Аудармашы кәсіби қызметінің негіздері
Кіріспе ... .. 3
1 Аудармашы емес кісінің көзқарасымен аудармашы мамандығы жайлы түсінік...4
2 Аудармашының көзқарасымен аудармашы кәсібі жайлы түсінік ... ..17
3 Аударма қоғамдық қызмет түрі ретінде
4 Аударма процесінің психологиялық және лингвистикалық ерекшеліктері ... ..36
5 Аудармашының қазіргі заманға сай жұмыс орны ... ... ... ... ... ... .. 74
6 Аудармашылық білім беру мекемелері...
7 Аудармашылардың кәсіби одақтары (ұйымдары) ... ... ... ... ... ... .. 82
Әдебиеттер ... . 84
1 Аудармашы емес кісінің көзқарасымен аудармашы мамандығы жайлы түсінік...4
2 Аудармашының көзқарасымен аудармашы кәсібі жайлы түсінік ... ..17
3 Аударма қоғамдық қызмет түрі ретінде
4 Аударма процесінің психологиялық және лингвистикалық ерекшеліктері ... ..36
5 Аудармашының қазіргі заманға сай жұмыс орны ... ... ... ... ... ... .. 74
6 Аудармашылық білім беру мекемелері...
7 Аудармашылардың кәсіби одақтары (ұйымдары) ... ... ... ... ... ... .. 82
Әдебиеттер ... . 84
Әр адам«аударма» ұғымын әр түрлі түсінеді.
Аудармашы емес кісінің пікірі бойынша, аударма – ең алдымен, мәтін.
Аудармашының ойынша, бірінші кезекте, аударма – үрдіс.
Әлде Энтони Пим жазғандай, сыртқы бақылаушыға аударма мәтін, бірақ «ішкі бақылаушыға» – әрекет болып көрінеді (мәтін жарыққа шығару үшін орындалатын).
Іштен
Аудармашы аударма туралы ойлайды және айтады, бір уақытта үрдіс ішінде болып, ол қалай аударма жасалады, онымен байланысты келелі мәселелер туралы, оларды қалай шешуге болады әлде не оған кедергі жасайды, тәжірибелік білімдер меңгереді, біледі. Аудармашы түсінеді, ешқандай аударма түпнұсқа туралы мүлде сенімді үғым бермейді.
Сырттан
Аудармашы емес кісі, тек қана бір тілді білетін, тіке әлде жанама аударманы төлейтін оқырман, аудармаға тапсырыс беруші әлде кітапты сатып алушы атап айтқанда, аударма туралы ойлайды және айтады, бір уақытта үрдіске қатыспай, аударма қалай жасалатынын білмейді, бір көргеннен таниды, Сэмюэл Джонсон бір күні ағаш шебері емес кісі туралы айтқандай, шебер жасалған қобдиша.
Аудармашы емес кісінің пікірі бойынша, аударма – ең алдымен, мәтін.
Аудармашының ойынша, бірінші кезекте, аударма – үрдіс.
Әлде Энтони Пим жазғандай, сыртқы бақылаушыға аударма мәтін, бірақ «ішкі бақылаушыға» – әрекет болып көрінеді (мәтін жарыққа шығару үшін орындалатын).
Іштен
Аудармашы аударма туралы ойлайды және айтады, бір уақытта үрдіс ішінде болып, ол қалай аударма жасалады, онымен байланысты келелі мәселелер туралы, оларды қалай шешуге болады әлде не оған кедергі жасайды, тәжірибелік білімдер меңгереді, біледі. Аудармашы түсінеді, ешқандай аударма түпнұсқа туралы мүлде сенімді үғым бермейді.
Сырттан
Аудармашы емес кісі, тек қана бір тілді білетін, тіке әлде жанама аударманы төлейтін оқырман, аудармаға тапсырыс беруші әлде кітапты сатып алушы атап айтқанда, аударма туралы ойлайды және айтады, бір уақытта үрдіске қатыспай, аударма қалай жасалатынын білмейді, бір көргеннен таниды, Сэмюэл Джонсон бір күні ағаш шебері емес кісі туралы айтқандай, шебер жасалған қобдиша.
1 Алексеева И. С. Профессиональный тренинг переводчика. –СПб., 2001. – 288 c.
2 Алексеева И. С. Введение в переводоведение : учеб. пособие для студ. филол. и лингв. фак. высш. учеб. заведений. – М. : Издательский центр «Академия», 2010. – 368 с.
3 Робинсон Д. Как стать переводчиком: введение в теорию и практику перевода. – М. : КУДИЦ - ОБРАЗ, 2005. – 304 с.
4 http://kazakheli.kz/scientific-school/archive
5 youreng.narod.ru/mkk.html
2 Алексеева И. С. Введение в переводоведение : учеб. пособие для студ. филол. и лингв. фак. высш. учеб. заведений. – М. : Издательский центр «Академия», 2010. – 368 с.
3 Робинсон Д. Как стать переводчиком: введение в теорию и практику перевода. – М. : КУДИЦ - ОБРАЗ, 2005. – 304 с.
4 http://kazakheli.kz/scientific-school/archive
5 youreng.narod.ru/mkk.html
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
Гуманитарлық-педагогикалық факультеті
Аударма теориясы мен практикасы кафедрасы
Аудармашы кәсіби қызметінің негіздері
Аударма ісі мамандығының студенттеріне арналған
оқу-әдістемелік құралы (дәріс кешені)
Павлодар
Кереку
2012
ӘОЖ 81я7
КБЖ 81’25(07)
А 91
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің
гуманитарлық-педагогикалық факультетінің
оқу-әдістемелік кеңесімен ұсынылды
Пікірсарапшылар:
З. К. Курманова – филология ғылымдарының кандидаты, Инновациялық
Еуразиялық университетінің қазақ филологиясы кафедрасының аға оқытушысы;
О. К. Жармакин – филология ғылымдарының кандидаты, С.
Торайғыров атындағы ПМУ шетел филологиясы кафедрасының профессоры.
Құрастырушы Ергазинова Г. Д.
A 91 Аудармашы кәсіби қызметінің негіздері : аударма ісі
мамандығының студенттеріне арналған оқу-әдістемелік құралы
(дәріс кешені) құраст. Г. Д. Ергазинова. – Павлодар :
Кереку, 2012. – 85 б.
Оқу-әдістемелік құралдың мақсаты – болашақ мамандарды аудармашының
кәсіби ісінің негізгі дәйектерімен таныстыру.
Оқу-әдістемелік құралда аудармашы және аудармашы емес позициялары
тұрғысынан мамандық жөнінде негізгі түсініктер, аудармашының негізгі
қасиеттері мен мамандықтың негіздері, аудармашыға қойылатын қазіргі заманғы
талаптар, заманауи аударманың техникалык құралдары қарастырылады.
Оқу-әдістемелік құралы типтік бағдарламаға сай Аударма ісі
мамандығының студенттеріне арналған.
ӘОЖ 81я7
КБЖ 81’25(07)
© Ергазинова Г. Д., 2012
© С. Торайғыров атындағы ПМУ, 2012
Материалдың дұрыс болуына, грамматикалық және орфографиялық қателерге
авторлар мен құрастырушылар жауапты
Кіріспе
Ұсынылып отырған оқу-әдістемелік құралы студенттерге Аудармашы кәсіби
қызметінің негіздері пәнінен мағлұмат алуына көмектеседі. Оқу-әдістемелік
құралдың мақсаты – болашақ мамандарды аудармашының кәсіби ісінің негізгі
дәйектерімен таныстыру.
Оқу–әдістемелік құралда аудармашы және аудармашы емес позициялары
тұрғысынан мамандық жөнінде негізгі түсініктер, аудармашының негізгі
қасиеттері мен мамандықтың негіздері; өзін-өзі жетілдіретін түрлі оқу
стильдері, аудармашыға қойылатын қазіргі заманғы талаптар, заманауи
аударманың техникалык құралдары қарастырылады.
Осы курстың шеңберінде студенттерде өздік ғылыми іздену үрдісінің алғы
шарттары қалыптастырылады.
1 Аудармашы емес кісінің көзқарасымен аудармашы мамандығы жайлы
түсінік
Дәрістің тезисі. Аударманы сырттан бағалауға болады: тапсырыс
берушінің немесе басқа аударма тұтынушының көзқарасы тұрғысында және
ішінен: аудармашының көзқарасы тұрғысында, сондықтан, не және неге тапсырыс
берушіге, тағы басқа аударма тұтынушыларға қажет, аудармашы білу керек.
Жоспар:
1) ішкі және сыртқы түсініктер;
2) сенімділік;
3) мәтін аудармасының сенімділігі;
4) аудармашыға деген сенімділік, аудармашының қасиеттері мен оған
қойылатын талаптар;
5) аударманың дер кезінде жасауы;
6) аударма ақысы;
7) ымыра.
Ішкі және сыртқы түсініктер
Әр адамаударма ұғымын әр түрлі түсінеді.
Аудармашы емес кісінің пікірі бойынша, аударма – ең алдымен, мәтін.
Аудармашының ойынша, бірінші кезекте, аударма – үрдіс.
Әлде Энтони Пим жазғандай, сыртқы бақылаушыға аударма мәтін, бірақ
ішкі бақылаушыға – әрекет болып көрінеді (мәтін жарыққа шығару үшін
орындалатын).
Іштен
Аудармашы аударма туралы ойлайды және айтады, бір уақытта үрдіс ішінде
болып, ол қалай аударма жасалады, онымен байланысты келелі мәселелер
туралы, оларды қалай шешуге болады әлде не оған кедергі жасайды,
тәжірибелік білімдер меңгереді, біледі. Аудармашы түсінеді, ешқандай
аударма түпнұсқа туралы мүлде сенімді үғым бермейді.
Сырттан
Аудармашы емес кісі, тек қана бір тілді білетін, тіке әлде жанама
аударманы төлейтін оқырман, аудармаға тапсырыс беруші әлде кітапты сатып
алушы атап айтқанда, аударма туралы ойлайды және айтады, бір уақытта
үрдіске қатыспай, аударма қалай жасалатынын білмейді, бір көргеннен таниды,
Сэмюэл Джонсон бір күні ағаш шебері емес кісі туралы айтқандай, шебер
жасалған қобдиша.
Аудармашының көзқарасы бойынша, ең маңызды әрекет: кәсіби дағдысын жию
барысы, нақтылы тапсырыс алу және оны орындау, зерттеу өткізу, Интернетте
жұмыс істеу, түпнұсқаның стилін сақтау, сөздердің, құрылыс орамдардың
аударуы, аударманы редакциялау, жұмыс берушіге аударып біткен мәтіннің
жеткізілімі, істелінген жұмысына баға қою, ақша алу. Мәтін – үрдістің
маңызды, тіпті мүмкін ең маңызды бөлігі деп саналады, бірақ жалғыз ғана
емес.
Аудармашы емес кісінің көзқарасы бойынша маңыздылауы нәтиже әлде тауар
сияқты қабылданатын мәтін, сондықтан орынды болады мыңа тәсілмен ішкі пікір
арасындағы айырмашылығын көрсету үшін қысқаша сыртқы бақылаушының көзқарасы
туралы баяндаумен тоқталып қалу.
Дәстүр бойынша аударма теориясы мен аударуға оқыту көбінше сыртқы
көзқарасына негізделген, әдетте мәтінге назар аударылатын, немесе, мүмкін,
аудармашы емес кісіге аса қызық болып көрінеді. Ол ауытқы соншалық үлкен,
сыртқы көзқарас көп жағынан тіпті басым болады.
Қызықты, аударманың дәстүрлі түсінігі белгілі мәтіндегі тапсырыс
берушінің – аудармашы емес кісінің – талаптарына бағыттылған оның тек қана
бір қажеттілігіне, сенімдікке ынтасына ерекше назар аударылады. Бірақ,
аудармашы емес кісінің көзқарасын түсінсек, мерзімді уақытында жасалған
аударманың және оның бағасының маңыздылығы кем емес. Сенімді, тез, қымбат
емес аударманы алуға тырсатын сыртқы бақылаушыға маңызды аударманың үш
аңықтауларын толықтау қарапшығамыз.
Сенімділік
Аудармаға тапсырыс берушілер оған сенім арта алу мүмкіндігіне ие
болулары керек. Олар аударманы өз қызметінің сенімді негізі ретінде
пайдаланғылары келеді. Олардың пікірінше, аударманы қолдану арқылы түпнұсқа
туралы барлық қажетті ақпаратты алады және сол арқылы сәтсіздікке
ұшырамайды деп сенім артады. Бұған қоса тапсырыс беруші аудармашының
келісілген мерзімде сенімді аударманы тапсыратынына шек келтірмеуі тиіс.
Керек болған жағдайда одан көмек алу, икемділігін көрсету, әр адамның бабын
табу, ол барлығы тапсырыс берушінің талаптарын қанағаттандыру үшін керек.
Осы екі сенімділік аспектілерін жеке-жеке қарастырайық.
Мәтін аудармасының сенімділігі – тапсырыс берушінің сенімділігін
немесе оның қабілетін басқа аударманың дұрыстығына сенімін білдіреді.
Басқаша айтқанда, егер аударма сенімді, тапсырыс беруші аудармамен
түпнұсқаның арасында байланысы бар екенін түсінеді.
Мысалы, егер тендерге қатысуға шақыруының аудармасы жөнінде сөз болса,
онда ол шақыруды алған компания тапсырыс беруші ретінде болады. Ондай
жағдайда сенімділік ол аударма оның барлық реңкілерін дәл көрсетуін
білдіреді. Аударма компанияға сенімді негізі ретінде керек.
Әдеби шығарманың аударуына оқытушы әлде студент тапсырыс беруі мүмкін.
Сенімділік тапсырыс берушінің аударма түпнұсқамен бірдей сенімділігін
білдіреді, егер сабақ әдебиеттану бөлімінде әлде қазақ тілі бөлімінде
ұйымдастырылса, ол үшін аударма бастапқы мәтін аударма тілінде сияқты
жазылған еді болу керек. Егер жоғарғы курстың студенттері, магистрлер
аудармашы болса, олардың аудармасы түпнұсқаның синтаксистік құрылымына
сәйкес келеді және түпнұсқаның тілінде жазылған күрделі мәтінді оқуға
көмектеседі. Ондай жағдайда сөзбе-сөз әлде жолма-жол аударма қажет, егер
аударманың әрбір сөзі тура түпнұсқаның тиісті сөзінің астында жазылса.
Жарнамалық хабарландыру аударылғанда, тапсырыс беруші ретінде өндіруші
немесе жергілікті сатушының маркетинг бөлімі болуы мүмкін; аударма тапсырыс
берушіге тауар әлде қызмет сатуға көмектеседі, орындалмайтын, іске
аспайтын, заңсыз уәделер мұндай аудармада кездеспейді. Жарнаманы аударуға
ықтимал тұтынушы да тапсырыс беруі мүмкін. Оған, яғни ықтимал тұтынушыға,
аударма жарнамалайтын тауардың немесе қызметтің ең анық сипаттауы маңызды,
оларды сатып алғаннан соң аударма тауар және қызмет туралы жалған ақпарат
берген болып шыққаны орынсыз.
Жоғарыда атап өткеніміздей, мәтіннің сенімділігі әдетте “дәлдік”,
“эквиваленттік”, “дұрыстық” деп аталатын сипаттармен байланысты. Дегенмен
барлық осы терминдер тапсырыс беруші жолбасшылыққа алатын сенімділікті
талап етудің тек қана кең жиынтығының қысқаша белгіленуі. Мәтін
сенімділігінің алуан түрі болады, бірақ осының өзінде, сенімділіктің бір
ғана анықтамасы жоқ, осы сияқты абстрактті семантикалық, синтаксистік
туралы айтпағанның өзінде эквиваленттіліктін бірыңғай қарапайым өлшемінің
барлық жағдайда оңай пайдаланатын анықтамасы жоқ.
Аудармашы емес кісі – тапсырыс беруші үшін мәтін аудармасының
сенімділігі өзі күткен мүмкін саналы түрде емес дәрежеде болғаны ғана
маңызды. Біреулерге дәлдік, екінші біреулерге – тиімділік, ал енді
біреулерге осы қасиеттердің қандайда бір ара қатынасының үлесімі қажет.
Біреулер дәлме-дәл анықтылық, ал енді біреулер қабылдаудың жеңілдігіне
ұмтылады, ал өзгелерге осының барлығының жиынтығы қажет. Ал жалпы алғанда
мәтін сенімділігі тапсырыс берушінің нақты тапсырмаларына негізделуімен
анықталады.
Тапсырыс берушінің тілектерін қанағаттандыратын мәтінді, ол “жақсы”
аударма деп есептейді, басқа тапсырыс беруші, басқа тілек – талаптармен,
оны “жаман” аударма деп есептеуі мүмкін. Кейбір тапсырыс берушілер
аударманы өте нашар дейді, себебі ол оның талап-тілегін қанағаттандырмайды,
десе, оны өте жақсы, көрнекті, дәл аударма деп басқасы айтуы мүмкін.
Өкінішке орай, норма мен стандарттарды бір топ тапсырыс берушілердің
талаптарына сайма-сай келетіндей не ситуацияларды басқаларға да аудару,
шындығында солай болады.
Мысалы, кейбір тапсырыс беруші сөзбе-сөз аударуды талап етеді, кең
тараған түсінік бойынша басқа аударманың болуы мүмкін емес, ал кейбір
тапсырыс берушілерге семантикалық аударма керек, Семантикалық түпнұсқадан
ауытқуы мүмкін емес. Балалар классиканың бос мазмұнын айтып беруді аударма
демей, бейімделу дейді. Көрушілер мен оқырмандарға әсер ету үшін жарнама,
хабарландыру аудармасын түпнұсқадан ауытқан түрде жаңа мәтінмен аударады,
алғашқы жарнаманы аудармайды.
Әр тапсырыс беруші, өзінің нақты жағдайымен байланысты
шектелгендіктен, оның талаптары мұқтажы жағдаймен байланысты емес,
аударманың талаптарына байланысты болады деп ойлайды. Барлық аудармашылар
осы не басқа сапаларға сай болуы керек, себебі осы аудармада осы сапалар
болады. Аудармалардың арасында айырмашылықтар бола ма? Аудармалар бір-
бірінен белгілі дәрежеде айырмашылықтары болады, бұл көбіне тапсырыс
берушінің ойына да кірмейді, олар өздерінің талап-мұқтаждары басқа
адамдардың талап-мұқтаждарымен бірдей деп ойлайды.
Бұл өтірік түсінік, “дұрыстығы” – дәлме-дәлдігі түпнұсқа мен аударма
арасында болуы аудармашының жалғыз міндеті деген кең тараған түсінік көзі
болып табылады. Бұндай түсініктің басым болуы, аударманы тек қана өнім не
тауар (үрдіс не қызмет деп қарамай) деп қарағанда және өнімнің сенімділігі
эквиваленттік термин деп түсінеді. Сенімді аударма көптеген жеңіл түрде
редакцияланған белгілі дәрежеде түрленген, онда “нақты” не “дұрыс”дегендері
екеуінің ортасындағы аударма нақты аударма осы олқылықтарды жабады.
Мамандандырылған аударманы тек қана тура мазмұнды нақты аударма деп
тұжырымдауға болмайды, сондықтан аудармашыдан редакциялауды, андатпа
жазуды, қорытындылауды не мәтінді алғашқы қалпында қайта жазуын талап етуге
болмайды. Тапсырыс берушіге түсіндіруге тырысу бір жағынан дұрыс сияқты,
аудармашы тапсырыс беруші нені білгісі келетінін өзі ойлап тауып, оған соны
көрсетеді, күткені әр түрлі және анық болжауға болмайтынын анықтап береді.
Кейде клиенттің талаптары шындыққа жанаспайды, ақылға симайтын не
тіпті орындалмайтын, мысалы, маркетингтің басшысы жарнама ұрандары әр түрлі
14 тілде түпнұсқамен дәлме-дәл болуын талап етеді, аудармашылар барлық 14
тілде осы талаптарды сақтап, өздерінің кері аудармасын ұсынулары керек.
Осындай жағдайларда аудармашы осы жұмысқа кірісіп, орындауға дайын екенін
шешуі керек және шындыққа жанаспайтын талаптарды толық орындауға мүмкіндігі
жоқ болса да, клиенттің талаптарын қанағаттандыратын әдістері бар жоғын
шешуі керек.
Өкінішке орай, аудармашылар өздерінің терең ішкі түсініктерімен
аудармашы емес кісілердің сыртқы көзқарастарын жоққа шығарып, өзіне ерік
береді, шынтуайтқа келгенде, бұл табыс табудың көзі болып табылады.
Энтони Пим кекесінмен мынаны айтқан: Сұраныс берушімен сөйлескенде,
кезкелген аудармада шығармашылық өңделген бөліктер болатын айтудың керегі
жоқ, бұл тек қана түсінбеушілік тудырады. Клиенттің көзқарасымен
шығармашылық өңдеу дегеніміз түпнұсқаны өрескел ауытқыту соның нәтижесінде
мәтінге сенімсіздік туады.
Аудармашының көзқарасымен шығармашылық өңдеу мәтінді кезкелген өңдеу,
белгілі дәрежеде өзгерту, соның арқасында шығармашылықтың үлесі болып
табылады, сол сияқты әр аудармашыға белгілі сезу, ол аударма тілі белгілі
шамада оның қызметіне қарсылық тудырады. Аудармашы емес кісілерге ұран:
“Дәлме-дәлдік өзі аз нәрсені көрсетеді”. Майкл Бенис.
“Дәлме-дәлдік – жақсы аударманың бұлжымас қасиеті, ол өзінен-өзі оның
тиімділігіне сенім бермейді”.
Әр елде техникалық басшылық баяндамалар, жарнама хабарламаларының
мазмұнын жеткізу үшін әр түрлі стилдер қабылданған, оқырмандардың
күткендері де әр түрлі болуы осымен түсіндіріледі. Сондықтан керекті
икемделусіз нақтылығы мен айқындығы аудармада бұзылуы мүмкін. Аударма
үрдісі кезінде бейімделуді орындау белгілі пайда береді, дәл айтқанда
құралдарды үнемдеу, ең бастысы сенімділік, мәтінді қалыпқа келтіру, оны
түпнұсқадан алыстатпай, "бұзылған телефон" әсерін болдырмауға әкеледі. Жай
аударма құнынан, бұның құны жоғары болады. Қазіргі қаныққан нарықта, өнімге
дұрыс сипаттама жасаса, оны оған ұқсастар көпшіліктен ерекшелесе,
икемделген аудармаға жұмсалған қосымша инвестиция өзін ақтайды. Дұрыс
берілген ақпарат атақ құруға маңызды мағына береді. Оны сенімді қолға
беріңдер!
Мәтін сенімділігінің түрлері
Сөзбе-сөз аударма
Аударма түпнұсқаға сөзбе-сөз әлде тым жақын болса. Аудармада
түпнұсқаның орынсыз синтаксистік құрылымы анық көрінерлік.
Шетелшілдік
Аударма еркін сезіледі, бірақ кішкене шетелсымақ. Аударма, түпкі мәтін
емес болып көрінеді.
Тездік
Аударма сонша оңай оқылады, аударма тілінде жазылған болып көрінеді.
Оқырман мәтіннің аудармасы болғанын еске түсірмейді.
Түйіндеме
Аудармада түпнұсқаның негізгі жақтары немесе мәні баяндалған.
Түсіндірме
Аудармада түпнұсқаның бүркеме күрделелері анықталған, түпнұсқада тек
қана тұспалданған пікірлер толық баяндалады.
Түсініктемемен түйіндеме
Аудармада кейбір жақтары қысқаша ашып берілген, басқа жақтары толық
баяндалған. Ең маңызды бөліктері түсіндірілген, аса елеулі емес өз сөзімен
қысқаша берілген.
Бейімделу
Аударма түпнұсқаны бағытталған аудиторияға (баяндама тындаушыларға)
әсер ету үшін бейімдей отырып жеткізуге тырысады және өзгеше баяндайды. Бұл
аудитория түпнұсқа аудиториядан басқаша. Мысалы, үлкендерге арналған мәтін
балаларға арналған сияқты болып аударылады; жазбаша мәтін теледидарға
арналып, өзгертіледі немесе жарнамалау науқаны мәтіндерін аударғанда
тауарды белгілі жағдайға пайдалануға шақыруымен байланысты жағдайлар,
жергілікті реалияларды есепке ала отырып таңдалады.
Шифрлау
Аудармашы түпнұсқаны баяндайды, оның мәнін немесе ең басты идеясын
оқырмандардың бір тобынан жасыру үшін, бірақ басқа топқа түсінікті болу
үшін ақырғысы аударманы ұғуға жол біледі.
Аудармашыға сенімділік
Бірақ тек қана мәтін емес тапсырыс берушіге маңызды сенімділіктің
элементі болады; аудармашы да сенімді болу керек.
Аудармашыға қойылатын талаптардың мерзім дәлдігінің дәстүрлі талабымен
байланысына назар аударыңыз, бірақ аудармашының сенімділігі дәлдігі
болмағанымен, кәсіби іс.
Сенімді аудармашы барлық жағынан өзін-өзі кәсіби ұстайды Қысқаша
мазмұндамаға тапсырыс берген және оның дұрыс немесе дәл аудармасын алған
клиент аудармашыны сенімді деп атамайды және ол ешқашан сондай аудармашыға
бармауы мүмкін. Ойшыл аудармашы адамның бабын табуға тырсады, егер тапсырыс
дәл аударма ретінде қажет болмаса, тапсырыс берушіге баяндаманың,
түсініктеме мен, бейімделудің, мәтін шығармашылығын басқаша айналдырып
басқа түрлермен үйлестіру қажет және онымен байланысты ашық нұсқаулар
берілмесе, ол – жорамалдарын тексеріп, тек қана содан-соң аудармаға
кіріседі.
Аудармашының сенімділігіне қатысты ұғымдар
Толықтығына назар аудару
Аудармашы контекстегі әр сөздің әлде сөйлемшенің ерекшеліктерін толық
талдайды.
Тапсырыс берушінің талаптарын түсіну
Аудармашы тапсырыс берушінің нұсқауларын ықыласпен тындайды, оған
қандай аударманың түрі қажет, жылдам және толыққанды түсінеді, оларды дәл
қолдануға тырсады.
Зерттеу
Аудармашы қалай аударуды білмеген сөздерді де есепке алады, көмескі
анықтамалар пайдаланбай немесе мәтінде сұрау белгісін қалтырмайды. Ол
мәселені жете зерттейді, анықтамалықтарды және интернетті (ғаламтор)
пайдаланады, телефон, факс, электрондық пошта арқылы сұрау салады.
Тексеріп шығу
Аудармашы мұқият өз жұмысын тексеріп шығады, егер ол сезіктенсе
аударма ана тілге емес басқа тілге аударылса, ол алдын-ала аударманы
сарапшыға тексеруге береді. Оның үстіне аудармашы оның аудармасының
күдікті жерлерін әрқашан біледі.
Клиентке сенімділік
Икемділік
Аудармашы әр түрлі салада немесе басқа тілде жазылған мәтінді жақсы
білмесе, аударылған мәтінді ол мамандарға тексеріске беру керек. Сонымен
бірге аудармашы, қандай жаңа тапсырысты орындай алады, қандай тапсырыстан
бас тартуы керек, осыны анықтай білуі керек, өйткені оны орындауға
біліктілігі жетпейді.
Уәделер
Тапсырыс берушілерге тек қана орындалатын (уақытында) уәде беру үшін
аудармашы өз мүмкіншіліктерін, жұмысының графигін айқындайды. Егер бір
жағдайға байланысты ол тапсырысты уақытында орындамаса, не онда жаңадан
келісім жасайды не аударманы басқа аудармашыларға тапсырады.
Достық қатынас
Аудармашы жылы шырайлы және әрқашан телефон арқылы немесе жеке
сөйлескенде көмектесуге дайындығын білдіреді. Онымен қызықты әңгімелесуге
болады, ол әзіл-оспақты түсінеді, жақсы кеңес бере алады (мысалы, кім эстон
немесе урду тілінен бір парақты аударалады), пайдасыз кеңес бермейді.
Құпия
Аудармашы бөтен кісілерге құпия аударма немесе келіссөз кезінде алған
ақпаратты хабарлауға тиісті емес.
Техникалық жабдықтың сенімділігі
Компьютерліқ және бағдарламалық жабдық
Аудармашыда заманауи компьютер, Microsoft Word-тың ақырғы нұсқасы,
Интернетпен пайдалану рұқсат (аса жылдамы жақсы болар еді), электрондық
поштаның мекен-жайы және факс аппараты болу керек. Ол ТМ (Translation
Memory – накопитель переводов) категория бағдарламаға ие болады және оны
тұрақты пайдаланады әлде клиент ұсыныс жасаған бағдарламаны сатып алуға
және оны пайдалануды үйренуге дайын.
Енді аудармашының сенімділігі тек қана, оның мәтінмен қандай
операциялар орындайтығымен анықталмайды. Сұраныс берушілерге сенімді,
редакцияламайтын мәтін беретін және оны сенімді, дұрыс жасайтын
аудармашылар қажет. Келісімде көрсетілген шарттарды сақтап және аударманы
уақытында алғанды сұраныс беруші жақсы көреді. Мысалы, файл түрінде,
электронды пошта арқылы жіберілген, бір сөзбен айтқанда, аудармашының
алдына қойылған міндеттерге байланысты. Сұраныс беруші – өз ісінің маманы,
телефон арқылы көмек беріп, сұрақтарды дұрыс қоятын шапшаң шешім
қабылдайтын, тіпті ол үшін қосымша жұмыстар болса да мысалы, маған
суреттері бар бүкіл мәтінді факспен жіберіңіз, мен сізге 10 минуттан соң
телефон шалып, сосын бұл сұранысты ала алмайтымды айтамын.
Аудармашы өзі жұмысты орындай алмаса да, басқа кімге жүгінуге
болатынын айтса, сол сұраныс берушіден келесі тапсырманы да алуы мүмкін.
Ал, өрескел, шыдамсызданып жауап берген аудармашы, телефон қоңырауын бөгет
жасаушы деп және трубканы тастап жіберіп, міңгірлеп жоқ десе, ол тапсырма
алмауы мүмкін. Егер екі сенімді аудармашы бірдей тілге аударушы болса, онда
жағымды, дұрыс адамға көңіл аударады.
Мезгілінде орындалған аударма
Сұраныс беруші аударма және аудармашы сенімді болуы жеткіліксіз,
уақытында аударманы алу өте маңызды, оны керек кезінде алу және оның
маңыздылығы жайылмай алғысы келеді: Көркем не библиялық аудармалардың
аудару мерзімі созылыңқы деп емес, оларды мәңгі деп есептеледі, шындығында
ол олай емес, тек уақытқа шектеуі маңыздылығы бұл аударманың ауқымы кең.
Король Яков 1 библиясын аудармасына төрт жұз жылдай болса да, қазіргі дейін
қолданылып келеді, бірақ ол да мәңгілік емес. Көптеген шіркеулерде оны
қазіргі нұсқаларымен ауыстырды. Нақты консервативті шіркеулерде бұл аударма
мың оданда ұзақ уақыт қолданылуы неғайбыл. Ерте ме кешпе оның қолданылуы
тоқтауы мүмкін.
Енді мынадай жағдайларды – өз уақытында орындалуын басқа талаптармен
байланыстылығын қарастырайық:
а) Финляндия провинциясының губернаторы Кениядан келген қонақтармен
ағылшын тілінде сөйлескісі келді. Ағылшын тілін нашар меңгергендігін, ол
мәтінді фин тілінде жазып, оны ағылшын тіліне аударуға сұраныс береді. Егер
аударма біріккен түскі ас кезіне дайын болмаса, ол қажетсіз болып қалады.
Губернаторға мәтінді алдын ала жазуға уақыты болмай, бұл жағдай жиі
кездесетін құбылыс, сондықтан ол мәтінді қабылдау болатын күннің
таңертенгілігінде жазып бітеді және оның қызметкерлері жергілікті
аудармашыларға телефон шалып әбігер болады, бір парақ құжатты түске дейін
аударып үлгеретін аудармашы адамды табу үшін университеттің ағылшын тілі
оқытушысы бұл жұмысты орындауға кіріседі, оған курьерді жібереді, ол
аударма біткенге дейін, кабинетте тосып отырады, содан соң оны губернаторға
жеткізуі керек;
б) Қытайдағы болат құятын өнеркәсіпке жаңарту қажет. Жарияланған
тендерге жауап ретінде бес ұсыныс түседі. Біреуі – Жапониядан, екеуі – АҚШ-
тан, біреуі – Испаниядан және біреуі – Мысырдан. Тендер талаптарына сәйкес
барлық ұсыныстар ағылшын тілінде жазылған, оны басшылық оқи алады. Бірақ
ұсыныстарды алып, директорлар өздерінің ағылшыншалары жеткіліксіз екенін
көреді, әсіресе Жапония, Мысыр, Испаниядан түскен ұсыныстар оқу үшін
жеткіліксіз болады, үйткені оны жазған адамдарға ағылшын тілі ана тілі
болып саналмайды.
Осы құжаттар жеқе алмайтын қиындыққа ұшыратады. Тендер өткізуге он күн
қалғанда барлық бес ұсыныстарды қытай тіліне аудару туралы шешім
қабылданады. Ұсыныстарды оқып және бағалау үшін кемінде төрт күн керек,
алты күнде жиырма мың сөзді аударатын жеткілікті аудармашылар табу қажет
болады. Ағылшын тілі оқытушылары және олардың студенттері жұмысқа кірісті.
Осы уақытқа университеттегі сабақтарды алып тастады. Егер аударманы қолдану
нақты мерзімге белгіленсе, онда бұл мерзім өте қатаң болады.
Өз уақытында орындауға қойылатын талаптар орынды, дұрыс, бірақ
аудармашылар жиі риза еместіктерін білдіреді, олардың айтуынша тапсырыс
беруші аударма жасау үшін қанша уақыт керектігі туралы ойларына ешқандай ой
келмейді. Тапсырыс берушілердің көбі өздері ұсыныстарды не тендер
құжаттарын өздері құрастырады, олар өз қызметкерлеріне 40 бетті мәтінді
құрастыруға екі апта уақыт беруге дайын. Олар ешуақытта өздері аудармамен
айналыспағандықтан, аудармашылар бұндай құжатты аударуға екі күнде
жеткілікті деп есептейді.
Аударма кезкелген және басқа үрдістер мәтін құрастырарда шектен тыс
көп уақыт алады, бұл факт машинамен аударманы армандауға әкеледі.
Адам есептеулерді, аударуды бірнеше сағат, не күн не тіпті апта бойы
орындауы мүмкін, ал компьютер наносекунд ішінде есептеулер мен аударманы
орындайды, ал армандаған елестеткен машиналық аударманы мәтінді бірнеше
секундта аударатынды, оны бес адам екі апта орындайды.
Тапсырыс берушінің аудармаға көзқарасы соңғы өнімге бағытталған:
аудармаға тапсырыс оның қажеттілігінен – өте қысқа мерзімде орындау
қажеттілігінен туындайды. Ол нәтиже: қалай іске асырылады, оған қандай күш
жұмсалады – ол маңызды емес. Егер бекітілген штатты аудармашылар құжаттарды
тапсыру кезінде қиындықтар болғанын айтса, ол агенттіктердегі қанша уақыт
және еңбегі сіңген, аударманы орындау кезінде жұмсалғанын түсіндіреді,
тапсырыс беруші дәл келетін бағдарламамен қамтамасыз етуді не тіпті өз
компаниясына арнайы аудармалық бағдарлама жасау тапсырады. Бастысы
аудармалар – сенімді, дұрыс, тез және арзан орындалғаны керек. Егер адамдар
тіпті баяу жұмыс істесе, онда компьютерді қолданып көру керек.
Көптеген жағдайларда аударманың қазіргі заманға сай болуы, оның дұрыс,
сенімді теориялық нормаға сайлығымен, дұрыстығы мен эквивалентілігі
талаптарымен байланыстығын түсінбейді.
Негізінде өз уақытында орындалу сенімділіктің бір түрі: соңғы өнімге
бағытталғанда маңыздысы сол, ол үрдіс толық сенімді болу, яғни керек
кезінде аса қымбат емес абсолюттік сенімді өнім туғызуы керек – ол бізге
қазір қажет және жақсы сапалы. Егер адам бұны тез және дұрыс орындаса, ал
егер олай болмаса, онда оны істей алатын машинаны жасап шығарыңдар.
Тапсырыс берушінің соңғы өнімге қызығушылығы зиянды, не кесір деп айтуға
болмайды. Бірақ аудармашыға жиі, ол қатал, сезімсіз көрінсе де, аудармашы
қызықсыз мәтінді аудару үшін мұқшыйып отырады, тіпті өкпе айтуға да
мүмкіндігі болмаса да, ол керісінше осы жұмыс болғанға алғыс айтады.
Дегенмен, өзінің осындай болғанына дандайсымауы керек: қызықсыз, іш
пыстыратын тапсырмаға көп уақытын жіберетіндер тек қана аудармашылар емес.
Аудармашыдан тез және сенімді жұмыс күтетіндер де, өздері шаршататын жұмыс
басты болады. Өмірде, әсіресе, бизнесте, көлемі үлкен жұмысты дәл қазіргі
уақытта орындау жиі болады, оған көз, қол және ойлау да жетіспейді. Әрине
ақиқаты өмірде ешкім де іш пыстыратын жұмыс істемейді.
Дегенмен, ол өмірді әлі құрып болмағандықтан, нақты бар өмірде,
шындыққа жатпайтын уақыт мерзімі бар жағдайда өмір сүруге тұра келеді.
Баға
Сенімді, тез және бәрінен де арзан. Дүниежүзіндегі аударманы баға
билетеді. Егер тапсырыс беруші аударма өте қымбат десе, ол ондай аудармаға
тапсырыс бермейді. Егер аудармашы тапсырыс тиімді емес десе, оны ол
алмайды. Кей кезде жекелеген адамдар нарықтағы аударма бағасын білмей,
аудармашы кітапшаларды қанша тұратынын телефон шалып, сұрайды. Жобалаған
бағаны естіп, олар таңқалып: “Біз екі жүзден ойласақ, ал Сіз бес мың
дейсіз!” Аудармашылар кәсіптік одаққа бірікпесе, бұл жағдай көп елдерде бар
жалған кәсіпкерлердің кіші тобы нарықтағы бағаны бұзып жіберуі мүмкін.
Солардың арқасында нағыз мамандардың бағасы өте жоғары болып көрінеді,
тіпті аптасына қырық сағаттық жұмыс қамында бірде жетіп бірде жетпей жүрсе
де. Егер нәтижесінде сапа не сенімділік нашарласа, онда тапсырыс беруші
өзінің ренішін аудармашыға жабады.
Ымыра
Тапсырыс берушінің көзқарасы бойынша нақты аударма абсолютті сенімді,
бұнда ол қолма-қол және тегін болуы керек.
Көптеген идеалдар сияқты, ондай аударма мүмкін емес: абсолютті сенімділік
болмайды, барлығына уақыт керек, ал тегін құймақ мүлде болмайды. Дегенмен
идеал өмірде ең жақсы нәтижеге жетуге үміттенуге болады: белгілі дәрежеде
сенімді және салыстырмалы қымбат емес аударманы уақытында алады. Өкінішке
орай тіпті төмен талаптар қойылса да, үнемі қанағаттанарлық нәтижеге жету
мүмкін емес, сондықтан келісімге баруға тұра келеді:
Тапсырыс берушінің назарына, бірақ бұнымен аудармашыларда қолданады,
аргумент ретінде.
Неғурлым үлкен сенімділікке қол жеткізгіңіз керек болса, соғұрлым
аударма қымбат және ол көп уақыт алады. Екі-үш аудармашылар басқалардың
жұмысын тексереді, бұл сенімділікті жоғарылатады, сонымен бірге уақыт және
қаржыны да өсіреді.
Аудармаға неғұрлым аз уақыт берілсе, ол соғұрлым қымбат аударма және
соғұрлым көп уақыт алады,(егер жұмысқа, барлық басқа жұмыстарды алып қойып,
бір аудармашы кіріссе, асығыстық жасап және жиналған шаршағандықтан ол
түкке тұрмайтын қателер жіберіп және оларды аңғармауы мүмкін, ол бұл
жұмыстың құнын жылдам орындау тарифімен алады; егер тапсырманы бірнеше
аудармашыларға берсе,онда терминдерді әр түрлі болып), жұмыс қымбатқа
түседі.
Неғұрлым аударма үшін аз төлеуге бейім болсаңыз, соғұрлым сенімділігін
қамтамасыз ету қиын және қисынсыз шығыннан қорғау қиын болады (төмен
тарифпен тек мамандығы жоқтар істейді; олардың аударма дағдысы, тілді
білуі, анықтама әдебиетпен және басқа құралдармен жұмыс істеу, сол сияқты
редакциялау жеткіліксіз, одан басқа, мамандығы жоқ аудармасы жалғыз жұмыс
істесе, ол жұмысты жалғастыруды басқаға бере алмайды, не оған мамандыққа
сай тәртіп, қажетті ырғақта істеу жетпейді) Тегін және дұрыс аударма туралы
идеалды арманға нақты жағдай шек қойылады, бұл аудармашыға қажет. Егер
тапсырыс беруші өзіне алғысы келгенін алса, онда оларға аудармашы керек
болмас еді, немесе олар орындау үшін талаптарын айтып және істелген жұмысқа
ақша төлеуді де өздері шешкен болар еді, аудармашылардың талаптарына құлақ
аспай. Біз орындалған жұмыс үшін ақша алғымыз келетіндіктен, біз
мүмкіндігінше тапсырыс берушінің талаптарын орындауымыз керек. Талаптарды
толық қанағаттандыру мүмкін болмайтындықтан, тапсырыс беруші де осыны
түсінуі керек. Сенімді аударма алу үшін нарық бағасын төлеп және шын
мерзімін тағайындайды; сенімді аударма тез алу үшін, жоғары ақы төлейді.
Бұл экономикалық қарапайым заң, ал экономиканы тапсырыс берушілер біледі.
Аудармашы-мамандар базалық қызмет көрсетеді. Олардың жасайтын өнімдері
дүниежүзілік экономиканың жұмыс істеуіне, саясатына, медицинаға, заң
шығаруда маңызды роль атқарады. Тапсырыс беруші шектеулерді, аудармаға
нақтылық әсер еткенмен оны айналып өткісі келгенмен, олардың қайраткерлігі
аудармашыларға тәуелді, сондықтан олармен санасады.
Аудармашы тәжірибесінен
Мен контракт бойынша үлкен компанияда істеймін, онда жалпы қосқанда
екі жарым жылдай жұмыс істеймін. Қазір мен толық жалақы аламын, кейде
жартысын, және жиі жұмыстан соңғы уақытта жұмыс істеймін.
Жұмыс көлемі тұрақты, олар менің қызметімнің керек екендігін көріп,
біледі. Бірақ олар мені тұрақты қызметке алғылары келмейді Тіпті: олар жиі
екі тілде білетін инженерлерді жұмысқа алады, бірақ олар да лингвистикалық
білімдері жоқ, не аудармашы тәжірибесі, қабілеттері де жоқ. Басшылар
аударма сапасын ойламайды, тіпті дәл аударма мен сәл, немқұрайды аудармалар
арасындағы айырмашылықтарды аңғарса да, себебі олар нашар жалған
аудармадағы қателерді түзету үшін ақша мен уақыт жұмсайды. Олар мені
тұрақты жұмысқа алатынына мен толық сенемін.
Басқалар орындаған аударманың кондициясыз екенін айту мен үшін ыңғайлы
сияқты. Менімен жұмыс істеген инженерлерге мен толыққанды ақпарат беруге
тырысамын, олар оны түсінеді, егер жиналыста жақсы аудармашы қатысса, онда
жиналыс пайдалы, тиімді өтеді. Сол сияқты тұтынушыны хабарландыру
аудармашының міндеті болып табылады. Мен тырыстым ... өкінішке орай.
Рина
Бұл мысалдан әр уақытта аудармашы жағдайды меңгермейді және жағдайды
басқара алмайды не тапсырыс беруші үміті мен талабын жоққа шығарады.
Егер тапсырыс беруші аударманың сенімділігін көтергісі келсе, сонымен
бірге оның жылдамдығы жоғарылатып және ақысын төмендетсе, онда аудармашы
олардың ойын алдын ала білуі тиіс.
Аудармашы не істеп жүр, сол кезде не сезеді, жұмыс кезінде ризашылық
алды ма әлде жоқ па, тапсырыс берушіге бәрібір.
Аудармашы тапсырыс берушінің талаптарын қанағаттандыру керек екенін
естен шығармауы керек. Тапсырыс берушілер аудармаға қызмет ретінде емес,
өнім ретінде қарайды.
Сіз нанды сатып алғанда, оның түріне, дәмділігіне қарайсыз, оны кім
және қалай пісіргеніне көніл бөлмейсіз. Бұл сыртқы көзқарас.
2 Аудармашының көзқарасымен аудармашы кәсібі жайлы түсінік
Дәрістің тезисі. Тапсырыс берушінің талабын орындау – аудармашыға
тіршілікке қажетті, бірақ аудармашы оны жұмысқа өзінің көзқарасы бойынша
түсіну керек, тапсырыс берушінің алдында сенімділігіне кепіл болу, кәсіби
мақтанышы туралы ұмытпай, жұмысқа берілгендігін және этикалық ережелерін
сақтауға тырысу керек. Уақытында тапсырылған аударма – аудармашының
табысын көбейтуге мүмкіндік береді, оған жетуге жылдамдату және жұмысты
тиімді бөліп беру, мамандықтың мәртебесін көтеруіне әсер етеді. Аудару
жұмысы оған тек қана рақаттылық әкелуіне сену керек.
Жоспар:
1) кәсіби мақтанышы;
2) сенімділік;
3) жұмысқа берілгендігі;
4) этикалық ережелерін сақтау;
5) табыс;
6) жылдамдық;
7) аудармалар жинақтауышы;
8) жобалар басқармасы;
9) мамандық мәртебесін нығайту;
10) рақаттылық.
Аудармашы, ол кім?
Аудармашы болу үшін не керек?
Күн сайын компьютермен жұмыс істеп отыру немесе сот залында бір тілдің
сөздерін, құрылыс орамдарын басқа тілге аудару кімге ұнайды? Кезкелген
адамның қолынан келебермейтінді айтпағаннын өзінде.
Басқаны айтпағанда, қалай зеріктіретін және жақсылық әпермейтін
мамандық, көптеген адамдар солай ойлайды. Кейбіреуіне ол басында ұнайды,
біраз уақыт өткеннен кейін олар шаршап, қажығаннан, кәсіби қызметін
өзгертеді. Біреулер тек қана жолай, бірнеше сағаттай күніне, айына, жылына,
аудармамен айналасуы мүмкін. Күндіз олар әлде-қандай мәтіндерді
кұрастырады, мұғалім әлде редактор болып, жұмыс істейді және ұйқы алдында
бір сағаттай немесе демалыс күндері бір ай бойы аударумен айналасады. Олар
оны ақша әлде ғанибет алу үшін, көп жағдайда екі себептермен байланысты,
тапсырысты орындайды. Егер үлкен тапсырыс кездессе, аудару үшін көп ақша
берсе және бос уақыт болса, ол қалған істерді тастайды да, жұма сайын 8-10
сағаттай күніне аудармамен айналысады. Бірақ сондай жұмыстан ол өзін
қажыған деп сезінеді және негізгі жұмысына қайтуға тырсады.
Басқалар үшін, сондай адамдардың саны көп, аударма негізгі қызмет түрі
деп саналады, бірақ олар қажымайды, оларға қалай сәтті болып шығады? Қандай
қабілеттерге ие болу керек?
Әрқашан біресе дәрігер, біресе заңгер, инженер, ақын немесе басқарушы
болу үшін, тіпті уақытша немесе өз компьтерінің экранында болса да? Олар
дарынды ма, бір рольден басқа рольге оңай ауысатын актерлер ме? Соншама
терминдерді олар қайдан біледі? Олар көп білетін адамдар ма? (Білгішсінген
бе? Барып тұрған энциклопедия ма?) әлде “Не? Қайда? Қашан?” бағдарламасының
қатысушылары ма?
Айта кетейік, аудармашы, әсіресе ауыз екі аудармашы, актерлік
қабілетке, еліктегіш қасиетке ие болу керек. Оларға ерекше елестететін есті
нығайту керек, не тек қана бір рет естіген сөзді еске түсіруге мүмкіндік
береді, Аудармашылар әр түрлі әдебиетке құмар адамдар. Әдетте олар бірден
төрт кітаптай: көркем және деректі, техникалық және қоғамдық, бір неше
тілде жазылған түрлі-түрлі кітаптар оқи бастайды. Олар өмір әсерлерін де
құмарлап қабылдайды, көп ел аралайды, ұзақ-ұзақ уақыт шетелде тұрады, шет
тілдерді меңгереді, бейтаныс елдердің мәдениетімен танысады. Оған қоса олар
әрқашан, маңындағылар, су құбыршы, мектептегі мұғалім, дүкеннің сатушысы,
дәрігер, бармен, әр түрлі аймақтардан, әлеуметтік кластардың достары мен
серіктестіктері тілді қалай пайдаланады, бақылап отырады. Аудармашы
мамандығын жиі қосымша маман деп есептейді. Көптеген адамдар әуелі басқа
салада, кейде тіпті бірнеше салаларда мамандандырылады, ал, ерікті немесе
амалсыдықтан соң не негізгі мамандық бойынша жұмыс істеуге мүмкіндік жоқ
елге көшуден соң аудармашы болады. Аудармашы ретінде олар жиі өздерінің әр
түрлі шет тілдерін білетін бұрынғы серіктестеріне әңгіме жүргізуге
көмектеседі. Қай аудармашылар жиналысы болса да, олар қатысушылардың әр
түрлілігімен таң қалдырады, өйткені қатысушылардың жартысы әр түрлі
елдердің келімсектері, бірақ тек қана осы әсер етпейді, олардың бәрі дерлік
шет елде тұрған және көпшілігі сөйлескенде аса қиыналмай бір шет ел тілінен
екінші шет ел тіліне ауыса алады.
Ең бастысы, аудармашылар өзінің ішіне бірнеше әр түрлі “мен” не жеке
тұлғаларының көпшілігін алады. Тұлғаның әрқайсысы, жаңа мәтін компьютердің
экранында көрінуге не эфирде жаңа оратор сахнаға шығуға дайын.
Аудармашылардың тобы әрқашан тым көп санды болып көрінеді , бірақ
шынында ол басқаша болады.
Дәлел. Менің әкем бір ірі бразилия банкінің халықаралық бөлімінде
жұмыс істеді, сондықтан мен 19 жасқа дейін сегіз әр түрлі елдерінің он
қаласында тұрдым. Менің ата-аналарым тұрған елінің тілін меңгерді. Әкем
барлық жерде орналасқан американдық немесе француз мектептерінде оқуымызға
(мен және менің інілерім) қарсы болды
Ол әрқашан жергілікті мектепке баруға және жергілік тілді оқуға мәжбүр
етті. Ата-аналарым әрқашан саяхаттар мен басқа тіл меңгеруін көтермеледі,
сондықтан мен он төрт жастан бастап өзім жалғыз Еуропаны аралап шықтым.
Мен испан тілінде оқуға, жазуға және санауға үйрендім, орташа білімді
итальян және португал тілдерінде алдым. Люксембургта бірдей француз,
ағылшын және итальян тілдерінде Еуропа мектебінде оқыдым, ал үйде португал
тілінде сөйледім. Қыздармен итальян тілінде сөйлеуін дұрысырақ көремін.
Ақырында мен португал, ағылшын, испан, итальян, француз тілдерінде
сөйлеймін және осы тілдердің бір тілінен екінші тіліне аударамын. Орыс
тілін меңгере бастағанмын- бірақ менің мұғалімім ұнамады. Келешекте кітай
тілін меңгеруді ниет қылып отырмын. Менің інім Тайванда тұрады. Менің
жиенім кітайша тез сөйлейді.
Ренато Венинатто
Бірақ сондай қасиеттер көптеген басқа мамандар өкілдеріне де сай
болады. Дипломаттар, шет тілінің оқытушылары, саяхатшылар...
Аудармашы болу үшін көп жүрген кітап құмарға және тілдерге жетіктерге
қандай ерекше дағдылар керек?
Жақсы аудармашының негізгі сипаттамалары, әрине, тапсырыс берушінің
үмітін ақтау . аудармашы сенімді, жылдам және нақты баға үшін жұмыс істеу
керек. Бірақ аудармашының көзқарасы тұрғысынан ол мүлде басқа себеппен
байланысты .
Оған сенімділік кәсіби мақтанышқа қатысы бар болу ең маңызды болып
көрінеді. Оған тағы басқа элементтер жатады, бірақ олар тапсырыс берушіге
маңызды емес болып көрінеді . Жылдамдық тек қана табыс көтеру құралы
ретінде маңызды болады. Оны басқашада көтеруге мүмкіндік болады, ал
аудармашыға маңызды, мүмкін ең маңыздысы жұмысынан рақаттылық алу, бірақ
сыртқы бақылаушыға бұл шарт елеусіз болып көрінеді. Бұл үш ішкі талаптарын,
кәсіби мақтанышын, табысын және рақаттылығын, кезекпен қарап шығайық.
Кәсіби мақтанышы
Тапсырыс берушінің көзқарасы тұрғысынан аудармаға, бірақ тек қана
аударылған мәтінге емес, аудармашыға және аударма үрдісіне сенуге мүмкіндік
маңызды болып көрінеді, өйткені оның маңызы ақы төлеушіге, аудармашыға да
өте зор. Өз жұмыс орынын сақтау (штаттағы аудармашыға) әлде басқа
тапсырыстарды алу (штаттан тыс аудармашыға) үшін аудармашы тапсырыс
берушінің талаптарын қанағаттандыруға дайын. Бірақ кәсіби мақтанышы,
әдептілігі, өзінің адамгершілігін сезінуі, ақшаға және орын сақтауға
қарағанда, маңыздырақ болады. Аудармашыға ол керекті іспен айналасқаны және
оны дұрыс істейтіні, аударма тұтынұшылары оның еңбегін бағалағаны туралы
білуі қажет. Жоғары еңбекақыға қарамастан, көп ақша қуаныш әкелмейді, егер
өз жұмысына мақтаныш етуге болмаса. Әдеттігедей кәсіби мақтанышының негізі
ретінде аудармашының сенімділігі, жұмысына берілгендігі және этикалық
ережелерін сақтауы болып көрінеді.
Сенімділік 1-ші дәрісте айтылғандай, аударма ауқымында көп жағдайда
сенімділік тапсырыс берушінің талаптарын қанағаттандыру болып табылады:
қажет мәтінді қажет түрде және қажет мерзімде аударма жасау. Аудармашы, осы
талаптарды орындаймын деп кейде оған шешілмейтін міндеттер кездесіп тұрады,
кейде талаптарды орындау өз басына зиян келтіреді, атап айтқанда,
моральдық қиналу, жиі дене мен ақыл-ойды шаршатады. Егер негізгі міндеттер
орындалатын болса, онда көптеген жағдайда аудармашы өзінің мамандыққа сай
деңгей деп, басқа ойларды, болжамдарды кейінге екінші ретке жылжытады. Ол
жедел жұмысты орындау үшін түні бойы отыруға дайын, сол үшін кездесуді
кейінге қалтырады, не өз саяси не моральды сеніміне қарсы мәтінді аударуы
мүмкін. Мамандық сенімділігі мен ұмтылысы жалғыз – бір терминді іздеп
бірнеше сағат бойы отырады. Осы жұмсаған уақыты үшін қандай ақы алатынын
білмесе де. Іс жүзінде ешқандай ақы алмайды, бірақ оларға өте маңыздысы
барлығы дұрыс болғаны: дұрыс термин табу, дұрыс жазу, таңбалау, дұрыс
тұжырым және дұрыс функциональды стиль болу керек. Тек қана бұны тұтынушы
қалаған емес, егер бұны дұрыс істемесе, онда оның өз мамандығына мақтанышы
зиян шегеді және жұмыс орындағаннан толық қанағаттану таппайды.
Мамандыққа берілгендігі
Бұл қасиет тапсырыс беруші үшін аса маңызды емес, бірақ аудармашы үшін
аса маңызды, ол қандай мамандыққа байланысты одақтарға не бірлестікке
кіргені, қандай аудармашылар конференциясына қатысты, қандай курстарды
тыңдады, басқа аудармашылармен қарым-қатынасты өз аймағында не өз тіл
жұбында байланыста болып жүр, осының бәрі ол үшін керек. Кейде осындай
мамандық бойынша белсенділік жақсы аударма жасауға көмек етеді, бұл
тапсырыс беруші үшін маңызды, осылардан кейін аудармашы өзінің үлкен
сенімділігін сезініп, жайлылықты сезіп, өзінің орнына сайлығын сезінеді,
ол іш пыстыратын, қайталанатын не аз төленетін тапсырмаларды орындағанда
моральды қолдайды.
Аудармашылар туралы кітаптар мен мақалаларды оқу, әріптестерімен
аудармалар туралы әңгімелесу, лингвистикалық өзгерістермен байланысты
мәселелерді талдау және үрдістер туралы шешім қабылдау, тапсырыс берушінің
талаптары не ақы төлемеумен байланысты мәселерді әңгімелеу, аударма туралы
конференциялар мен курстарға қатысу, өз саласындағы техникалық
жаңалықтармен танысу, жаңа бағдарламалық және аппараттық қамтамасыз етуді
меңгеріп, оны сатып алу – осының бәрі аудармашы өзін басқалардан
оқшауланған, ақыны төмен алушы және жолы болмайтынын сезінбей, өзін нақты
маман, басқа да нақты мамандармен қарым-қатынаста, оларды да өзі сияқты көп
мәселелер тоғандыратынын біледі. Әріптестерімен белсенді қарым-қатынас
жасау сенімділікпен қарсы тұруға мүмкіндік береді, тұтынушы мен жұмыс
берушілерді, ағартушылыкпен айналасып, іштен риза болмай, олардың
талаптарына үн-түнсіз бағынбайды.
Бұл жағдай тапсырыс беруші аудармашыға қалай мұқтаж болса, аудармашы
да оларға мұқтаж, оларда аудармашыға керек ақша бар; ал аудармашыда оларға
қажет аудара алатын қабілеті бар. Олар осы аудара алу қабілетін сата алады
да, күшпен сенімділігін сезінеді, амалсыздан кезкелген шартқа келісіп,
жағдайларға бағынып, өзін кеміту жағдайына түспейді.
Этикалық ережелерін сақтау
Аудармашының этикалық нормаларын анықтайды: алғашкы мәтінді бұзу –
этикаға жатпайды. Бұл шектеу дәлелденбеген қатаң болып, тіпті тапсырыс
берушінің көзқарасымен есептегенде, көрінеді: көптеген жағдайларда
аудармашыға алғашқы мәтінді белгілі дәрежеде бұзуға тұра келеді, мысалы
теледидарға арналған материалды, балалар кітабының не жарнама науқанының
материалдарын өзгертіп жасауы.
Аудармашының көзқарасымен этикалық нормасы әлде қайда қүрделі болып
саналады. Мысалы, егер тапсырыс беруші сізге, сіздің ойыңызша, адамды
кемітетін аудармаға тапсырыс берсе, не істер едіңіз? Басқа сөзбен айтсақ,
егер маманның әдептілігі (ақы төлеушіге адалдықты сақтау) өз басының
әдептілігімен (саяси не моральды сеніммен) қайшы келсе, не істейсіз?
Феминистқаға не істеу керек, оған тапсырыс беруші ер адамның шовинизмі
туралы мәтінді аударуға тапсырыс берсе не істейсіз?
Қандай әрекет неонационалды мәтінді аударуға алған либерал жасайды?
Егер адамды қоршаған ортаны сақтау сұрақтары алаңдатса, химия компаниясының
жарнама материалы, табиғатқа жауапсыз қараған болса, аударар ма едіңіз?
Аударма саласында әзірше сырт көзқарас үстем болып тұрғында, мұндай
сұрақтар қойылған жоқ, қойылуы мүмкін емес. Аудармашы тапсырыс беруші неге
тапсырыс берсе, соны аударады, оны тапсырыс берушіге қалай қажет солай
жасап береді. Аудармашының өз көзқарасы аудару процессіне ешқандай қатысы
жоқ.
Бірақ бұл сұрақтарды, іштей қарағанда, қоюға болады. Аудармашылар –
олар да кәдімгі адамдар, өз ойлары, сенімдері, болжамдары мен сезімдері
бар. Егер аудармашыға үнемі аударуға жаман, өрескел мәтіндер берсе, ол
өзінің жиіркенішін бірнеше аптаға басып, шегеріп қоюы мүмкін, тіпті айлар,
тіпті бірнеше жылға шегеріп басуы мүмкіні, бірақ мәңгі бақи емес. Аудармашы
да басқа мамандар сияқты өзі істеп жүрген жұмысты мақтан тұтады. Егер
өзінің жеке басының сенімі мен әдептілік талаптарына, сырттай мамандығына
әсер ететін сезім, жұмысына мақтаныш ете алмаса, онда қандай жағдайда және
қайда жұмыс істейтінін шешеді. Қазіргі уақытта аудармашылар өзінің мамандық
бойынша қызметін өзінің моральдық принципімен келістіруге тырысады.
Мысалы, Квебектен феминистка аудармашы Сюзан Любиньер-Харвуд бұдан
бұлай ер адамдар жазған құжаттарды аударуға алмайтынын айтты: осындай
мәтіндерді аударғанда оның мазмұнын ер адамдар тұрғысынан әңгімелейтінін,
ал оған жеке тұлғасын басып тастауы жеркеніш тудырады. Әйел адамдар жазған
әдеби шығармаларды аударғанда, ол, Сюзан, бар күшімен тілдің мәдени
мақсатын қалыптастыруға тырысады, әйел адамдарға бағыттайды.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
Гуманитарлық-педагогикалық факультеті
Аударма теориясы мен практикасы кафедрасы
Аудармашы кәсіби қызметінің негіздері
Аударма ісі мамандығының студенттеріне арналған
оқу-әдістемелік құралы (дәріс кешені)
Павлодар
Кереку
2012
ӘОЖ 81я7
КБЖ 81’25(07)
А 91
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің
гуманитарлық-педагогикалық факультетінің
оқу-әдістемелік кеңесімен ұсынылды
Пікірсарапшылар:
З. К. Курманова – филология ғылымдарының кандидаты, Инновациялық
Еуразиялық университетінің қазақ филологиясы кафедрасының аға оқытушысы;
О. К. Жармакин – филология ғылымдарының кандидаты, С.
Торайғыров атындағы ПМУ шетел филологиясы кафедрасының профессоры.
Құрастырушы Ергазинова Г. Д.
A 91 Аудармашы кәсіби қызметінің негіздері : аударма ісі
мамандығының студенттеріне арналған оқу-әдістемелік құралы
(дәріс кешені) құраст. Г. Д. Ергазинова. – Павлодар :
Кереку, 2012. – 85 б.
Оқу-әдістемелік құралдың мақсаты – болашақ мамандарды аудармашының
кәсіби ісінің негізгі дәйектерімен таныстыру.
Оқу-әдістемелік құралда аудармашы және аудармашы емес позициялары
тұрғысынан мамандық жөнінде негізгі түсініктер, аудармашының негізгі
қасиеттері мен мамандықтың негіздері, аудармашыға қойылатын қазіргі заманғы
талаптар, заманауи аударманың техникалык құралдары қарастырылады.
Оқу-әдістемелік құралы типтік бағдарламаға сай Аударма ісі
мамандығының студенттеріне арналған.
ӘОЖ 81я7
КБЖ 81’25(07)
© Ергазинова Г. Д., 2012
© С. Торайғыров атындағы ПМУ, 2012
Материалдың дұрыс болуына, грамматикалық және орфографиялық қателерге
авторлар мен құрастырушылар жауапты
Кіріспе
Ұсынылып отырған оқу-әдістемелік құралы студенттерге Аудармашы кәсіби
қызметінің негіздері пәнінен мағлұмат алуына көмектеседі. Оқу-әдістемелік
құралдың мақсаты – болашақ мамандарды аудармашының кәсіби ісінің негізгі
дәйектерімен таныстыру.
Оқу–әдістемелік құралда аудармашы және аудармашы емес позициялары
тұрғысынан мамандық жөнінде негізгі түсініктер, аудармашының негізгі
қасиеттері мен мамандықтың негіздері; өзін-өзі жетілдіретін түрлі оқу
стильдері, аудармашыға қойылатын қазіргі заманғы талаптар, заманауи
аударманың техникалык құралдары қарастырылады.
Осы курстың шеңберінде студенттерде өздік ғылыми іздену үрдісінің алғы
шарттары қалыптастырылады.
1 Аудармашы емес кісінің көзқарасымен аудармашы мамандығы жайлы
түсінік
Дәрістің тезисі. Аударманы сырттан бағалауға болады: тапсырыс
берушінің немесе басқа аударма тұтынушының көзқарасы тұрғысында және
ішінен: аудармашының көзқарасы тұрғысында, сондықтан, не және неге тапсырыс
берушіге, тағы басқа аударма тұтынушыларға қажет, аудармашы білу керек.
Жоспар:
1) ішкі және сыртқы түсініктер;
2) сенімділік;
3) мәтін аудармасының сенімділігі;
4) аудармашыға деген сенімділік, аудармашының қасиеттері мен оған
қойылатын талаптар;
5) аударманың дер кезінде жасауы;
6) аударма ақысы;
7) ымыра.
Ішкі және сыртқы түсініктер
Әр адамаударма ұғымын әр түрлі түсінеді.
Аудармашы емес кісінің пікірі бойынша, аударма – ең алдымен, мәтін.
Аудармашының ойынша, бірінші кезекте, аударма – үрдіс.
Әлде Энтони Пим жазғандай, сыртқы бақылаушыға аударма мәтін, бірақ
ішкі бақылаушыға – әрекет болып көрінеді (мәтін жарыққа шығару үшін
орындалатын).
Іштен
Аудармашы аударма туралы ойлайды және айтады, бір уақытта үрдіс ішінде
болып, ол қалай аударма жасалады, онымен байланысты келелі мәселелер
туралы, оларды қалай шешуге болады әлде не оған кедергі жасайды,
тәжірибелік білімдер меңгереді, біледі. Аудармашы түсінеді, ешқандай
аударма түпнұсқа туралы мүлде сенімді үғым бермейді.
Сырттан
Аудармашы емес кісі, тек қана бір тілді білетін, тіке әлде жанама
аударманы төлейтін оқырман, аудармаға тапсырыс беруші әлде кітапты сатып
алушы атап айтқанда, аударма туралы ойлайды және айтады, бір уақытта
үрдіске қатыспай, аударма қалай жасалатынын білмейді, бір көргеннен таниды,
Сэмюэл Джонсон бір күні ағаш шебері емес кісі туралы айтқандай, шебер
жасалған қобдиша.
Аудармашының көзқарасы бойынша, ең маңызды әрекет: кәсіби дағдысын жию
барысы, нақтылы тапсырыс алу және оны орындау, зерттеу өткізу, Интернетте
жұмыс істеу, түпнұсқаның стилін сақтау, сөздердің, құрылыс орамдардың
аударуы, аударманы редакциялау, жұмыс берушіге аударып біткен мәтіннің
жеткізілімі, істелінген жұмысына баға қою, ақша алу. Мәтін – үрдістің
маңызды, тіпті мүмкін ең маңызды бөлігі деп саналады, бірақ жалғыз ғана
емес.
Аудармашы емес кісінің көзқарасы бойынша маңыздылауы нәтиже әлде тауар
сияқты қабылданатын мәтін, сондықтан орынды болады мыңа тәсілмен ішкі пікір
арасындағы айырмашылығын көрсету үшін қысқаша сыртқы бақылаушының көзқарасы
туралы баяндаумен тоқталып қалу.
Дәстүр бойынша аударма теориясы мен аударуға оқыту көбінше сыртқы
көзқарасына негізделген, әдетте мәтінге назар аударылатын, немесе, мүмкін,
аудармашы емес кісіге аса қызық болып көрінеді. Ол ауытқы соншалық үлкен,
сыртқы көзқарас көп жағынан тіпті басым болады.
Қызықты, аударманың дәстүрлі түсінігі белгілі мәтіндегі тапсырыс
берушінің – аудармашы емес кісінің – талаптарына бағыттылған оның тек қана
бір қажеттілігіне, сенімдікке ынтасына ерекше назар аударылады. Бірақ,
аудармашы емес кісінің көзқарасын түсінсек, мерзімді уақытында жасалған
аударманың және оның бағасының маңыздылығы кем емес. Сенімді, тез, қымбат
емес аударманы алуға тырсатын сыртқы бақылаушыға маңызды аударманың үш
аңықтауларын толықтау қарапшығамыз.
Сенімділік
Аудармаға тапсырыс берушілер оған сенім арта алу мүмкіндігіне ие
болулары керек. Олар аударманы өз қызметінің сенімді негізі ретінде
пайдаланғылары келеді. Олардың пікірінше, аударманы қолдану арқылы түпнұсқа
туралы барлық қажетті ақпаратты алады және сол арқылы сәтсіздікке
ұшырамайды деп сенім артады. Бұған қоса тапсырыс беруші аудармашының
келісілген мерзімде сенімді аударманы тапсыратынына шек келтірмеуі тиіс.
Керек болған жағдайда одан көмек алу, икемділігін көрсету, әр адамның бабын
табу, ол барлығы тапсырыс берушінің талаптарын қанағаттандыру үшін керек.
Осы екі сенімділік аспектілерін жеке-жеке қарастырайық.
Мәтін аудармасының сенімділігі – тапсырыс берушінің сенімділігін
немесе оның қабілетін басқа аударманың дұрыстығына сенімін білдіреді.
Басқаша айтқанда, егер аударма сенімді, тапсырыс беруші аудармамен
түпнұсқаның арасында байланысы бар екенін түсінеді.
Мысалы, егер тендерге қатысуға шақыруының аудармасы жөнінде сөз болса,
онда ол шақыруды алған компания тапсырыс беруші ретінде болады. Ондай
жағдайда сенімділік ол аударма оның барлық реңкілерін дәл көрсетуін
білдіреді. Аударма компанияға сенімді негізі ретінде керек.
Әдеби шығарманың аударуына оқытушы әлде студент тапсырыс беруі мүмкін.
Сенімділік тапсырыс берушінің аударма түпнұсқамен бірдей сенімділігін
білдіреді, егер сабақ әдебиеттану бөлімінде әлде қазақ тілі бөлімінде
ұйымдастырылса, ол үшін аударма бастапқы мәтін аударма тілінде сияқты
жазылған еді болу керек. Егер жоғарғы курстың студенттері, магистрлер
аудармашы болса, олардың аудармасы түпнұсқаның синтаксистік құрылымына
сәйкес келеді және түпнұсқаның тілінде жазылған күрделі мәтінді оқуға
көмектеседі. Ондай жағдайда сөзбе-сөз әлде жолма-жол аударма қажет, егер
аударманың әрбір сөзі тура түпнұсқаның тиісті сөзінің астында жазылса.
Жарнамалық хабарландыру аударылғанда, тапсырыс беруші ретінде өндіруші
немесе жергілікті сатушының маркетинг бөлімі болуы мүмкін; аударма тапсырыс
берушіге тауар әлде қызмет сатуға көмектеседі, орындалмайтын, іске
аспайтын, заңсыз уәделер мұндай аудармада кездеспейді. Жарнаманы аударуға
ықтимал тұтынушы да тапсырыс беруі мүмкін. Оған, яғни ықтимал тұтынушыға,
аударма жарнамалайтын тауардың немесе қызметтің ең анық сипаттауы маңызды,
оларды сатып алғаннан соң аударма тауар және қызмет туралы жалған ақпарат
берген болып шыққаны орынсыз.
Жоғарыда атап өткеніміздей, мәтіннің сенімділігі әдетте “дәлдік”,
“эквиваленттік”, “дұрыстық” деп аталатын сипаттармен байланысты. Дегенмен
барлық осы терминдер тапсырыс беруші жолбасшылыққа алатын сенімділікті
талап етудің тек қана кең жиынтығының қысқаша белгіленуі. Мәтін
сенімділігінің алуан түрі болады, бірақ осының өзінде, сенімділіктің бір
ғана анықтамасы жоқ, осы сияқты абстрактті семантикалық, синтаксистік
туралы айтпағанның өзінде эквиваленттіліктін бірыңғай қарапайым өлшемінің
барлық жағдайда оңай пайдаланатын анықтамасы жоқ.
Аудармашы емес кісі – тапсырыс беруші үшін мәтін аудармасының
сенімділігі өзі күткен мүмкін саналы түрде емес дәрежеде болғаны ғана
маңызды. Біреулерге дәлдік, екінші біреулерге – тиімділік, ал енді
біреулерге осы қасиеттердің қандайда бір ара қатынасының үлесімі қажет.
Біреулер дәлме-дәл анықтылық, ал енді біреулер қабылдаудың жеңілдігіне
ұмтылады, ал өзгелерге осының барлығының жиынтығы қажет. Ал жалпы алғанда
мәтін сенімділігі тапсырыс берушінің нақты тапсырмаларына негізделуімен
анықталады.
Тапсырыс берушінің тілектерін қанағаттандыратын мәтінді, ол “жақсы”
аударма деп есептейді, басқа тапсырыс беруші, басқа тілек – талаптармен,
оны “жаман” аударма деп есептеуі мүмкін. Кейбір тапсырыс берушілер
аударманы өте нашар дейді, себебі ол оның талап-тілегін қанағаттандырмайды,
десе, оны өте жақсы, көрнекті, дәл аударма деп басқасы айтуы мүмкін.
Өкінішке орай, норма мен стандарттарды бір топ тапсырыс берушілердің
талаптарына сайма-сай келетіндей не ситуацияларды басқаларға да аудару,
шындығында солай болады.
Мысалы, кейбір тапсырыс беруші сөзбе-сөз аударуды талап етеді, кең
тараған түсінік бойынша басқа аударманың болуы мүмкін емес, ал кейбір
тапсырыс берушілерге семантикалық аударма керек, Семантикалық түпнұсқадан
ауытқуы мүмкін емес. Балалар классиканың бос мазмұнын айтып беруді аударма
демей, бейімделу дейді. Көрушілер мен оқырмандарға әсер ету үшін жарнама,
хабарландыру аудармасын түпнұсқадан ауытқан түрде жаңа мәтінмен аударады,
алғашқы жарнаманы аудармайды.
Әр тапсырыс беруші, өзінің нақты жағдайымен байланысты
шектелгендіктен, оның талаптары мұқтажы жағдаймен байланысты емес,
аударманың талаптарына байланысты болады деп ойлайды. Барлық аудармашылар
осы не басқа сапаларға сай болуы керек, себебі осы аудармада осы сапалар
болады. Аудармалардың арасында айырмашылықтар бола ма? Аудармалар бір-
бірінен белгілі дәрежеде айырмашылықтары болады, бұл көбіне тапсырыс
берушінің ойына да кірмейді, олар өздерінің талап-мұқтаждары басқа
адамдардың талап-мұқтаждарымен бірдей деп ойлайды.
Бұл өтірік түсінік, “дұрыстығы” – дәлме-дәлдігі түпнұсқа мен аударма
арасында болуы аудармашының жалғыз міндеті деген кең тараған түсінік көзі
болып табылады. Бұндай түсініктің басым болуы, аударманы тек қана өнім не
тауар (үрдіс не қызмет деп қарамай) деп қарағанда және өнімнің сенімділігі
эквиваленттік термин деп түсінеді. Сенімді аударма көптеген жеңіл түрде
редакцияланған белгілі дәрежеде түрленген, онда “нақты” не “дұрыс”дегендері
екеуінің ортасындағы аударма нақты аударма осы олқылықтарды жабады.
Мамандандырылған аударманы тек қана тура мазмұнды нақты аударма деп
тұжырымдауға болмайды, сондықтан аудармашыдан редакциялауды, андатпа
жазуды, қорытындылауды не мәтінді алғашқы қалпында қайта жазуын талап етуге
болмайды. Тапсырыс берушіге түсіндіруге тырысу бір жағынан дұрыс сияқты,
аудармашы тапсырыс беруші нені білгісі келетінін өзі ойлап тауып, оған соны
көрсетеді, күткені әр түрлі және анық болжауға болмайтынын анықтап береді.
Кейде клиенттің талаптары шындыққа жанаспайды, ақылға симайтын не
тіпті орындалмайтын, мысалы, маркетингтің басшысы жарнама ұрандары әр түрлі
14 тілде түпнұсқамен дәлме-дәл болуын талап етеді, аудармашылар барлық 14
тілде осы талаптарды сақтап, өздерінің кері аудармасын ұсынулары керек.
Осындай жағдайларда аудармашы осы жұмысқа кірісіп, орындауға дайын екенін
шешуі керек және шындыққа жанаспайтын талаптарды толық орындауға мүмкіндігі
жоқ болса да, клиенттің талаптарын қанағаттандыратын әдістері бар жоғын
шешуі керек.
Өкінішке орай, аудармашылар өздерінің терең ішкі түсініктерімен
аудармашы емес кісілердің сыртқы көзқарастарын жоққа шығарып, өзіне ерік
береді, шынтуайтқа келгенде, бұл табыс табудың көзі болып табылады.
Энтони Пим кекесінмен мынаны айтқан: Сұраныс берушімен сөйлескенде,
кезкелген аудармада шығармашылық өңделген бөліктер болатын айтудың керегі
жоқ, бұл тек қана түсінбеушілік тудырады. Клиенттің көзқарасымен
шығармашылық өңдеу дегеніміз түпнұсқаны өрескел ауытқыту соның нәтижесінде
мәтінге сенімсіздік туады.
Аудармашының көзқарасымен шығармашылық өңдеу мәтінді кезкелген өңдеу,
белгілі дәрежеде өзгерту, соның арқасында шығармашылықтың үлесі болып
табылады, сол сияқты әр аудармашыға белгілі сезу, ол аударма тілі белгілі
шамада оның қызметіне қарсылық тудырады. Аудармашы емес кісілерге ұран:
“Дәлме-дәлдік өзі аз нәрсені көрсетеді”. Майкл Бенис.
“Дәлме-дәлдік – жақсы аударманың бұлжымас қасиеті, ол өзінен-өзі оның
тиімділігіне сенім бермейді”.
Әр елде техникалық басшылық баяндамалар, жарнама хабарламаларының
мазмұнын жеткізу үшін әр түрлі стилдер қабылданған, оқырмандардың
күткендері де әр түрлі болуы осымен түсіндіріледі. Сондықтан керекті
икемделусіз нақтылығы мен айқындығы аудармада бұзылуы мүмкін. Аударма
үрдісі кезінде бейімделуді орындау белгілі пайда береді, дәл айтқанда
құралдарды үнемдеу, ең бастысы сенімділік, мәтінді қалыпқа келтіру, оны
түпнұсқадан алыстатпай, "бұзылған телефон" әсерін болдырмауға әкеледі. Жай
аударма құнынан, бұның құны жоғары болады. Қазіргі қаныққан нарықта, өнімге
дұрыс сипаттама жасаса, оны оған ұқсастар көпшіліктен ерекшелесе,
икемделген аудармаға жұмсалған қосымша инвестиция өзін ақтайды. Дұрыс
берілген ақпарат атақ құруға маңызды мағына береді. Оны сенімді қолға
беріңдер!
Мәтін сенімділігінің түрлері
Сөзбе-сөз аударма
Аударма түпнұсқаға сөзбе-сөз әлде тым жақын болса. Аудармада
түпнұсқаның орынсыз синтаксистік құрылымы анық көрінерлік.
Шетелшілдік
Аударма еркін сезіледі, бірақ кішкене шетелсымақ. Аударма, түпкі мәтін
емес болып көрінеді.
Тездік
Аударма сонша оңай оқылады, аударма тілінде жазылған болып көрінеді.
Оқырман мәтіннің аудармасы болғанын еске түсірмейді.
Түйіндеме
Аудармада түпнұсқаның негізгі жақтары немесе мәні баяндалған.
Түсіндірме
Аудармада түпнұсқаның бүркеме күрделелері анықталған, түпнұсқада тек
қана тұспалданған пікірлер толық баяндалады.
Түсініктемемен түйіндеме
Аудармада кейбір жақтары қысқаша ашып берілген, басқа жақтары толық
баяндалған. Ең маңызды бөліктері түсіндірілген, аса елеулі емес өз сөзімен
қысқаша берілген.
Бейімделу
Аударма түпнұсқаны бағытталған аудиторияға (баяндама тындаушыларға)
әсер ету үшін бейімдей отырып жеткізуге тырысады және өзгеше баяндайды. Бұл
аудитория түпнұсқа аудиториядан басқаша. Мысалы, үлкендерге арналған мәтін
балаларға арналған сияқты болып аударылады; жазбаша мәтін теледидарға
арналып, өзгертіледі немесе жарнамалау науқаны мәтіндерін аударғанда
тауарды белгілі жағдайға пайдалануға шақыруымен байланысты жағдайлар,
жергілікті реалияларды есепке ала отырып таңдалады.
Шифрлау
Аудармашы түпнұсқаны баяндайды, оның мәнін немесе ең басты идеясын
оқырмандардың бір тобынан жасыру үшін, бірақ басқа топқа түсінікті болу
үшін ақырғысы аударманы ұғуға жол біледі.
Аудармашыға сенімділік
Бірақ тек қана мәтін емес тапсырыс берушіге маңызды сенімділіктің
элементі болады; аудармашы да сенімді болу керек.
Аудармашыға қойылатын талаптардың мерзім дәлдігінің дәстүрлі талабымен
байланысына назар аударыңыз, бірақ аудармашының сенімділігі дәлдігі
болмағанымен, кәсіби іс.
Сенімді аудармашы барлық жағынан өзін-өзі кәсіби ұстайды Қысқаша
мазмұндамаға тапсырыс берген және оның дұрыс немесе дәл аудармасын алған
клиент аудармашыны сенімді деп атамайды және ол ешқашан сондай аудармашыға
бармауы мүмкін. Ойшыл аудармашы адамның бабын табуға тырсады, егер тапсырыс
дәл аударма ретінде қажет болмаса, тапсырыс берушіге баяндаманың,
түсініктеме мен, бейімделудің, мәтін шығармашылығын басқаша айналдырып
басқа түрлермен үйлестіру қажет және онымен байланысты ашық нұсқаулар
берілмесе, ол – жорамалдарын тексеріп, тек қана содан-соң аудармаға
кіріседі.
Аудармашының сенімділігіне қатысты ұғымдар
Толықтығына назар аудару
Аудармашы контекстегі әр сөздің әлде сөйлемшенің ерекшеліктерін толық
талдайды.
Тапсырыс берушінің талаптарын түсіну
Аудармашы тапсырыс берушінің нұсқауларын ықыласпен тындайды, оған
қандай аударманың түрі қажет, жылдам және толыққанды түсінеді, оларды дәл
қолдануға тырсады.
Зерттеу
Аудармашы қалай аударуды білмеген сөздерді де есепке алады, көмескі
анықтамалар пайдаланбай немесе мәтінде сұрау белгісін қалтырмайды. Ол
мәселені жете зерттейді, анықтамалықтарды және интернетті (ғаламтор)
пайдаланады, телефон, факс, электрондық пошта арқылы сұрау салады.
Тексеріп шығу
Аудармашы мұқият өз жұмысын тексеріп шығады, егер ол сезіктенсе
аударма ана тілге емес басқа тілге аударылса, ол алдын-ала аударманы
сарапшыға тексеруге береді. Оның үстіне аудармашы оның аудармасының
күдікті жерлерін әрқашан біледі.
Клиентке сенімділік
Икемділік
Аудармашы әр түрлі салада немесе басқа тілде жазылған мәтінді жақсы
білмесе, аударылған мәтінді ол мамандарға тексеріске беру керек. Сонымен
бірге аудармашы, қандай жаңа тапсырысты орындай алады, қандай тапсырыстан
бас тартуы керек, осыны анықтай білуі керек, өйткені оны орындауға
біліктілігі жетпейді.
Уәделер
Тапсырыс берушілерге тек қана орындалатын (уақытында) уәде беру үшін
аудармашы өз мүмкіншіліктерін, жұмысының графигін айқындайды. Егер бір
жағдайға байланысты ол тапсырысты уақытында орындамаса, не онда жаңадан
келісім жасайды не аударманы басқа аудармашыларға тапсырады.
Достық қатынас
Аудармашы жылы шырайлы және әрқашан телефон арқылы немесе жеке
сөйлескенде көмектесуге дайындығын білдіреді. Онымен қызықты әңгімелесуге
болады, ол әзіл-оспақты түсінеді, жақсы кеңес бере алады (мысалы, кім эстон
немесе урду тілінен бір парақты аударалады), пайдасыз кеңес бермейді.
Құпия
Аудармашы бөтен кісілерге құпия аударма немесе келіссөз кезінде алған
ақпаратты хабарлауға тиісті емес.
Техникалық жабдықтың сенімділігі
Компьютерліқ және бағдарламалық жабдық
Аудармашыда заманауи компьютер, Microsoft Word-тың ақырғы нұсқасы,
Интернетпен пайдалану рұқсат (аса жылдамы жақсы болар еді), электрондық
поштаның мекен-жайы және факс аппараты болу керек. Ол ТМ (Translation
Memory – накопитель переводов) категория бағдарламаға ие болады және оны
тұрақты пайдаланады әлде клиент ұсыныс жасаған бағдарламаны сатып алуға
және оны пайдалануды үйренуге дайын.
Енді аудармашының сенімділігі тек қана, оның мәтінмен қандай
операциялар орындайтығымен анықталмайды. Сұраныс берушілерге сенімді,
редакцияламайтын мәтін беретін және оны сенімді, дұрыс жасайтын
аудармашылар қажет. Келісімде көрсетілген шарттарды сақтап және аударманы
уақытында алғанды сұраныс беруші жақсы көреді. Мысалы, файл түрінде,
электронды пошта арқылы жіберілген, бір сөзбен айтқанда, аудармашының
алдына қойылған міндеттерге байланысты. Сұраныс беруші – өз ісінің маманы,
телефон арқылы көмек беріп, сұрақтарды дұрыс қоятын шапшаң шешім
қабылдайтын, тіпті ол үшін қосымша жұмыстар болса да мысалы, маған
суреттері бар бүкіл мәтінді факспен жіберіңіз, мен сізге 10 минуттан соң
телефон шалып, сосын бұл сұранысты ала алмайтымды айтамын.
Аудармашы өзі жұмысты орындай алмаса да, басқа кімге жүгінуге
болатынын айтса, сол сұраныс берушіден келесі тапсырманы да алуы мүмкін.
Ал, өрескел, шыдамсызданып жауап берген аудармашы, телефон қоңырауын бөгет
жасаушы деп және трубканы тастап жіберіп, міңгірлеп жоқ десе, ол тапсырма
алмауы мүмкін. Егер екі сенімді аудармашы бірдей тілге аударушы болса, онда
жағымды, дұрыс адамға көңіл аударады.
Мезгілінде орындалған аударма
Сұраныс беруші аударма және аудармашы сенімді болуы жеткіліксіз,
уақытында аударманы алу өте маңызды, оны керек кезінде алу және оның
маңыздылығы жайылмай алғысы келеді: Көркем не библиялық аудармалардың
аудару мерзімі созылыңқы деп емес, оларды мәңгі деп есептеледі, шындығында
ол олай емес, тек уақытқа шектеуі маңыздылығы бұл аударманың ауқымы кең.
Король Яков 1 библиясын аудармасына төрт жұз жылдай болса да, қазіргі дейін
қолданылып келеді, бірақ ол да мәңгілік емес. Көптеген шіркеулерде оны
қазіргі нұсқаларымен ауыстырды. Нақты консервативті шіркеулерде бұл аударма
мың оданда ұзақ уақыт қолданылуы неғайбыл. Ерте ме кешпе оның қолданылуы
тоқтауы мүмкін.
Енді мынадай жағдайларды – өз уақытында орындалуын басқа талаптармен
байланыстылығын қарастырайық:
а) Финляндия провинциясының губернаторы Кениядан келген қонақтармен
ағылшын тілінде сөйлескісі келді. Ағылшын тілін нашар меңгергендігін, ол
мәтінді фин тілінде жазып, оны ағылшын тіліне аударуға сұраныс береді. Егер
аударма біріккен түскі ас кезіне дайын болмаса, ол қажетсіз болып қалады.
Губернаторға мәтінді алдын ала жазуға уақыты болмай, бұл жағдай жиі
кездесетін құбылыс, сондықтан ол мәтінді қабылдау болатын күннің
таңертенгілігінде жазып бітеді және оның қызметкерлері жергілікті
аудармашыларға телефон шалып әбігер болады, бір парақ құжатты түске дейін
аударып үлгеретін аудармашы адамды табу үшін университеттің ағылшын тілі
оқытушысы бұл жұмысты орындауға кіріседі, оған курьерді жібереді, ол
аударма біткенге дейін, кабинетте тосып отырады, содан соң оны губернаторға
жеткізуі керек;
б) Қытайдағы болат құятын өнеркәсіпке жаңарту қажет. Жарияланған
тендерге жауап ретінде бес ұсыныс түседі. Біреуі – Жапониядан, екеуі – АҚШ-
тан, біреуі – Испаниядан және біреуі – Мысырдан. Тендер талаптарына сәйкес
барлық ұсыныстар ағылшын тілінде жазылған, оны басшылық оқи алады. Бірақ
ұсыныстарды алып, директорлар өздерінің ағылшыншалары жеткіліксіз екенін
көреді, әсіресе Жапония, Мысыр, Испаниядан түскен ұсыныстар оқу үшін
жеткіліксіз болады, үйткені оны жазған адамдарға ағылшын тілі ана тілі
болып саналмайды.
Осы құжаттар жеқе алмайтын қиындыққа ұшыратады. Тендер өткізуге он күн
қалғанда барлық бес ұсыныстарды қытай тіліне аудару туралы шешім
қабылданады. Ұсыныстарды оқып және бағалау үшін кемінде төрт күн керек,
алты күнде жиырма мың сөзді аударатын жеткілікті аудармашылар табу қажет
болады. Ағылшын тілі оқытушылары және олардың студенттері жұмысқа кірісті.
Осы уақытқа университеттегі сабақтарды алып тастады. Егер аударманы қолдану
нақты мерзімге белгіленсе, онда бұл мерзім өте қатаң болады.
Өз уақытында орындауға қойылатын талаптар орынды, дұрыс, бірақ
аудармашылар жиі риза еместіктерін білдіреді, олардың айтуынша тапсырыс
беруші аударма жасау үшін қанша уақыт керектігі туралы ойларына ешқандай ой
келмейді. Тапсырыс берушілердің көбі өздері ұсыныстарды не тендер
құжаттарын өздері құрастырады, олар өз қызметкерлеріне 40 бетті мәтінді
құрастыруға екі апта уақыт беруге дайын. Олар ешуақытта өздері аудармамен
айналыспағандықтан, аудармашылар бұндай құжатты аударуға екі күнде
жеткілікті деп есептейді.
Аударма кезкелген және басқа үрдістер мәтін құрастырарда шектен тыс
көп уақыт алады, бұл факт машинамен аударманы армандауға әкеледі.
Адам есептеулерді, аударуды бірнеше сағат, не күн не тіпті апта бойы
орындауы мүмкін, ал компьютер наносекунд ішінде есептеулер мен аударманы
орындайды, ал армандаған елестеткен машиналық аударманы мәтінді бірнеше
секундта аударатынды, оны бес адам екі апта орындайды.
Тапсырыс берушінің аудармаға көзқарасы соңғы өнімге бағытталған:
аудармаға тапсырыс оның қажеттілігінен – өте қысқа мерзімде орындау
қажеттілігінен туындайды. Ол нәтиже: қалай іске асырылады, оған қандай күш
жұмсалады – ол маңызды емес. Егер бекітілген штатты аудармашылар құжаттарды
тапсыру кезінде қиындықтар болғанын айтса, ол агенттіктердегі қанша уақыт
және еңбегі сіңген, аударманы орындау кезінде жұмсалғанын түсіндіреді,
тапсырыс беруші дәл келетін бағдарламамен қамтамасыз етуді не тіпті өз
компаниясына арнайы аудармалық бағдарлама жасау тапсырады. Бастысы
аудармалар – сенімді, дұрыс, тез және арзан орындалғаны керек. Егер адамдар
тіпті баяу жұмыс істесе, онда компьютерді қолданып көру керек.
Көптеген жағдайларда аударманың қазіргі заманға сай болуы, оның дұрыс,
сенімді теориялық нормаға сайлығымен, дұрыстығы мен эквивалентілігі
талаптарымен байланыстығын түсінбейді.
Негізінде өз уақытында орындалу сенімділіктің бір түрі: соңғы өнімге
бағытталғанда маңыздысы сол, ол үрдіс толық сенімді болу, яғни керек
кезінде аса қымбат емес абсолюттік сенімді өнім туғызуы керек – ол бізге
қазір қажет және жақсы сапалы. Егер адам бұны тез және дұрыс орындаса, ал
егер олай болмаса, онда оны істей алатын машинаны жасап шығарыңдар.
Тапсырыс берушінің соңғы өнімге қызығушылығы зиянды, не кесір деп айтуға
болмайды. Бірақ аудармашыға жиі, ол қатал, сезімсіз көрінсе де, аудармашы
қызықсыз мәтінді аудару үшін мұқшыйып отырады, тіпті өкпе айтуға да
мүмкіндігі болмаса да, ол керісінше осы жұмыс болғанға алғыс айтады.
Дегенмен, өзінің осындай болғанына дандайсымауы керек: қызықсыз, іш
пыстыратын тапсырмаға көп уақытын жіберетіндер тек қана аудармашылар емес.
Аудармашыдан тез және сенімді жұмыс күтетіндер де, өздері шаршататын жұмыс
басты болады. Өмірде, әсіресе, бизнесте, көлемі үлкен жұмысты дәл қазіргі
уақытта орындау жиі болады, оған көз, қол және ойлау да жетіспейді. Әрине
ақиқаты өмірде ешкім де іш пыстыратын жұмыс істемейді.
Дегенмен, ол өмірді әлі құрып болмағандықтан, нақты бар өмірде,
шындыққа жатпайтын уақыт мерзімі бар жағдайда өмір сүруге тұра келеді.
Баға
Сенімді, тез және бәрінен де арзан. Дүниежүзіндегі аударманы баға
билетеді. Егер тапсырыс беруші аударма өте қымбат десе, ол ондай аудармаға
тапсырыс бермейді. Егер аудармашы тапсырыс тиімді емес десе, оны ол
алмайды. Кей кезде жекелеген адамдар нарықтағы аударма бағасын білмей,
аудармашы кітапшаларды қанша тұратынын телефон шалып, сұрайды. Жобалаған
бағаны естіп, олар таңқалып: “Біз екі жүзден ойласақ, ал Сіз бес мың
дейсіз!” Аудармашылар кәсіптік одаққа бірікпесе, бұл жағдай көп елдерде бар
жалған кәсіпкерлердің кіші тобы нарықтағы бағаны бұзып жіберуі мүмкін.
Солардың арқасында нағыз мамандардың бағасы өте жоғары болып көрінеді,
тіпті аптасына қырық сағаттық жұмыс қамында бірде жетіп бірде жетпей жүрсе
де. Егер нәтижесінде сапа не сенімділік нашарласа, онда тапсырыс беруші
өзінің ренішін аудармашыға жабады.
Ымыра
Тапсырыс берушінің көзқарасы бойынша нақты аударма абсолютті сенімді,
бұнда ол қолма-қол және тегін болуы керек.
Көптеген идеалдар сияқты, ондай аударма мүмкін емес: абсолютті сенімділік
болмайды, барлығына уақыт керек, ал тегін құймақ мүлде болмайды. Дегенмен
идеал өмірде ең жақсы нәтижеге жетуге үміттенуге болады: белгілі дәрежеде
сенімді және салыстырмалы қымбат емес аударманы уақытында алады. Өкінішке
орай тіпті төмен талаптар қойылса да, үнемі қанағаттанарлық нәтижеге жету
мүмкін емес, сондықтан келісімге баруға тұра келеді:
Тапсырыс берушінің назарына, бірақ бұнымен аудармашыларда қолданады,
аргумент ретінде.
Неғурлым үлкен сенімділікке қол жеткізгіңіз керек болса, соғұрлым
аударма қымбат және ол көп уақыт алады. Екі-үш аудармашылар басқалардың
жұмысын тексереді, бұл сенімділікті жоғарылатады, сонымен бірге уақыт және
қаржыны да өсіреді.
Аудармаға неғұрлым аз уақыт берілсе, ол соғұрлым қымбат аударма және
соғұрлым көп уақыт алады,(егер жұмысқа, барлық басқа жұмыстарды алып қойып,
бір аудармашы кіріссе, асығыстық жасап және жиналған шаршағандықтан ол
түкке тұрмайтын қателер жіберіп және оларды аңғармауы мүмкін, ол бұл
жұмыстың құнын жылдам орындау тарифімен алады; егер тапсырманы бірнеше
аудармашыларға берсе,онда терминдерді әр түрлі болып), жұмыс қымбатқа
түседі.
Неғұрлым аударма үшін аз төлеуге бейім болсаңыз, соғұрлым сенімділігін
қамтамасыз ету қиын және қисынсыз шығыннан қорғау қиын болады (төмен
тарифпен тек мамандығы жоқтар істейді; олардың аударма дағдысы, тілді
білуі, анықтама әдебиетпен және басқа құралдармен жұмыс істеу, сол сияқты
редакциялау жеткіліксіз, одан басқа, мамандығы жоқ аудармасы жалғыз жұмыс
істесе, ол жұмысты жалғастыруды басқаға бере алмайды, не оған мамандыққа
сай тәртіп, қажетті ырғақта істеу жетпейді) Тегін және дұрыс аударма туралы
идеалды арманға нақты жағдай шек қойылады, бұл аудармашыға қажет. Егер
тапсырыс беруші өзіне алғысы келгенін алса, онда оларға аудармашы керек
болмас еді, немесе олар орындау үшін талаптарын айтып және істелген жұмысқа
ақша төлеуді де өздері шешкен болар еді, аудармашылардың талаптарына құлақ
аспай. Біз орындалған жұмыс үшін ақша алғымыз келетіндіктен, біз
мүмкіндігінше тапсырыс берушінің талаптарын орындауымыз керек. Талаптарды
толық қанағаттандыру мүмкін болмайтындықтан, тапсырыс беруші де осыны
түсінуі керек. Сенімді аударма алу үшін нарық бағасын төлеп және шын
мерзімін тағайындайды; сенімді аударма тез алу үшін, жоғары ақы төлейді.
Бұл экономикалық қарапайым заң, ал экономиканы тапсырыс берушілер біледі.
Аудармашы-мамандар базалық қызмет көрсетеді. Олардың жасайтын өнімдері
дүниежүзілік экономиканың жұмыс істеуіне, саясатына, медицинаға, заң
шығаруда маңызды роль атқарады. Тапсырыс беруші шектеулерді, аудармаға
нақтылық әсер еткенмен оны айналып өткісі келгенмен, олардың қайраткерлігі
аудармашыларға тәуелді, сондықтан олармен санасады.
Аудармашы тәжірибесінен
Мен контракт бойынша үлкен компанияда істеймін, онда жалпы қосқанда
екі жарым жылдай жұмыс істеймін. Қазір мен толық жалақы аламын, кейде
жартысын, және жиі жұмыстан соңғы уақытта жұмыс істеймін.
Жұмыс көлемі тұрақты, олар менің қызметімнің керек екендігін көріп,
біледі. Бірақ олар мені тұрақты қызметке алғылары келмейді Тіпті: олар жиі
екі тілде білетін инженерлерді жұмысқа алады, бірақ олар да лингвистикалық
білімдері жоқ, не аудармашы тәжірибесі, қабілеттері де жоқ. Басшылар
аударма сапасын ойламайды, тіпті дәл аударма мен сәл, немқұрайды аудармалар
арасындағы айырмашылықтарды аңғарса да, себебі олар нашар жалған
аудармадағы қателерді түзету үшін ақша мен уақыт жұмсайды. Олар мені
тұрақты жұмысқа алатынына мен толық сенемін.
Басқалар орындаған аударманың кондициясыз екенін айту мен үшін ыңғайлы
сияқты. Менімен жұмыс істеген инженерлерге мен толыққанды ақпарат беруге
тырысамын, олар оны түсінеді, егер жиналыста жақсы аудармашы қатысса, онда
жиналыс пайдалы, тиімді өтеді. Сол сияқты тұтынушыны хабарландыру
аудармашының міндеті болып табылады. Мен тырыстым ... өкінішке орай.
Рина
Бұл мысалдан әр уақытта аудармашы жағдайды меңгермейді және жағдайды
басқара алмайды не тапсырыс беруші үміті мен талабын жоққа шығарады.
Егер тапсырыс беруші аударманың сенімділігін көтергісі келсе, сонымен
бірге оның жылдамдығы жоғарылатып және ақысын төмендетсе, онда аудармашы
олардың ойын алдын ала білуі тиіс.
Аудармашы не істеп жүр, сол кезде не сезеді, жұмыс кезінде ризашылық
алды ма әлде жоқ па, тапсырыс берушіге бәрібір.
Аудармашы тапсырыс берушінің талаптарын қанағаттандыру керек екенін
естен шығармауы керек. Тапсырыс берушілер аудармаға қызмет ретінде емес,
өнім ретінде қарайды.
Сіз нанды сатып алғанда, оның түріне, дәмділігіне қарайсыз, оны кім
және қалай пісіргеніне көніл бөлмейсіз. Бұл сыртқы көзқарас.
2 Аудармашының көзқарасымен аудармашы кәсібі жайлы түсінік
Дәрістің тезисі. Тапсырыс берушінің талабын орындау – аудармашыға
тіршілікке қажетті, бірақ аудармашы оны жұмысқа өзінің көзқарасы бойынша
түсіну керек, тапсырыс берушінің алдында сенімділігіне кепіл болу, кәсіби
мақтанышы туралы ұмытпай, жұмысқа берілгендігін және этикалық ережелерін
сақтауға тырысу керек. Уақытында тапсырылған аударма – аудармашының
табысын көбейтуге мүмкіндік береді, оған жетуге жылдамдату және жұмысты
тиімді бөліп беру, мамандықтың мәртебесін көтеруіне әсер етеді. Аудару
жұмысы оған тек қана рақаттылық әкелуіне сену керек.
Жоспар:
1) кәсіби мақтанышы;
2) сенімділік;
3) жұмысқа берілгендігі;
4) этикалық ережелерін сақтау;
5) табыс;
6) жылдамдық;
7) аудармалар жинақтауышы;
8) жобалар басқармасы;
9) мамандық мәртебесін нығайту;
10) рақаттылық.
Аудармашы, ол кім?
Аудармашы болу үшін не керек?
Күн сайын компьютермен жұмыс істеп отыру немесе сот залында бір тілдің
сөздерін, құрылыс орамдарын басқа тілге аудару кімге ұнайды? Кезкелген
адамның қолынан келебермейтінді айтпағаннын өзінде.
Басқаны айтпағанда, қалай зеріктіретін және жақсылық әпермейтін
мамандық, көптеген адамдар солай ойлайды. Кейбіреуіне ол басында ұнайды,
біраз уақыт өткеннен кейін олар шаршап, қажығаннан, кәсіби қызметін
өзгертеді. Біреулер тек қана жолай, бірнеше сағаттай күніне, айына, жылына,
аудармамен айналасуы мүмкін. Күндіз олар әлде-қандай мәтіндерді
кұрастырады, мұғалім әлде редактор болып, жұмыс істейді және ұйқы алдында
бір сағаттай немесе демалыс күндері бір ай бойы аударумен айналасады. Олар
оны ақша әлде ғанибет алу үшін, көп жағдайда екі себептермен байланысты,
тапсырысты орындайды. Егер үлкен тапсырыс кездессе, аудару үшін көп ақша
берсе және бос уақыт болса, ол қалған істерді тастайды да, жұма сайын 8-10
сағаттай күніне аудармамен айналысады. Бірақ сондай жұмыстан ол өзін
қажыған деп сезінеді және негізгі жұмысына қайтуға тырсады.
Басқалар үшін, сондай адамдардың саны көп, аударма негізгі қызмет түрі
деп саналады, бірақ олар қажымайды, оларға қалай сәтті болып шығады? Қандай
қабілеттерге ие болу керек?
Әрқашан біресе дәрігер, біресе заңгер, инженер, ақын немесе басқарушы
болу үшін, тіпті уақытша немесе өз компьтерінің экранында болса да? Олар
дарынды ма, бір рольден басқа рольге оңай ауысатын актерлер ме? Соншама
терминдерді олар қайдан біледі? Олар көп білетін адамдар ма? (Білгішсінген
бе? Барып тұрған энциклопедия ма?) әлде “Не? Қайда? Қашан?” бағдарламасының
қатысушылары ма?
Айта кетейік, аудармашы, әсіресе ауыз екі аудармашы, актерлік
қабілетке, еліктегіш қасиетке ие болу керек. Оларға ерекше елестететін есті
нығайту керек, не тек қана бір рет естіген сөзді еске түсіруге мүмкіндік
береді, Аудармашылар әр түрлі әдебиетке құмар адамдар. Әдетте олар бірден
төрт кітаптай: көркем және деректі, техникалық және қоғамдық, бір неше
тілде жазылған түрлі-түрлі кітаптар оқи бастайды. Олар өмір әсерлерін де
құмарлап қабылдайды, көп ел аралайды, ұзақ-ұзақ уақыт шетелде тұрады, шет
тілдерді меңгереді, бейтаныс елдердің мәдениетімен танысады. Оған қоса олар
әрқашан, маңындағылар, су құбыршы, мектептегі мұғалім, дүкеннің сатушысы,
дәрігер, бармен, әр түрлі аймақтардан, әлеуметтік кластардың достары мен
серіктестіктері тілді қалай пайдаланады, бақылап отырады. Аудармашы
мамандығын жиі қосымша маман деп есептейді. Көптеген адамдар әуелі басқа
салада, кейде тіпті бірнеше салаларда мамандандырылады, ал, ерікті немесе
амалсыдықтан соң не негізгі мамандық бойынша жұмыс істеуге мүмкіндік жоқ
елге көшуден соң аудармашы болады. Аудармашы ретінде олар жиі өздерінің әр
түрлі шет тілдерін білетін бұрынғы серіктестеріне әңгіме жүргізуге
көмектеседі. Қай аудармашылар жиналысы болса да, олар қатысушылардың әр
түрлілігімен таң қалдырады, өйткені қатысушылардың жартысы әр түрлі
елдердің келімсектері, бірақ тек қана осы әсер етпейді, олардың бәрі дерлік
шет елде тұрған және көпшілігі сөйлескенде аса қиыналмай бір шет ел тілінен
екінші шет ел тіліне ауыса алады.
Ең бастысы, аудармашылар өзінің ішіне бірнеше әр түрлі “мен” не жеке
тұлғаларының көпшілігін алады. Тұлғаның әрқайсысы, жаңа мәтін компьютердің
экранында көрінуге не эфирде жаңа оратор сахнаға шығуға дайын.
Аудармашылардың тобы әрқашан тым көп санды болып көрінеді , бірақ
шынында ол басқаша болады.
Дәлел. Менің әкем бір ірі бразилия банкінің халықаралық бөлімінде
жұмыс істеді, сондықтан мен 19 жасқа дейін сегіз әр түрлі елдерінің он
қаласында тұрдым. Менің ата-аналарым тұрған елінің тілін меңгерді. Әкем
барлық жерде орналасқан американдық немесе француз мектептерінде оқуымызға
(мен және менің інілерім) қарсы болды
Ол әрқашан жергілікті мектепке баруға және жергілік тілді оқуға мәжбүр
етті. Ата-аналарым әрқашан саяхаттар мен басқа тіл меңгеруін көтермеледі,
сондықтан мен он төрт жастан бастап өзім жалғыз Еуропаны аралап шықтым.
Мен испан тілінде оқуға, жазуға және санауға үйрендім, орташа білімді
итальян және португал тілдерінде алдым. Люксембургта бірдей француз,
ағылшын және итальян тілдерінде Еуропа мектебінде оқыдым, ал үйде португал
тілінде сөйледім. Қыздармен итальян тілінде сөйлеуін дұрысырақ көремін.
Ақырында мен португал, ағылшын, испан, итальян, француз тілдерінде
сөйлеймін және осы тілдердің бір тілінен екінші тіліне аударамын. Орыс
тілін меңгере бастағанмын- бірақ менің мұғалімім ұнамады. Келешекте кітай
тілін меңгеруді ниет қылып отырмын. Менің інім Тайванда тұрады. Менің
жиенім кітайша тез сөйлейді.
Ренато Венинатто
Бірақ сондай қасиеттер көптеген басқа мамандар өкілдеріне де сай
болады. Дипломаттар, шет тілінің оқытушылары, саяхатшылар...
Аудармашы болу үшін көп жүрген кітап құмарға және тілдерге жетіктерге
қандай ерекше дағдылар керек?
Жақсы аудармашының негізгі сипаттамалары, әрине, тапсырыс берушінің
үмітін ақтау . аудармашы сенімді, жылдам және нақты баға үшін жұмыс істеу
керек. Бірақ аудармашының көзқарасы тұрғысынан ол мүлде басқа себеппен
байланысты .
Оған сенімділік кәсіби мақтанышқа қатысы бар болу ең маңызды болып
көрінеді. Оған тағы басқа элементтер жатады, бірақ олар тапсырыс берушіге
маңызды емес болып көрінеді . Жылдамдық тек қана табыс көтеру құралы
ретінде маңызды болады. Оны басқашада көтеруге мүмкіндік болады, ал
аудармашыға маңызды, мүмкін ең маңыздысы жұмысынан рақаттылық алу, бірақ
сыртқы бақылаушыға бұл шарт елеусіз болып көрінеді. Бұл үш ішкі талаптарын,
кәсіби мақтанышын, табысын және рақаттылығын, кезекпен қарап шығайық.
Кәсіби мақтанышы
Тапсырыс берушінің көзқарасы тұрғысынан аудармаға, бірақ тек қана
аударылған мәтінге емес, аудармашыға және аударма үрдісіне сенуге мүмкіндік
маңызды болып көрінеді, өйткені оның маңызы ақы төлеушіге, аудармашыға да
өте зор. Өз жұмыс орынын сақтау (штаттағы аудармашыға) әлде басқа
тапсырыстарды алу (штаттан тыс аудармашыға) үшін аудармашы тапсырыс
берушінің талаптарын қанағаттандыруға дайын. Бірақ кәсіби мақтанышы,
әдептілігі, өзінің адамгершілігін сезінуі, ақшаға және орын сақтауға
қарағанда, маңыздырақ болады. Аудармашыға ол керекті іспен айналасқаны және
оны дұрыс істейтіні, аударма тұтынұшылары оның еңбегін бағалағаны туралы
білуі қажет. Жоғары еңбекақыға қарамастан, көп ақша қуаныш әкелмейді, егер
өз жұмысына мақтаныш етуге болмаса. Әдеттігедей кәсіби мақтанышының негізі
ретінде аудармашының сенімділігі, жұмысына берілгендігі және этикалық
ережелерін сақтауы болып көрінеді.
Сенімділік 1-ші дәрісте айтылғандай, аударма ауқымында көп жағдайда
сенімділік тапсырыс берушінің талаптарын қанағаттандыру болып табылады:
қажет мәтінді қажет түрде және қажет мерзімде аударма жасау. Аудармашы, осы
талаптарды орындаймын деп кейде оған шешілмейтін міндеттер кездесіп тұрады,
кейде талаптарды орындау өз басына зиян келтіреді, атап айтқанда,
моральдық қиналу, жиі дене мен ақыл-ойды шаршатады. Егер негізгі міндеттер
орындалатын болса, онда көптеген жағдайда аудармашы өзінің мамандыққа сай
деңгей деп, басқа ойларды, болжамдарды кейінге екінші ретке жылжытады. Ол
жедел жұмысты орындау үшін түні бойы отыруға дайын, сол үшін кездесуді
кейінге қалтырады, не өз саяси не моральды сеніміне қарсы мәтінді аударуы
мүмкін. Мамандық сенімділігі мен ұмтылысы жалғыз – бір терминді іздеп
бірнеше сағат бойы отырады. Осы жұмсаған уақыты үшін қандай ақы алатынын
білмесе де. Іс жүзінде ешқандай ақы алмайды, бірақ оларға өте маңыздысы
барлығы дұрыс болғаны: дұрыс термин табу, дұрыс жазу, таңбалау, дұрыс
тұжырым және дұрыс функциональды стиль болу керек. Тек қана бұны тұтынушы
қалаған емес, егер бұны дұрыс істемесе, онда оның өз мамандығына мақтанышы
зиян шегеді және жұмыс орындағаннан толық қанағаттану таппайды.
Мамандыққа берілгендігі
Бұл қасиет тапсырыс беруші үшін аса маңызды емес, бірақ аудармашы үшін
аса маңызды, ол қандай мамандыққа байланысты одақтарға не бірлестікке
кіргені, қандай аудармашылар конференциясына қатысты, қандай курстарды
тыңдады, басқа аудармашылармен қарым-қатынасты өз аймағында не өз тіл
жұбында байланыста болып жүр, осының бәрі ол үшін керек. Кейде осындай
мамандық бойынша белсенділік жақсы аударма жасауға көмек етеді, бұл
тапсырыс беруші үшін маңызды, осылардан кейін аудармашы өзінің үлкен
сенімділігін сезініп, жайлылықты сезіп, өзінің орнына сайлығын сезінеді,
ол іш пыстыратын, қайталанатын не аз төленетін тапсырмаларды орындағанда
моральды қолдайды.
Аудармашылар туралы кітаптар мен мақалаларды оқу, әріптестерімен
аудармалар туралы әңгімелесу, лингвистикалық өзгерістермен байланысты
мәселелерді талдау және үрдістер туралы шешім қабылдау, тапсырыс берушінің
талаптары не ақы төлемеумен байланысты мәселерді әңгімелеу, аударма туралы
конференциялар мен курстарға қатысу, өз саласындағы техникалық
жаңалықтармен танысу, жаңа бағдарламалық және аппараттық қамтамасыз етуді
меңгеріп, оны сатып алу – осының бәрі аудармашы өзін басқалардан
оқшауланған, ақыны төмен алушы және жолы болмайтынын сезінбей, өзін нақты
маман, басқа да нақты мамандармен қарым-қатынаста, оларды да өзі сияқты көп
мәселелер тоғандыратынын біледі. Әріптестерімен белсенді қарым-қатынас
жасау сенімділікпен қарсы тұруға мүмкіндік береді, тұтынушы мен жұмыс
берушілерді, ағартушылыкпен айналасып, іштен риза болмай, олардың
талаптарына үн-түнсіз бағынбайды.
Бұл жағдай тапсырыс беруші аудармашыға қалай мұқтаж болса, аудармашы
да оларға мұқтаж, оларда аудармашыға керек ақша бар; ал аудармашыда оларға
қажет аудара алатын қабілеті бар. Олар осы аудара алу қабілетін сата алады
да, күшпен сенімділігін сезінеді, амалсыздан кезкелген шартқа келісіп,
жағдайларға бағынып, өзін кеміту жағдайына түспейді.
Этикалық ережелерін сақтау
Аудармашының этикалық нормаларын анықтайды: алғашкы мәтінді бұзу –
этикаға жатпайды. Бұл шектеу дәлелденбеген қатаң болып, тіпті тапсырыс
берушінің көзқарасымен есептегенде, көрінеді: көптеген жағдайларда
аудармашыға алғашқы мәтінді белгілі дәрежеде бұзуға тұра келеді, мысалы
теледидарға арналған материалды, балалар кітабының не жарнама науқанының
материалдарын өзгертіп жасауы.
Аудармашының көзқарасымен этикалық нормасы әлде қайда қүрделі болып
саналады. Мысалы, егер тапсырыс беруші сізге, сіздің ойыңызша, адамды
кемітетін аудармаға тапсырыс берсе, не істер едіңіз? Басқа сөзбен айтсақ,
егер маманның әдептілігі (ақы төлеушіге адалдықты сақтау) өз басының
әдептілігімен (саяси не моральды сеніммен) қайшы келсе, не істейсіз?
Феминистқаға не істеу керек, оған тапсырыс беруші ер адамның шовинизмі
туралы мәтінді аударуға тапсырыс берсе не істейсіз?
Қандай әрекет неонационалды мәтінді аударуға алған либерал жасайды?
Егер адамды қоршаған ортаны сақтау сұрақтары алаңдатса, химия компаниясының
жарнама материалы, табиғатқа жауапсыз қараған болса, аударар ма едіңіз?
Аударма саласында әзірше сырт көзқарас үстем болып тұрғында, мұндай
сұрақтар қойылған жоқ, қойылуы мүмкін емес. Аудармашы тапсырыс беруші неге
тапсырыс берсе, соны аударады, оны тапсырыс берушіге қалай қажет солай
жасап береді. Аудармашының өз көзқарасы аудару процессіне ешқандай қатысы
жоқ.
Бірақ бұл сұрақтарды, іштей қарағанда, қоюға болады. Аудармашылар –
олар да кәдімгі адамдар, өз ойлары, сенімдері, болжамдары мен сезімдері
бар. Егер аудармашыға үнемі аударуға жаман, өрескел мәтіндер берсе, ол
өзінің жиіркенішін бірнеше аптаға басып, шегеріп қоюы мүмкін, тіпті айлар,
тіпті бірнеше жылға шегеріп басуы мүмкіні, бірақ мәңгі бақи емес. Аудармашы
да басқа мамандар сияқты өзі істеп жүрген жұмысты мақтан тұтады. Егер
өзінің жеке басының сенімі мен әдептілік талаптарына, сырттай мамандығына
әсер ететін сезім, жұмысына мақтаныш ете алмаса, онда қандай жағдайда және
қайда жұмыс істейтінін шешеді. Қазіргі уақытта аудармашылар өзінің мамандық
бойынша қызметін өзінің моральдық принципімен келістіруге тырысады.
Мысалы, Квебектен феминистка аудармашы Сюзан Любиньер-Харвуд бұдан
бұлай ер адамдар жазған құжаттарды аударуға алмайтынын айтты: осындай
мәтіндерді аударғанда оның мазмұнын ер адамдар тұрғысынан әңгімелейтінін,
ал оған жеке тұлғасын басып тастауы жеркеніш тудырады. Әйел адамдар жазған
әдеби шығармаларды аударғанда, ол, Сюзан, бар күшімен тілдің мәдени
мақсатын қалыптастыруға тырысады, әйел адамдарға бағыттайды.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz