Қазақ тіліндегі фузия құбылысы

Жоспар
Кіріспе

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2

1. Жұмыстың жалпы сипаттамасы
І Тарау. Қазақ тіліндегі фузия құбылысы ... ... ... ... ... ... ..4
І.1. Қазақ тіліндегі фузия құбылысының зерттелуі ... ... .5
І.2. Фузия құбылысының кездесетін орындары ... ... ... ...9
І.2.1. Фонетикадағы фузия құбылысы ... ... ... ... ... ... ... ...19
І.2.2. Морфологиядағы фузия құбылысы ... ... ... ... ... ... ..26

ІІ Тарау. Қазақ тіліндегі фузия
құбылысы және сөзжасам ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
ІІ. 1. Есім сөздердегі фузия құбылысы ... ... ... ... ... ... ... ... 36
ІІ. 2. Етістіктердегі фузия құбылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ..43

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48

Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49

Кіріспе
Диплом жұмысының жалпы сипаттамасы. Қазақ тіл білімінде сіңісу, жылысу, ығысу өзін аша түзілген сөздердің өзара сіңісу жайы жан-жақты түсіндіріледі.
Диплом жұмысының өзектілігі. Тіл білімінде сіңісу құбылысына байланысты еңбектер бар болғанымен, олар жүйеленбегендіктен, классификациялық жіктелісі жасалмағандықтан жаңадан зерттеу жұмыстарын жүргізу қажеттігін туындатты. Ғылыми жұртшылық сіңісу құбылыстарынан хабардар болғанымен, олар жеке дара ізденіс нысанына айналмаған болатын. Өзара тығыз байланысты осы фонетикалық құбылыстар тақырыбымыздың өзектілігін белгіледі. Түркі тілдеріне ортақ теориялық мәселелерді сөз еткен А.Н.Кононов, А.М.Щербак, Э.В.Севортян сияқты ғалымдардың еңбектері жұмысқа әдістемелік негіз етіп алынды.
Диплом жұмысының зерттеу нысаны. Ауызекі сөйлеу тілінде, түсіндірме сөздіктерде, көне мұраларда, көркем әдебиетте баспасөз материалдарында ұшырасатын сіңісу құбылыстарының әсеріне ұшыраған сөздер мен қосымшалар.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің негізгі мақсаты-сөз құрамындағы, сөз жігіндегі сіңісу құбылыстарының әсерінен пайда болған фонетикалық өзгерістерді, морфологиялық түзілістерді, лексика-семантикалық даму процестерін анықтау. Осыған байланысты зерттеу жұмысында төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
• қазақ тіліндегі бірен-саран ғалымдардың еңбегінде ғана аталып жүрген фузия, сіңісу сөздер ұғымына толығырақ, кеңірек түсінік беру;
• сіңісу құбылысын жан-жақты түсіндіру, түбір мен түбірдің, түбір мен қосымшаның, сөз тіркестерінің өзара ажырамастай болып кірігп кету, дыбыстық өзгерістерге ұшырау себептерін нақты дәлелдермен түсіндіру;
• тіліміздегі сіңіскен сөздердің топтастыру принциптерін анықтау;
• сіңісу құбылысының фузия деп аталу себептерін анықтау;
• Сіңісу құбылысының қыр-сырын ашудың ғылым үшін маңызы зор екендігін дәлелдеу;
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақ тіліндегі сіңісу құбылыстары бұрын-соңды зерттеулерде сөз бола тұрса да әр құбылыстың өзіне тән ерекшеліктері жеке дара талданып, фонетикалық, лексикалық, грамматикалық өзгерістері арнайы қарастырылмаған болатын.
• зерттеу жұмысымызда сіңісу құбылысының нәтижесінде сөздер қалай, қандай жағдайда қалай өзара кірігіп кетті, олар қандай дыбыстық өзгерістерге ұшырады деген сұрақтарға жауап қайтарылады;
• түркологияда бірінші рет өзара сіңіскен тілдік бірліктердің классификациялық жіктелісі жасалды;
Диплом жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Дипломда сөз болып отырған мәселелердің жалпы фонетика мен морфологияның ғана емес, тарихи грамматиканың да еншісіне жататындығы ақиқат. Тіл білімінде сіңісу құбылыстарының зерттелуі, олардың өздеріне сырттай ұқсас құбылыстардан ажыратылуы, семантикалық, лексикалық мәселелері тілдік, этимологиялық тұрғыдан қарастырылуы осы мәселенің болашақтағы зерттелу бағдарына жәрдемін тигізеді. Тіліміздегі жылысу құбылысы мен сіңісу құбылысының айырмашылығын, өзіне тән белгілерін айыра танып білу, зерттеулердің нәтижелерін этимологиялық сөздіктер құрастырғанда, қазіргі қазақ тілінің лексикология, тарихи грамматика, сөзжасам курсы бойынша аудиториялық сабақтарда, арнайы курстарды оқытуда пайдалануға болады.
Диплом жұмысының зерттеу әдістері. Зерттеу барысында ғылыми сипаттама әдісі, салыстырмалы әдіс, тарихи-салыстырмалы әдіс, компоненттік талдау әдісі, құрылымдық-семантикалық әдісі қолданылды. Сөздердің түпкі тамыры, шығу тегін айқындау барысында талдаудың диахронды, әрі синхронды принциптеріне сүйендік. Тіліміздегі сіңісу процестері өте күрделі. Соған сәйкес біз олардың тұлғалық табиғатын тануда ретроспективті бағыттағы морфемалық және дыбыстық талдап-тарату тәсілдерін де кеңінен пайдаландық.
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 26 бет
Таңдаулыға:

Қазақ тіліндегі фузия құбылысы
Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .2
1. Жұмыстың жалпы сипаттамасы
І Тарау. Қазақ тіліндегі фузия құбылысы ... ... ... ... ... ... ..4
І.1. Қазақ тіліндегі фузия құбылысының зерттелуі ... ... .5
І.2. Фузия құбылысының кездесетін орындары ... ... ... ...9
І.2.1. Фонетикадағы фузия құбылысы ... ... ... ... ... ... ... ... 19
І.2.2. Морфологиядағы фузия құбылысы ... ... ... ... ... ... ..2 6
ІІ Тарау. Қазақ тіліндегі фузия
құбылысы және сөзжасам
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
ІІ. 1. Есім сөздердегі фузия құбылысы ... ... ... ... ... ... ... ... .36
ІІ. 2. Етістіктердегі фузия құбылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..48
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49

Кіріспе
Диплом жұмысының жалпы сипаттамасы. Қазақ тіл білімінде сіңісу, жылысу,
ығысу өзінаша түзілген сөздердің өзара сіңісу жайы жан-жақты
түсіндіріледі.
Диплом жұмысының өзектілігі. Тіл білімінде сіңісу құбылысына байланысты
еңбектер бар болғанымен, олар жүйеленбегендіктен, классификациялық
жіктелісі жасалмағандықтан жаңадан зерттеу жұмыстарын жүргізу қажеттігін
туындатты. Ғылыми жұртшылық сіңісу құбылыстарынан хабардар болғанымен,
олар жеке дара ізденіс нысанына айналмаған болатын. Өзара тығыз байланысты
осы фонетикалық құбылыстар тақырыбымыздың өзектілігін белгіледі. Түркі
тілдеріне ортақ теориялық мәселелерді сөз еткен А.Н.Кононов, А.М.Щербак,
Э.В.Севортян сияқты ғалымдардың еңбектері жұмысқа әдістемелік негіз етіп
алынды.
Диплом жұмысының зерттеу нысаны. Ауызекі сөйлеу тілінде, түсіндірме
сөздіктерде, көне мұраларда, көркем әдебиетте баспасөз материалдарында
ұшырасатын сіңісу құбылыстарының әсеріне ұшыраған сөздер мен қосымшалар.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің негізгі мақсаты-сөз
құрамындағы, сөз жігіндегі сіңісу құбылыстарының әсерінен пайда болған
фонетикалық өзгерістерді, морфологиялық түзілістерді, лексика-семантикалық
даму процестерін анықтау. Осыған байланысты зерттеу жұмысында төмендегідей
міндеттерді шешу көзделді:
• қазақ тіліндегі бірен-саран ғалымдардың еңбегінде ғана аталып жүрген
фузия, сіңісу сөздер ұғымына толығырақ, кеңірек түсінік беру;
• сіңісу құбылысын жан-жақты түсіндіру, түбір мен түбірдің, түбір мен
қосымшаның, сөз тіркестерінің өзара ажырамастай болып кірігп кету,
дыбыстық өзгерістерге ұшырау себептерін нақты дәлелдермен түсіндіру;
• тіліміздегі сіңіскен сөздердің топтастыру принциптерін анықтау;
• сіңісу құбылысының фузия деп аталу себептерін анықтау;
• Сіңісу құбылысының қыр-сырын ашудың ғылым үшін маңызы зор екендігін
дәлелдеу;
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақ тіліндегі сіңісу құбылыстары бұрын-
соңды зерттеулерде сөз бола тұрса да әр құбылыстың өзіне тән ерекшеліктері
жеке дара талданып, фонетикалық, лексикалық, грамматикалық өзгерістері
арнайы қарастырылмаған болатын.
• зерттеу жұмысымызда сіңісу құбылысының нәтижесінде сөздер қалай,
қандай жағдайда қалай өзара кірігіп кетті, олар қандай дыбыстық
өзгерістерге ұшырады деген сұрақтарға жауап қайтарылады;
• түркологияда бірінші рет өзара сіңіскен тілдік бірліктердің
классификациялық жіктелісі жасалды;
Диплом жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Дипломда сөз болып
отырған мәселелердің жалпы фонетика мен морфологияның ғана емес, тарихи
грамматиканың да еншісіне жататындығы ақиқат. Тіл білімінде сіңісу
құбылыстарының зерттелуі, олардың өздеріне сырттай ұқсас құбылыстардан
ажыратылуы, семантикалық, лексикалық мәселелері тілдік, этимологиялық
тұрғыдан қарастырылуы осы мәселенің болашақтағы зерттелу бағдарына жәрдемін
тигізеді. Тіліміздегі жылысу құбылысы мен сіңісу құбылысының айырмашылығын,
өзіне тән белгілерін айыра танып білу, зерттеулердің нәтижелерін
этимологиялық сөздіктер құрастырғанда, қазіргі қазақ тілінің лексикология,
тарихи грамматика, сөзжасам курсы бойынша аудиториялық сабақтарда, арнайы
курстарды оқытуда пайдалануға болады.
Диплом жұмысының зерттеу әдістері. Зерттеу барысында ғылыми сипаттама
әдісі, салыстырмалы әдіс, тарихи-салыстырмалы әдіс, компоненттік талдау
әдісі, құрылымдық-семантикалық әдісі қолданылды. Сөздердің түпкі тамыры,
шығу тегін айқындау барысында талдаудың диахронды, әрі синхронды
принциптеріне сүйендік. Тіліміздегі сіңісу процестері өте күрделі. Соған
сәйкес біз олардың тұлғалық табиғатын тануда ретроспективті бағыттағы
морфемалық және дыбыстық талдап-тарату тәсілдерін де кеңінен пайдаландық.
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

І тарау
Қазақ тіліндегі фузия құбылысы
Қазақ тіл білімінде фузия құбылысы сіңісу құбылысы деп аталады.
Фузия терминіне О.С.Ахманованың Лингвистика терминдерінің сөздігінде
мынадай анықтама берілген Фузия-(от латинского слово-сплавление)
морфологически обуслвленное формальное взаимопроникновение контактирующих
морфем, при котором проведение морфологических границ [Ахманова А.1994,
204]. Тілдің морфологиялық даму заңдылықтары жайлы сөз болғанда,
грамматикалық тұлғалардың дамуындағы кейбір факторды аттап өтуге болмайды.
Богородицкий оларға қарапайымдану (опрощение) морфологиялық ығысу, аналогия
және халықтық этимология, дифференсация, сөз мағынасының өзгеруі тәрізді
құбылыстарды жатқызады. Түп төркіні тұрғысынан тіліміздегі бірсыпыра
сөздер бірнеше түбірлерге, түбір мен әр түрлі қосымшаларға бөлінуі мүмкін.
Бірақ күнделікті қолданыста ол сөздердің әрқайсысы-беретін мағынасы
тұрғысынан бөліп-жаруға келмейтін бір ғана түбір [М.Томанов.1988,264].
Мысалы, қазіргі тілімізде бар ашудас, айқабақ, ақ табан, ала өкпе,
бізқұйрық, бірқазан, елкезер, жамбас, көлбақа, құрқұлақ, сегізкөз, Жанұзақ,
Тоқсанбай тәрізді кісі аттарын қолданғанда, олардың құрамына және о бастағы
мән-мағынасына қарап жатпаймыз. Біз бұл сөздерді осы мағынасында түсінеміз
де, осы тұлғасында айтамыз. Сол сияқты қазіргі тілімізде түбір есебінде
қалыптасқан сөздерден де байқауға болады. Мысалы, соққы, мұңлық, немене,
сыртқары, әрі, бері, сөздерін де біз түбір мен қосымшаға бөліп қараймыз.
Осы қалпында тұтас түсінеміз. Өйткені, осы сөздер құрамындағы –қы, -қары,
-лық, -рі қазіргі тілде сөз жасайтын актив аффикстері емес. Қалай болғанда
да, бұларды қазіргі –шы, -лы тәрізді сөз жасайтын аффикстер сияқты
қабылдаймыз. Түбір мен қосымшаның өзара жымдасып кетуі кейде бастапқы
түбірдің өзінің дербес мағынасын жоғалтып, ескіруінен болуы мүмкін.
Бұны анықтау үшін түбірдің бастапқы сипатын басқа сөздермен салыстыру
керек немесе, қосымшаның құрамы арқылы анықталады. Мына мысалдарға назар
аударайық: ілгері, айт, кет, жоры, алда, байла, арт, сан, т.б. Осы сияқты
сөздер түбір мен қосымшаның жымдасып кетуінен пайда болған.
Оны тек салыстыру арқылы ғана байқауға болады. Айталық, айт сөзін
онымен мағыналас айқай, айқын сөздерімен салыстырсақ, ортақ түбір ай
екеніне көзіміз жетеді. Ал т-түбірмен кірігіп кеткен қосымша болып шығады.
Сол сияқты айқай, айқын сөздерінің құрамындағы –қай, -қын, -да қосымшалар
екенін көреміз. Кет сөзінің құранды екенін, кел, кері, кейін сөздерімен
салыстыру арқылы анықтауға болады. Алғашқы сөздің соңындағы –т біздің
ойымызша, айт сөзінің құрамындағы т-мен бірдей. Бұл екеуі де етіс қосымшасы
болу керек. Байырғы түбір өз дербестігін жоғалтқаннан кейін барып, етіс
қоысмшалары жалғасып, жымдасып кеткен. Қазіргі тілімізде байырғы түбір деп
қаралатын толып жатқан бір буынды сөздердің морфологиялық қарапайымдану
процесінің нәтижесінде барып қалыптасқан. А.Н.Кононов мұны фузия, яғни
жымдасу, Рамстедт сращение деп атайды.
Морфологиялық жымдасу, фузия тек түбір мен қосымшаның бірігіп, бөле-
жаруға келмейтін ұғымға ие болуына ғана әсер етіп қоймаса керек. Бір
фонемадан ғана тұратын алғашқы қосымшалардың фузияның нәтижесінде өзара
жымдасып, бірігіп кетуінің салдарынан осы күнгі бір буынды аффикстер
қалыптасса керек. А.Н.Кононов осындай топқа мына аффикстерді жатқызады:
- ғылтым-ғы+л+ты+м
- сымақ-сы+ма+қ
- мтыл-м+ты+л
- дық-д+ық [Кононов 1960,446].
Егер осы пікірді негізге алсақ, қазақ тіліндегі ботақан, ақшал, қарамық,
базарлық, сарғалдақ сөздерінің құрамындағы –қан, -шыл, -лық, -ғалдақ
аффикстерін құранды бірнеше аффикстің жымдасуынан пайда болуынан, әр түрлі
аффикстердің бір-біріне қабаттасып, бірігуі түбірге тікелей жалғанған
аффикс мағынасының солғындап, дербес қолданудан шығудан қалуына, кейде
соңғы компоненттің күңгірттенуіне байланысты болса керек. Айталық, ботақан
сөзінің құрамындағы –қ өз дербесітігін жоғалтқаннан кейін барып ан (әлде
н,а жалғастырушы дауысты дыбыс) жалғануы мүмкін. Солай екендігін кішкентай
сөзінің құрамымен салыстыру арқылы көреміз.
Кіш+ке+н++тай. Ескі түркі тілінде соңғы сөздің кішіг (соңғы 2 қосымша)
түрінде айтылғаны белгілі. Ал қарамық сөзінің құрамындағы –мық аффиксін
құранды деуге себеп-қарам сөзінің жеке қолдануы. Бірақ ол зат атауы ретінде
тек қарамық түрінде айтылып, түбірі өз мағынасын сақтаған, оған тікелей
жалғанған қосымша да (-м) солай, бірақ соңғы аффикстің дербестігі жоқ.
Сөйтіп, фузия – түркі тілдерінің, оның бірі қазақ тілінің морфологиялық
құрылысына үлкен із қалдырған процестің бірі. Сіңісу арқылы жеке түбірлер,
түбір мен қосымшалар бір-бірімен жымдасып, ажыратып болмастай күйге жеткен.
Көп ретте фузияға ұшыраған тілдік элементтер өзінің о бастағы дербестігін
жоғалтқанымен, жеке алғанда актив қолданылуы мүмкін.
Қазіргі қазақ тілінде сіңісу нәтижесінде қалыптасқан сөздер көп.
Олардың қыр-сырын ашу ұзақ ізденуді талап етеді. Қандай морфологиялық форма
қандай жағдайда қай формамен кірігіп адам танымастай өзгеріске ұшырап
кетті, олардың солай сіңісуіне қандай-қандай сыртқы факторлар немесе ішкі
себептер әсер етті деген сұрақтарға жауап қайтару болашақ ізденушілердің
міндеті деп білеміз.

І.1. Қазақ тіліндегі фузия құбылысының зерттелуі.
Бұл тарауда сіңісу құбылысының өзіндік ерекшеліктеріне талдау жасала
отырып, түбір мен жалғаудың, түбір мен жұрнақтың, түбір мен түбірдің, сөз
тіркестерінің өзы В.А.Богородицкийдің Введение в татарское языкознание в
связи с другими тюрксикими языками (1953), А.Н.Кононовтың О фузии в
тюрсксих языках атты мақаласында, қазақ ғалымдары К.Ахановтың Тіл
біліміне кіріспе (1993), Ә.Т.Қайдаровтың Структура односложных корней и
основ в казахском языке (1986), Қ.Жұбановтың Қазақ тілі жөніндегі
зерттеулер (1999), А.Ысқақовтың Қазіргі қазақ тілі (1991), М.Томановтың
Қазақ тілінің тарихи грамматикасы (1988), Б.Сағындықұлының Қазақ тілі
лексикасы дамуының этимологиялық негіздері (2005), Б.Қ.Қалиевтің Қазақ
тіліндегі дауысты дыбыстардың редукциясы (1984), Н.Оралбайдың Қазіргі
қазақ тіліндегі сан есімнің сөзжасам жүйесі (1984), А.Салқынбайдың Қазақ
тілінің сөзжасамы (2003) еңбектерінде әр қырынан қарастырылған.
Осы жоғарыдағы авторлардың еңбектерінде айтылған тұжырымдарға сәйкес
тіліміздегі сіңіскен сөздер Өзара сіңіскен жұрнақтар, Түбірге сіңіскен
жұрнақтар, Түбірге сіңіскен жалғаулар, Сіңіскен тіркестер деп
топтарға бөлінді. Сіңісу құбылысының нәтижесінде құрамындағы бөлшектері бір-
біріне сіңісе келіп, бұл күнде мүшеленбейтін дәрежеге жетеді. Жекелеген
кейбір дыбыстардың түсіріліп айтылуы, буынның түсіріліп айтылуы,
қатаңдардың ұяңдануы немесе өзге дыбыстарға ауысуы сияқты өзгерістер
сіңісу құбылысын редукция құбылысымен байланысты қараған жөн. Ғалым
Б.Қ.Қалиев Қазақ тіліндегі дауысты дыбыстардың редукциясы еңбегінде: Тіл
біліміндегі редукция құбылысының мәні мынада: қандай да болмасын белгілі
бір дыбыс сөздегі фонетикалық жағдайна байланысты өзінің әдеттегі дыбысталу
айқындылығын жойып, саны жағынан да сапасы жағынан да әлсірейді. Кейде
негізгі қасиеттерін мүлдем жоғалтып алып, нольге айналады немесе басқа
бір дыбысқа ауысып кетеді,-дейді [Қалиев,1984,116]. Сіңіскен сөздердің
ішкі мағыналық жағы, сыртқы дыбысталу жағы да әрдайым өзгеріске ұшырап
ықшамдала айтылады.
Қазіргі тілімізде әр алуан сөздер бірімен-бірі бірігіп жаңа мағына
беретін дербес лексикалық категорияға айналған. Олардың компоненттері,
көбіне бастапқы формасын өзгертіп, ортаңғы не соңғы бір буынын, кейде одан
да көп буындарын жоғалтқан. Ғалым К.Аханов Тіл біліміне кіріспе
еңбегінде: Сөз құрамындағы морфемалардың мағыналары жойылып, олардың бір-
біріне кірінгіп кетуіне, соның нәтижесінде сөз жігінің әбден күңгірттеніп,
морфемаларға мүшеленбеуіне әкелетін морфологиялық процесс сіңісу құбылысы
деп аталады,-дейді[Аханов,1993,446]. Сіңісу құбылысының нәтижесінде түбір
мен жалғау, түбір мен жұрнақ, түбір мен түбір, сөз тіркестері сіңіседі.
Түбір мен қосымшаның өзара кірігуін ғалым М.Томанов бастапқы түбір сөздің
өзінің дербес мағынасын жоғалтып, ескіруінен болатындығымен түсіндіреді
[Томанов,1988,94]. Септік жалғауларының түбірмен кірігіп кетуін профессор
Н.Оралбай Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімнің сөзжасам жүйесі еңбегінде
айтып өтеді [Оралбай,1988,38)]. Тарихи сөзжасам мәселесін зерттеуші ғалым
А.Салқынбай Қазақ септік жалғауларының орта түркілік ескерткіштерде
үстеулік сипатта орныққандығын пайымдайды [Салқынбай,2003,199].
Академик Ә.Т.Қайдаров тіліміздегі бір буынды түбір негіздердің
құрылысына талдау жасай келе, бүгінде өлі түбірлердің тілде қосымшалармен
кіріккен күйде ғана кездесетіндігін айтады [Қайдаров,1986,28]. Сіңісу
процесінің нәтижесінде сөз құрамындағы морфемалар өзара әбден кірігіп
кетеді де, олардың қандай морфемадан құралғаны бірден аңғарылмайды. Сонымен
қазақ тіліндегі сіңіскен сөздердің табиғаты лингвистикалық, этимологиялық
талдауларды қажет етеді.

І. 2. Фузия құбылысының кездесетін орындар
Өзара сіңіскен жұрнақтар.
1) –шылық (-шілік) жұрнағы. Бұл жұрнақ кейбір сөздерде құрамындағы
компоненттері (-шы-лық, ші-лік) жеке-жеке бөліне алатын дара (жалаң)
жұрнақтар есебінде жұмсалса, кейбір сөздерде бөліне алмайтын бір күрделі
жұрнақ ретінде қолданылады [Ысқақов,1991,150)]. Мысалы, егіншілік,
малшылық, оқушылық, зарығушылық деген сияқтылардың –шылық, (-шілік)
формасын іштей жеке-жеке бөлуге болады. Ал адамшылық, кемшілік, тіршілік,
баршылық, кәріпшілік, айшылық дегендердегі –шылық формасын бөлуге болмайды.
–шылық жұрнағы арқылы мынандай сөздер жасалады: адамшылық, жұртшылық,
басшылық, кедейлік, сенушілік, жүдеушілік, тарығушылық, қиыншылық,
таршылық, артықшылық, тіргілік, кеңшілік, құрғақшылық. А.Н.Кононов өзбек
тілінде бұл қосымшаның есімдерден зат есімдер тудыруда өнімділігін
[Кононов,1960,76], А.М.Щербак оның көне өзбек тілінде де өнімді болғанын
[Щербак,1962,122], Н.А.Баскаков қарақалпақ тілінде ол арқылы туған бірқатар
сөзді көрсеткен [Баскаков,1951,182]. Ә.Нұрмағамбетовтың пікірінше
отаншылық, малдаршылық сияқты сөздер Түркменстандағы қазақ говорына
түрікмен тілінен тікелей ауысқан [Нұрмағанбетов,1974,107-108 б]. Екінші,
бірқатар сөздің –шылық жұрнағымен айтылуын ауызекі-диалектілік сипаты бар
жергілікті тұрғындар тілінің стиль жағынан нормаланбауынан деп түсіндіруге
болады. Мысалы: маманшылық, мұғалімшілік, білмесшілік, батыршылық,
жетпесшілік т.б. жұрнағын бөлуге келмейтінін көреміз. Берілген жұрнақ
қазіргі қазақ тілінде сіңіскен жұрнақтардың қатарында қаралады. Яғни бұл
жұрнақтарды өзара сіңісіп кеткен жұрнақ деп түсінген жөн.
2) –нқы (-нкі), -нқы (-іңкі) жұрнағы. Бұл жұрнақ негізінен етістіктерге
жалғанып, олардың сол сөздердің негізгі лексикалық мағыналарымен байланысты
туынды сын есімдер жасайды. Мысалы, жатыңқы, салбыраңқы, шығыңқы,
көтеріңкі, басыңқы, қамығыңқы, шашыраңқы, кебіңкі, бытыраңқы
[Ысқақов,1991,177]. Аталған мысалдарда –нқы (-нкі), -нқы (-іңкі)
жұрнақтарын бөліп талдауға болмайды. Бұл жұрнақтар өзара кірігіп кеткен.
–нқы (-нкі), -нқы (-іңкі) жұрнағы туралы А.Айғабылов есім сөздерден сын
есім тудыратын жұрнақ екенін айтады [Айғабылов,1995,85].
3) –нды (-інді), -ынды (-інді) жұрнағы. Ғалым А.Ысқақов –нды (-інді), -ынды
(-інді) қосымшаларын –ын және –ды формаларынан құралған құранды жұрнақ деп
түсіндіреді [Ысқақов,1991,155]. Бұл жұрнақ негізінен сабақты етістікке
жалғанып белгілі бір іс-процестің нәтижесін білдіретін я заттық ұғамдардың
атын жасайды. Мысалы, жуынды, шайынды, сыпырынды, үгінді, сарқынды,
ерітінді, қорытынды. Сонымен қоса аталған жұрнақтар сын есім тудыру жағынан
да өнімді екені белгілі. Аталған жұрнақтар етістіктерге жалғанып, белгілі
бір іс-әрекеттің нәтижесінен туған сындық ұғымның атауын білдіреді. Мысалы,
асыранды, құранды, серпінді, түйінді, туынды, жаттанды, жырынды, ағынды,
шұбырынды, жасырынды, т.б. Берілген мысалдарда
- нды, -ынды, -інді жұрнақтары бөлшектенбейді. Берілген жұрнақ туралы орыс
ғалымы Э.В.Севортян Аффиксы именного словообразование в азербайджанском
языке еңбегінде былай дейді: Салыстырулар көрсеткендей азербайжан, түрік,
татар тілдерінен басқа тілдердің көпшілігінде -ынды жұрнағы кездеседі.
Тілдердің қатарында бұл жұрнақтың беретін мағыналары белгілі дәрежеде
екендігі айқын. Бұл жұрнақ түрікмен, қазақ, қырғыз, тува тілдерінде
қолданылады. –ынды, інді туынды жұрнағының нәтиже белгілерін білдіруі сын
есімдік немесе атрибуттық ерекшеліктері болып табылады, ал басқаша айтсақ,
берілген жұрнақтар перфетивті мағынаға ие болады [Севортян,1962,292].
4) –қылықты (-ғылықты), -кілікті (-гілікті) жұрнақтары. Бұл жұрнақ-қы,
-лық, -ты компоненттерінен құралған. Бұл қосымша кейбір салт және сабақты
етістіктерге және мекен атауын білдіретін кейбір зат есімдерге жалғанып,
қосылатын сөзінің мағынасына байланысты туынды сын есімдер жасайды. Мысалы,
жеткілікті, тұрғылықты, тыңғылықты [Ысқақов,1991,181]. Жоғарыда келтірілген
мысалдарда –қылықты, -ғылықты жұрнағын құранды жұрнақ, сіңіскен аффикс деп
түсіндіреміз.
5) -мпаз (-ымпаз), -імпаз жұрнағы. Берілген жұрнақ –ым және паз (м-паз)
компоненттерінен құралған. Бұл форма сезімпаз, білімпаз, жағымпаз сияқты
сөздерге бөлшектеуге ажыратуға келмейді. Сонымен қоса, өзі жалғанатын
етістіктерден сол аталған іс-әрекетке икемі барлықты, бейім екендікті,
оңтайлықты білдіретін сын есімдер жасайды. Мысалы, жағымпаз, жанасымпаз,
жүзімпаз, малтымпаз. Келтірілген мысалдардан –ымпаз, -імпаз жұрнақтарын
бөлшектеуге келмейтінін көруге болады.
Э.В.Севортян Аффиксы именного словообразование в азербайджанском
языке еңбегінде былай дейді: Бұл жұрнақтың беретін мағынасы –ымтыл
жұрнағының мағынасына ұқсас. Туынды –ымпаз жұрнағы басқа тілдерде де осы
мағынаны білдіреді. Азербайжан тілінде –ымпаз жұрнағы арқылы мынандай
сөздер жасалады: ағымпаз беловатый ағ белый, ачымпаз горковатый, от
ачы горький, сарымпаз желтоватый от сары желтый, гырмызымпаз
красноватый от гырмызы красный. Берілген сын есімдер (ағымпаз сөзінен
басқа) түрік тілінде де кезедеседі [Севортян,1962,275].
6) –ыңқыра, -іңкіре, -ыңқыра,(-іңкіре,) жұрнағы. Бұл жұрнақ өзі жалғанған
етістік негізінің лексикалық мағынасына амалдың (істің) үдей түсуін
аңғартатын реңк қосады. Мысалы: ал-ыңқыра, барыңқыра, көріңкіре, оқыңқыра,
түсініңкіре, байқаңқыра, өсіңкіре, беріңкіре. Берілген мысалдардан –ыңқыра,
-іңкіре жұрнақтарын бөлшектеуге болмайтынын көреміз.
Өзара сіңіскен жұрнақтар деп аталатын тараушадан сіңісу құбылысының
әсерінен құранды жұрнақтардың әр басқа элементтерге бөлінҚазақ
говорларының диалектілік сөз тудыру атты еңбегінде былай деп жазады:
Н.А.Баскаков бұл жұрнақтың тегін көне түркілік гьыкъгик жұрнағымен
байланыстырады, ал ол гъакъгек жұрнағымен тектес [Баскаков,1951,402].
М.Хабичев –къа--ке, къыки жұрнақтарын бірге алып қарайды [Хабичев,1971,53-
69]. Қазақ тілінің фактілері түпкі негізгі бір болғанымен, бұлардың қазір
дербестігін байқатады; ер бұқа, бұғы. Көптеген зерттеушілер бұл жұрнақты
етістіктен есім тудырушы жұрнақтардың қатарына жатқызады [Баскаков,1951,405-
406]. Тілімізде түбірге –қы, -кі, -ғы, -гі жұрнағы сіңісіп кеткен сөздер:
алғы, ауызғы, батқы, соққы, сойқы, қайқы, қалтқы, қатырғы, таңқы, ұйытқы,
шайқы, шалғы, шапқы, әлгі, тозыңқы, жұмысқы, жонғы, жоралғы, ұңғы, ұрғы,
торалғы, жоралғы, кедергі.
Алғы. Алдыңғы ретте. Жарқын мақсат жолында, Алғы сапта келеміз.
(Смаханұлы). Алғы сөзі-а) шығарманы бастамас бұрын соның ішкі сырын
нақтылап ашатын тұжырымды қысқа түсінік; ә) жиылыс ашар алдындағы
сөйленетін тастама пікір. Алғы шөп соғыс майданының алдыңғы жағы [Қазақ
тілінің сөздігі,33].
Алғы сөзіндегі –ғы жұрнағы түбірге сіңісіп кеткен. өйткені, бұл сөзді
ал-түбірі, -ғы-жұрнақ деп бөлмейміз. Алғы күйінде айтамыз. Бұл сөздің
түбірі-ал, яғни етістік мағынасында жұмсалып тұр, бір нәрсені алу, ал алғы
деген сөздің мағынасы қазіргі тілімізде түбірмен бірге айтылады.
Жұмысқы. Іш мерез, арам, пасық. Жымысқы күлкі (ұры адам) [Қазақ тілінің
сөздігі,262]. Жұмысқы сөзі қазіргі тілдік қолданыста түбір сөз ретінде
жұмсалады.
-а, -е жұрнағы – көне қосымшаның бірі. Әуел баста есім сөзді етістікке
айналдыратын өнімді қосымша болғанымен, бірте-бірте самарқауланып, тек
бұрынғы кезде жалғанған сөздердің аясында ғана қалып қойған. Мысалы: ат-а,
ас-а, дем-е, жи(ы)на, с-е, от-а, ор(ы)н-а, ой(ы)н-а, өрт-е, тіл-е, нық-а,
тіс-е, сын-а, мін-е, үст-е, салдыра-а, сылдыр-а, тең-е, т.т. осылардың
ішінен ата, үсте, деме, тіле, нықа, (нықта, нығызда), түзе (түзу, түзік)
дегендердің түпкі есім негіздерінің мағыналары бірте-бірте көмескіленіп,
кейбіреулерінікі тіпті ұмытылып, байырғы естістіктердің сипатына көшіп бара
жатқаны байқалады [Ысқақов,1991,234]. Түбірге –а, -е жұрнақтары сіңісіп
кеткен сөздердің бір тобы: жүлге, бопса, кежеге, кексе, көпене, топса.
Жүлде. Жарыста озғандарға берілетін бәйге, сыйлық, приз. Қажымұқан атындағы
жүлде тағайындалды. Жүлде алды–топтан озып, бәйге алды [Қазақ тілінің
сөздігі,255]. Жүлде сөзінің түбірі-жүлд. Бұл тілімізде өлі түбір деп
қаралады. Сондықтан да қазіргі тілімізде мұндай сөздер түбір мен қосымшаға
бөлінбей, тұтас түбір сөз ретінде қолданылады.
Бопса. Қоқан-лоқы, байбалам, құр, сес. Бопсадан қорыққан жоқ. Көне.
Әскерді аттанысқа шақыратын керней [Қазақ тілінің сөздігі,105]. Берілген
сөздің түбірі тілімізде бопс деп қолданылмайды. Бұл сөздің түбірі
болғандықтан, қазіргі тілдік қолданысымызда түбір мен қосымшаға
ажыратылмай, тұтас сөз ретінде қлданылып жүр.
Қазіргі тілімізде зорға деген түбірі –зор, ға-барыс жалғауы немесе үстеу
тудыратын қосымша деп талданбайды. Зор сөзі: ірі, нән, үлкен, дәу, мықты,
күшті мағыналарын білдіреді. Ал енді зорға сөзі әрең, зордың күшімен деген
мағынада жұмсалады.
Қазіргі тілімізде –да, -де, -та, -те жалғауының түбірге сіңісіп
кеткендері мыналар: алда, әлгінде, кезде, жылда, жөнінде, қорда, баяғыда,
күнде, үсте, мұнда, сонда, мұндайда, қалайда, анда-мұнда, беріде.
Әлгінде. Жаңа бір әзірде жап-жаңа. Мен әлгінде ғана келдім [Қазақ тілінің
сөздігі,67]. Әлгінде ғана бір ауылға түсіп, аш -өзекке қымыз ішіп аттанған
ек,-деді Қайрақбай (С.Мұқанов). Әлгінде ғана көктемнің кәусар жаңбыры жауып
өткен екен, сирень гүлдеріне тамшы ілініп, ашылған күн сәулесімен жақұттай
жарқырап, мың құбыла ойнап тұр (Ш.Мұртаза). Әлгінде сөзі үстеудің сұрағына
жауап береді. –де жалғауы бұл жерде мекендік ұғымды білдірмейді.
Кезде. Көзбен өлшеу, метрлеу. Матаны кездеді, жер танабын кездеді [Қазақ
тілінің сөздігі,295]. Сол кезде есік алдының адамдары сиреп, артта Найзабек
көріне қалды. Бір кезде бойымды шамаласам, басым айналып, жүрегім өрекпіп
барады (С.Мұқанов). Берілген сөйлемдерде –де қосымшасы табыс септігінің
бөлінбейтіндей болып бірігіп кеткен көнелеген сөздері жатады. Мысалы,
шалқасынан, жүресінен, етпетінен, төтеден, келтесінен, шетінен, лажсыздан,
тосыннан, кенеттен, қатеден, т.б.
Шалқасынан. Адамның көкке (төбеге) қарап, арқамен жатқан қалпы. Төсекте
шалқасынан жатыр. Айқара ашу. Есікті шалқадан ашты, шашын шалқасынан
қайырған. Шалқасынан түсті-оғаш мінез көрсетіп, шарт кетті [Қазақ тілінің
сөздігі ,717]. Шалқасынан жатқан кісінің бұрын шоқша сақалы жоғары қарай
шаншылып селтие қалыпты (Ш.Мұртаза). берілген сөйлемдерде шалқасынан сөзін
түбір мен шығыс септік жалғауы деп қарауға болмайды. Тілімізде шалқасы деп
қолданыламйды. Сондықтан да –нан жалғауы түбірмен бірге айтылады.
Жүресінен. Жүресінен отыру-екі тізені бүгіп, тізерлеп отыру [Қазақ тілінің
сөздігі,256]. Тілдік қолданыста жүресінен сөзінің түбірін ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.