. Быстрова, Н.И.
Марковалардың балаларды тез оқуға үйрету әдістемелері жақсы табыстар
беруде. Мұғалімдерді оқушыларға оқу мәдениетін қалыптастыруға
даярлауда оларға оқудың динамикалық тереңдетіп оқыту, таңдап оқу, көз
жүгіртіп оқу әдістерін қолданады.
Оқу мәдениеті – кітап мазмұнын түсіну және оның түрлендіре алу,
ойлау операцияларын өте жетік білу арқылы мәтінді түсіну, яғни
мәтіннің мағыналық белгілерін бөліп көрсете алу, мәтінде көркем
мәнді құралдарды тани білу, оларды образды және мәнді өрнектермен
сипаттай білу болып табылады.
Мәтін мазмұнындағы мағыналық тірек пункттерін (В.Т. Шаталов) бөліп
көрсету процесі мәтінді қысқартып оқуда оның мағынасын жоғалтпай,
рациональды дәнін айқындай білуді қамтамасыз етеді. Оқу қызметін
осылай ұйымдастыру оқудың дифференциальды алгоритмін қолдана алу
іскерлігі қалыптастырады. Сонымен бірге, оқу мәдениеті бұрын оқылған
мәтін негізінде мағыналы жорамал жасауға мүмкіндік береді. Осындай
жанама мағыналық белгілірі бойынша келесі оқиғаны болжай алу
антиципация деп атаймыз. Оның негізінде мұғалімдерде негізгі мәтіннің
басты идеясын, ойын айқындауды қалыптастыруға болады. Ол мұғалімнің
қиялын дамытып, шығармашылықпен жұмыс жасауын қамтамасыз етеді. Яғни
қандайда мәтін болмасын оны оқуда мәтінде кездесетін арты ақпараттан
құтылуға жағдай жасап, уақытын үнемдейді.
Оқу мәдениетінің сауатты оқуды қалыптастыру мен іскерлігі
реципация деп аталынады, ол бұрынғы өткен материалға ойша қайта
оралуды қамтамасыз етеді. Өткен материал мен жаңа ақпараттардың
сабақтастығын, олардың толық түсіндірілуін көрсетеді.
Оқушының оқу мәдениетін қандай әдістермен, қалайша қалыптастыруға
болады деген сұрақ – мұғалім үшін өте қажет мәселе. Өкінішке орай,
бұл мәселеге арнайы тоқталып, оның іске асырылу жолдарын нақты
көрсеткен ғылыми еңбектер өте аз. Міне, сондықтан да оқушының оқу
мәдениеті деген не, ол қалай ісек асырылады деген сұрақты мамандардың
бойына осы кезден іске асыру керек.
Оқушылармен жүргізілетін оқу – іс мәдениетін қалыптастыруға қажетті
жаттығулар тек мұғалім тарапынан оқуға басшылық жааудың ережелері
мен заңдылықтары меңгерілген кезде ғана мүмкін болады, яғни тақырыпты
длұрыс ашу, оқушыларды қызықтыратын тақырыптарды таңдауды
үйренгенде ғана іске асатын жұмыс. Сондықтан бастауыш сыныптарда
оқу мәдениетіне тәрбиелеу және қалыптастыру өте өзекті мәселе екендігі
даусыз.
Біз оқу мәдениеті тақырыбын толық ашып көрсету мақсатында
мынадай жоспар құрып, оны басшылыққа алдық:
1. Оқу мәдениеті туралы түсінік, оның қазіргі кездегі ролі мен маңызы.
2. Оқу мәдениетінің негізгі бағыттары:
а) өз бетінше кітап оқуға дағдыландыру;
ә) кітаппен жұмыс істей білуге дағдыландыру ;
б) өз бетінше кітап таңдай білуга тәрбиелеу;
3. Кітапты сабақ оқуға және сабаққа пайдалана білу (бағдарлама
қосымшада берілген).
Бастауыш мектептегі жүргізілетін оқыту сабағының тәрбиелік мәні
атақты орыс педагогы К.Д. Ушинский дәуірінен бастап – ақ анықталған
болатын. Ал, қазіргі жағдайда, мектеп реформасында атап
көрсетілгендегідей оқу сабағының тәрбиелік мәнін арттыру талабы бастауыш
мектептегі оқудың сапасын көтеруді, әсіресе оқу мәдениетін басқаруын
жетілдіруді ерекше қажет етеді.
Бастауыш мектеп оқу мәдениетін қалыптастыру тікелей пәндер
сабағымен байланыстырғанда негізінен оқушының сезімі мен еркіне, ақыл
– ойына әсер ету мақсаты көзделеді. Мұның өзі оқу процесі мен тәрбие
процесінің біртұтас екендігін көрсетіп, болашақ азамат тәрбиесі
мақсатымен ұштасады.
Бастауыш сынып оқушыларына алғаш мектеп табалдырығын аттағаннан
бастап оларға кітапті қалай оқып, онымен жұмыс істеуді үйретіп,
олардың ойларына сіңіру қажет.
- біріншіден, оқушыларды оқуға психологиялық тұрғыдан дайындау,
яғни өдеріне деген сенімдерін арттыру;
- екіншіден, оқу еңбегіне ынталандырып, дағдыландыру;
- үшіншіден, оқушылардың ой- өрісін дамыту, саналы ойлана білуге
машықтандыру;
- төртіншіден, оқушылардың қабылдау іс-әркетіне басшылық жасау.
Оқушылар өмір тәжірибесі бойынша айналасындағы дүние мен
құбылысты негізінен кітаптан оқып білу арқылы тани бастайды. Оқыту
барысында табиғат құбылыстарының құпия сырларынан хабардар болып,
космос туралы, өмірде өз көзімен көріп білмеген алыс елдер,
халықтар туралы оқып біледі.
Бастауыш сынып оқушыларын оқу мәдениетіне үйрету үшін олардың
педагогикалық – психологиялық дайындығын қалыптастыру қажет. Бала
кітапты оқымас бұрын оны жалқаулықты жеңуге, өз қабілетіне, күшіне
сендіру, өзінің мүмкіндіктерін еркін пайдалануға, яғни “менің қолымнан
келмейді”, “бәрібір ештеңе шықпайды”, “үлгере алмаймын” деген ойдың
орнына өзіне сенім беретін “қолымнан келеді”, “үлгеремін”, “орындаймын”
– деген оқушылардың ынта - ықыласын талаптану, құштарлық сезімдерін
ояту бастауыш сынып мұғалімдерінің негізгі міндеттері.
Ал сабаққа психологиялық тұрғыдан қойылатын талаптарға байланысты
оқушының ойлау, қабылдау, есте сақтау қабілетін, еркін эмоциялық
сезімін тәрбиелеу жатады. Сондай-ақ мұғалімнің психологиялық көңіл-
күйі, мінез – ұстамдылығы да сабақты өз деңгейінде маңызды, қызықты
өткізуіне әсер етеді. Оның көтеріңкі көңіл – күйі, мәдениеттілігі,
жарқын жүзділігі, дауыс ырғағы бала психологиясына әсер етпей
қоймайды. Мұғалім оқушының өзгеріп отыратын құбылысын бақылап,
оқушының ой - сезіміне қозғау салып және оның жетілу өресін айқын
алып, одан әрі дамытуға ықпал ету арқылы оқушының оқуға
қызығушылығы мен белсенділігі арта түседі. Оқушының белсенділігін
арттыру оқу мен еңбекті ұштастырғанда ғана іске асатын процесс.
Бастауыш сынып оқушысын оқулықтар мен әдеби кітаптарды оқуға
ынталандырудың өзі еңбекке баулу болып табылады. Сондықтан талапты,
білімге құштар оқушыны оқу мәдениетіне тәрбиелеу ісі оның мектепке
алғаш келген күнінен бастап үздіксіз жаттықтыру арқылы іске асырылатын
күрделі процесс. Оқу еңбегі оқушының білімін молайтып, дүниетанымдық
көзқарасын қалыптастыруға сөйтіп, оның тиянақты және терең білім
алуына мүмкіндік туғызады.
Білімді меңгеру үшін оқушының ынта – ықыласын туғызып, оқу
мәдениетінің әдеттегі дағдысына, рухани қажеттілігіне айналдыру
қажет.
Оқу мәдениеті - оқушылар іс - әрекетінің үлкен тәрбиелік мәні
бар процесс. Оқушылардың сан алуан және нақты ұйымдастырылған оқу
мәдениеті, тәртіпті мінез – құлық дағдылары мен әдеттерінің
қалыптасуына орасан зор әсерін тигізеді. Өйткені оқу еңбегі
процесінде оқушылар тәртіпті сақтауға, мұғалімдер мен жолдастарын
ықыласпен тыңдауға үйренеді, ұжымдық жұмыс пен үй тапсырмалалрын
саналы орындауға дағдыланады, бірақ мұның бәрі бірден бола қоймайды.
Оқушылар ұйымшылдықпен жұмыс істеуге, тәртіп пен реттілікті сақтауға
үйрету бастауыш сынып мұғалімдері мен сынып жетекшілерінің бүкіл
педагогикалық ұжымның тарапынан көп және үлкен күш – жігер жұмсауды
талап етеді.
Мұғалімдердің көпшілігі , егер оқушы жаңа тақырыпты ынта қоя
тыңдаса сабақ жақсы өтті деп есептейді. Ал оқушы сабақ үстінде ой
еңбегімен қалай шұғылданды, мұғалім оларды белсенді ойлау қабілетіне
жұмыдыру үшін қандай әдіс – тәсіл қолданады, оқушыларды өз беттерінше
ізденуге ынталандырып, жұмыс істеуге қалай үйрету қажет деген
мәселелерге онша көңіл бөлмейді.
Оқушының бойында білімге деген құштарлық қасиетті тәрбиелеп
жетілдіру үшін оның танымдық белсенділігін арттыру қажет. Бұл
оқушының ой - өрісін дамытып, саналы ойлана білуге машықтандыру үшін
оқушының ой еңбегін өрістетуге жақсы жағдай туғызып, оның ойлау
қабілетін жетілдіріп, қалыптастыру қажет. Соның нәтижесінде сабақ
процесі үстінде оқушының ой - өрісінде мұғалім тарапынан бақылау,
басшылық жасауға және оның өзіндік ойлау қабілетін зерттеп білуге
мүмкіндік туады. Әр оқушының ойлау қабілетін ажыратып білу арқылы
ғана оны жетілдіре түсудің нақты жолын анықтап белгілеуге болады.
Мұғалім өз тарапынан оқушының қиял - сезімін оятудың, оған үнемі
бағыт бере отырып, оның саналы ойлануына мүмкіндік туғызады. Тек
оқушының ой – қиялына үнемі қозғау салып, оны саналы ойлауға белсенді
түрде жұмылдыра білген шебер ұзтаз ғана тиянақты және терең білім
бере алады.
Бастауыш сынып оқушыларын білімге деген ынта - ықыласы мен оларды
адамгершілікке тәрбиелеу үшін әр оқушының психологиялық ерекшелігін
мәдениетке құмарлық мүмкіндігі мен қабілетін анықтау мұғалімге сабақ
барысында басшылық жасауға көмектеседі. Оқуға басшылық жасауды
мұғалім сабақ үстінде баланың ойлау, қиялдау қызметін үнемі бақылап,
оны дамытып отыру қажет. Содан кейін ғана ой оқушының шамасына қарай
оған сабақта және сабақтан тыс уақытта оған бағыт - бағдар беріп,
басшылық жасай алады.
Сабақты ұйымдастырумен қатар тәрбие процесін жоспарлау деп оған
қажетті оқулықтар мен немесе мақаламен алдын - ала танысып, бұл
жұмыстың қалай орындалатынын және қанша уақыт қажет болатынын
белгілейді. Оқуға уақыт бөлмес бұрын, оқушы өзінің күнделікті күн
тәртібін қайта жоспарлауы қажет. Мысалы оқушының бос уақыты
болғанымен оқу қабілеті мен оқуға деген ынтасы бірдей болмайды. Кейде
кітаптың күрделілігі мен оқуға жеңілдігіне де байланысты. Осының
бәрін бастауыш сынып мұғалімі есепке ала отырып, әр оқушының жеке
ерекшелігін байқайды.
Мұғалім тәрбие жоспарын уақытша да , барлық уақытына да немесе
оқу жылына арнап жасауаға болады. Әр тоқсанның соңында немесе жыл
соңында оқушылардың оқыған кітаптары мен басқа да материалдарының
саны мен оған кеткен уақытының есебін шығаруына және осы
оқығандарынан не үйреніп, не білгенін талдап, қорытындылауға
болады. Оқу мәдениетін дұрыс ұйымдастыру мен жүйелі жоспарлау
оқушының өзін - өзі бағалаумен оқуына және оған басшылық жасауына
көмектеседі.
Оқу мәдениетінің ең негізгі проблемаларының бірі оқушылардың
оқығанды есте сақтап, оны ойында бекіте білу, яғни жылдам еске
түсіру, ойда сақтау, оқығаныңды таба білу, уақытында және дәл айта
білу.
Бастауыш сынып оқушылары өздерінің оқығанын жылдам есте сақтайды
да, тез ұмытады немесе ұзақ уақыт есте сақтайды да, бірақ оны
уақытында есіне түсіре алмайды. Себебі, мұндай құбылыс олардың жас
ерекшелігі мен жеке ерекшелігіне тән психологиялық процестер. Психолог
ғалымдардың пайымдауынша, жаттығуға ең алдымен баланың есте сақтау
қабілеті бейім. Бұған адамның есту, көру, сөйлеу қабілеттерін
жатқызуға болады.
Оқушының есте сақтау қабілеті қандай болғанымен де оқығанын есте
сақтаудың түрлі әдістері арқылы оны оқығанын ұмыттырмауға болады:
- оқыған материал оқушы үшін қызықты;
- оқушының бұл тақырып туралы біраз мәліметі бар болғанда оны одан
әрі жетілдіру мақсатында;
- мағынасы анық, түсінікті, басқа мақалаларымен салыстырмалы
түрде берілгенді;
- бір рет оқылып, кейіннен қайталанған тексті айтамыз.
Психологтардың айтуынша қайта – қайта қайталанғаннан ешқандай
қорытынды жоқ. Оқып шыққан кейін біраз уақыт өткеннен соң ғана
тексті еске түсіріп оқығанда ғана ол жақсы нәтиже береді.
Оқу мәдениеті мен оны сараптаудың ғалым Л.П. Доблаев жүйелі түрлерін
ұсынды. Оның ұсынысы бойынша:
- бала оқып отырған кезде өз-өзіне сұрақ беріп, оған жауап
іздеуі тиіс.
- кейбір сұрақтың жауабы оқып отырған кітапта болмаса, басқа
кітаптар мен мақалалардан анықтамалық әдебиеттерден немесе
өзінің есте сақталған мәліметтеріне көңіл бөледі.
- Жобалау – сұрақ, сұрақ пен оның жауабын шамалау “мүмкін осы
шығар” , “мүмкін бұл емес шығар”, “егер бұлай болған
жағдайда ... ” деген ойда болуы. Мұндай сұрақтар тексте
жауаптың өзі емес, тек оған сілтеме жасалғанда ғана қойылады.
- әлі оқылмаған кітаптың немесе мақаланың тартымды жоспары мен
мазмұны қызықтырған жағдайда;
- оқығаныңды ойға алғанда, мұнда салыстыру, теңестіріп талдау
және оқып отырған тексті бағалау (9).
Жан – жақты және барлық ықыласпен текст жеңіл оқылады. Есте
сақтауға түрлі жазбалардың, яғни тезистер, конспектілердің көп
пайдасы бар. Бұл жазбалар мұғалімдер үшін оқу процесінде өз
білімідерін жетілдіруде өте қажет.
Бастауыш сынып мұғалімдерінің оқу мәдениеті туралы іс -
әрекетінде, ең алдымен кітаппен, ақпарат құралдарымен жұмыс істегенде
жазбалардың ерекше болып айтылатыны сөзсіз. Оларға жазбалар тексті
жақсы түсінуге көмектеседі. Екіншіден, жазба кезінде ойлау процесі
ұзақ жүріп, есте жақсы сақталады. Үшіншіден, тексті жазу барысында
ұмытылған, ұмытыла бастаған фактілер мен нәрселерді еске түсіруге
көмегін тигізеді. Сондай-ақ жазба текстер ойды бөлмейді, керісінше
ойланып жұмыс істеуге үйретеді.
Оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастыру жұмыстары өте көлемді және
күрделі жұмыс. Жыл өткен сайын мектеп оқушыларының оқу мәдениетінің
деңгейі төмендеуде. Олардың басты кемшіліктері - сауаттылықтарының
шектеулілігі, сөз мәнерінің сақталмауы, мәтіндегі негізгі ойды көрсете
алмауы, сөздің грамматикалық негізін дұрыс пайдаланбауы, кітаппен өз
бетінше жұмыс жасай алмауы және оны таңдай алмауы, мұғалімнің оқушыдан
оқу мәдениеті қызметінің іскерлігі мен дағдысын қалыптастыру
дайындығының жеткіліксіздігі т.б. болып табылады. Сондықтан бастауыш
мектеп мұғалімі – сауатты сөйлейтін, мәнерлеп оқу дағдысы қалыптасқан,
белгілі мимикалық және қимыл іскерліктерін меңгерген, ақпараттарды
бағдарлай алатын, оқушыларға қолайлы және оқуға тиімді мәтін мазмұнын
таңдай білетін, оқушының оқу әрекетін, сөйлеу техникасын реттей
алатын маман болуы тиіс. Бастауыш сыныпта мұғалім педагогикалық
процестің белсенді жағы ретінде оқу қызметін ұйымдастырушы
болғандықтан олардың өздерінің оқу мәдениеті жеткілікті деңгейде
қалыптасуы басты міндеттерге жатады. Атап айтқанда, мұғалімнің оқу
мәдениетінің қалыптасуына мүмкіндік жасайтын басты құралдарсыз, яғни ана
тілінің коммуникативті функциясын күшейту, оқушылардың психикалық және
әлеуметтік ерекшеліктерін есепке алу, оқу қызметін жандандыру
жұмыстарын түрлендіру, мұғалімдердің орфоэпиялық сөздіктермен, ғылыми –
көпшіліктік сипаттағы кітаптармен жұмыс істеулерін қамтамасыз ету,
мұғалімді кәсіби оқу шеберлігіне дайындау жұмыстарын ұйымдастырмай,
бастауыш мектеп мұғалімінің оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастыра
білу іскерлігі мен дағдысын жетілдіру мүмкін емес. Сол себепті
мұғалімнің оқушы бойында оқу мәдениетін қалыптастырудың психологиялық
– педагогикалық ерекшеліктерін көрсету аса маңызды.
“Оқу мәдениетін ұйымдастыру” ұғымы күрделі құрылымдық мазмұнға
ие болғандықтан, мектеп мұғалімдері оны түрлі мағыналық категорияда
қолданып, оқу мәдениетін қалыптастыру қызметінің түрлі фазаларының
ерекшеліктеріне сәйкес бірнеше терминдерді қатар қолданады және
олардың айырмашылықтарын жете көрсете алмайды. Оқу мәдениетін оқу
қызметінің “оқу”, “қабылдау”, “түсіну”, “пайымдау”, “оқу нәтижеесі”, “оқу
өнімі” т.б. құрылымдық компоненттерімен байланыстырғанымен, оларды
қолдануда теориялық білімдерінің жеткіліксіздігін байқатады. Оқу
психологиясы бойынша аталған терминдердің айырмашылықтарын көрсете келе,
психологтар Л.И. Беляева, В.А. Артемов, А.А. Леонтьевтар ұсынған
түсініктемелерді [ , 148] келтіреміз, онда “Түрлі әдебиеттерді оқу
барысында қалыптасатын оқу қабілеттерін, дағдыларын, психикалық
әрекеттің оңтайлы құрылымын зерттеу - кітап пен оқырманның өзара
әрекеттенуінің басты звеносына – оқу процесінің ұйымдастырылуының,
оқығанды қабылдаудың негізгі екендігін көрсетеді” – дейді.
Бұл түсiнiктеме бойынша “оқу” және “қабылдау” терминдерi синоним
ретiнде қарастырылып отыр. “Кiтапхана терминдерiнiң сөздiгiнде” [ , 24],
“қабылдау” күрделi психикалық процесс түрiнде оқу процесiне енгiзiледi.
Л.И.Беляева “қабылдау” терминiнiң мазмұнын аша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
педагогикалық негiзi
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
1. БАСТАУЫШ СЫНЫП МҰҒАЛІМДЕРІНІҢ ОҚУ МӘДЕНИЕТІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1.1 Бастауыш мектепте оқу мәдениетін қалыптастырудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..8
... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 „Оқу мәдениеті” ұғымына педагогикалық сипаттама
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..20
... ... ... ... ... ... .
1.3 Бастауыш сынып мұғалімдерінің оқушыларға оқу-таным
үрдісіне басшылық жасау 37
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
Бірінші тарау бойынша 42
қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
2. БАСТАУЫШ МЕКТЕП МҰҒАЛІМДЕРІНІҢ ОҚУ МӘДЕНИЕТІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ІС-ТӘЖІРИБЕСІ ... . 56
2.1 Бастауыш мектеп оқушылардың оқу мәдениетін
қалыптастыруға мұғалімдердің дайындық 56
жайы ... ... ... ... ... .
2.2 Бастауыш сынып мұғалімдерінің оқу әдістемелік тұрғыдан
қалыптастыру 69
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
.
2.3 Бастауыш сынып мұғалімдерінің оқу мәдениетін
қалыптастырудың нәтижелері 85
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
Екінші тарау бойынша қорытынды 104
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ 105
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 107
... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМШАЛАР 115
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .
КIРIСПЕ
Зерттеудің көкейкестiлiгi. Республикамыздағы қарқынды даму процесiнiң
жүзеге асырылып жатқан iлгерiлеу саясаты қоғам өмiрiнiң барлық саласына
түбегейлi өзгерiстер енгiзуде. Саяси қоғамдық өзгерiстерге байланысты
республика мектептерiнде жаңа мазмұнда оқу – тәрбие жұмысын жетiлдiру
қажетi туындап отыр. Әсiресе бiрнеше рет бiлiм беру саласында басталып,
аяқталмаған реформалар бiлiм беру жүйесiне, оның iшiнде мектептерге зиянды
әсерiн тигiзбей қойған жоқ. Оның бiрi – оқу процесiн ұйымдастырудағы
олқылықтар, екiншiсi – мұғалiм кадрларын дайындаудағы күрделi кемшiлiктер,
оқулықтар мен әдiстемелiк құралдардың жетiспеуi, үшiншiсi – мектеп iсiн
ғылыми бағытпен басқару дәрежесiнiң төмендеуi. Осы күрделi мәселелердiң
iшiнде бастауыш мектепте орын алған көкейтестi проблемалар, оқу-тәрбие
процесiне жаңа технологияларды енгiзу, оқу мәдениетiн көтеру мәселелерiнде
өте маңызды орын алады.
Елiмiздiң Президентi Н. Назарбаев 2004 жылғы Қазақстан халқына
жолдаған үндеуiнде: “...Қазақстан мектебi алдағы уақытта дүние-жүзiндегi
стандартқа сәйкес жоғары деңгейге көтерiлуi тиiс” делiнген (1).
Әлеуметтiк саяси реформалардың тәжiрибесi көрсетiп отырғандай,
қоғамдық өзгерiстер қазiргi кездегi жалпы бiлiм беретiн мектептерде, бiлiм
беру саясатында мұғалiмдердiң кәсiби педагогикалық қабiлетiмен оқушылардың
бiлiмiн жетiлдiру проблемасы бiрiншi кезектегi мәселе болып отыр.
Қазiргi қоғамымыздың қойып отырған талабына сәйкес жастардың өмiрден
өз орнын таңдай алатын, экономикалық тұрғыдан iскерлiгi мен ойлау қабiлетi
дамыған, тығырықтан жол таба алатын, iстiң нәтижесiн болжай алатын, iскер,
тапқыр, адамгершiлiк қасиетi мол бiлгiр шәкiрттердi қалыптастыру, тәрбиелеу
десек, артық айтылған болмас едi.
Бiлiм берудi дамытудың қазiргi жағдайда мектептерiмiздi, әсiресе бiлiм
баспалдағы бастауышта оқу мәдениетiн тиiмдi ұйымдастырудың әдiстерiн
iздестiру, бастауыш сыныпта бiлiм беру сапасының өсе түсуiне Президенттiң
халыққа жолдауында да аса маңызды тапсырмалар берiлiп отыр (1).
Ендеше, барлық бiлiм беру саласының, оның iшiнде мектептердiң
педагогикалық ұжымдары ертеңгi болашағымыздың тағдыры жас ұрпақтың оқу-
тәрбие процесiне баса көңiл аударып, оқушыларға нақты бiлiм беру,
мектептерде оқу-мәдениетін дұрыс ұйымдастыруына байланысты болмақ.
Жан-жақты бiлiм алған, парасатты, саналы азаматты тәрбиелеп шығару,
олардың жан-дүниесiн әлемдiк өркениетке сай рухани қазыналармен байыту,
педагогикалық жаңа оқу тәсілдерін оның ішінде оқу мәдениетін пайдалану –
бүкiл халық, отбасы, қоғамдық мекемелер болып атқаратын жауапты мiндет.
Мектепте оқу-тәрбие процесін ұйымдастырушы және жүзеге асырушы тұлға –
мұғалім. Мұғалім арнайы дайындықтан өткен және кәсіби деңгейде
педагогикалық қызметпен айналысатын, яғни педагогикалық заңдылықтар
негізінде әрекет ететін, белгіленген тәртіп бойынша өзінің кәсіби борышын
саналы орындауға жауапты маман болып табылады.
Мұғалімнің басты педагогикалық функциясына (құзіреті) оқыту,
тәрбиелеу, дамыту, қалыптастыру процестерін басқару жатады.
Мұғалімнің кәсіби және қоғамдық функциясының аса маңыздылығы,
мұғалімнің тұлғалық және кәсіби қалыптасуы мен даярлығына ерекше талап
қояды. Ең басты талап ретінде мұғалімнің педагогикалық қызметінің
табыстылығын анықтайтын кәсіби сапалар жүйесі алынады. [2, 381].
Мектепте оқу-тәрбие процесін басқару негізгі педагогикалық функция
ретінде нақты педагогикалық әрекеттерді қамтиды. Кез келген педагогикалық
әрекетті жүзеге асырудың нәтижелілігі мұғалімнің кәсіби дайындылығы мен
шеберлігіне тікелей тәуелді құбылыс. Мұғалімнің кәсіби шеберлігі оның
педагогикалық техниканы меңгеру дәрежесіне қатысты, сол арқылы саналы
білім берудің қамтамасыз етілетіні белгілі [3, 46].
Бастауыш мектепте білім беру мұғалім қызметінің сапалылығына мектеп
мұғалімі оқушының сауатын ашу, тілін, ойын дамыту, оқу мәдениетін
қалыптастыру секілді басты дидактикалық міндеттерді шешуге тиісті.
Аталған дидактикалық міндеттерді жүзеге асыруда мұғалімнің
педагогикалық техникасы жеткілікті қалыптасуы оқушының оқу мәдениетін
қалыптастырудың негізгі педагогикалық шарты болып табылады. Сондықтан
бастауыш мектеп мұғалімінің оқу мәдениетін қалыптастыру оның педагогикалық
техникасын жетілдірудің әрі оқу-тәрбие процесін басқару шеберлігін
арттырудың бірі болады.
Қазіргі философиялық, қоғамдық және әлеуметтік ғылымдар жүйесінде
жеке адамның танымдық белсенділіктерін күшейтуде педагогикалық қызмет оқу-
тәрбие процесін тиімді ұйымдастыру құралы ретінде қарастырылуда [4, 11].
Мектепте оқу-тәрбие процесін басқаруда мұғалімнің педагогикалық
шеберлігінің негізгі компоненті ретінде оқу мәдениетінің қалыптасуына
ерекше көңіл бөлу қажет. Бастауыш мектеп оқушыларының психикалық даму
ерекшеліктеріне сәйкес оларда қабылдаудың сезімдік кезеңі ерекше дамыған.
Оқу мәдениетінің әсерлік мүмкіндіктерін есепке ала отырып, бастауыш мектеп
оқушыларының оқу мотивтерін белсендіру, сол арқылы олардың оқу мәдениетін
қалыптастыру тиімді болады [5, 29].
Сондықтан, бастауыш сынып оқушыларының оқу мәдениетін қалыптастыруда
мұғалімнің кәсіби даярлығын қамтамасыз ету көкейкесті мәселенің бірі.
Философия ғылымында “Оқу мәдениеті” ұғымы жалпы мәдениет ұғымының
дербес құрамдас бөлігі ретінде қарастырылады және оны жеке адамның мінез-
құлқы мен әрекетін бағыттаушы, жүзеге асырушы қатынастар жүйесінде белгілі
бір дәрежелік даму сатысын көрсетуші механизм (В.Морсов, А.Г.Здравомыслов,
А.В.Ядов, О.Г.Дробницкий); материалдық және рухани құндылықтардың
жиынтығы (Ю.Ефимов, В.Тугаринов, И.А.Громов, А.И.Арнольдов т.б.);
әрекетті жүзеге асыру тәсілі (М.С.Коган, В.Е.Давыдович, Ю.А.Жданов,
О.В.Ханова т.б.); жеке тұлғаның өзін-өзі игеруінің шығармашылық әдісі
(В.С.Библер, Н.С.Злобин, А.Леонтьев, И.А. Ильяева) ретінде түсіндіруде.
Педагогика ғылымында оқытушының оқу мәдениеті педагогикалық техниканың
элементтік бірілігі ретінде қарастырылады, алайда оқушының оқу мәдениетін
қалыптастыруда қажетті педагогикалық шарт ретінде зерттелінбеген [5, 24].
Бiз iзденiп отырған проблема бойынша нақтылы арналған ғылыми жұмыстар
өте аз болғанымен, педагогика саласында кең таралған бастауыш мектептердiң
оқу процестерiне мұғалiмдердiң кәсіби дайындықтары, қарым-қатынастар туралы
ғылыми еңбектерде жалпылама түрде қамтылған. Осы турғыда: О.С. Богданова,
С.Н.Лысенкова, Л.В. Занков, М.И. Лисина, А.В. Запарожец т.б.
бұрынғы одақтас республикалар ғалымдарын айтуға болады.
Оқу мәдениеті іс-әрекетінің түрлі аспектілерін, білім берудегі
мазмұнын, оны оқу үрдісінде пайдалану мәселелерін Ресей ғалымдары М.Д.
Смородинская, Ю.И. Маркова, М.И. Губанова, С.А. Трубников,
А.П.Примаковский, Л.П. Доблаев, Ф. Гоноболин, Б.А. Часов, М.А. Зиганов т.б.
зерттеген. Осы ғалымдардың пікірінше, оқу мәдениеті арқылы мұғалім өзінің
оқу тәрбие үрдісіндегі білімін бағыты мен дағдысын, сенімін қалыптастырады.
Оқу техникасын, яғни оқу жылдамдығын меңгеру жолдарын ғылыми түрде
зерттеуге үлес қосқан ғалымдар О.А. Кузнецов, Л.И. Хромов, С.В.
Владимирова, О.А. Андреев.
Қырғызстандық ғалым Р. Рахманалиевтің пікірінше, оқу мәдениеті білім
беру саласындағы ең негізгі саты болып саналады.
Кітаппен жұмыс істеу әдістері мен тәсілдерін меңгеру жолдарын ұсынған
Қазақстандық ғалымдар Ө. Тұрманжанов, М.А. Құдайқұловтың еңбектерінде өз
бетінше кітап оқуға, өз білімін жетілдіру дағдысын қалыптастыру, дамыту
туралы айтылады.
Республикамызда соңғы жылдары бастауыш мектептегi оқу-тәрбиесi
мәселелерi туралы дайындалған диссертациялар: М.Н. Сарыбеков,
С.М.Төрениязова, Т.И.Қоқымбаева, А.М. Кенжанова, Р.Б. Үсембаева,
Қ.Нағымжанова, Қ. Сарбасова, Н.М. Көшеров, Қ.Н. Сарыбекова т.б. зерттеу
еңбектерi арналған.
С.М. Төрениязованың зерттеу жұмысында бастауыш сынып оқушыларын оқу
тәрбие жүйесінде дамытушылық принципін басшылыққа ала отырып, баланың
белсенділік, шығармашылық ізденісін дамыту мәселесі қамтылған.
А.М. Кенжанова зерттеу жұмысында оқу тәрбие үрдісінде мұғалім мен
бастауыш сынып оқушыларының өзара қарым-қатынастарын педагогикалық тұрғыдан
қарастырған.
Р.Б. Үсембаева өз зерттеу жұмысында А.Байтұрсыновтың мұраларындағы
адамгершілік құндылықтар негізінде оқушылардың бойындағы Отансүйгіштік,
мәдени құндылық қасиеттерін қалыптастыруы қарастырылады.
Қ.М. Нағымжанова диссертациясында бастауыш сынып мұғалімдерінің
инновациялық іс-әрекетін қалыптастырудың мазмұны мен әдістемесін теориялық
тұрғыда негіздеу және педагогикалық эксперименттік жұмыстарда тиімділігін
арттыруды қарастырған.
Т.И. Қоқымбаеваның диссертациясында халық педагогикасының құралдары
негізінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық әрекеті мен белсендігін
дамытудың ғылыми-әдістемелік негіздерін зерттеу мәселесі қарастырылған.
Бірақ бұл еңбектерде бастауыш сынып мұғалімдерінің оқу мәдениетін
қалыптастырудың педагогикалық шарттары ғылыми тұрғыда қарастырылып, жеке
мәселе ретінде зерттелмеген.
Осы мәселе білім беру жүйесінің құрамына ендірілуін қажет ететін
жаңалықтардың арасындағы әлеуметтік-педагогикалық қайшылықтардың және
педагогикалық қауымның бұл жаңалықты игерудегі мүмкіндіктері мен шынайы
жағдайының арасындағы қарама-қайшылықтарды анықтауға мүмкіншілік тудырады.
Осы қарама-қайшылықтарды шешу оқу мәдениетінің педагогикалық негіздерінің
мәнін теориялық тұрғыдан ойластырып, бастауыш сынып мұғалімінің бұл
процеске дайын болу шарттарын анықтауды қажет етеді.
Бастауыш сынып мұғалімінің оқу мәдениетін қалыптастырудың
педагогикалық шарттарының түбегейлі түрде қарастырылмағандығы, оған
негізделіп дайындалған ғылыми еңбектер мен теориялық, әдістемелік
нұсқаулардың жасалынбауы, оның бастауыш мектептерінің оқу-тәрбие үрдісінде
толықтай пайдаланбауы және көтеріліп отырған мәселенің көкейкестілігі
біздің зерттеу тақырыбымызды Бастауыш сынып мұғалімдерін оқушылардың
мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың педагогикалық негізі - деп
таңдауымызға себепші болды.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш сынып мұғалiмдерiн оқушылардың оқу
мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың ғылыми-педагогикалық негізін
анықтау.
Зерттеу объектiсi: Бастауыш мектептiң оқу-тәрбие жүйесінің процесі.
Зерттеу пәнi: Бастауыш сынып мұғалiмдерiн оқу мәдениетiне тәрбиелеудің
жолдары.
Зерттеу болжамы – егер бастауыш мұғалiмдерi оқыту барысында теориялық
және әдiстемелiк деңгейінде оқу мәдениетiн толық меңгерсе, онда оқушылардың
бiлiм деңгейi мен тәрбие сапасы жақсарып, олардың бойында оқу
мәдениетінің әдістерін қалыптастыруға мүмкіндік туындайды.
Зерттеудiң жетекшi идеясы: Бастауыш сынып мұғалiмдерiн оқу мәдениетiне
тәрбиелеудiң мазмұнын анықтау, оларды оқыту процесiнде қолдану механизмін
көрсету.
Зерттеудiң мiндеттерi:
1. Бастауыш мектеп мұғалiмдерiнiң оқу мәдениетi туралы ғылыми-
әдістемелік еңбектерге, педагогикалық әдебиеттерге талдау жасау;
2. “Оқу мәдениетi ”ұғымының ғылыми –теориялық мазмұнын анықтау;
3. Бастауыш мектеп мұғалiмдерiнiң оқу мәдениетiн қалыптастырудың
тиiмдiлiгiн тәжiрибелi-эксперимент жүзiнде тексеру;
4. Мұғалiмдерге арналған әдiстемелiк нұсқаулар жасау, арнаулы курс
даярлау.
Зерттеудiң теориялық және әдiснамалық негiздерi: Философиялық таным
теориясы, педагогика ғылымының саласы жеке тұлғаның базалық мәдениетiн
тұтас педагогикалық процесте қалыптастыру, психология ғылымындағы жеке
адамның кiсiлiк сипаттары тұрғысындағы теориялық жүйелер мен сипаттамасы.
Зерттеудiң деректi көздерi: Зерттеу тақырыбы бойынша педагогтардың,
философтар мен психологтардың және әлеуметтiк психологтар мен
педагогтардың осы iзденiс бойынша жазған ғылыми жұмыстары, бағдарламалар,
бұйрықтар, нұсқаулар, жалпы бiлiм беретiн мектептерiнiң оқу тәрбие
процесiнiң озық тәжiрибелерi, сонымен бiрге тарихшы әдебиетшiлер
мәдениттанушылардың еңбектерi, проблемаға қатысты диссертациялар және
автордың өзiнiң тәжірибесi ескерiлдi.
Зерттеудiң барысында қолданылған әдiстер: философиялық, педагогикалық-
психологиялық, мәдениет-өнертанушылық әдебиеттерге ғылыми талдау, облыстық
мұғалiмдер бiлімiн жетiлдiру институттарының ғылыми-әдiстемелiк
нұсқауларының оқыту процесiнде пайдаланудағы тәжiрибелерiн жинақтау,
бастауыш сынып мұғалiмдерiнiң iс-тәжiрибесiмен танысып, түсiнiктерiн
анықтау, әңгiмелесу, сұрақ- жауап мақсатымен сауалнама жауаптармен танысу,
“Қазақстан мектебi”, “Бастауыш мектеп” журналдарының күнделiктi
басылымдарындағы мақалаларға шолу жасау, педагогикалық эксперимент жүргiзу,
эксперимент нәтижелерiн қорытындылау.
Зерттеудiң негiзгi кезеңдерi:
Бiрiншi кезең (1998 - 2000 ж.ж) зерттеу проблемасының теориялық
негiздерi жасалып, тақырып мәселелерiнiң қаншалықты зерттелгендiгi
айқындалды. Бастауыш сынып мұғалiмдерiнiң сабақ өткiзу барысындағы оқу
мәдениеттерінің дайындықтары анықталып, зерттеудiң ғылыми аппаратын жасауға
негiз болды.
Екiншi кезең (2000 - 2002 ж.ж) Жалпы бiлiм беретiн мектептiң бастауыш
сынып мұғалiмдерiнiң озық педагогикалық тәжiрибе жұмыстары, мақсатымызға
қарай зерттелiнiп, тәжiрибелiк эксперимент жүргiзiлдi және олардың оқыту
процесiндегi оқушы бойында оқу мәдениетiн қалыптастыру мүмкiндiктерi
айқындалды.
Үшiншi кезең (2002-2004 ж.ж) Зерттеу барысында жинақталған
тәжiрибелiк–эксперимент материалдарының ғылыми–теориялық нәтижесiн
қорытындылап, тұжырымдар мен әдiстемелiк нұсқаулар әзiрленiп, диссертация
жазылды.
Зерттеудiң ғылыми жаңалығы:
-бастауыш мектептерде оқу- тәрбие үрдiсiнiң барысында оқу мәдениетін
қалыптастырудың көп деңгейлiгi қарастырылып, бастауыш сынып мұғалiмдерiн
оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың мазмұны мен
әдістемесі теориялық негізделді.
-бастауыш сынып оқушыларының тәрбиеленуі, даму деңгейi мұғалiмнiң
оқыту үрдiсiндегi iс-әрекетiне, ұстаған бағытына, бiлiмдi меңгеруiне және
оқу мәдениетiне байланысты екенi анықталды.
-бастауыш сынып оқушыларының оқу мәдениеті, оқушылардың оқу
мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың мазмұндылығы ұғымдарына
анықтамалар беріліп олардың құрылымдық ерекшеліктері анықталды.
-оқу мәдениетін қалыптастыруға мұғалімдерді даярлаудың
педагогикалық шарттары айқындалды.
-оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастыруға мұғалімдерді даярлау
деңгейлері (мазмұндық, ұйымдастырушылық, әдістемелік) анықталынып, оларға
сипаттама берілді.
-бастауыш сынып мұғалімдерін оқушылардың оқу мәдениетін
қалыптастыруға даярлау моделі құрылды.
Зерттеудiң теориялық мәндiлiгi: Жалпы бiлiм беретiн мектептiң
бастауыш сынып мұғалімдерінің оқу мәдениетін қалыптастырудың теориялық
ұғымдарына қосымша ұсыныс жасалып, педагогикалық ғылыми зерттеулердiң
қорына үлес қосылғандығында.
Зерттеудiң практикалық маңызы:
-зерттеу нәтижелерiн бастауыш сынып мұғалiмдерi оқу-тәрбие жұмысын
ұйымдастыруға және оқыту процесінде мұғалiмдердiң оқу мәдениетiн,
бiлiктiлiгiн жетiлдiру мақсатында пайдалануға болады.
-зерттеудiң нәтижелерi жалпы бiлiм беретiн мектеп, лицей, гимназия
мұғалiмдерiне, сондай-ақ болашақ мұғалiмдердi даярлайтын мамандықтар үшiн,
педагогика және психология салаларының лекция, семинар, практикалық
сабақтарында пайдалануға болады.
Зерттеу базасы: Шымкент қаласындағы Ж. Аймауытов атындағы 64 көп
салалы мектеп гимназиясы, Т. Тәжiбаев атындағы 47 тарихи –гуманитарлық
мектеп гимназиясы, №50 А.Байтұрсынов атындағы қазақ орта мектебі, Оңтүстiк
Қазақстан үздiксiз бiлiм беру институты болды.
Қорғауға ұсынылатын негiзгi қағидалар:
-бастауыш мектептердегi мұғалiмдердiң оқушылардың оқу мәдениетiн
қалыптастыру жұмыстарының мазмұны мен әдістемелік жүйесіне ғылыми -
педагогикалық тұрғыдан сипаттама беру;
-оқу мәдениетiн бастауыш сынып оқушыларының оқу iс-әрекеттерiнде және
тәрбие процесiнде қалыптастыру жүйесiнiң мазмұны мен мәнi.
-бастауыш сыныпта оқыту процестерiнiң ерекшелiгiне байланысты бiрнеше
пәндердi оқыту барысында оқу мәдениетiн қалыптастыруға мұғалімдерді
даярдау жүйесі;
-жалпы бiлiм беретiн мектептердiң бастауыш сынып мұғалiмдерiне оқу
мәдениетiн қалыптастыратын педагогикалық педагогикалық шарттар негізінде
дайындалған бағдарлама және әдiстемелiк ұсыныстар.
Зерттеу нәтижелерiнiң мақұлдануымен тәжірибеге ендiрiлуi:
Зерттеудiң негiзгi нәтижелерi әртүрлi деңгейде: “Руханият мәселелерi
және дiннiң қазiргi қоғамдағы ролi” (Шымкент, 2001) “ Әуезов оқулары –3
(Шымкент, 2002) Наука и образование на пороге ХХI века (Шымкент, 2004)
атты Халықаралық ғылыми – практикалық конференцияда “Түркiстанның 1500
жылдығына арналған ғылыми –теориялық және оқу -әдiстемелiк конференциясы
(Шымкент, 1999)”, Бастауыш мектепте оқыту проблемалары: оқу әдiстемелiк
жинақ деген конференцияларда (Шымкент, 1999) баяндалды.
Диссертация құрылымы: диссертация кiрiспеден, екi тараудан, жалпы
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тiзiмiнен, қосымшалардан тұрады.
Кiрiспе бөлiмде: тақырыптың көкейкестiлiгi дәлелденiп, осы тақырыптың
зерттеу жағдайы, зерттеу мақсаты, объектiсi мен пәнi, мiндеттерi, әдiстерi,
ғылыми болжамы мен жаңалығы, зерттеу кезеңдерi берiлiп, диссертацияның
мәндiлiгi қорғауға ұсынылған тұжырымдары баяндалды.
Бiрiншi тарауда “Бастауыш сынып мұғалiмдерiнiң оқу мәдениетiн
қалыптастырудың теориялық негiздерi” атты мәселе көтерiлiп оған байланысты
жазылған еңбектердi, көзқарастар мен тұжырымдарды негiзге ала отырып, “оқу
мәдениетi”, “оқу мәдениетін қалыптастыру”, бастауыш сынып мұғалімдерінің
оқу мәдениетін қалыптастыру ұғымдарының мәнi анықталды. Бастауыш сынып
оқушыларының психологиялық ерекшелiктері мен оқу мәдениетiн ұйымдастырудың
бүгiнгi жай- күйi талданып, оқу мәдениетiне жалпы педагогикалық сипаттама
берiлдi.
Екiншi тарауда “Бастауыш мектеп мұғалiмдерiнiң оқу мәдениетiн
қалыптастырудың iс-тәжiрибесi” атты мәселе көтерiлiп, бастауыш сынып
мұғалiмдерiнiң өз бiлiмдерiн заман талабына сай жетiлдiрумен қатар оқу
мәдениетiн меңгерiп, оны бастауыш сынып оқушыларының бойына осы кезден
қалыптастыру мүмкiндiктерi баяндалды.
Қорытындыда педагогикалық тәжiрибе жұмысының нәтижелерi негiзiнде
әзiрленген тұжырымдармен ұсыныстар келтiрiледi, зерттеудiң перспективалары
көрсетiледi. Қосымшада анықтаушы және қалыптастырушы эксперимент барысында
пайдаланылған материалдар ұсынылады.
І БАСТАУЫШ МЕКТЕП МҰҒАЛІМДЕРІН ОҚУШЫЛАРДЫҢ
ОҚУ МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУҒА
ДАЯРЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ.
1. “Оқу мәдениеті” ұғымына педагогикалық сипаттама
XXI ғасыр педагогика ғылымының қалыптасқан жүйесіне қайта қарау
арқылы білім беру мазмұны мен оны ұйымдастыру қызметіне жаңаша көзқарастың
қажет екендігін паш етуде. Қоғамдық формациялардың ауысуы, әлемдік
ғарыштану саясатының күшеуі, бүкіладамзаттық құндылықтардың жаңа
өлшемдерінің қажеттігі педагогика ғылымының басты ұғымы – жеке адамды
дамыту және қалыптастыру мәселесіне өзекті ғылыми тақырып деңгейіне
көтерді. Жаңа заман мұғалімін даярлау және олардың кәсіби
біліктілігін қамтамасыз ету мәселесін Қазақстан Республикасының білім
беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында [
, 5] негізгі міндеттер санатында қарастырылды. Онда жеке тұлғаның
саналылығы мен қызметінің бірлігі принципінде жан – жақты жетілген,
білікті маман даярлау қажеттігі айтылған. Жеке тұлғаның қызмет
сферасының басты компоненттерінің бірі оқушылардың оқу қызметін дұрыс
ұйымдастыру арқылы олардың танымдық процестерін жетілдіруге болатыны
психология, педагогика ғылымдарында жеткілікті зерттелген. Оқу -
әлеуметтік және психологиялық – педагогикалық әсер ету нысанасы ретінде
педагогика ғылымының негізгі қызмет әрекетінің бір болып табылады.
Сондықтан оқу қызметін жеке категориялды аппарат бірлігі ретінде
қарастырып, оның қазіргi түсініктеріне теориялық тұрғыдан анықтама
берген жөн.
“Оқу қызметі” категориясына анықтама беру үшін оқу құбылысының
күрделілігіне және көпаспектілігіне көңіл бөлген жөн. Көптеген
анықтамаларды екі топқа бөліп қарауға болады. Оның бірінде
(психологиялық тұрғыдан) оқу – психологиялық қызметтің күрделі түрі,
яғни мәтінді қабылдау және қайта өңдеу процестері жүзеге асады,
нәтижесінде мәтінді толық түсіну қамтамасыз етілді. [ , 45]
Екінші анықтамалар тобында оқу - әлеуметтік функция, яғни атқарушы
қызмет түрінде түсіндіріледі. Бұл кезде оқу қызметінің қандай да
бір нақты функциясы бөлініп көрсетіледі: коммуникативті, танымдық,
ақпараттық – тұтынушылық, ақпараттық – ізденушілік т.б.
Сонымен бірге, оқу қызметі барлық әрекет түрлері секілді жеке
адамның белсенділігімен, өз қажеттілігін қанағаттандыру үшін саналы
түрде қойылған мақсатқа жету әрекетімен тығыз байланысты.
Осындай әдіснамалық (методологиялық) ұстанымдарды есепке ала отырып, оқу
қызметінің анықтамасын төмендегіше бере аламыз. Оқу – мәтін мазмұнын
әлеуметтік субъектінің түрлі қажеттіліктерімен бағындыру және мәнділігі
белсенді, мақсатты - бағытты түрлендірумен анықталынатын танымдық –
коммуникативті қызмет түрі.
Соңғы жылдары оқу теориясына қатысты бірнеше ағымдар қалыптасты.
Ол ағымдардың ішінде фазалар бойынша оқу ерекше назарға алынған.
Оқу фазалары түрлі аттармен белгіленгенімен, олардың негізгілерін үш
топқа бөледі, алайда олардың мазмұндары әртүрлі болады. М.С. Каган оқуды
ұйымдастыру құрылымын әлеуметтік психологиялық және тіл қызметтері
түрі ретінде қарастырған тиімді десе, А.А. Леонтьев оқу қызметінің
тілдік әрекетінін төрт кезеңге бөліп, қарастыру керек, сонда ғана
оқу қызметі нәтижелі болады дейді. Сол сияқты психологтар: И.А.
Зимняя, Л.И. Беляев, С.А. Трубников, О.М. Масловтар оқу қызметінің тілдік
функциясын үш фазада ұйымдастыру оқушының мәтінмен жұмысын сапалы
етеді деп санайды. Түрлі айырмашылықтар мен толымсыз түсініктемелердің
болуына қарамастан оқу қызметін фаза бойынша ұйымдастырудың ортақ
белгілері бар: біріншіден, оқырманды оқуға итермелейді; екіншіден,
оқу процесі мәтінмен тікелей байланыста болады; үшіншіден, оқу
қызметі оқу процесі арқылы белгілі нәтижелерге қол жеткізеді. Оқу
нәтижелерін бағалау негізінде оқырмандарды келесі оқу қызметіне
жетелейтін жаңа қажеттіліктер туындайды. Сондықтан оқу қызметін
ұйымдастыру дербес ұғым ретінде қарастырылады және оның өзіндік
ұғымдық – түсініктік аппараты қажет болады. Оқу қызметін ұйымдастыру
нақты нұсқа немесе нобай (модель) бойынша жүргізіледі.
Бүгінгі күнге дейін оқу қызметін ұйымдастырудың бірнеше нобайы
қалыптасқан. С.М. Смирновтың ұсынған нобайында оқу қызметінің төрт
компоненті, ал Н.Н. Светловская ұсынған нобайда оқу қызметінің үш
компоненті берілген. Оқу қызметін ұйымдастырудың аталған нобайларында
оқу қызметінің нәтижелілігін көрсететін бағалау фазалары жоқ, оның
басты себебі оқу қызметін қалыптастырудың ұғымдық – түсініктік
аппаратының құрылымдық мазмұнының жеткілікті жіктелмеуі болып отыр.
Сондықтан оқу қызметін ұйымдастыру нобайында тұлғалық, әрекеттік
аспектілердің біртұтастығынын қамтамасыз ету қажет, сонда ғана әрбір
фаза нақты мазмұнмен толықтырылуы тиіс және осы фаза үшін
лайықталынған - тұлғалық және әрекеттік функцияларды анықтаған жөн.
Оқу қызметінің мотивациялық - қызықтырушы фазасы оқырманның әлеуметтік
статусы мен өмірлік тұғырымдарына қатысты қылыптасады. Осындай фактор
ретінде таңдап алынған мәтін және оның авторы, басқа оқырмандар,
олардың оқылған мәтін туралы пікірлері алынады. Аталған фазада
басым компонент болып қажеттілік саналады, ал мотив – саналы түрде
қалыптасатын қажеттілік болып табылыды. Басқаша сөзбен айтқанда,
мотив мақсатқа жетелейді, нәтижесінде оқу қызметінің әрекеттік –
нәтижелілік фазасының ерекшелігі анықталынады. Бұл фазада оқушы
білімінің деңгейі; психикалық процестердің деңгейі; сонымен бірге оқу
қызметінің (сөздік) іскерлігі мен дағдылары; оқырманның сезімдік –
еріктік мінездемесі; оқу қызметін ұйымдастыру шарты - негізіг
факторларға жатады. Ең басты фаза ретінде нәтижелі бағалау фазасы
есептелінеді. Оқу қызметінің нәтижесі оқырманның танымдық -
эстетикалық және кәсіби қызмет сферасына әсер етеді, сонымен бірге
мотивациялық - қызықтыушы фазасының қайта қалыптасуына мүмкіндік
тудырады. Сол себепті қол жеткен нәтижелер және олардың бағалануы
негізінде оқу қызметі жандана бастайды. Оқу қызметін ұйымдастырудың
аталған үш фазасы тығыз байланысқан, бірін – бірі толықтырушы және
бірінсіз – бірі әрекет ете алмайтын құрылымдық компоненттері болып
саналады.
Оқырманның оқу қызметінің дербестігін, яғни тұлғалық ерекшелігін
есепке алатын, өзіндік әрекет жүйесін қамтамасыз ететін екі фазаны
қосуға болады. Оның біріншісі, оқырманның өз бетінше түрлі
әдебиеттерді, кітаптарды талдап, каталогтар және картотекалармен жұмыс
істеуге машықтануы болса , екіншісі қол жеткен нәтижелерді тұрақты
іскерлік пен дағдыға айналдыру, яғни оқу мақсаты мен міндеттеріне
сәйкес түрлі тәсілдерді қолдана білу. Осы екі фазаның оқу қызметі
ұғымына енгізу оның кең мағыналылығын көрсетеді. Осындай құрылымдық
нұсқада оқу қызметі оқу мәдениеті ұғымына қатысты болады.
Оқу мәдениеті оқу қызметінің құрамдас бөлігі бола отырып,
оқушыларда оқу дағдыларын қалыптастырудың ғылыми негіздерін білуі тиіс.
Қазіргі оқу процесінің теориясында ақпараттарды қабылдау жылдамдығы
мен сапасы, мағыналық өңдеу, шешім қабылдау, кері байланыстың
нәтижелілігі секілді оқудың сапалы қасиеттеріне әсер етуші факторлары
анықталынады және оқу қызметінде оларды мақсатты түрде басқару
әрекеттері айқындалады.
П.Е. Решетников оқу мәдениеті – бұл, ең алдымен кітап немесе
материал баратін мазмұнды түсіну және оны түрлендіре алу дей келе,
мәтінді оқуда оның мазмұнды – мағыналық ерекшелігін жеткізе білуді
басты мәселе деп түсіндіреді [ , 134]
Қазіргі кезеңде жалпы білім беретін мектептерде оқушылардың
алған білімін күшейтіп, танымдық талғамдарын арттыруда, оқу
мәдениетін дұрыс қалыптастыруда, ұзтаздар өз білімдерін жетілдірумен
қатар, оқу мәдениетінің компоненттерін өздері толық меңгеруі қажет.
Педагог ғалым С.А. Трубников өзінің ғылыми еңбектерінде
оқырмандар сатысын жалпылама ала отырып, оқу мәдениетін бір – бірімен
байланыстырып үш бөлікке бөледі. Ол әдебиеттерді таңдай білу және
алынған информацияны талдай білу, оны түрлі көрсеткіштермен сипаттай
білу деп көрсетеді (2).
Сонымен бірге Ю.М. Тогов пен А.П. Куликова сияқты ғалымдар оқу
мәдениетін құрайтын үш нәрсені атап көрсетеді: “біріншіден, оқудағы
бағыт, екіншіден, оқулықты таңдау және үшіншіден, өздігінен оқу” – деп
үш негізге бөледі (3).
Сонымен қатар, басқа да көптеген ғалымдар оқу мәдениетін
білім, іскерлік, дағды секілді кітап және баспасөз шығаратын
таңдаудағылар мен ғылыми әдебиеттерді оқудағы оқырман мәдениеті деп
те қарайды.
М.И. Губанова “Оқу мәдениетіне тәрбиелеу- ол тек оқу процесінде
ғана емес, ол мектепте де , жапы білім беру процесін жетілдіруде,
кітапханалық – библиографиялық білімді насихаттауда, саяси және ағарту
ісінің басқа да салаларында да , яғни қоғамдық тәрбиенің барлық
жүйесінде және бұқаралық ақпарат құралдарында негізгі педагогикалық
проблема” дей келе оқу мәдениеті тақырыбы көп салалы, оның кез –
келген бөлімі жеке сабақтың тақырыбы бола алады деген пікіріне
қосыламыз (4).
Ресейлік ғалымдар М.Д. Смородинская және Ю.П. Маркова өзінің
оқудағы бағыты мен біліміне сенімді, жаңалықты өз жұмысында тиімді
қолдана білетін тұлғаны ғана оқу мәдениетін толық меңгерген тұлға деп
санай аламыз және “Оқу мәдениеті - бұл оқырмандардың кітап таңдаудағы
іскерлігі, білімі, дағдысы, оларды түсініп пайдалануы” – деді (5).
Ал Москвалық ғалым М.Зиганов “... білікті, білімді оқырман болу
үшін, оның барлық сапалық қасиеттері мен талаптарын игеру үшін оқу
мәдениетін меңгеру қажет. Өйткені оқу мәдениеті өзінің құрамына бір
қатар оқу еңбегімен бірге интеллектуалды және рухани жетілдіру ,
көркемдік - эстетикалық даму, оқудың күнделікті әдетке айналуы,
оқудың мазмұндылығы оқырманның қоршаған ортасы сияқты мәселелерді
қамтиды” (6).
С.И. Поварниннің пайымдауынша, оқу мәдениеті әр адамның өз
білімін жетілдірудегі жетістігі, ой қабілетін көтеруі деп, оқу
мәдениетінің негізгі үш ережесін ұсынады:
1. Оқығаныңды дұрыс түсініп, талдай білу қажет;
2. Өз ойыңмен алған біліміңді іс – тәжірибеде пайдалана біл;
3. Оқығаныңды салыстыра және бағалай біл (7).
“Оқу мәдениеті” – деген ұғым адамның жеке өзінің жалпы
мәдениетімен астасып жатады, оқу ісінің өзі - еңбек мәдениетінің,
білім алудың әсіресе, өз бетімен білімін көтерудің құрамдас бір
бөлігі болып, оқу үрдісі арқылы тәрбиелеуде – оқуға басшылық жасау
ісінің негізгі міндеттерінің бірі болып саналады.
Қырғызстанның ғалымы Р.Рахманалиев “Оқу мәдениеті – оқырмандық
қызметтегі және білім беру саласындағы әлеуметтік мақсаттағы ең
жоғарғы саты деп санауға болады” деді. Ол оқушының оқу мәдениетін
негізгі үш бөлікке бөледі:
- оқу ортасы;
- кітіппен тікелей жұмыс жасау;
- оқудың нәтижесін пайдалану – деген (8).
Мұғалімнің оқу мәдениеті - өте күрделі процесс, оқудағы
жіберілген жай ғана қателік баланың барлық қызығушылығы мен
талабына үлкен әсер етуі мүмкін. Оқу мәдениетін меңгерген
мұғалім - жан – жақты білімді, оқуға ой – сананы жұмылдырып,
оқығанының мағынасын терең ұғыну арқылы оқушының қиялы мен
сезіміне әсер ете алатын тұлға. Мұғалімнің оқу мәдениетінің
комплексті мәніне тән нәрселер:
а) оқу тақырыбын саналы түрде іріктеп алу;
б) оқылатын шығармаларды бағдарлай білу, яғни библиографиялық
құралдар мен кітапхана каталогтары жүйесін пайдалана білу;
в) оқыған кітапты толық игеріп, терең түсіну үшін сол кітаптың
өзін бағдарлай білу;
г) әдебиеттен алынған информацияны жүзеге асырып, күнделікті
тәжірибеде пайдалану;
д) оқыған нәрсені ойға орнықтырып, іс жүзінде пайдалануды
қамтамасыз ететін техникалық тәсілдерді қолдану (көрнекілік,
үзінділер жазып алу, көшірмесін түсіріп алу, картотека ұйымдастыру
т.б.).
Оқу сабағына, оның ішінде оқушыларды дұрыс оқуға, оқу
мәдениетіне тәрбиелеу бүгінгі күннің өзекті мәселесі.
Балаларда оқу мәдениеті дағдысын қалыптастырумен айналысатын
мұғалім ең алдымен оқу сапасына әсер етуші басты факторларды
(ақпараттарды қабыдау жылдамдығы мен сапасы, мағыналық өңдеу, шешім
дайындау, кері байланыстың нәтижелелілігі) айқындап, оларды мақсатты
түрде басқаруды меңгеруі тиіс. Оқу процесінің типті кемшіліктеріне
(артикуляция, көру алаңының тарылуы, регрессия, оқудың қолайлы
стратегиясының болмауы, зейіннің төмендеуі (О.А. Андреев пен Л.И. Хромов
бойынша) көңіл аударылуы қажет. Ең бастысы оқушының оқудың түрлі
әдістері мен іскерліктерін меңгеруі және оқу міндеттері мен уақыт
нормасына байланысты осы әдістерді оңтайлы қолдана білуі, тез және
мәнерлі оқу тәсілдерін меңгеруін ұйымдастыра білуі жөн. Арнаулы
зерттеулер көрсеткендей қазіргі оқырман ақпараттың 70-80 % - тін тез
оқу режимінде қабылдайды. Бастауыш мектептерде Н.Л. Быстрова, Н.И.
Марковалардың балаларды тез оқуға үйрету әдістемелері жақсы табыстар
беруде. Мұғалімдерді оқушыларға оқу мәдениетін қалыптастыруға
даярлауда оларға оқудың динамикалық тереңдетіп оқыту, таңдап оқу, көз
жүгіртіп оқу әдістерін қолданады.
Оқу мәдениеті – кітап мазмұнын түсіну және оның түрлендіре алу,
ойлау операцияларын өте жетік білу арқылы мәтінді түсіну, яғни
мәтіннің мағыналық белгілерін бөліп көрсете алу, мәтінде көркем
мәнді құралдарды тани білу, оларды образды және мәнді өрнектермен
сипаттай білу болып табылады.
Мәтін мазмұнындағы мағыналық тірек пункттерін (В.Т. Шаталов) бөліп
көрсету процесі мәтінді қысқартып оқуда оның мағынасын жоғалтпай,
рациональды дәнін айқындай білуді қамтамасыз етеді. Оқу қызметін
осылай ұйымдастыру оқудың дифференциальды алгоритмін қолдана алу
іскерлігі қалыптастырады. Сонымен бірге, оқу мәдениеті бұрын оқылған
мәтін негізінде мағыналы жорамал жасауға мүмкіндік береді. Осындай
жанама мағыналық белгілірі бойынша келесі оқиғаны болжай алу
антиципация деп атаймыз. Оның негізінде мұғалімдерде негізгі мәтіннің
басты идеясын, ойын айқындауды қалыптастыруға болады. Ол мұғалімнің
қиялын дамытып, шығармашылықпен жұмыс жасауын қамтамасыз етеді. Яғни
қандайда мәтін болмасын оны оқуда мәтінде кездесетін арты ақпараттан
құтылуға жағдай жасап, уақытын үнемдейді.
Оқу мәдениетінің сауатты оқуды қалыптастыру мен іскерлігі
реципация деп аталынады, ол бұрынғы өткен материалға ойша қайта
оралуды қамтамасыз етеді. Өткен материал мен жаңа ақпараттардың
сабақтастығын, олардың толық түсіндірілуін көрсетеді.
Оқушының оқу мәдениетін қандай әдістермен, қалайша қалыптастыруға
болады деген сұрақ – мұғалім үшін өте қажет мәселе. Өкінішке орай,
бұл мәселеге арнайы тоқталып, оның іске асырылу жолдарын нақты
көрсеткен ғылыми еңбектер өте аз. Міне, сондықтан да оқушының оқу
мәдениеті деген не, ол қалай ісек асырылады деген сұрақты мамандардың
бойына осы кезден іске асыру керек.
Оқушылармен жүргізілетін оқу – іс мәдениетін қалыптастыруға қажетті
жаттығулар тек мұғалім тарапынан оқуға басшылық жааудың ережелері
мен заңдылықтары меңгерілген кезде ғана мүмкін болады, яғни тақырыпты
длұрыс ашу, оқушыларды қызықтыратын тақырыптарды таңдауды
үйренгенде ғана іске асатын жұмыс. Сондықтан бастауыш сыныптарда
оқу мәдениетіне тәрбиелеу және қалыптастыру өте өзекті мәселе екендігі
даусыз.
Біз оқу мәдениеті тақырыбын толық ашып көрсету мақсатында
мынадай жоспар құрып, оны басшылыққа алдық:
1. Оқу мәдениеті туралы түсінік, оның қазіргі кездегі ролі мен маңызы.
2. Оқу мәдениетінің негізгі бағыттары:
а) өз бетінше кітап оқуға дағдыландыру;
ә) кітаппен жұмыс істей білуге дағдыландыру ;
б) өз бетінше кітап таңдай білуга тәрбиелеу;
3. Кітапты сабақ оқуға және сабаққа пайдалана білу (бағдарлама
қосымшада берілген).
Бастауыш мектептегі жүргізілетін оқыту сабағының тәрбиелік мәні
атақты орыс педагогы К.Д. Ушинский дәуірінен бастап – ақ анықталған
болатын. Ал, қазіргі жағдайда, мектеп реформасында атап
көрсетілгендегідей оқу сабағының тәрбиелік мәнін арттыру талабы бастауыш
мектептегі оқудың сапасын көтеруді, әсіресе оқу мәдениетін басқаруын
жетілдіруді ерекше қажет етеді.
Бастауыш мектеп оқу мәдениетін қалыптастыру тікелей пәндер
сабағымен байланыстырғанда негізінен оқушының сезімі мен еркіне, ақыл
– ойына әсер ету мақсаты көзделеді. Мұның өзі оқу процесі мен тәрбие
процесінің біртұтас екендігін көрсетіп, болашақ азамат тәрбиесі
мақсатымен ұштасады.
Бастауыш сынып оқушыларына алғаш мектеп табалдырығын аттағаннан
бастап оларға кітапті қалай оқып, онымен жұмыс істеуді үйретіп,
олардың ойларына сіңіру қажет.
- біріншіден, оқушыларды оқуға психологиялық тұрғыдан дайындау,
яғни өдеріне деген сенімдерін арттыру;
- екіншіден, оқу еңбегіне ынталандырып, дағдыландыру;
- үшіншіден, оқушылардың ой- өрісін дамыту, саналы ойлана білуге
машықтандыру;
- төртіншіден, оқушылардың қабылдау іс-әркетіне басшылық жасау.
Оқушылар өмір тәжірибесі бойынша айналасындағы дүние мен
құбылысты негізінен кітаптан оқып білу арқылы тани бастайды. Оқыту
барысында табиғат құбылыстарының құпия сырларынан хабардар болып,
космос туралы, өмірде өз көзімен көріп білмеген алыс елдер,
халықтар туралы оқып біледі.
Бастауыш сынып оқушыларын оқу мәдениетіне үйрету үшін олардың
педагогикалық – психологиялық дайындығын қалыптастыру қажет. Бала
кітапты оқымас бұрын оны жалқаулықты жеңуге, өз қабілетіне, күшіне
сендіру, өзінің мүмкіндіктерін еркін пайдалануға, яғни “менің қолымнан
келмейді”, “бәрібір ештеңе шықпайды”, “үлгере алмаймын” деген ойдың
орнына өзіне сенім беретін “қолымнан келеді”, “үлгеремін”, “орындаймын”
– деген оқушылардың ынта - ықыласын талаптану, құштарлық сезімдерін
ояту бастауыш сынып мұғалімдерінің негізгі міндеттері.
Ал сабаққа психологиялық тұрғыдан қойылатын талаптарға байланысты
оқушының ойлау, қабылдау, есте сақтау қабілетін, еркін эмоциялық
сезімін тәрбиелеу жатады. Сондай-ақ мұғалімнің психологиялық көңіл-
күйі, мінез – ұстамдылығы да сабақты өз деңгейінде маңызды, қызықты
өткізуіне әсер етеді. Оның көтеріңкі көңіл – күйі, мәдениеттілігі,
жарқын жүзділігі, дауыс ырғағы бала психологиясына әсер етпей
қоймайды. Мұғалім оқушының өзгеріп отыратын құбылысын бақылап,
оқушының ой - сезіміне қозғау салып және оның жетілу өресін айқын
алып, одан әрі дамытуға ықпал ету арқылы оқушының оқуға
қызығушылығы мен белсенділігі арта түседі. Оқушының белсенділігін
арттыру оқу мен еңбекті ұштастырғанда ғана іске асатын процесс.
Бастауыш сынып оқушысын оқулықтар мен әдеби кітаптарды оқуға
ынталандырудың өзі еңбекке баулу болып табылады. Сондықтан талапты,
білімге құштар оқушыны оқу мәдениетіне тәрбиелеу ісі оның мектепке
алғаш келген күнінен бастап үздіксіз жаттықтыру арқылы іске асырылатын
күрделі процесс. Оқу еңбегі оқушының білімін молайтып, дүниетанымдық
көзқарасын қалыптастыруға сөйтіп, оның тиянақты және терең білім
алуына мүмкіндік туғызады.
Білімді меңгеру үшін оқушының ынта – ықыласын туғызып, оқу
мәдениетінің әдеттегі дағдысына, рухани қажеттілігіне айналдыру
қажет.
Оқу мәдениеті - оқушылар іс - әрекетінің үлкен тәрбиелік мәні
бар процесс. Оқушылардың сан алуан және нақты ұйымдастырылған оқу
мәдениеті, тәртіпті мінез – құлық дағдылары мен әдеттерінің
қалыптасуына орасан зор әсерін тигізеді. Өйткені оқу еңбегі
процесінде оқушылар тәртіпті сақтауға, мұғалімдер мен жолдастарын
ықыласпен тыңдауға үйренеді, ұжымдық жұмыс пен үй тапсырмалалрын
саналы орындауға дағдыланады, бірақ мұның бәрі бірден бола қоймайды.
Оқушылар ұйымшылдықпен жұмыс істеуге, тәртіп пен реттілікті сақтауға
үйрету бастауыш сынып мұғалімдері мен сынып жетекшілерінің бүкіл
педагогикалық ұжымның тарапынан көп және үлкен күш – жігер жұмсауды
талап етеді.
Мұғалімдердің көпшілігі , егер оқушы жаңа тақырыпты ынта қоя
тыңдаса сабақ жақсы өтті деп есептейді. Ал оқушы сабақ үстінде ой
еңбегімен қалай шұғылданды, мұғалім оларды белсенді ойлау қабілетіне
жұмыдыру үшін қандай әдіс – тәсіл қолданады, оқушыларды өз беттерінше
ізденуге ынталандырып, жұмыс істеуге қалай үйрету қажет деген
мәселелерге онша көңіл бөлмейді.
Оқушының бойында білімге деген құштарлық қасиетті тәрбиелеп
жетілдіру үшін оның танымдық белсенділігін арттыру қажет. Бұл
оқушының ой - өрісін дамытып, саналы ойлана білуге машықтандыру үшін
оқушының ой еңбегін өрістетуге жақсы жағдай туғызып, оның ойлау
қабілетін жетілдіріп, қалыптастыру қажет. Соның нәтижесінде сабақ
процесі үстінде оқушының ой - өрісінде мұғалім тарапынан бақылау,
басшылық жасауға және оның өзіндік ойлау қабілетін зерттеп білуге
мүмкіндік туады. Әр оқушының ойлау қабілетін ажыратып білу арқылы
ғана оны жетілдіре түсудің нақты жолын анықтап белгілеуге болады.
Мұғалім өз тарапынан оқушының қиял - сезімін оятудың, оған үнемі
бағыт бере отырып, оның саналы ойлануына мүмкіндік туғызады. Тек
оқушының ой – қиялына үнемі қозғау салып, оны саналы ойлауға белсенді
түрде жұмылдыра білген шебер ұзтаз ғана тиянақты және терең білім
бере алады.
Бастауыш сынып оқушыларын білімге деген ынта - ықыласы мен оларды
адамгершілікке тәрбиелеу үшін әр оқушының психологиялық ерекшелігін
мәдениетке құмарлық мүмкіндігі мен қабілетін анықтау мұғалімге сабақ
барысында басшылық жасауға көмектеседі. Оқуға басшылық жасауды
мұғалім сабақ үстінде баланың ойлау, қиялдау қызметін үнемі бақылап,
оны дамытып отыру қажет. Содан кейін ғана ой оқушының шамасына қарай
оған сабақта және сабақтан тыс уақытта оған бағыт - бағдар беріп,
басшылық жасай алады.
Сабақты ұйымдастырумен қатар тәрбие процесін жоспарлау деп оған
қажетті оқулықтар мен немесе мақаламен алдын - ала танысып, бұл
жұмыстың қалай орындалатынын және қанша уақыт қажет болатынын
белгілейді. Оқуға уақыт бөлмес бұрын, оқушы өзінің күнделікті күн
тәртібін қайта жоспарлауы қажет. Мысалы оқушының бос уақыты
болғанымен оқу қабілеті мен оқуға деген ынтасы бірдей болмайды. Кейде
кітаптың күрделілігі мен оқуға жеңілдігіне де байланысты. Осының
бәрін бастауыш сынып мұғалімі есепке ала отырып, әр оқушының жеке
ерекшелігін байқайды.
Мұғалім тәрбие жоспарын уақытша да , барлық уақытына да немесе
оқу жылына арнап жасауаға болады. Әр тоқсанның соңында немесе жыл
соңында оқушылардың оқыған кітаптары мен басқа да материалдарының
саны мен оған кеткен уақытының есебін шығаруына және осы
оқығандарынан не үйреніп, не білгенін талдап, қорытындылауға
болады. Оқу мәдениетін дұрыс ұйымдастыру мен жүйелі жоспарлау
оқушының өзін - өзі бағалаумен оқуына және оған басшылық жасауына
көмектеседі.
Оқу мәдениетінің ең негізгі проблемаларының бірі оқушылардың
оқығанды есте сақтап, оны ойында бекіте білу, яғни жылдам еске
түсіру, ойда сақтау, оқығаныңды таба білу, уақытында және дәл айта
білу.
Бастауыш сынып оқушылары өздерінің оқығанын жылдам есте сақтайды
да, тез ұмытады немесе ұзақ уақыт есте сақтайды да, бірақ оны
уақытында есіне түсіре алмайды. Себебі, мұндай құбылыс олардың жас
ерекшелігі мен жеке ерекшелігіне тән психологиялық процестер. Психолог
ғалымдардың пайымдауынша, жаттығуға ең алдымен баланың есте сақтау
қабілеті бейім. Бұған адамның есту, көру, сөйлеу қабілеттерін
жатқызуға болады.
Оқушының есте сақтау қабілеті қандай болғанымен де оқығанын есте
сақтаудың түрлі әдістері арқылы оны оқығанын ұмыттырмауға болады:
- оқыған материал оқушы үшін қызықты;
- оқушының бұл тақырып туралы біраз мәліметі бар болғанда оны одан
әрі жетілдіру мақсатында;
- мағынасы анық, түсінікті, басқа мақалаларымен салыстырмалы
түрде берілгенді;
- бір рет оқылып, кейіннен қайталанған тексті айтамыз.
Психологтардың айтуынша қайта – қайта қайталанғаннан ешқандай
қорытынды жоқ. Оқып шыққан кейін біраз уақыт өткеннен соң ғана
тексті еске түсіріп оқығанда ғана ол жақсы нәтиже береді.
Оқу мәдениеті мен оны сараптаудың ғалым Л.П. Доблаев жүйелі түрлерін
ұсынды. Оның ұсынысы бойынша:
- бала оқып отырған кезде өз-өзіне сұрақ беріп, оған жауап
іздеуі тиіс.
- кейбір сұрақтың жауабы оқып отырған кітапта болмаса, басқа
кітаптар мен мақалалардан анықтамалық әдебиеттерден немесе
өзінің есте сақталған мәліметтеріне көңіл бөледі.
- Жобалау – сұрақ, сұрақ пен оның жауабын шамалау “мүмкін осы
шығар” , “мүмкін бұл емес шығар”, “егер бұлай болған
жағдайда ... ” деген ойда болуы. Мұндай сұрақтар тексте
жауаптың өзі емес, тек оған сілтеме жасалғанда ғана қойылады.
- әлі оқылмаған кітаптың немесе мақаланың тартымды жоспары мен
мазмұны қызықтырған жағдайда;
- оқығаныңды ойға алғанда, мұнда салыстыру, теңестіріп талдау
және оқып отырған тексті бағалау (9).
Жан – жақты және барлық ықыласпен текст жеңіл оқылады. Есте
сақтауға түрлі жазбалардың, яғни тезистер, конспектілердің көп
пайдасы бар. Бұл жазбалар мұғалімдер үшін оқу процесінде өз
білімідерін жетілдіруде өте қажет.
Бастауыш сынып мұғалімдерінің оқу мәдениеті туралы іс -
әрекетінде, ең алдымен кітаппен, ақпарат құралдарымен жұмыс істегенде
жазбалардың ерекше болып айтылатыны сөзсіз. Оларға жазбалар тексті
жақсы түсінуге көмектеседі. Екіншіден, жазба кезінде ойлау процесі
ұзақ жүріп, есте жақсы сақталады. Үшіншіден, тексті жазу барысында
ұмытылған, ұмытыла бастаған фактілер мен нәрселерді еске түсіруге
көмегін тигізеді. Сондай-ақ жазба текстер ойды бөлмейді, керісінше
ойланып жұмыс істеуге үйретеді.
Оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастыру жұмыстары өте көлемді және
күрделі жұмыс. Жыл өткен сайын мектеп оқушыларының оқу мәдениетінің
деңгейі төмендеуде. Олардың басты кемшіліктері - сауаттылықтарының
шектеулілігі, сөз мәнерінің сақталмауы, мәтіндегі негізгі ойды көрсете
алмауы, сөздің грамматикалық негізін дұрыс пайдаланбауы, кітаппен өз
бетінше жұмыс жасай алмауы және оны таңдай алмауы, мұғалімнің оқушыдан
оқу мәдениеті қызметінің іскерлігі мен дағдысын қалыптастыру
дайындығының жеткіліксіздігі т.б. болып табылады. Сондықтан бастауыш
мектеп мұғалімі – сауатты сөйлейтін, мәнерлеп оқу дағдысы қалыптасқан,
белгілі мимикалық және қимыл іскерліктерін меңгерген, ақпараттарды
бағдарлай алатын, оқушыларға қолайлы және оқуға тиімді мәтін мазмұнын
таңдай білетін, оқушының оқу әрекетін, сөйлеу техникасын реттей
алатын маман болуы тиіс. Бастауыш сыныпта мұғалім педагогикалық
процестің белсенді жағы ретінде оқу қызметін ұйымдастырушы
болғандықтан олардың өздерінің оқу мәдениеті жеткілікті деңгейде
қалыптасуы басты міндеттерге жатады. Атап айтқанда, мұғалімнің оқу
мәдениетінің қалыптасуына мүмкіндік жасайтын басты құралдарсыз, яғни ана
тілінің коммуникативті функциясын күшейту, оқушылардың психикалық және
әлеуметтік ерекшеліктерін есепке алу, оқу қызметін жандандыру
жұмыстарын түрлендіру, мұғалімдердің орфоэпиялық сөздіктермен, ғылыми –
көпшіліктік сипаттағы кітаптармен жұмыс істеулерін қамтамасыз ету,
мұғалімді кәсіби оқу шеберлігіне дайындау жұмыстарын ұйымдастырмай,
бастауыш мектеп мұғалімінің оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастыра
білу іскерлігі мен дағдысын жетілдіру мүмкін емес. Сол себепті
мұғалімнің оқушы бойында оқу мәдениетін қалыптастырудың психологиялық
– педагогикалық ерекшеліктерін көрсету аса маңызды.
“Оқу мәдениетін ұйымдастыру” ұғымы күрделі құрылымдық мазмұнға
ие болғандықтан, мектеп мұғалімдері оны түрлі мағыналық категорияда
қолданып, оқу мәдениетін қалыптастыру қызметінің түрлі фазаларының
ерекшеліктеріне сәйкес бірнеше терминдерді қатар қолданады және
олардың айырмашылықтарын жете көрсете алмайды. Оқу мәдениетін оқу
қызметінің “оқу”, “қабылдау”, “түсіну”, “пайымдау”, “оқу нәтижеесі”, “оқу
өнімі” т.б. құрылымдық компоненттерімен байланыстырғанымен, оларды
қолдануда теориялық білімдерінің жеткіліксіздігін байқатады. Оқу
психологиясы бойынша аталған терминдердің айырмашылықтарын көрсете келе,
психологтар Л.И. Беляева, В.А. Артемов, А.А. Леонтьевтар ұсынған
түсініктемелерді [ , 148] келтіреміз, онда “Түрлі әдебиеттерді оқу
барысында қалыптасатын оқу қабілеттерін, дағдыларын, психикалық
әрекеттің оңтайлы құрылымын зерттеу - кітап пен оқырманның өзара
әрекеттенуінің басты звеносына – оқу процесінің ұйымдастырылуының,
оқығанды қабылдаудың негізгі екендігін көрсетеді” – дейді.
Бұл түсiнiктеме бойынша “оқу” және “қабылдау” терминдерi синоним
ретiнде қарастырылып отыр. “Кiтапхана терминдерiнiң сөздiгiнде” [ , 24],
“қабылдау” күрделi психикалық процесс түрiнде оқу процесiне енгiзiледi.
Л.И.Беляева “қабылдау” терминiнiң мазмұнын аша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz