Бастауыш мектеп математикасын оқытуда көрнекілік принципін жүзеге асыру ерекшеліктерін зерттеу
КІРІСПЕ
I БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУ ЖҰМЫСЫНДАҒЫ КӨРНЕКІЛІК ПРИНЦИПІНІҢ ТАЛАПТАРЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ДИДАКТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Педагогика тарихында оқыту принциптері жайлы жалпы мағлұмат
1.2 Бастауыш мектептің оқыту үдерісінде көрнекілік принципін қолданудың ерекшеліктері
ІІ БАСТАУЫШ МЕКТЕПТІҢ МАТЕМАТИКА САБАҚТАРЫНДА ОҚЫТУДЫҢ КӨРНЕКІЛІК ПРИНЦИПІН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Бастауыш мектептің математика сабақтарында көрнекі құралдарды қолданудың қажеттілігі
2.2 1.2.сыныпта математика сабақтарында оқытудың көрнекілік принципін жүзеге асыру жолдарының тәжірибесi
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
I БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУ ЖҰМЫСЫНДАҒЫ КӨРНЕКІЛІК ПРИНЦИПІНІҢ ТАЛАПТАРЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ДИДАКТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Педагогика тарихында оқыту принциптері жайлы жалпы мағлұмат
1.2 Бастауыш мектептің оқыту үдерісінде көрнекілік принципін қолданудың ерекшеліктері
ІІ БАСТАУЫШ МЕКТЕПТІҢ МАТЕМАТИКА САБАҚТАРЫНДА ОҚЫТУДЫҢ КӨРНЕКІЛІК ПРИНЦИПІН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Бастауыш мектептің математика сабақтарында көрнекі құралдарды қолданудың қажеттілігі
2.2 1.2.сыныпта математика сабақтарында оқытудың көрнекілік принципін жүзеге асыру жолдарының тәжірибесi
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының қоғамдық өмірінде жүріп жатқан демократиялық өзгерістерге байланысты белгілі әлеуметтік шарттарды ескере отырып, білім беру жүйесіне қойылып отырған талаптар күшеюде.
Егеменді еліміздің өсіп келе жатқан ұрпағын ойлы да іскер, жігерлі де батыл, өзіне-өзі сенімді, интеллектуалдық деңгейі биік, дүниетанымы дұрыс қалыптасқан азамат етіп тәрбиелеуде мектептің алатын орны айрықша. Мектеп қазіргі қоғамның дамуымен, әлеуметтік практикамен тығыз байланысты. Мектеп өмірі балаға жаңа әлемнің есігін ашып беріп, рухани дүниесінің қалыптасуына негіз салады.
Тәрбиенің сан салалы, күрделі мәселелеріне терең бойлауға бастайтын, күнделікті тұрмыста кездесетін дағдылар арқылы баланың жан дүниесіне әсер ететін білім мен тәрбиенің алғашқы баспалдағы – бастауыш мектеп. Бастауыш саты – білім, дағды, іскерліктің қалыптасуының бастамасы болып табылады.
Қазақстан қазір бүкіл әлем таныған, әлемдегі ең беделді халықаралық ұйымдардың бірі –Европадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық жөніндегі ұйымға (ОБСЕ) төрағалық орынтағына отырды.
Егеменді еліміздің өсіп келе жатқан ұрпағын ойлы да іскер, жігерлі де батыл, өзіне-өзі сенімді, интеллектуалдық деңгейі биік, дүниетанымы дұрыс қалыптасқан азамат етіп тәрбиелеуде мектептің алатын орны айрықша. Мектеп қазіргі қоғамның дамуымен, әлеуметтік практикамен тығыз байланысты. Мектеп өмірі балаға жаңа әлемнің есігін ашып беріп, рухани дүниесінің қалыптасуына негіз салады.
Тәрбиенің сан салалы, күрделі мәселелеріне терең бойлауға бастайтын, күнделікті тұрмыста кездесетін дағдылар арқылы баланың жан дүниесіне әсер ететін білім мен тәрбиенің алғашқы баспалдағы – бастауыш мектеп. Бастауыш саты – білім, дағды, іскерліктің қалыптасуының бастамасы болып табылады.
Қазақстан қазір бүкіл әлем таныған, әлемдегі ең беделді халықаралық ұйымдардың бірі –Европадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық жөніндегі ұйымға (ОБСЕ) төрағалық орынтағына отырды.
1 Аймағамбетова Б. Көңілге қонған көрнекілік. // Бастауыш мектеп. 1989. № 8.
2 Бантова М.А. Бастауыш кластарда математиканы оқыту методикасы.
- Алматы, 1978.
3 Баржықпаева С. Көрнекілікті тиімді пайдалану. //Бастауыш мектеп. 1991.№ 8.
4 Бидосов Ә. Математиканы оқыту методикасы. –Алматы. 1981.
5. Гоноболин Ф.Н. Психология. – Алматы. 1976.
6 Дарменова Қ. Көрнекілік арқылы ойлау қабілетін арттыру. // Бастауыш мектеп. 1991. № 4.
7 Корпешова Г. Оқушылардың қызығушылығын арттырудағы көрнекіліктің рөлі. // Қазақстан мектебі. 1986. № 4.
8 Қаниева Г.Оқушының ойлау қабілетін дамыту. //Қазақстан мектебі. 1991.№ 5.
9 Ушинский К.Д. Балаларды тәрбиелеу және оқыту жөніндегі пікірлері. –Алматы, 1951.
10 Әбілқасымова А.Е., Кенеш Ә.С., Пустовалова Н.И. Бастауыш сынып математикасы оқу-әдісмтемелік кешендерін құрылымдау. –Астана, 2004.
11 Абылкасымова А.Е. Методика преподавания математики. –Алматы, 1993.
12 Әбілқасымова А.Е., Көбесов А.К., Рахымбек Д., Кешен Ә.С. математиканы оқытудың теориясы мен әдістемесі. –Алматы, 1998.
13 Беспалько В.П. Теория учебника: Дидактический аспект. –М., 1988.
14 Оқулықтар, оқу-әдістемелік кешеннің құрамы мен оқу бағдарламаларын әзірлеуге және сараптауға қойылатын дидактикалық талаптар. –Алматы, 2000.
2 Бантова М.А. Бастауыш кластарда математиканы оқыту методикасы.
- Алматы, 1978.
3 Баржықпаева С. Көрнекілікті тиімді пайдалану. //Бастауыш мектеп. 1991.№ 8.
4 Бидосов Ә. Математиканы оқыту методикасы. –Алматы. 1981.
5. Гоноболин Ф.Н. Психология. – Алматы. 1976.
6 Дарменова Қ. Көрнекілік арқылы ойлау қабілетін арттыру. // Бастауыш мектеп. 1991. № 4.
7 Корпешова Г. Оқушылардың қызығушылығын арттырудағы көрнекіліктің рөлі. // Қазақстан мектебі. 1986. № 4.
8 Қаниева Г.Оқушының ойлау қабілетін дамыту. //Қазақстан мектебі. 1991.№ 5.
9 Ушинский К.Д. Балаларды тәрбиелеу және оқыту жөніндегі пікірлері. –Алматы, 1951.
10 Әбілқасымова А.Е., Кенеш Ә.С., Пустовалова Н.И. Бастауыш сынып математикасы оқу-әдісмтемелік кешендерін құрылымдау. –Астана, 2004.
11 Абылкасымова А.Е. Методика преподавания математики. –Алматы, 1993.
12 Әбілқасымова А.Е., Көбесов А.К., Рахымбек Д., Кешен Ә.С. математиканы оқытудың теориясы мен әдістемесі. –Алматы, 1998.
13 Беспалько В.П. Теория учебника: Дидактический аспект. –М., 1988.
14 Оқулықтар, оқу-әдістемелік кешеннің құрамы мен оқу бағдарламаларын әзірлеуге және сараптауға қойылатын дидактикалық талаптар. –Алматы, 2000.
ТҮРКІСТАН, 2010 ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
I БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУ ЖҰМЫСЫНДАҒЫ КӨРНЕКІЛІК ПРИНЦИПІНІҢ ТАЛАПТАРЫН ЖҮЗЕГЕ
АСЫРУДЫҢ ДИДАКТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Педагогика тарихында оқыту принциптері жайлы жалпы мағлұмат
1.2 Бастауыш мектептің оқыту үдерісінде көрнекілік принципін қолданудың
ерекшеліктері
ІІ БАСТАУЫШ МЕКТЕПТІҢ МАТЕМАТИКА САБАҚТАРЫНДА ОҚЫТУДЫҢ КӨРНЕКІЛІК
ПРИНЦИПІН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Бастауыш мектептің математика сабақтарында көрнекі құралдарды
қолданудың қажеттілігі
2.2 1-2-сыныпта математика сабақтарында оқытудың көрнекілік принципін
жүзеге асыру жолдарының тәжірибесi
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының қоғамдық өмірінде жүріп жатқан
демократиялық өзгерістерге байланысты белгілі әлеуметтік шарттарды ескере
отырып, білім беру жүйесіне қойылып отырған талаптар күшеюде.
Егеменді еліміздің өсіп келе жатқан ұрпағын ойлы да іскер, жігерлі де
батыл, өзіне-өзі сенімді, интеллектуалдық деңгейі биік, дүниетанымы дұрыс
қалыптасқан азамат етіп тәрбиелеуде мектептің алатын орны айрықша. Мектеп
қазіргі қоғамның дамуымен, әлеуметтік практикамен тығыз байланысты. Мектеп
өмірі балаға жаңа әлемнің есігін ашып беріп, рухани дүниесінің қалыптасуына
негіз салады.
Тәрбиенің сан салалы, күрделі мәселелеріне терең бойлауға бастайтын,
күнделікті тұрмыста кездесетін дағдылар арқылы баланың жан дүниесіне әсер
ететін білім мен тәрбиенің алғашқы баспалдағы – бастауыш мектеп. Бастауыш
саты – білім, дағды, іскерліктің қалыптасуының бастамасы болып табылады.
Қазақстан қазір бүкіл әлем таныған, әлемдегі ең беделді халықаралық
ұйымдардың бірі –Европадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық жөніндегі ұйымға
(ОБСЕ) төрағалық орынтағына отырды. Енді Отанымыз қолына лауазымдық қызмет
тізгіні тиген сындарлы сәтте сенімге селкеу түсірмеу жастарымыздың қолында.
Сондықтан бастауыш мектепте оқытылатын барлық пәндер, ол пәндердің әр
сабағындағы, оның ішінде математика пәні бойынша оқушылардың білім
деңгейінің басқа елдердегі құрдастарынан төмен болмауы, біріншіден
практикалық қажеттілікке, екіншіден, оқушыларымыздың оқуға деген
құштарлығына байланысты.
Бастауыш математиканың білім мазмұны ... дүние жүзіндегі аса дамыған
және өркениетті елдердегі мөлшер мен деңгейден төмен емес қазіргі жағдайда
мектеп оқушысының төменгі сыныптан бастап оқуға деген қызығушылығын,
танымдық әрекет белсенділігін қалыптастыру үшін мұғалім өскелең оқытуға
негізделген қажетті оқыту принциптерімен оқыту қажет..
Бастауыш мектеп математика пәнін оқытуда оқушылардың белсенділігін
арттыруда көрнекілік принципін жүзеге асыру ерекшеліктерін қарастыру
көкейтесті мәселе.
Көрнекілік принципін алғаш зерттеп, оған мәнді үлес қосқан
Я.А.Коменский, К.Д.Ушинский т.б.
К.Д.Ушинский көрнекілік жайындағы ілімді дамыта келіп, көрнекілік –
балалардың психологиялық ерекшеліктеріне жауап береді, балалар заттардың
пішіні мен дыбысы, бояуы арқылы ойлайды, яғни бастауыш мектеп жасындағы
баланың ойлау түрі бірте-бірте көрнекі қимылдан көрнекі бейнеліге ауысады,
тіпті мұнда қандай да деңгейде абстрактілі ойлар да жүзеге аса бастайтыны
белгілі. Сондықтан да, оқытудың көрнекілік принципі бастауыш оқытудағы ең
басты принциптердің бірі болып саналады.
Бастауыш сыныптарда оқыту үдерісінде көрнекілікті дұрыс пайдалану
жолдарын қарастыру қажеттілігі туындап, оны жүзеге асыру жолдары көзделуде.
Осы мақсатты зерделеу үшін зерттеу жұмысымыздың тақырыбын "Бастауыш
мектеп математикасын оқытуда көрнекілік принципін жүзеге асыру
ерекшеліктері" - деп таңдадық. Тақырыптың өзектілігі, қажеттілігі жұмыстың
зерттеу мақсаты мен міндеттерін айқындайды.
Зерттеудің мақсаты: Бастауыш мектеп математикасын оқытуда
көрнекілік принципін жүзеге асыру ерекшеліктерін анықтап, оның әдістемесін
жасау.
Зерттеу нысаны: Бастауыш мектепте математиканы оқыту үдерісі
Зерттеу пәні: 1-2-сынып математикасы.
Зерттеудің міндеттері:
-Бастауыш мектеп оқу жұмысындағы көрнекілік принципінің талаптарын
жүзеге асырудың дидактикалық негіздері анықтау;
-Бастауыш мектептің оқыту үдерісінде көрнекілік принципін қолданудың
ерекшеліктерін анықтау;
-Бастауыш мектеп математика сабақтарында көрнекі құралдарды
қолданудың қажеттілігін қарастыру жолдары;
-1-2-сынып математика сабақтарында оқытудың көрнекілік принципін
жүзеге асыру жолдарының тәжірибесiн жасау.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық және теориялық негіздері – табиғат,
қоғам, ой дамуының жалпы заңдылықтары; таным, білім, жеке тұлға және оның
іс-әрекеті, ақыл-ой, ойлау құндылықтары туралы философиялық,
психологиялық, педагогикалық теориялар мен тұжырымдамалар, білім сапасы
және оны арттырудағы бақылаудың алатын рөлі мен атқаратын қызметі туралы
теориялар. Тест әдісін қолдануда оқу сапасын арттырудағы мүмкіндіктерін
анықтайтын ілімдер. Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы,
Қазақстан Республикасының жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға
міндетті стандарттары, бастауыш мектептің пәндік оқу бағдарламалары,
педагог және әдіскер ғалымдардың зерттеу мәселесіне қатысты іргелі
еңбектері.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Бастауыш білім туралы
Заңы, Қазақстан Республикасы бастауыш білім мемлекеттік стандарты; Бастауыш
мектеп математика оқулығы, оқу жоспарлары, бағдарламалары мен оқу-тәрбие
үдерісі.
Зерттеу әдістері. Зерттеу тақырыбының мазмұнына қатысты философиялық
педагогикалық, психологиялық, және әдістемелік еңбектермен танысу және
талдау жасау; бастауыш мектеп бағдарламаларына, математика оқулықтарына,
есептер жинағына дидактикалық материалдар және оқу құралдарына зерттеу
мәселесі тұрғысынан талдау жасау; бастауыш сыныптарда математиканы оқыту
үдерісінде көрнекілікті қолдануды бақылау және талдау жасап, қорытындылау;
зерттеу мәселесіне сәйкес жүргізілген жеке өз тәжірибесін талдап, одан
қорытынды жасау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: математика сабақтарында оқушылармен жұмыс
жүргізудің негіздерін және мазмұнын түзу; оқытудың тиімді әдістері.
Зерттеудің практикалық маңызы: бастауыш сынып оқушыларына
математиканы оқытуда көрнекіліктің маңызын көрсету.
Зерттеу кезеңдері: диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан әр тарау
екі бөлімнен, қорытынды және пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
Пайдаланылған әдебиеттер бөлімінде мақала авторлары, әдебиеттердің
тізімі мен жарық көрген кезеңдері көрсетілген.
I БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУ ЖҰМЫСЫНДАҒЫ КӨРНЕКІЛІК ПРИНЦИПІНІҢ ТАЛАПТАРЫН ЖҮЗЕГЕ
АСЫРУДЫҢ ДИДАКТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Педагогика тарихында оқыту принциптері жайлы жалпы мағлұмат
Біздің қоғамдағы нарықтық қатынастарды игеру, алдыңғы қатарлы дамыған
елу елдің қатарына қосылу, үдемелі ақпараттар ағыны, ғаламдық компьютерлік
жүйеге өту қазіргі заманда өмір сүріп отырған адамның өз білімін үнемі
жетілдіруіне, жаңарып тұруына икемділігін тәрбиелеп отыруына көзін жеткізіп
отыр. Осы күні мектепте әлеуметті жағынан белсенді, еркін ойлай алатын, өз
бетінше жаңа ақпаратты меңгере білетін, саналы адамдар тәрбиелеуге талап
қойылуда. Осыған байланысты қазіргі жағдайда мектеп оқушысының төменгі
сыныптан бастап оқуға деген қызығушылығын, танымдық әрекет белсенділігін
қалыптастыру үшін мұғалім өскелең оқытуға негізделген жаңа бағадарламамен
оқыту қажет.
Қазақтың дарынды ұстазы Ахмет Байтұрсынов Елді түзетуді – бала оқыту
ісін түзетуден бастау керек - деген. Ертең осы елге ие болып, тізгінін
ұстар азаматтар – бүгінгі мектеп оқушылары болғандықтан қазақ тілінде
оқытатын мектептердің бүгінгі жайы, даму бағыттары бүкіл қоғамның,
мемлекеттің назарында.
Сондықтанда бүгінгі мұғалімдерге әсіресе, бастауыш сынып мұғалімдеріне
қойылатын талаптың жүгі ауыр. Бұл міндетті іске асыру үшін кәсіби
шеберлігін шыңдауға шаршамайтын, жаңалыққа жаны құмар мұғалім қажет.
Бастауыш мектеп – оқушыны тұлға етіп қалыптастырудың алғашқы баспалдағы.
Көп пәнді бастауыш мектептің сан қырлы жақтарына төселе отырып, жеке пәнді
оқытудың ерекшеліктерін, әр пәннің білім беру үлгісы мен оқытудың
принциптерін меңгертудің тәрбиелік мәні зор.
Осы мақсаттарды жүзеге асырудың негізінде оқытудың принциптерін дұрыс
таңдай алып, оқушының пәнге деген қызығушылығын арттыруда білім берудің
тиімді жолдарын қарастырып, оқытудың жаңа көп нұсқалық қағидасын бекітті.
Оның өзіңе оңтайлысын таңдай білуді ұсынды. Кез-келген оқыту принциптерін
қолдануда мұғалімнен терең теориялық білім мен үлкен педагогикалық
шеберлік, жан-жақты ізденіс пен баланың жан дүниесін түсіне білетін
психолог болуды талап етеді.
ХХ ғасырдың басындағы ұлттық ойшылдарымыздың бірі Жүсіпбек Аймауытов
Сабақ беру – үйреншікті жай ғана шеберлік емес, ол – жаңаны табатын өнер
- деген екен.
Білім беру саласындағы оқыту үдерісінің мәні өте зор, өйткені осы
кездегі қоғамдық-өндірістік қатынастың дамуы оқытудың ғылыми-практикалық
деңгейіне байланысты. Оқыту үдерісінің міндеттері, мазмұны, үлгілары,
әдістері тұтас логикалық тізбек құрса, онда қарастырылып отырған байланыс
заңдылықтары ақырғы немесе қорытынды нәтижені қамтамасыз етеді.
Оқыту үдерісінің заңдылықтары оның принциптерінде бейнеленеді. Принцип
(латын сөзі) – басшылыққа алатын идея, негізгі талап, қағида.
Оқытуға қойылатын талаптардың бастапқы белгілі жүйесін оқыту
үдерісінің принциптері деп атайды.
Дидактикалық принциптер – оқытудың мазмұнын, ұйымдастыру түрлерін,
әдістерін, оқытудың мақсаты мен заңдылықтарына сай анықтайтын қағидалар
жүйесі. Оқыту принциптері дидактиканың категорияларына жатады. Олар оқыту
заңдарын және заңдылықтарын пайдалану әдістерін сипаттайды.
Дидактика тарихында зерттеушілер оқыту принциптерін, негізгі
қағидаларды белгілеуге көп күш салды.
Дидактикалық принциптер нақтылы тарихи - әлеуметтік жағдайларға
байланысты. Қоғамның оқытуға қойылатын талаптары өзгеріп отырғандықтан,
кейбір принциптер ескіріп (табиғатқа сәйкестік, партиялық), кейбіреулері
жаңадан пайда болады (кірістіру, ізгілендіру), Кейбір авторлар оқыту
принциптерінің санын қысқартуды ұсынса, басқалары, керісінше, кеңейтуді
ұсынып келеді. Заманауи принциптер оқу үдерісінің барлық құрамдас
бөліктеріне (логикасына, мақсатына, міндеттеріне, мазмұнын қалыптастыруға,
түрлері мен әдістерін таңдауға, ынталандыруға, нәтижелерді жоспарлау мен
талдауға) өз талаптарын ұсынады.
Оқыту үдерісінде кез келген мұғалім дидактиканың принциптерін
басшылыққа ала отырып оқытудың мазмұнын, амал – тәсілдерін және ұйымдастыру
үлгіларын таңдап, шәкірттерін жоғары нәтижеге жеткізуі шарт. Мұғалім
дидактикалық принциптерді дұрыс таңдаса және оқытуды дұрыс ұйымдастырса
сабақ тиімді және нәтижелі болары даусыз.
Дидактикалық принциптердің қызметі: олардың негізінде оқушыларда
оқытудың мақсатына сәйкес берілетін білім мазмұнын жүйелі, саналылықпен
белсенді түрде меңгеруге деген қызығушылықтар пайда болады. Дидактика
принциптері оқыту үдерісінің негізгі буыны ретінде бірімен-бірі логикалық
өзара байланыста болады
Сонымен, ең негізгі, ғасырлар бойы педагогтар қауымы мойындаған оқыту
үдерісінің бірнеше принциптер жүйесіне келсек,
-мақсаттылық ;
-ғылымилық;
-жүйелілік пен бірізділік;
- теория мен тәжірибенің байланыстылығы;
-саналылық пен белсенділік;
-беріктік;
-көңіл-күй ескеру;
-түсініктілік;
-сәйкестік принципі;
-көрнекілік.
Осы принциптерді талдаудан алдын принциптер мен ережелер
байланысына тоқталайық. Педагогикалық ереже – жалпы принциптерге
негізделген белгілі жағдайдағы, белгілі мақсаттағы педагогтық қызметтің
бейнеленуі. Ережелер оқыту принциптерін қолданудың тәжірибелік жақтарын
көрсетеді, теориядан тәжірибеге көшу жолдарын айқындайды. Заңдылықтар мен
принциптермен салыстырғанда ережелер мұғалімге нақты педагогтық жағдайда
қандай да нақты шараларды пайдалану қажеттігін ұсынады.
Осы жерде айта кететін жайт: ережелерді қатаң, мүлтіксіз орындау
ұстаздың қолын байлап қояды; ережелерге немқұрайлы қарау оқыту сапасын
төмендетеді. Сондықтан, әрбір мұғалім дидактикалық ережелерді типтік,
стандарттық жағдайларда тиімді пайдаланса, күрделі педагогтық жағдайларда
дидактикалық принциптерге сүйеніп шығармашылық танытса қойылған мақсатына
жетері сөзсіз.
Ережелер принциптерге сүйенеді, принциптер ережелер арқылы жүзеге
асады. Ережелер педагогтық тәжірибенің қорытындысы ретінде дидактика
принциптерін қолдану құралы болады. Сонымен, педагогтар оқытудың
принциптеріне сай қалыптасқан белгілі ережелерге сүйеніп мақсат –
міндеттерін іске асырады.
Біздің оқулықта арнайы қарастырылмаған принциптер көп, мысалы,
мұғалімнің басшылық ролі; ынталандыру; проблемалық оқыту; дамыту, оқыту
және тәрбиелеу бірлігі; ізгілендіру; жас және дара ерекшеліктерін назарға
алу; кіріктіру принциптері.
Енді принциптер мен ережелердің мәнін ашу жолдарын қарастырайық.
Әрбір сабаққа дайындалу үшін ең алдымен оның мақсатын
анықтайды. Мақсатсыз сабақ жақсы нәтиже бермейді. Өйткені оқыту әдістері
олардың мақсаттарына байланысты. Осыған орай, әрбір баланың және ұжымның
ерекшеліктерін еске алып, мұғалім оқыту жұмыстарының үлгіларын, мазмұнын,
әдістерін іріктеп алады. Оқыту мен тәрбие жұмыстарын осындай мақсатпен
ұйымдастыру мұғалім мен оқушылардың іс-әрекеттерінің үнемі жоспарлы түрде
өтуіне игі әсер етеді.
Оқытудың ғылымилық принципіне орай оқушылар ғылыми білімдер мен
ғылыми әдістерді меңгерту керек. Бұл принциптің астарында жатқан
заңдылықтар: дүниені танып білуге болады, адам өмірінде ғылымның ролі
күннен – күнге өсуде, оқытудың ғылымилығы оқытудың мазмұны және мұғалімнің
іс-әрекеті арқылы жүзеге асады. Мысалы, педагог ғылым жаңалықтарын адам
үшін қызмет ететінін түсіндіре отырып, оқушыларда дүниеге диалектикалық,
ғылыми – материалистік көзқарас қалыптастырады.
Аталмыш принципті іске асыру үшін педагог орындайтын негізгі
талаптар:
- Білім мазмұнын педагогика, психология ғылымдарының қазіргі даму
дәрежесіне сәйкестендіру, жаңа әдістемелер мен жаңашыл ұстаздардың
тәжірибесін қолдану.
- Оқушылардың ғылыми диалектикалық ойлау қабілетін дамыту, бастауыш
мектептің өзінде тек индукциялық ғана емес, дедукциялық оқытуды енгізу.
- Шәкірттерге жаңа ғылыми ұғымдарды түсіндіру, жүйелі түрде қайталау,
пайдалану, қолдану, іске асыру.
- Оқыту әдістері арқылы оқушыларды ғылыми әдістермен таныстыру,
оларды ізденушілікке, шығармашылыққа баулу, зерттеу тәсілдерін пайдалану
үшін кітаппен, анықтамалармен жұмыс істеуге ынталандыру.
- Әрбір ғылымның ашқан жаңалықтарын оқушылар санасына жүйелі түрде
қарапайым ұғымдармен берік түрде жеткізу мұғалімнің негізгі міндеті.
- Ғылымдағы жаңалықтардың жан-жақты байланыстарын көрсетіп
оқушылардың білім деңгейімен ұштастыру, жаңа пән сөздерді қолдану.
- Белгілі ғалымдардың өмірбаянымен, олардың қосқан үлесімен
оқушыларды таныстыру.
Бұл принциптің өзекті негіздері: адам миында сыртқы дүниені
бейнелейтін өзара байланысты түсініктер жүйесі қалыптасқанда ғана, оның
білімі толық және шынайы болады; оқылатын оқу материалын белгілі
реттілікпен оқушыларға жеткізгенде, олардың санасында ғылыми білімдер
жүйесі қамтамасыз етіледі; ғылыми білімдер жүйесі оқу материалының ішкі
логикасына және әрбір оқушының таным мүмкіндіктеріне бағынышты; оқушыларды
логикалық ойлауға үйрету, дағдыларын жүйелі түрде шынықтыру, олардың
тұлғасын үзіліссіз, кедергісіз дамыту.
Бұл принцип оқытудың ғылымилығы принципімен тығыз байланыста
болғандықтан, ғылыми білімдер негізін оқушылардың жүйелі түрде және
реттілікпен ұғынуы сабақтардың мазмұнының негізгі өзегі болуы тиіс.
Әрбір мұғалім сабаққа әзірлену барысында не сабақ барысында жүйелілік
пен бірізділік принципін жүзеге асыру үшін келесі ережелерді назарға алады.
- Оқу міндеттерін оқушылар түсініп, оқу материалын логикалық тұрғыда
жүйелі қабылдауы мақсатында кесте, сызба, жоспарларды қолдану.
- Оқу мазмұны мен әдістерінің жүйелілігін сақтау, бастауыш пен орта,
орта мен жоғары сыныптардағы оқу мазмұны мен әдістерінің бірізділігін
қамтамасыз ету.
- Оқу пәні – ғылымның көшірмесі болғандықтан оқушыларға ғылымның
жүйесін көрсетіп, пәнаралық байланыстарды пайдалану.
- Бұрын ұғындырған білімді жиі қайталау және жетілдіру; қысқы
қорытындылауды сабақтың басында, барысында және аяғында өткізу.
- Тек тіл мұғалімдері емес, барлық педагогтар барлық сабақтарда
оқушылардың ой білдіру әдістері мен түрлерін бақылау; үнемі оларды өз
қателерін тауып, талдауға үйрету.
- Әрбір тақырып, бөлім, тарау, пән аяқталғанда қорытындылау және
жүйелеу сабақтарын өткізу.
- Табиғатына байланысты, шәкірттер бірнеше сабақта меңгеретін
материалды бір сабақта айлақорлықпен ұғындырмау.
- Оқушылардан әр тарау мен бүкіл бағдарлама бойынша білім, білік,
дағды жүйесін меңгеруін талап ету.
Сонымен, жоғарыда сөз болған принцип Я.А.Коменскийдің бүгінгі оқыту
кешегіні бекітіп, ертеңгіге жол салады өсиетін нақтылай түседі.
Бұл принцип философияның тәжірибе – танымның ілкі бұлағы қағидасына
негізделген. Оның түбінде көптеген заңдылықтар жатыр: оқытудың сапасы мен
тиімділігін тәжірибе көрсетеді, тексереді, анықтайды; тәжірибе – ақиқаттың
көрсеткіші; тәрбие өмірмен, тәжірибемен тығыз байланысты; теория мен
тәжірибе байланысы оқу мазмұнына, әдістеріне, түрлеріне тәуелді; оқушыларды
мамандыққа бағдарлау сапасы жоғары болса, олар заманауи өндіріске тез
икемделеді.
Осыған орай мұғалім орындайтын ережелерді атап өтейік.
- Оқу - өмір қажеттілігі екенін оқушыға түсіндіру, сездіру.
- Үнемі теория мен тәжірибе байланысын көрсету, адамзат тарихындағы
ғылыми білімдердің мазмұнын ашу.
- Оқытуда оқушылар жалаң теориялық білім алып қана қоймай, сол алған
білімдерін өмірде қолдана білуін қамтамасыз ету.
- Шәкірттерге өз білімдерін тәжірибеде қолдануды үйрету.
- Оқушыға проблемалық, ізденіс, зерттеу тапсырмаларын орындатып
теория мен тәжірибе бірлігін дәлелдеу, өзіндік жұмысты орындауға және өз
бетімен білім алуды үйрету.
- Әр сабақта оқушыларға политехникалық білім беру, туған жердің
шаруашылығына лайықты мамандықтарға дайындау.
- Оқушының қоғамдық еңбегі тәлім-тәрбие, оқу мақсаттарына сай болуы
керек.
- Тәжірибелік сабақтардың көмегі мен оқушылар теориялық қағидаларды,
заңдар мен ережелерді іс жүзінде тексеріп, ғылыми білімдерді меңгеруге
мүмкіншіліктерін жасау.
- Оқушылардың тәжірибелік әрекеттері тек мектеп, сынып шеңберінде
қалып қоймай, мектептен тыс өмірмен, еңбекпен ұштасып отыруы шарт.
Бұл принципке негіз болатын заңдылықтар: тек өз ақылымен қабылдаған
сапалы да, саналы білім адам білімінің шынайы өзегі болады; оқушылардың
білімді саналы түрде меңгеруі таным әрекетінің белсенділігі мен оқуға
ынталануына, мұғалім қолданатын әдістерге тәуелді, ғылыми білімдерді
меңгеруде саналылық, әрі белсенділік танытқан оқушылар ғана оны терең және
ойларына берік тоқулары сөзсіз.
Саналылық пен белсенділік принципін жүзеге асыру үшін мұғалім оқыту
үдерісінде төмендегі оқыту ережелерін басшылыққа алады.
- Оқушы алдында тұрған мақсат пен міндеттерді анық түсінуі саналы
оқытудың шарты боларын назарға алу.
- Оқушылардың оқу материалын тек жаттап қана алмай, олардың мән-
мағынасын терең түсінуін қамтамасыз ету.
- Әрбір сөздің, сөйлемнің, ұғымның мәнін түсіндіру үшін оқушылардың
білімі мен тәжірибесін негізге алу.
- Оқушылардың білім алуға деген ынтасын, белсенділігін арттыратындай
тиімді әдістерді үнемі қолдану, бүгінгі белсенді шәкірт ертеңгі белсенді
қоғам мүшесі екенін ұмытпау.
- Оқу материалын саналы түрде меңгерту үшін әлі бейтаныс
мағлұматтарды бұрыннан белгілі ақпаратпен ұштастыра білу.
- Өз бетімен оқуды үйрету, таным әрекетінің тиімді әдістерімен
таныстыру.
- Бас және қосалқы оқу материалын ажыратуды үйрету, назарларына
негізгі ойларды алу.
- Оқушыларды ойлауға үйретіп, неге сұрағын жиі қоюға дағдыландыру.
- Әрбір оқушы тұлғасына қамқорлық жасау, оны оқу пәнін игеретін
субъект ретінде қалыптастыру.
- Оқушы білімдерін тәжірибеде қолдануына көмектесу.
Оқытудың тиімділігін, сапасын жақсарту үшін оқушылардың білімдерінің
берік болуы даусыз. Бұл принцип көптеген тәжірибелік және теориялық
заңдылықтарға сүйенеді: оқушылардың білім мазмұнын меңгеруі мен танымдық
дамуы, оқу үдерісінің өзара байланысты екі жағы: білім беріктігі оқушының
мұғалімге, оқу пәніне, жалпы оқуға деген субъективті қатынасына тәуелді;
оқушыларды білім беріктілі оқытудың ұйымдастырылуы, түрі, әдістері, уақыты
арқылы қамтамасыз етіледі; қызықты және маңызды материал ұзақ әрі берік
есте сақталады.
Осы принципті іске асыру үшін мұғалім бірнеше ережелерді орындауы
қажет.
- Оқушылар білімдерін сабақтар барысында; тақырып, тарауды оқыту
аяқталған жағдайда; тоқсан мен оқу жылының басында, соңында қайталауды
үнемі ұйымдастыру.
- Қазіргі мектеп жаттаудан ойлауға көшуіне байланысты оқушылардың
жадын зорламай, білімді санасы мен сезімдерімен қабылдауды үйрету.
- Жақсы түсінбегенді оқушының есінде сақтауына жол бермей, тек саналы
білімді жадында сақтату.
- Басты, негізгі идеялар мен ұғымдарды есте сақтауды қамтамасыз ету
үшін оқушыларды анықтамалар мен, энциклопедиялармен жұмыс істеуге
машықтандыру.
- Оқыту жүйесінде түрлі (ауызша, жазбаша, лабораториялық –
практикалық жұмыстары) жаттығу жұмыстарын ұйымдастыру.
- Оқуға, білімге ынта – ықылас, қызығушылық, мұғалімнің өзіне сенімі
болса, оқушылардың оқу - таным әрекеті ерікті, қуанышты болып, білімдері
ұзақ уақытқа дейін сақталады.
- Білімнің беріктілігіне кедергі жасайтын сабаққа кешігу, келмеу,
сабақ кезінде бос не басқа нәрселермен шұғылданып отыру, жалқаулыққа жол
бермеу.
- Логикалық түрде берілген, алынған, қайталанған білімдер мен
біліктер байланыссыз ақпаратпен салыстырғанда берік екенін ұмытпау.
- Оқушылардың ерікті және еріксіз зейінін тиімді пайдалану: тікелей
ұсыныстың орнына қызықты тапсырма, тәртіпке шақыру орнына мысал, мақал-
мәтелдерді қолдану.
- Оқушылардың алған білімдерінің беріктілігін нығайтудың әр түрлі
әдіс – тәсілдерін (сезімге толы әңгіме, заманауи көрнекіліктер, техникалық
құралдар, оқу ойындары, пікір таластар) іске асыру.
- Жаттығуларды орындаған кезінде оқушылар шаршауының алдын алу.
- Жаңа оқу материалын ескі, таныс ақпаратпен байланыстыру.
- Оқушыларды өз білімін алу мен тексеруге бейімдеу.
Оқытуды аталмыш ережелерге бағындыру – оқушылар білімінің ұзақ уақыт
бойы есте сақталуын, сол білімді өз өмірінде пайдалануын қамтамасыз ету.
Көңіл-күй ескеру принципі бала табиғатының дамуы мен оның іс-
әрекетіне байланысты туындайды. Ұнамды көңіл-күйден адам жаны нәр алады, ой
өрісі сәуелелене түседі, оқу жеңіл, жылдам және жағымды сезіммен
қабылданады. Егер оқушының кітап оқуға зауқы болмаса, оны ауыр да азапты
еңбек сипатында қабылдаса, одан табысты нәтиже күтудің өзі болымсыз іс.
Сондықтан да оқу алдында баланың ұнамды көңіл-күйін көтеріп, оны қуанышты
оқиға ретінде қабылданатын дәріс жұмысына дайындау қажет. Ұнамды қатынас
болмаған жерде оқу үдерісі өз ықпалының жартысын жояды. Ықыласы болмаған
адамды оқыту – бос әурешілік. Көңілін қорқыныш, өшпенділік, жеккөрушілік
жайлаған баланы оқыту оның санасына шынайы болмыс деректерін зорлап
ендірумен бірдей. Мұндай жолмен қабылданған білім ұзаққа бармай ұмытылады,
одан келер пайда болымсыз. Сондықтан педагогтар бар шеберлігін қосып,
мектептегі оқу еңбегі мен білім тартымдылығын көтеруге ат салысады. Олар
бала еліктегендей ғажайып кейіп, перілерден бірде кем болмаған ұлағатты
тұлға бейнесін жасайды. Бала жанын сенім шуағымен жылытып, оның алғашқы
қадамдарына қолдау көрсетеді. Мектеп өмірін мұғалімдер жарқын да қызықты
істер, оқиғалар мен толтырып отырса, олардың бәрі балалық шақтың балдәурені
секілді оқушы есінде ұзаққа сақталады. Оқудың көңіл-күй принципінің
талаптары осы. Ал бұл талаптарды іске асыруды мұғалімнің міндеттері:
- Әр сабаққа дайындалу барысында оқушылардың ұнамды көңіл-күйін
қалыптастыру мен қолдау жолдарын ойластыру. Алдағы оқу жұмысы неғұрлым
зеріктіргендей әрқилы болса, оқу материалы неғұрлым құрғақ әрі абстракт
келсе, ұнамды көңіл-күйдің болуына пайда етудің мүмкіндіктерін іздестіріп
бағу.
- Сынып босағасын көңіл жадыратар кейіппен аттап, балалармен
әзілдесе, оларды жігерлендіретіндей сөз тауып, сабақты бастау.
- Демократиялық қарым-қатынас мәнерін ғана ұстану.
- Балалар болмысына, олардың істеріне қызыға қатынас жасап, араласын
бару.
- Сыныпта қапелінде болып қалатын дау-дамайды әрқашан сабырлы,
айқайсыз, тұрпайы және намысқа тиер сөздерсіз шешу.
- Күдер үзгендей әрі қиын жағдайлардан шығу үшін орайы келген әзіл-
қалжыңды пайдалану.
- Сабақтың әсем, бейнелі, көңілді өткізілуі үшін оқу әрекетін
танымдық ойындар, жарыстар, конкурстар мен сайыстарға толтыра жүргізу.
- Кіші оқушының ойлауын оның сезімдері мен толғаныстарынан ажыратпау:
оқу-тәрбие үдерісінің эмоционал көрікті болу қажеттігі – бала ойының даму
заңдылықтарынан туындаған талап.
- Әрдайымғы көңіл-күй көтеретіндей сәттерден ұнамды қалыпта өтетін
тұрақты кейіп жағдайларына өту.
- Оқу материалдары, оқу әдістері мен танымдық еңбек ұйымдастыру
үлгіларының ұнамды көңіл-күй молшылығын пайдалану.
- Оқушыларды жаңа материалды жарқын көңілмен қабылдауға дайындау.
- Қызығушылыққа кедергі болар жәйттардан сақтаныңыз, ол үшін жаттанды
материалды кемітуге, құрғақ сөзді жұмыстарды қысқартуға, сабақ қарқынын
бәсеңдетуге, жұмыс ұйымдастырудағы келеңсіздіктерге, мадақтау мен бағалауда
бір үлгіға танылып қалмауға, бала толғаныстарының еленбеуіне жол бермеңіз.
- Балалардың шынайы табыс толғанысын басынан кешіп, оның
нәтижелерімен қуантудың қамын жасау.
- Жақсы орындалған жұмыстан алған қанағат сезімін бекіту.
- Қатынас тілінің шабытты, бейнелеу мәнерлілігі, сөз көркемдігі,
әсемдігі мен тазалығына мән беріп, қадағалау.
- Тосын, еліктіргендей тәсілдермен балаларды оқу тапсырмаларына
қызықтырып, олардың көңіл көтеріңкілігін қамтамасыз ету.
- Мүмкін болғанынша дәрістер мен сыныптан тыс сабақтарды табиғат
аясында өткізу.
- Сабақ барысында, сыныптан тыс оқу жұмыстарында жағымды көңіл-күй
шарттарын жасау үшін ән-күйді пайдалану.
Түсініктілік принципі оқытудың көп ғасырлық тәжірибесі талаптарынан
туындайды: бұл, бір жағынан – оқушылардың жастық даму заңдылықтарына
байланысты келсе, екінші жағынан – дидактикалық үдерісті оқушылардың даму
деңгейімен сәйкестендіре ұйымдастыру және іске асыруға тәуелді. Бала өзінің
ойлау деңгейіне, жинақтаған білімі, ептілігі, ойлау тәсілдеріне сәйкес
келген дүниені ғана түсіне алады.
Түсініктілік принципін іске асыруды, өз уақытында Я.А.Коменский
өрнектеген классикалық ережелер: жеңілден-қиынға, белгіліден-белгісізге,
қарапайымнан-күрделіге өту. Қазіргі заман оқу теориясы мен тәжірибесі
түсінімді оқытуда міндетті болған ережелер тізімін кеңейте түсті:
- Өтілуі тиіс материалдардың бәрі әр жас қабылдауына сәйкес
реттестіріліп, ұсынылуы тиіс.
- Оқушы санасы қандай да пәнді қабылдауға дайын болуы қажет екендігін
ұмытпаңыз.
- Оқыту барысында балалардың табиғи мүмкіндіктерін, олардың дайындығы
мен даму деңгейін арқау етіңіз. Балалардың өмір тәжірибесін, қызығуларын,
бейімділігін, даму ерекшеліктерін зерттеңіз және оқытуда ескеріңіз.
- Оқу мазмұны және тәсілдері балалар дамуынан бір шама алда
жүретіндей болсын.
- Оқушылардың әртүрлі топтарындағы оқу ерекшеліктерін назарға алыңыз.
Бір текті мүмкіндіктері бар балаларды жіктеулі топтарға біріктіріңіз.
- Оқу үдерісін тиімді қарқында жүргізіңіз, бірақ күшті оқушыларды
аяқтан тартпайтындай,сонымен бірге орташа және үлгерімі төмен оқушылардың
дамуына тиімді ықпал жасайтындай етіп ұйымдастырыңыз.
- Оқу жұмысы белгілі дәрежеде күш салуды қажет етеді. Олай болмаса,
балалар жұмыс орындауға дағдылана алмайды. Оқушылар әрдайым өз
мүмкіндіктерінен төмен оқу қарқынын қалайды. Осыны ескерумен мұғалім әр оқу
жағдайына сәйкес оқу желісін тиянақты әрі нақты белгілеп барғаны жөн.
- Педагогиканың және психологияның жаңа жетістіктерін пайдаланыңыз:
нақты білімдер мен ептіліктерді кіші көлемдегі материалдар жәрдемімен
қалыптастырып барыңыз, ал қорытынды білімдерді қалыптастыруда іріленген
білім топтарын пайдаланыңыз.
- Сабақ барысында ұқсастықты, салыстыруды, беттестіруді,
қайшылықтарды кең қолданыңыз. Жаңа және күрделі материалды өтуде күшті
оқушыларды қатыстырыңыз, ал бекіту жұмыстарына – орташа және төмен
оқушыларды тартыңыз.
- Жаңа ұғымды енгізу бір сабақтың танымдық міндеттері мен ғана
байланыстырылмай, бүкіл өтілген оқу жүйесіне негізделуі тиіс.
Бұл принцип ғасырлар бойы жинақталған педагогтық тәжірибеге
негізделіп, оқушыларға жеке дара қарауды талап етеді.
Демек бұл оқушының бойында бар білім, білік, дағдылар деңгейіне сай
жаңа ақпаратты ғана меңгере алады. Сәйкестік принципін дәлелдейтін
заңдылықтар: оқыту жас және дара ерекшеліктерге, оқу үдерісінің
ұйымдастырылуы мен әдістеріне тәуелді; ақыл-ой дамуы мен алғашқы білімдері
жетік оқушы жаңа материалды тез меңгереді, оқудағы қиыншылықтарды жою
баланың мінез-құлқына, қабілеттерінің қалыптасуына, білімінің сапасы мен
нәтижелілігіне дұрыс ықпал етеді.
Сәйкестік принципін жүзеге асыру үшін орындалатын ережелер:
- Оңайдан-қиынға, таныстан-бейтанысқа, жеңілден-күрделіге көшіп
оқыту.
- Білім беруде оқушы әрқашан дара, өзінше ерекше екенін ұмытпау.
- Балалардың ақыл-ойы, қабілеттері мен мүмкіндіктері әртүрлілігін
ескере оқыту.
- Оқуда барлық оқушылар табысқа бірдей жетуін талап етпеу, алдыңғы
дайындық деңгейіне сүйену.
- Оқушының жас ерекшелігіне сәйкес әдістерді анықтау.
- Оқушылардың мүмкін еместі талап етпеу, тапсырма өте жеңіл
де, өте қиын да болмауын ойластыру.
- Оқыту жылдамдығы озат оқушыны тоқтатпай, әлсіз оқушыны ілгері тарту
мақсатын көздеу.
- Жаңа күрделі материалды өткенде озат оқушыға, қайталағанда орташа
және нашар оқушыға сүйеніп оқыту.
- Ең күрделі білімді игерту үшін аналогия, салыстыру, теңдестіру,
қарсы қоюды пайдаланып оқушы ойын қоздыру.
- Жалпы заңдар мен заңдылықтарды түсіндіру қиын болғандықтан, әр
түрлі пән аралық байланыстар арқылы сол заңдылықтардың көрінісін айқындау,
методологиялық білімдерді сіңірту.
- Сәйкестік мұғалімнің әңгімелеу, сөйлеу, тіл анықтылығына
тәуелділігін ұмытпау.
- Сәйкестік жеңілдік емес, оқушы еңбегін жеңілдету мақсат емес, бірақ
оқушыға өздігінен білім табуға, қабылдауға, меңгеругі көмектесу
қажеттілігін қамтамасыз ету.
- Сәйкестік еңбекқорлықпен байланысты, еңбекқорлық күшейген сайын оқу
сәйкестігі кедергісі төмендейтінін ұмытпау.
Әрбір мұғалім оқыту үдерісіне байланысты білім беру, тәрбиелеу және
дамыту қызметінде үнемі дидактикалық принциптерді басшылыққа алуы шарт.
Көрнекілік принципін алғаш зерттеп, оған мәнді үлес қосқан
Я.А.Коменский, К.Д.Ушинский т.б.
Осы принцип негізінде алғашқы оқытудың әдістемесін жазды.
К.Д.Ушинский көрнекілік жайындағы ілімді дамыта келіп, көрнекілік –
балалардың психологиялық ерекшеліктеріне жауап береді, балалар заттардың
пішіні, дыбысы, бояуы арқылы ойлайды деді.
Оқыту үдерісінде сөз бен іс, теория мен тәжірибе өзара байланысты
болады. Әртүрлі көрнекілікті қолданудың нәтижесінде сабақ әрі түсінікті,
әрі қызықты болып өтеді. Мысалы, жоғары сыныптарда сабақты демонстрациялап
өткізу тиімді және нәтижелі болады. Көрнекілік абстракты ұғымды игеруге
әсер етеді. Мысалы, электрон теориясын сабақта кинофильмді пайдаланып
түсіндіру жақсы нәтиже береді.
Сонымен, көрнекілік принципінің оқыту материалдарын, әсіресе,
теориялық ережелерді терең оқуда, берік есте сақтауда алатын орны ерекше.
Көрнекілік түрлері:
Табиғи көрнекілікке коллекциядағы кептірілген өсімдіктер, хайуандар
мен құстардың тұлыбы, минералдар және т.б. жатады.
Заттар және бейнелеу көрнекілігі: муляж, геометриялық фигура, макет,
портреттер, архитектура, кескіндеме және мүсін үлгілері, жер бетінің
бедері, т.б.
Символикалық көрнекілікке карталар, картограммалар, сызбалар,
диаграммалар, кестелер жатады. Мысалы, кестенің бірнеше түрлері бар.Олар
хранологиялық, синхрондық, тақырыптық, графикалық кестелер.
Экранды – динамикалық көрнекілік шындық дүниені бейнелейді. Олар:
диапозитивтер, диафильмдер, эпипроекциялар,оқу киносы,оқу теледидары.
Дыбысты техникалық көрнекілікке грампластинкалар,
магнитофильмдер , радиоқабылдағыштар жатады.
Көрнекі құралдар оқу материалдарын, әсіресе, теориялық ережелерді
есте жақсы сақтау және жеңіл түсіну үшін қолданылады.
Көрнекі түрде оқыту – оқушылардың тиісті бақылауларына сүйеніп оқыту,
бірақ көрнекі оқыту дегенді тек көрнекі құралдарды пайдаланып отыру деп
түсінбеу керек. Алдыңғы айтқандай көрнекілікпен оқыту арқылы білім сапасын
артттырамыз, материалды жетік терең әрі тез, жеңіл түсінуіне ықпал
жасаймыз. Көрнекі құралдар оларды қалай пайдалану керектігі туралы бірқатар
педагогикалық-психологиялық зерттеулерге тоқталып өтуге болады.
Көрнекілік принципін теориялық жағынан бірінші болып негіздеген Я.А.
Коменский (1592-1670) болса, орыс педагогтары ең алдымен ұлы педагог К.Д.
Ушинский (1824-1870) көрнекілік мәнін психологиялық жағынан қоса алып
көрсетті.
Көрнекілік әдісімен оқу – оқушыларды өз бетінше байқауға үйретуге
негізделеді. К.Д. Ушинский көрнекілік әдіске психологиялық анализ жасай
келе, көрнекілік тек көру сезіміне ғана байланысты деген бір жақты пікірді
сынады. Себебі қандай нәрсені болса да қабылдағанда сезім мүшелеріміз
неғұрлым көбірек қатынасса зат және құбылыс жөніндегі қабылданбаған ұғым,
түсінік есіңізге соғұрлым берік, тиянақты есте сақталады.
Сондықтан сабақта көзбен көру, дыбыс органымен айту, қолмен жазу, тағы
басқа сезім мүшелерінің белсенді қатысуы тиіс. Егер де педагог баланың
есінде бірдеңені берік қалдыруды көздейтін болса, ал көз, құлақ, дауыс,
бұлшық ет сияқты сезім органдарының, тіпті мүмкін болса, иіс және дәм
сезімдерін де есте сақтап қалу актісіне көбірек қарастыруға тырысуы керек
деген К.Д.Ушинский.
1.2 БАСТАУЫШ МЕКТЕПТІҢ ОҚЫТУ ҮДЕРІСІНДЕ ПАЙДАЛАНЫЛАТЫН КӨРНЕКІ ҚҰРАЛДАР
Еңбек пен жаңалықтар ашудың байтақ және көз жеткіліксіз қиырларына
апаратын кең жол мектеп берген математикалық білімдер арқылы өтеді - деп
мектеп математикасына баға берген әйгілі ғалым А.И.Маркушевич
Адамның жеке басын қалыптастыру негізі бастауышта қаланатыны
бәрімізге белгілі. Бастауыш мектептің негізгі міндеттері – баланың жеке
басының алғашқы қалыптасуын қамтамассыз ету; олардың қабілеттерін ашып,
дамыту, оқуға деген ынтымақтастық тәжірибесінің берік дағдыларын меңгерту,-
делінген Қазақстан Республикасының Орта білімді дамыту тұжырымдамасында.
Осы міндетті ойдағыдай орындау үшін, әрбір жас балаға, оқыту, тәрбиелеу,
дамыту жұмыстарын ұштастыра жүргізіп, оқушыны жан-жақты қамтамасыз етуге
дайын болуымыз керек,- дейді көптеген педагогтарымыз.
Оқушыларға математика білімінің қыр-сырын жетік таныту, қабілеттерін
шыңдау, кез-келген ортада өзін еркін ұстауға, Қазақстан Республикасының
азаматы деген атқа лайық болатындай етіп тәрбиелеу – біздің міндетіміз
болмақ. Осы орайда оқушылардың білім деңгейін арттыру – маңызды іс. Бұл
мәселе көптеген жылдар бойы қарастырылып келе жатыр.
Білім алу үдерісінде оқушылар дұрыс еркін, тез әрі түсінікті оқуға, өз
ойларын ауызша, жазбаша дұрыс қорытуға, мазмұндауға, төрт амал көлемінде
әлементарлық математика бойынша есептер шығаруға баулынады, оларға табиғат
жөнінде кейбір түсініктер беріледі.
Білім беру саласында оқыту прцесінің мәні өте зор, өйткені осы кездегі
қоғамдық өндірістік қатынастың дамуы оқытудың ғылымы-практикалық деңгейіне
байланысты.
Оқыту үдерісіін ұйымдастыру барысында оқушы және оқушылар ұжымы бір
жағынан оқыту нысансі, екінші жағынан оқыту субъектісі болады. Осыған
орай, оқыту үдерісіінде мұғалімдермен балалар ынтымақтастығы,
олардың шығармашылық еңбек етулеріне зор сүйеніш болады. Оқытудың
субъектілері мен нысанлері арасында әр түрлі байланыстар пайда болады.
Оқытуды іске асыру адам баласына белгілі зандылықтарды, білімді меңгеру
негізінде ғана игі әсер етеді. Егер оқушы оқуды өзімнің міндетім деп
санамаса, өзінің жауапкершілігін сезінбесе, онда оқытуды да жақсы
ұйымдастыруға болмайды.
Оқыту үдерісіінде баланың таным белсенділігі кеңейеді, тереңдейді, ақыл-
ой қабілеті, білімді өз бетімен меңгеру белсенділігі дамиды, заттың мәнін
ғылыми ұғымдарды терең түсінеді, іздену нәтижесінде пайда болған
сұрақтардың жауаптарын табады.
Оқушылардың білімді, шеберлік пен дағдыларды игеру үдерісііне білімді
қабылдау, ұғыну, бекіту және оларды практикада қолдану енеді. Бұл буындар
сабақта сан алуан үйлесуімен көрініп, оның сан қылы құрылысын анықтай
алады.
Сабақта білімді игеру үдерісіінің негізгі буындарының әр алуын
комбинациясын оқу материалының сипатына, сабақтың дидактикалық мақсаты,
оқушылардың жас және дербес ерекшіліктеріне, сондай-ақ коллектив ретіндегі
сол сыныптың ерекшелігіне байланысты.
Сабақтың құрылуына оқушылардың жас ерекшіліктері, олардың дербес
сабақгарға дайындық дәрежесі шешуші ықпал етеді. Оқушы әлі де болса, ұзақ
уақыт бойына өзінің назарында болса, ұзақ уақыт бойына, өзінің назарын іс-
әрекеттің белгілі бір түріне шоғырлауды үйренбеген оқытудың алғашқы
кездерінде мұғалімге сабақ түрін жиі өзгертіп отыруға тура келеді.
Оқушылардың, жасына, оқу шеберлігіне және дағдыларының жинақталуына қарай
мұғалімнің басшылығымен істелгін жұмыстар мен сабақтағы оқушылардың дербес
істерінің ара-қатынасы да өзгереді. Мұғалімге коллектив ретінде,
сыныптың ерекшеліктерімен, оның ұйымшылдығымен санасуға тура келеді.
Математика, оқыту әдісіне сан алуан жетілдірулері болатындығына
қарамастан, шәкірттер үшін әрдайым қиын жұмыс болып қала береді - деген
атақты ғалым Д.И.Писарев.
Сондықтан, математиканың қиындығына, күрделілігіне қарамастан,
болашақ ұрпақты осы пәнге қызықтыру, білім деңгейін көтеру біз үшін орасан
зор жауапкершілікті қажет ететін оқыту әдісі болуы тиіс. Бұл бастауыш
сыныпта оқытуда орындалады.
Қай замандарда да мектеп қоғамның әлеуметтік, экономикалық және мәдени
салаларындағы өзгерістерге икемделіп отырған. Әр кезеңге сай оқыту
теориялары, оқыту үдерісін ұйымдастыру мәселелері де өзгеріп, жаңа
сұраныстарға бейімделген.
Дәл қазір адамның ақыл-ой, шығармашылық мүмкіндіктеріне қойылатын
талаптар артуда. Мұндай күрделі міндеттерді шешудегі орта мектептің
бастауыш сатысының алар орны ерекше. Оқушылардың білім берудің барлық
кейінгі сатыларында нәтижелі дамуын анықтайтын негіз бастауышта қалатындығы
баршаға белгілі.
Республикада оқыту мазмұны жаңартылып, жаңа буын оқулықтарын енгізіп
жатыр. Жаңа оқулықтар:
-Көп деңгейлі.
-Интеграцияланған.
-Дамыта оқыту жүйесі қағидаларына сәйкестендірілгендігімен
ерекшеленеді.
Соңғы жылдары оқыту үдерісін ізгілендіру, оның практикалық
бағыттылығын күшейту мақсатында біраз шаралар жасалды. Білім беру
саласындағы жаңалықтар:
1. Ұйымдастырудағы.
2. Технологиялардағы
3. Оқулықтар мен бағдарламалардың өзгеруі.
Қазақстан білім беру тұжырымдамасында "Білім беру үлгісіне орта білім
беру деңгейінің өте жоғары болуы тән. Бұл ең алдымен барынша байыпты
бастауыш мектеп арқылы жүзеге асырылады"-деген. Осыған орай, әр пәнді,
соның ішінде бастауыш сынып математикасын оқытудың ғылыми дәрежесі
анағұрлым жоғары болуын, ғылым негіздерінің бәрі игерілуін, тәрбие
жұмысының жақсартылуын қамтамасыз ету бағытында әр алуан шаруалар жүзеге
асырылуда.
Көрнекі құралдарың түрлерін білу мұғалімнің оларды дұрыс таңдап
алуына және оқытуда тиімді түрде пайдалануға, сондай-ақ өзінің немесе
оқушылармен бірге көрнекі құралдарды дайындап алуына мүмкіндік береді.
Көрнекі оқу құралдарды табиғи және суретті құралдар деп бөлу
қабылданған.
Сабақта пайдаланылатын табиғи көрнекі құралдарға айналадағы өмірден
алынған нәрселер: дәптерлер, қарындаштар, шыбықтар, текшелер т.с.с жатады.
Cуретті көрнекі құралдар ішінен бейнелік көрнекі құралдар жеке бөлініп
көрсетіледі: нәрселер- суреттер, нәрселер мен фигуралардың қағаз бен
картоннан жасалған кескіндері, нәрселердің немесе фигуралардың кескіндері
салынған кестелер. Суретті көрнекі құралдардың екінші бір түрі шартты
(символдық) құралдар болып табылады: математикалық символдардың (цифрлар,
амалдар таңбалары, үлкен, кіші, тең қатынастары таңбалары), сызбалық
суреттер. Суреттік көрнекі құралдарға сондай-ақ экрандық көрнекі құралдар
да жатады, олар оқу фильмдері, диафильмдер, диапозитивтер.
Көрнекі құралдарды пайдалану тұрғысынан алғанда жалпы топтық және
жекелік деп бөлінеді. Жалпы топтық көрнекі құралдарды бүкіл сынып болып
пайдаланады (кейде оны демонстрациялық деп те атайды), жекелік көрнекі
құралмен әрбір оқушы жеке пайдаланады. Көбінесе, жалпы топтық және жекелік
құралдар мазмұны жөнінен бірдей бірдей және айырмашылығы тек үлкен-
кішілігінде ғана болады: геометриялық фигуралардың моделдері, кеспе
цифрлар, чертеждік инструменттер т.с.с. жалпы топтық құралды да, сондай-ақ
жекелік құралдарды да сабақта пайлану ыңғайлы болуы үшін дұрыс қолданудың
маңызы бар. Мысалы, цифрларды жалпы топтық және жекелік кассаларда,
фигуралардың моделдері, конвертте сақтайды т.с.с.
Көрнекі құрал білім көзі ретінде қолданылғанда, ол елеулі мәселеде-
жалпылама қорытынды жасауда –негіз болып табылатынын атап көрсетіп, негізгі
емес қосалқы мәнін көрсетіп отыруы тиіс. Мысалы, тік төртбұрыштың
моделдерінің өлшемдерін түрліше (үлкен-кішілігін) етіп алу керек - бұл
қарама-қарсы қабырғаларының тең болуы кез келген тік төртбұрыштардың ортақ
қасиеті екендігін, оның қабырғаларының ұзындығына байланысты болмайтынын
оқушылардың көруіне мүмкіндік береді. Сөз болса қабылдауды күшейтеді,
сондықтан мұғалім оқушының байқағандарын бағыттап отыратындай дәл сұрақтар
қойып отыруы керек.
Жаңа материалмен таныстырғанда мұғалім көбінесе берілетін білімдерді
нақтылау мақсатымен көрнекі құрал пайдаланады. Бұл жағдайда көрнекі құрал
сөзбен берілген түсініктемелерді иллюстрациялау қызметін атқарады.
Жаңа материалмен таныстыруда және әсіресе білімдері менбіліктерін
бекітуде көрнекі құрамен істелетін жұмысты, оқушылардың өздері алып
көрсетеді
Көрнекілікті қолдану оқушылардың білім сапасын арттырады, көрнекі
құралды пайдалана отырып, мұғалімнің жетегімен, оқушылар өздігінен оңай
қорытындылар жасай алады.
Оқылатын материалды көрнекі құралдармен иллюстрациялау арифметикалық
оқытудың бірінші күнінен бастап барлық оқу жылдарында қолданылып отырады.
Баланың санды үйренудегі бірінші адымы сурет қараудан басталады.
Баланың көз алдынан құстың, қоянның, мысықтың, тағы сол сияқты
суреттері өтеді. Бұл суреттер белгілі жолмен құралып, бірінші ондық
сандарының әрқайсысын кескіндейді.
Көрнекі құралдар арқылы балалар амалдың идеясын да түсінетін болады,
мысалы, тәрелкедегі сүтті жалап жатқан екі мысыққа үшінші бір мысық жүгіріп
келе жатқанын көргенде, бала барлығы неше мысық деген сұрауға жауап беру
үшін, 2+1 керек деген ой келеді.
Көрнекі құралдарды әр-түрлі тәсілмен пайдаланудың маңыздылығы оны
жеткілікті және қажетті пайдалануды көрсету керек. Берекесіз пайдаланған
көрнекілік өзінің сапасын жоғалтады. Мұнда оқу үдерісінің білімділігі де
кемиді. Оқушылардың сабаққа ынта-жігері, қызығушылықтары жоғалады.
Сондықтан көрнекіліктерді тиімді тәсілмен қолдану керек.
Көрнекілік қолдану тәсілдерін таңдау үшін көрнекі құралдарды
оқушылардың оқу үдерісіндегі ролін білуіміз керек. Көрнекіліктің оқу
үдерісіндегі роліне қарай екі үлкен топқа бөліпқараймыз. Заттың-бейнелік
көрнекі құралдармен таңбалы көрнекілікке бөлуге болады. Бірінші топтың
құралдары: суреттер, фотосуреттер, диафильмдер, кино үзінділері, табиғи
нысанлер және тағы басқалар. Осылар міне мұғалімге түсініктер мен ұғымдарды
қалыптастыру кезінде сезімдік қабылдауына оқушыларға өзара жәрдем беріп
отырады. Екінші жағдайдағы көрнекі құралдар: схемалық көлемді нысанлердің
күрделі байланыстарын, өзара тиімділігін және нақты бейнеде қабылдауға
байланысты пайдалану керек. Көрнекі құралдарды қолданудың осындай
тәсілдерін білу мұғалімнің оларды дұрыс таңдап алуына және оқытуды тиімді
түрде жүргізуге, сондай-ақ сабақтың сапасын арттыруға, оқушылардың зейінін
бір мақсатқа бағындыруға көмектеседі. Сабақта көрнекі құралдарды тек қана
бір тәсілмен қолдану дұрыс емес. Олар бір-бірімен араласып, біте қайнасып
жатады.
Жоғарыда айтылып өткендей оқыту үдерісінде бір-бірімен тығыз
байланысты оқулықтардың, көрнекі құралдардың және оқытудың техникалық
құралдарының тұтас жиынтығы пайдаланылады. Олардың ішінде ең маңыздылардың
бірі - әр сыныпқа арналып жеке-жеке басылатын Дидактикалық материалдар.
Дидактикалық материалдар ең алдымен курс бойынша орындалатын жаттығулар
мен сабақтарда орындалатын әр түрлі жұмыстарды ұйымдастыруда мұғалімге
елеулі көмек көрсетеді. Сонымен бірге, сабақ үстінде топтық немесе жеке-
дара жұмыстар орындағанда, үлгерімі төмен немесе жақсы оқитын оқушылармен
жеке жұмыс жүргізгенде, бақылау жұмысын ұйымдастырғанда, сондай-ақ
оқушылардың әр алуан категорияларымен жұмыс істегенде дидактикалық
материалдар кеңінен пайдаланылады.
Бастауыш мектепте көрнекілікті қолдану оқушылардың белсенділігін
арттырады, көрнекі құралды пайдалана отырып, мұғалімнің жетегімен, оқушылар
өздігінен оңай қорытындылар жасай алады, есепті тез шығара алады. Есеп
шығаруда көрнекіліктер әр түрлі мақсаттармен пайдаланылады: жаңа материалды
таныстыру үшін, білімдері, біліктерін, дағдыларын бекіту үшін, материалдың
қаншалықты игерілгенін тексеру, бекіту үшін қажет.
Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың толымсыз тәжірибесі, олардың
сөз қорының жеткіліксіздігін аңғартады. Жаңа терминдер және толар
белгілеген ұғымдарды ұғынуды мақсат еткен бейнелермен қатар жұмыс істегенде
ұтымды меңгерілуі мүмкін. Шартты белгілеулер мен белгілерге, ұғымдарды
ұғынып, түсінгеннен кейін ғана көшу керек. Белгілерден бастау –үлгілдыққа
итермелейді. Көрнекі –сезімдік деректер танылатын шындықтың мағынасына
бойлай енуге мүмкіншілік туғызады.
Сауалнама жүргізгенде бастауыш мектеп оқушыларының 100 пайыз көрнекі
құралдар қолданған сабақтарды ұнатындықтарын ашық айтады. Көрнекілік
көмектесе ме және несімен? деген сұраққа оқушылар: Егер елестете алмасаң,
тез шығаруға көмектеседі деп жауап береді. Сонымен, оқушы кіші болған
сайын сөзбен ғана түсіндіру мүлдем жеткіліксіз екені ақиқат. Бұл бірінші
кезекте жаңа ұғымдардың қалыптасуына қатысты. Көрнекі материал баланың ішкі
ойлау әрекеттерінің сыртқы сүйеніші қызметін атқарады.
ІІ БАСТАУЫШ МЕКТЕПТІҢ МАТЕМАТИКА САБАҚТАРЫНДА ОҚЫТУДЫҢ КӨРНЕКІЛІК
ПРИНЦИПТЕРІН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ ЖОЛДАРЫ
2.1 БАСТАУЫШ МЕКТЕПТІҢ МАТЕМАТИКА САБАҚТАРЫНДА КӨРНЕКІ ҚҰРАЛДАРДЫ
ҚОЛДАНУДЫҢ ҚАЖЕТТІЛІГІ
XXI- ғасыр ақпараттық қоғамда және өндірістің дамуының негізгі құралы
болып дидактикалық ресурстардың қажеттілігі көрінеді. Сондықтан білім беру
әлемі де өзінің дамуы үшін жаңа қадамдар жасауда.
Бастауыш мектеп кезеңі үздіксіз білім алу жүйесінің құрамды бөлігі, ол
адамның жеке басының дамуының бастапқы кезеңі болып табылады.
Математика түрлі категориядағы оқушылардың оқып-үйренуіне, әсіресе
бастауыш мектеп жасындағы өзіндік қиындық келтіретін пәндерге жатқызылады.
Алғашқы сабақтардан бастап оқушыларға түсініксіз дерек, түсінік, ұғым,
термин, белгі, ереже, формулалар легі үйіле бастайды. Оқушылардың оларды
түсінуде және есте сақтауда әлсіздік танытады.
Оның негізгі себептері:
-абстрактілік ойлаудың қалыптаспауы;
-көрінбейтін қатыстар, байланыстар мен тәуелділіктерді қабылдау
біліктілігінің жоқтығы;
-есте сақтау, көңіл аударудың жеткіліксіз дамуы және т.б.
Белгілі психолог Л.С.Выготский бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың
логикалық есте сақтауының дамуының әлсіз болатындығын, оны әрдайым ескеру
қажеттілігі туралы бірнеше рет атап көрсеткен болатын []. Бұл сатыдағы бала
тікелей қабылдай алмайтын істермен айналысуға әлі дайын емес және бұрыннан
жинақталған тәжірибелер өте аз.
Ахуал балаға түсініксіз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
I БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУ ЖҰМЫСЫНДАҒЫ КӨРНЕКІЛІК ПРИНЦИПІНІҢ ТАЛАПТАРЫН ЖҮЗЕГЕ
АСЫРУДЫҢ ДИДАКТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Педагогика тарихында оқыту принциптері жайлы жалпы мағлұмат
1.2 Бастауыш мектептің оқыту үдерісінде көрнекілік принципін қолданудың
ерекшеліктері
ІІ БАСТАУЫШ МЕКТЕПТІҢ МАТЕМАТИКА САБАҚТАРЫНДА ОҚЫТУДЫҢ КӨРНЕКІЛІК
ПРИНЦИПІН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Бастауыш мектептің математика сабақтарында көрнекі құралдарды
қолданудың қажеттілігі
2.2 1-2-сыныпта математика сабақтарында оқытудың көрнекілік принципін
жүзеге асыру жолдарының тәжірибесi
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының қоғамдық өмірінде жүріп жатқан
демократиялық өзгерістерге байланысты белгілі әлеуметтік шарттарды ескере
отырып, білім беру жүйесіне қойылып отырған талаптар күшеюде.
Егеменді еліміздің өсіп келе жатқан ұрпағын ойлы да іскер, жігерлі де
батыл, өзіне-өзі сенімді, интеллектуалдық деңгейі биік, дүниетанымы дұрыс
қалыптасқан азамат етіп тәрбиелеуде мектептің алатын орны айрықша. Мектеп
қазіргі қоғамның дамуымен, әлеуметтік практикамен тығыз байланысты. Мектеп
өмірі балаға жаңа әлемнің есігін ашып беріп, рухани дүниесінің қалыптасуына
негіз салады.
Тәрбиенің сан салалы, күрделі мәселелеріне терең бойлауға бастайтын,
күнделікті тұрмыста кездесетін дағдылар арқылы баланың жан дүниесіне әсер
ететін білім мен тәрбиенің алғашқы баспалдағы – бастауыш мектеп. Бастауыш
саты – білім, дағды, іскерліктің қалыптасуының бастамасы болып табылады.
Қазақстан қазір бүкіл әлем таныған, әлемдегі ең беделді халықаралық
ұйымдардың бірі –Европадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық жөніндегі ұйымға
(ОБСЕ) төрағалық орынтағына отырды. Енді Отанымыз қолына лауазымдық қызмет
тізгіні тиген сындарлы сәтте сенімге селкеу түсірмеу жастарымыздың қолында.
Сондықтан бастауыш мектепте оқытылатын барлық пәндер, ол пәндердің әр
сабағындағы, оның ішінде математика пәні бойынша оқушылардың білім
деңгейінің басқа елдердегі құрдастарынан төмен болмауы, біріншіден
практикалық қажеттілікке, екіншіден, оқушыларымыздың оқуға деген
құштарлығына байланысты.
Бастауыш математиканың білім мазмұны ... дүние жүзіндегі аса дамыған
және өркениетті елдердегі мөлшер мен деңгейден төмен емес қазіргі жағдайда
мектеп оқушысының төменгі сыныптан бастап оқуға деген қызығушылығын,
танымдық әрекет белсенділігін қалыптастыру үшін мұғалім өскелең оқытуға
негізделген қажетті оқыту принциптерімен оқыту қажет..
Бастауыш мектеп математика пәнін оқытуда оқушылардың белсенділігін
арттыруда көрнекілік принципін жүзеге асыру ерекшеліктерін қарастыру
көкейтесті мәселе.
Көрнекілік принципін алғаш зерттеп, оған мәнді үлес қосқан
Я.А.Коменский, К.Д.Ушинский т.б.
К.Д.Ушинский көрнекілік жайындағы ілімді дамыта келіп, көрнекілік –
балалардың психологиялық ерекшеліктеріне жауап береді, балалар заттардың
пішіні мен дыбысы, бояуы арқылы ойлайды, яғни бастауыш мектеп жасындағы
баланың ойлау түрі бірте-бірте көрнекі қимылдан көрнекі бейнеліге ауысады,
тіпті мұнда қандай да деңгейде абстрактілі ойлар да жүзеге аса бастайтыны
белгілі. Сондықтан да, оқытудың көрнекілік принципі бастауыш оқытудағы ең
басты принциптердің бірі болып саналады.
Бастауыш сыныптарда оқыту үдерісінде көрнекілікті дұрыс пайдалану
жолдарын қарастыру қажеттілігі туындап, оны жүзеге асыру жолдары көзделуде.
Осы мақсатты зерделеу үшін зерттеу жұмысымыздың тақырыбын "Бастауыш
мектеп математикасын оқытуда көрнекілік принципін жүзеге асыру
ерекшеліктері" - деп таңдадық. Тақырыптың өзектілігі, қажеттілігі жұмыстың
зерттеу мақсаты мен міндеттерін айқындайды.
Зерттеудің мақсаты: Бастауыш мектеп математикасын оқытуда
көрнекілік принципін жүзеге асыру ерекшеліктерін анықтап, оның әдістемесін
жасау.
Зерттеу нысаны: Бастауыш мектепте математиканы оқыту үдерісі
Зерттеу пәні: 1-2-сынып математикасы.
Зерттеудің міндеттері:
-Бастауыш мектеп оқу жұмысындағы көрнекілік принципінің талаптарын
жүзеге асырудың дидактикалық негіздері анықтау;
-Бастауыш мектептің оқыту үдерісінде көрнекілік принципін қолданудың
ерекшеліктерін анықтау;
-Бастауыш мектеп математика сабақтарында көрнекі құралдарды
қолданудың қажеттілігін қарастыру жолдары;
-1-2-сынып математика сабақтарында оқытудың көрнекілік принципін
жүзеге асыру жолдарының тәжірибесiн жасау.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық және теориялық негіздері – табиғат,
қоғам, ой дамуының жалпы заңдылықтары; таным, білім, жеке тұлға және оның
іс-әрекеті, ақыл-ой, ойлау құндылықтары туралы философиялық,
психологиялық, педагогикалық теориялар мен тұжырымдамалар, білім сапасы
және оны арттырудағы бақылаудың алатын рөлі мен атқаратын қызметі туралы
теориялар. Тест әдісін қолдануда оқу сапасын арттырудағы мүмкіндіктерін
анықтайтын ілімдер. Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы,
Қазақстан Республикасының жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға
міндетті стандарттары, бастауыш мектептің пәндік оқу бағдарламалары,
педагог және әдіскер ғалымдардың зерттеу мәселесіне қатысты іргелі
еңбектері.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Бастауыш білім туралы
Заңы, Қазақстан Республикасы бастауыш білім мемлекеттік стандарты; Бастауыш
мектеп математика оқулығы, оқу жоспарлары, бағдарламалары мен оқу-тәрбие
үдерісі.
Зерттеу әдістері. Зерттеу тақырыбының мазмұнына қатысты философиялық
педагогикалық, психологиялық, және әдістемелік еңбектермен танысу және
талдау жасау; бастауыш мектеп бағдарламаларына, математика оқулықтарына,
есептер жинағына дидактикалық материалдар және оқу құралдарына зерттеу
мәселесі тұрғысынан талдау жасау; бастауыш сыныптарда математиканы оқыту
үдерісінде көрнекілікті қолдануды бақылау және талдау жасап, қорытындылау;
зерттеу мәселесіне сәйкес жүргізілген жеке өз тәжірибесін талдап, одан
қорытынды жасау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: математика сабақтарында оқушылармен жұмыс
жүргізудің негіздерін және мазмұнын түзу; оқытудың тиімді әдістері.
Зерттеудің практикалық маңызы: бастауыш сынып оқушыларына
математиканы оқытуда көрнекіліктің маңызын көрсету.
Зерттеу кезеңдері: диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан әр тарау
екі бөлімнен, қорытынды және пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
Пайдаланылған әдебиеттер бөлімінде мақала авторлары, әдебиеттердің
тізімі мен жарық көрген кезеңдері көрсетілген.
I БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУ ЖҰМЫСЫНДАҒЫ КӨРНЕКІЛІК ПРИНЦИПІНІҢ ТАЛАПТАРЫН ЖҮЗЕГЕ
АСЫРУДЫҢ ДИДАКТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Педагогика тарихында оқыту принциптері жайлы жалпы мағлұмат
Біздің қоғамдағы нарықтық қатынастарды игеру, алдыңғы қатарлы дамыған
елу елдің қатарына қосылу, үдемелі ақпараттар ағыны, ғаламдық компьютерлік
жүйеге өту қазіргі заманда өмір сүріп отырған адамның өз білімін үнемі
жетілдіруіне, жаңарып тұруына икемділігін тәрбиелеп отыруына көзін жеткізіп
отыр. Осы күні мектепте әлеуметті жағынан белсенді, еркін ойлай алатын, өз
бетінше жаңа ақпаратты меңгере білетін, саналы адамдар тәрбиелеуге талап
қойылуда. Осыған байланысты қазіргі жағдайда мектеп оқушысының төменгі
сыныптан бастап оқуға деген қызығушылығын, танымдық әрекет белсенділігін
қалыптастыру үшін мұғалім өскелең оқытуға негізделген жаңа бағадарламамен
оқыту қажет.
Қазақтың дарынды ұстазы Ахмет Байтұрсынов Елді түзетуді – бала оқыту
ісін түзетуден бастау керек - деген. Ертең осы елге ие болып, тізгінін
ұстар азаматтар – бүгінгі мектеп оқушылары болғандықтан қазақ тілінде
оқытатын мектептердің бүгінгі жайы, даму бағыттары бүкіл қоғамның,
мемлекеттің назарында.
Сондықтанда бүгінгі мұғалімдерге әсіресе, бастауыш сынып мұғалімдеріне
қойылатын талаптың жүгі ауыр. Бұл міндетті іске асыру үшін кәсіби
шеберлігін шыңдауға шаршамайтын, жаңалыққа жаны құмар мұғалім қажет.
Бастауыш мектеп – оқушыны тұлға етіп қалыптастырудың алғашқы баспалдағы.
Көп пәнді бастауыш мектептің сан қырлы жақтарына төселе отырып, жеке пәнді
оқытудың ерекшеліктерін, әр пәннің білім беру үлгісы мен оқытудың
принциптерін меңгертудің тәрбиелік мәні зор.
Осы мақсаттарды жүзеге асырудың негізінде оқытудың принциптерін дұрыс
таңдай алып, оқушының пәнге деген қызығушылығын арттыруда білім берудің
тиімді жолдарын қарастырып, оқытудың жаңа көп нұсқалық қағидасын бекітті.
Оның өзіңе оңтайлысын таңдай білуді ұсынды. Кез-келген оқыту принциптерін
қолдануда мұғалімнен терең теориялық білім мен үлкен педагогикалық
шеберлік, жан-жақты ізденіс пен баланың жан дүниесін түсіне білетін
психолог болуды талап етеді.
ХХ ғасырдың басындағы ұлттық ойшылдарымыздың бірі Жүсіпбек Аймауытов
Сабақ беру – үйреншікті жай ғана шеберлік емес, ол – жаңаны табатын өнер
- деген екен.
Білім беру саласындағы оқыту үдерісінің мәні өте зор, өйткені осы
кездегі қоғамдық-өндірістік қатынастың дамуы оқытудың ғылыми-практикалық
деңгейіне байланысты. Оқыту үдерісінің міндеттері, мазмұны, үлгілары,
әдістері тұтас логикалық тізбек құрса, онда қарастырылып отырған байланыс
заңдылықтары ақырғы немесе қорытынды нәтижені қамтамасыз етеді.
Оқыту үдерісінің заңдылықтары оның принциптерінде бейнеленеді. Принцип
(латын сөзі) – басшылыққа алатын идея, негізгі талап, қағида.
Оқытуға қойылатын талаптардың бастапқы белгілі жүйесін оқыту
үдерісінің принциптері деп атайды.
Дидактикалық принциптер – оқытудың мазмұнын, ұйымдастыру түрлерін,
әдістерін, оқытудың мақсаты мен заңдылықтарына сай анықтайтын қағидалар
жүйесі. Оқыту принциптері дидактиканың категорияларына жатады. Олар оқыту
заңдарын және заңдылықтарын пайдалану әдістерін сипаттайды.
Дидактика тарихында зерттеушілер оқыту принциптерін, негізгі
қағидаларды белгілеуге көп күш салды.
Дидактикалық принциптер нақтылы тарихи - әлеуметтік жағдайларға
байланысты. Қоғамның оқытуға қойылатын талаптары өзгеріп отырғандықтан,
кейбір принциптер ескіріп (табиғатқа сәйкестік, партиялық), кейбіреулері
жаңадан пайда болады (кірістіру, ізгілендіру), Кейбір авторлар оқыту
принциптерінің санын қысқартуды ұсынса, басқалары, керісінше, кеңейтуді
ұсынып келеді. Заманауи принциптер оқу үдерісінің барлық құрамдас
бөліктеріне (логикасына, мақсатына, міндеттеріне, мазмұнын қалыптастыруға,
түрлері мен әдістерін таңдауға, ынталандыруға, нәтижелерді жоспарлау мен
талдауға) өз талаптарын ұсынады.
Оқыту үдерісінде кез келген мұғалім дидактиканың принциптерін
басшылыққа ала отырып оқытудың мазмұнын, амал – тәсілдерін және ұйымдастыру
үлгіларын таңдап, шәкірттерін жоғары нәтижеге жеткізуі шарт. Мұғалім
дидактикалық принциптерді дұрыс таңдаса және оқытуды дұрыс ұйымдастырса
сабақ тиімді және нәтижелі болары даусыз.
Дидактикалық принциптердің қызметі: олардың негізінде оқушыларда
оқытудың мақсатына сәйкес берілетін білім мазмұнын жүйелі, саналылықпен
белсенді түрде меңгеруге деген қызығушылықтар пайда болады. Дидактика
принциптері оқыту үдерісінің негізгі буыны ретінде бірімен-бірі логикалық
өзара байланыста болады
Сонымен, ең негізгі, ғасырлар бойы педагогтар қауымы мойындаған оқыту
үдерісінің бірнеше принциптер жүйесіне келсек,
-мақсаттылық ;
-ғылымилық;
-жүйелілік пен бірізділік;
- теория мен тәжірибенің байланыстылығы;
-саналылық пен белсенділік;
-беріктік;
-көңіл-күй ескеру;
-түсініктілік;
-сәйкестік принципі;
-көрнекілік.
Осы принциптерді талдаудан алдын принциптер мен ережелер
байланысына тоқталайық. Педагогикалық ереже – жалпы принциптерге
негізделген белгілі жағдайдағы, белгілі мақсаттағы педагогтық қызметтің
бейнеленуі. Ережелер оқыту принциптерін қолданудың тәжірибелік жақтарын
көрсетеді, теориядан тәжірибеге көшу жолдарын айқындайды. Заңдылықтар мен
принциптермен салыстырғанда ережелер мұғалімге нақты педагогтық жағдайда
қандай да нақты шараларды пайдалану қажеттігін ұсынады.
Осы жерде айта кететін жайт: ережелерді қатаң, мүлтіксіз орындау
ұстаздың қолын байлап қояды; ережелерге немқұрайлы қарау оқыту сапасын
төмендетеді. Сондықтан, әрбір мұғалім дидактикалық ережелерді типтік,
стандарттық жағдайларда тиімді пайдаланса, күрделі педагогтық жағдайларда
дидактикалық принциптерге сүйеніп шығармашылық танытса қойылған мақсатына
жетері сөзсіз.
Ережелер принциптерге сүйенеді, принциптер ережелер арқылы жүзеге
асады. Ережелер педагогтық тәжірибенің қорытындысы ретінде дидактика
принциптерін қолдану құралы болады. Сонымен, педагогтар оқытудың
принциптеріне сай қалыптасқан белгілі ережелерге сүйеніп мақсат –
міндеттерін іске асырады.
Біздің оқулықта арнайы қарастырылмаған принциптер көп, мысалы,
мұғалімнің басшылық ролі; ынталандыру; проблемалық оқыту; дамыту, оқыту
және тәрбиелеу бірлігі; ізгілендіру; жас және дара ерекшеліктерін назарға
алу; кіріктіру принциптері.
Енді принциптер мен ережелердің мәнін ашу жолдарын қарастырайық.
Әрбір сабаққа дайындалу үшін ең алдымен оның мақсатын
анықтайды. Мақсатсыз сабақ жақсы нәтиже бермейді. Өйткені оқыту әдістері
олардың мақсаттарына байланысты. Осыған орай, әрбір баланың және ұжымның
ерекшеліктерін еске алып, мұғалім оқыту жұмыстарының үлгіларын, мазмұнын,
әдістерін іріктеп алады. Оқыту мен тәрбие жұмыстарын осындай мақсатпен
ұйымдастыру мұғалім мен оқушылардың іс-әрекеттерінің үнемі жоспарлы түрде
өтуіне игі әсер етеді.
Оқытудың ғылымилық принципіне орай оқушылар ғылыми білімдер мен
ғылыми әдістерді меңгерту керек. Бұл принциптің астарында жатқан
заңдылықтар: дүниені танып білуге болады, адам өмірінде ғылымның ролі
күннен – күнге өсуде, оқытудың ғылымилығы оқытудың мазмұны және мұғалімнің
іс-әрекеті арқылы жүзеге асады. Мысалы, педагог ғылым жаңалықтарын адам
үшін қызмет ететінін түсіндіре отырып, оқушыларда дүниеге диалектикалық,
ғылыми – материалистік көзқарас қалыптастырады.
Аталмыш принципті іске асыру үшін педагог орындайтын негізгі
талаптар:
- Білім мазмұнын педагогика, психология ғылымдарының қазіргі даму
дәрежесіне сәйкестендіру, жаңа әдістемелер мен жаңашыл ұстаздардың
тәжірибесін қолдану.
- Оқушылардың ғылыми диалектикалық ойлау қабілетін дамыту, бастауыш
мектептің өзінде тек индукциялық ғана емес, дедукциялық оқытуды енгізу.
- Шәкірттерге жаңа ғылыми ұғымдарды түсіндіру, жүйелі түрде қайталау,
пайдалану, қолдану, іске асыру.
- Оқыту әдістері арқылы оқушыларды ғылыми әдістермен таныстыру,
оларды ізденушілікке, шығармашылыққа баулу, зерттеу тәсілдерін пайдалану
үшін кітаппен, анықтамалармен жұмыс істеуге ынталандыру.
- Әрбір ғылымның ашқан жаңалықтарын оқушылар санасына жүйелі түрде
қарапайым ұғымдармен берік түрде жеткізу мұғалімнің негізгі міндеті.
- Ғылымдағы жаңалықтардың жан-жақты байланыстарын көрсетіп
оқушылардың білім деңгейімен ұштастыру, жаңа пән сөздерді қолдану.
- Белгілі ғалымдардың өмірбаянымен, олардың қосқан үлесімен
оқушыларды таныстыру.
Бұл принциптің өзекті негіздері: адам миында сыртқы дүниені
бейнелейтін өзара байланысты түсініктер жүйесі қалыптасқанда ғана, оның
білімі толық және шынайы болады; оқылатын оқу материалын белгілі
реттілікпен оқушыларға жеткізгенде, олардың санасында ғылыми білімдер
жүйесі қамтамасыз етіледі; ғылыми білімдер жүйесі оқу материалының ішкі
логикасына және әрбір оқушының таным мүмкіндіктеріне бағынышты; оқушыларды
логикалық ойлауға үйрету, дағдыларын жүйелі түрде шынықтыру, олардың
тұлғасын үзіліссіз, кедергісіз дамыту.
Бұл принцип оқытудың ғылымилығы принципімен тығыз байланыста
болғандықтан, ғылыми білімдер негізін оқушылардың жүйелі түрде және
реттілікпен ұғынуы сабақтардың мазмұнының негізгі өзегі болуы тиіс.
Әрбір мұғалім сабаққа әзірлену барысында не сабақ барысында жүйелілік
пен бірізділік принципін жүзеге асыру үшін келесі ережелерді назарға алады.
- Оқу міндеттерін оқушылар түсініп, оқу материалын логикалық тұрғыда
жүйелі қабылдауы мақсатында кесте, сызба, жоспарларды қолдану.
- Оқу мазмұны мен әдістерінің жүйелілігін сақтау, бастауыш пен орта,
орта мен жоғары сыныптардағы оқу мазмұны мен әдістерінің бірізділігін
қамтамасыз ету.
- Оқу пәні – ғылымның көшірмесі болғандықтан оқушыларға ғылымның
жүйесін көрсетіп, пәнаралық байланыстарды пайдалану.
- Бұрын ұғындырған білімді жиі қайталау және жетілдіру; қысқы
қорытындылауды сабақтың басында, барысында және аяғында өткізу.
- Тек тіл мұғалімдері емес, барлық педагогтар барлық сабақтарда
оқушылардың ой білдіру әдістері мен түрлерін бақылау; үнемі оларды өз
қателерін тауып, талдауға үйрету.
- Әрбір тақырып, бөлім, тарау, пән аяқталғанда қорытындылау және
жүйелеу сабақтарын өткізу.
- Табиғатына байланысты, шәкірттер бірнеше сабақта меңгеретін
материалды бір сабақта айлақорлықпен ұғындырмау.
- Оқушылардан әр тарау мен бүкіл бағдарлама бойынша білім, білік,
дағды жүйесін меңгеруін талап ету.
Сонымен, жоғарыда сөз болған принцип Я.А.Коменскийдің бүгінгі оқыту
кешегіні бекітіп, ертеңгіге жол салады өсиетін нақтылай түседі.
Бұл принцип философияның тәжірибе – танымның ілкі бұлағы қағидасына
негізделген. Оның түбінде көптеген заңдылықтар жатыр: оқытудың сапасы мен
тиімділігін тәжірибе көрсетеді, тексереді, анықтайды; тәжірибе – ақиқаттың
көрсеткіші; тәрбие өмірмен, тәжірибемен тығыз байланысты; теория мен
тәжірибе байланысы оқу мазмұнына, әдістеріне, түрлеріне тәуелді; оқушыларды
мамандыққа бағдарлау сапасы жоғары болса, олар заманауи өндіріске тез
икемделеді.
Осыған орай мұғалім орындайтын ережелерді атап өтейік.
- Оқу - өмір қажеттілігі екенін оқушыға түсіндіру, сездіру.
- Үнемі теория мен тәжірибе байланысын көрсету, адамзат тарихындағы
ғылыми білімдердің мазмұнын ашу.
- Оқытуда оқушылар жалаң теориялық білім алып қана қоймай, сол алған
білімдерін өмірде қолдана білуін қамтамасыз ету.
- Шәкірттерге өз білімдерін тәжірибеде қолдануды үйрету.
- Оқушыға проблемалық, ізденіс, зерттеу тапсырмаларын орындатып
теория мен тәжірибе бірлігін дәлелдеу, өзіндік жұмысты орындауға және өз
бетімен білім алуды үйрету.
- Әр сабақта оқушыларға политехникалық білім беру, туған жердің
шаруашылығына лайықты мамандықтарға дайындау.
- Оқушының қоғамдық еңбегі тәлім-тәрбие, оқу мақсаттарына сай болуы
керек.
- Тәжірибелік сабақтардың көмегі мен оқушылар теориялық қағидаларды,
заңдар мен ережелерді іс жүзінде тексеріп, ғылыми білімдерді меңгеруге
мүмкіншіліктерін жасау.
- Оқушылардың тәжірибелік әрекеттері тек мектеп, сынып шеңберінде
қалып қоймай, мектептен тыс өмірмен, еңбекпен ұштасып отыруы шарт.
Бұл принципке негіз болатын заңдылықтар: тек өз ақылымен қабылдаған
сапалы да, саналы білім адам білімінің шынайы өзегі болады; оқушылардың
білімді саналы түрде меңгеруі таным әрекетінің белсенділігі мен оқуға
ынталануына, мұғалім қолданатын әдістерге тәуелді, ғылыми білімдерді
меңгеруде саналылық, әрі белсенділік танытқан оқушылар ғана оны терең және
ойларына берік тоқулары сөзсіз.
Саналылық пен белсенділік принципін жүзеге асыру үшін мұғалім оқыту
үдерісінде төмендегі оқыту ережелерін басшылыққа алады.
- Оқушы алдында тұрған мақсат пен міндеттерді анық түсінуі саналы
оқытудың шарты боларын назарға алу.
- Оқушылардың оқу материалын тек жаттап қана алмай, олардың мән-
мағынасын терең түсінуін қамтамасыз ету.
- Әрбір сөздің, сөйлемнің, ұғымның мәнін түсіндіру үшін оқушылардың
білімі мен тәжірибесін негізге алу.
- Оқушылардың білім алуға деген ынтасын, белсенділігін арттыратындай
тиімді әдістерді үнемі қолдану, бүгінгі белсенді шәкірт ертеңгі белсенді
қоғам мүшесі екенін ұмытпау.
- Оқу материалын саналы түрде меңгерту үшін әлі бейтаныс
мағлұматтарды бұрыннан белгілі ақпаратпен ұштастыра білу.
- Өз бетімен оқуды үйрету, таным әрекетінің тиімді әдістерімен
таныстыру.
- Бас және қосалқы оқу материалын ажыратуды үйрету, назарларына
негізгі ойларды алу.
- Оқушыларды ойлауға үйретіп, неге сұрағын жиі қоюға дағдыландыру.
- Әрбір оқушы тұлғасына қамқорлық жасау, оны оқу пәнін игеретін
субъект ретінде қалыптастыру.
- Оқушы білімдерін тәжірибеде қолдануына көмектесу.
Оқытудың тиімділігін, сапасын жақсарту үшін оқушылардың білімдерінің
берік болуы даусыз. Бұл принцип көптеген тәжірибелік және теориялық
заңдылықтарға сүйенеді: оқушылардың білім мазмұнын меңгеруі мен танымдық
дамуы, оқу үдерісінің өзара байланысты екі жағы: білім беріктігі оқушының
мұғалімге, оқу пәніне, жалпы оқуға деген субъективті қатынасына тәуелді;
оқушыларды білім беріктілі оқытудың ұйымдастырылуы, түрі, әдістері, уақыты
арқылы қамтамасыз етіледі; қызықты және маңызды материал ұзақ әрі берік
есте сақталады.
Осы принципті іске асыру үшін мұғалім бірнеше ережелерді орындауы
қажет.
- Оқушылар білімдерін сабақтар барысында; тақырып, тарауды оқыту
аяқталған жағдайда; тоқсан мен оқу жылының басында, соңында қайталауды
үнемі ұйымдастыру.
- Қазіргі мектеп жаттаудан ойлауға көшуіне байланысты оқушылардың
жадын зорламай, білімді санасы мен сезімдерімен қабылдауды үйрету.
- Жақсы түсінбегенді оқушының есінде сақтауына жол бермей, тек саналы
білімді жадында сақтату.
- Басты, негізгі идеялар мен ұғымдарды есте сақтауды қамтамасыз ету
үшін оқушыларды анықтамалар мен, энциклопедиялармен жұмыс істеуге
машықтандыру.
- Оқыту жүйесінде түрлі (ауызша, жазбаша, лабораториялық –
практикалық жұмыстары) жаттығу жұмыстарын ұйымдастыру.
- Оқуға, білімге ынта – ықылас, қызығушылық, мұғалімнің өзіне сенімі
болса, оқушылардың оқу - таным әрекеті ерікті, қуанышты болып, білімдері
ұзақ уақытқа дейін сақталады.
- Білімнің беріктілігіне кедергі жасайтын сабаққа кешігу, келмеу,
сабақ кезінде бос не басқа нәрселермен шұғылданып отыру, жалқаулыққа жол
бермеу.
- Логикалық түрде берілген, алынған, қайталанған білімдер мен
біліктер байланыссыз ақпаратпен салыстырғанда берік екенін ұмытпау.
- Оқушылардың ерікті және еріксіз зейінін тиімді пайдалану: тікелей
ұсыныстың орнына қызықты тапсырма, тәртіпке шақыру орнына мысал, мақал-
мәтелдерді қолдану.
- Оқушылардың алған білімдерінің беріктілігін нығайтудың әр түрлі
әдіс – тәсілдерін (сезімге толы әңгіме, заманауи көрнекіліктер, техникалық
құралдар, оқу ойындары, пікір таластар) іске асыру.
- Жаттығуларды орындаған кезінде оқушылар шаршауының алдын алу.
- Жаңа оқу материалын ескі, таныс ақпаратпен байланыстыру.
- Оқушыларды өз білімін алу мен тексеруге бейімдеу.
Оқытуды аталмыш ережелерге бағындыру – оқушылар білімінің ұзақ уақыт
бойы есте сақталуын, сол білімді өз өмірінде пайдалануын қамтамасыз ету.
Көңіл-күй ескеру принципі бала табиғатының дамуы мен оның іс-
әрекетіне байланысты туындайды. Ұнамды көңіл-күйден адам жаны нәр алады, ой
өрісі сәуелелене түседі, оқу жеңіл, жылдам және жағымды сезіммен
қабылданады. Егер оқушының кітап оқуға зауқы болмаса, оны ауыр да азапты
еңбек сипатында қабылдаса, одан табысты нәтиже күтудің өзі болымсыз іс.
Сондықтан да оқу алдында баланың ұнамды көңіл-күйін көтеріп, оны қуанышты
оқиға ретінде қабылданатын дәріс жұмысына дайындау қажет. Ұнамды қатынас
болмаған жерде оқу үдерісі өз ықпалының жартысын жояды. Ықыласы болмаған
адамды оқыту – бос әурешілік. Көңілін қорқыныш, өшпенділік, жеккөрушілік
жайлаған баланы оқыту оның санасына шынайы болмыс деректерін зорлап
ендірумен бірдей. Мұндай жолмен қабылданған білім ұзаққа бармай ұмытылады,
одан келер пайда болымсыз. Сондықтан педагогтар бар шеберлігін қосып,
мектептегі оқу еңбегі мен білім тартымдылығын көтеруге ат салысады. Олар
бала еліктегендей ғажайып кейіп, перілерден бірде кем болмаған ұлағатты
тұлға бейнесін жасайды. Бала жанын сенім шуағымен жылытып, оның алғашқы
қадамдарына қолдау көрсетеді. Мектеп өмірін мұғалімдер жарқын да қызықты
істер, оқиғалар мен толтырып отырса, олардың бәрі балалық шақтың балдәурені
секілді оқушы есінде ұзаққа сақталады. Оқудың көңіл-күй принципінің
талаптары осы. Ал бұл талаптарды іске асыруды мұғалімнің міндеттері:
- Әр сабаққа дайындалу барысында оқушылардың ұнамды көңіл-күйін
қалыптастыру мен қолдау жолдарын ойластыру. Алдағы оқу жұмысы неғұрлым
зеріктіргендей әрқилы болса, оқу материалы неғұрлым құрғақ әрі абстракт
келсе, ұнамды көңіл-күйдің болуына пайда етудің мүмкіндіктерін іздестіріп
бағу.
- Сынып босағасын көңіл жадыратар кейіппен аттап, балалармен
әзілдесе, оларды жігерлендіретіндей сөз тауып, сабақты бастау.
- Демократиялық қарым-қатынас мәнерін ғана ұстану.
- Балалар болмысына, олардың істеріне қызыға қатынас жасап, араласын
бару.
- Сыныпта қапелінде болып қалатын дау-дамайды әрқашан сабырлы,
айқайсыз, тұрпайы және намысқа тиер сөздерсіз шешу.
- Күдер үзгендей әрі қиын жағдайлардан шығу үшін орайы келген әзіл-
қалжыңды пайдалану.
- Сабақтың әсем, бейнелі, көңілді өткізілуі үшін оқу әрекетін
танымдық ойындар, жарыстар, конкурстар мен сайыстарға толтыра жүргізу.
- Кіші оқушының ойлауын оның сезімдері мен толғаныстарынан ажыратпау:
оқу-тәрбие үдерісінің эмоционал көрікті болу қажеттігі – бала ойының даму
заңдылықтарынан туындаған талап.
- Әрдайымғы көңіл-күй көтеретіндей сәттерден ұнамды қалыпта өтетін
тұрақты кейіп жағдайларына өту.
- Оқу материалдары, оқу әдістері мен танымдық еңбек ұйымдастыру
үлгіларының ұнамды көңіл-күй молшылығын пайдалану.
- Оқушыларды жаңа материалды жарқын көңілмен қабылдауға дайындау.
- Қызығушылыққа кедергі болар жәйттардан сақтаныңыз, ол үшін жаттанды
материалды кемітуге, құрғақ сөзді жұмыстарды қысқартуға, сабақ қарқынын
бәсеңдетуге, жұмыс ұйымдастырудағы келеңсіздіктерге, мадақтау мен бағалауда
бір үлгіға танылып қалмауға, бала толғаныстарының еленбеуіне жол бермеңіз.
- Балалардың шынайы табыс толғанысын басынан кешіп, оның
нәтижелерімен қуантудың қамын жасау.
- Жақсы орындалған жұмыстан алған қанағат сезімін бекіту.
- Қатынас тілінің шабытты, бейнелеу мәнерлілігі, сөз көркемдігі,
әсемдігі мен тазалығына мән беріп, қадағалау.
- Тосын, еліктіргендей тәсілдермен балаларды оқу тапсырмаларына
қызықтырып, олардың көңіл көтеріңкілігін қамтамасыз ету.
- Мүмкін болғанынша дәрістер мен сыныптан тыс сабақтарды табиғат
аясында өткізу.
- Сабақ барысында, сыныптан тыс оқу жұмыстарында жағымды көңіл-күй
шарттарын жасау үшін ән-күйді пайдалану.
Түсініктілік принципі оқытудың көп ғасырлық тәжірибесі талаптарынан
туындайды: бұл, бір жағынан – оқушылардың жастық даму заңдылықтарына
байланысты келсе, екінші жағынан – дидактикалық үдерісті оқушылардың даму
деңгейімен сәйкестендіре ұйымдастыру және іске асыруға тәуелді. Бала өзінің
ойлау деңгейіне, жинақтаған білімі, ептілігі, ойлау тәсілдеріне сәйкес
келген дүниені ғана түсіне алады.
Түсініктілік принципін іске асыруды, өз уақытында Я.А.Коменский
өрнектеген классикалық ережелер: жеңілден-қиынға, белгіліден-белгісізге,
қарапайымнан-күрделіге өту. Қазіргі заман оқу теориясы мен тәжірибесі
түсінімді оқытуда міндетті болған ережелер тізімін кеңейте түсті:
- Өтілуі тиіс материалдардың бәрі әр жас қабылдауына сәйкес
реттестіріліп, ұсынылуы тиіс.
- Оқушы санасы қандай да пәнді қабылдауға дайын болуы қажет екендігін
ұмытпаңыз.
- Оқыту барысында балалардың табиғи мүмкіндіктерін, олардың дайындығы
мен даму деңгейін арқау етіңіз. Балалардың өмір тәжірибесін, қызығуларын,
бейімділігін, даму ерекшеліктерін зерттеңіз және оқытуда ескеріңіз.
- Оқу мазмұны және тәсілдері балалар дамуынан бір шама алда
жүретіндей болсын.
- Оқушылардың әртүрлі топтарындағы оқу ерекшеліктерін назарға алыңыз.
Бір текті мүмкіндіктері бар балаларды жіктеулі топтарға біріктіріңіз.
- Оқу үдерісін тиімді қарқында жүргізіңіз, бірақ күшті оқушыларды
аяқтан тартпайтындай,сонымен бірге орташа және үлгерімі төмен оқушылардың
дамуына тиімді ықпал жасайтындай етіп ұйымдастырыңыз.
- Оқу жұмысы белгілі дәрежеде күш салуды қажет етеді. Олай болмаса,
балалар жұмыс орындауға дағдылана алмайды. Оқушылар әрдайым өз
мүмкіндіктерінен төмен оқу қарқынын қалайды. Осыны ескерумен мұғалім әр оқу
жағдайына сәйкес оқу желісін тиянақты әрі нақты белгілеп барғаны жөн.
- Педагогиканың және психологияның жаңа жетістіктерін пайдаланыңыз:
нақты білімдер мен ептіліктерді кіші көлемдегі материалдар жәрдемімен
қалыптастырып барыңыз, ал қорытынды білімдерді қалыптастыруда іріленген
білім топтарын пайдаланыңыз.
- Сабақ барысында ұқсастықты, салыстыруды, беттестіруді,
қайшылықтарды кең қолданыңыз. Жаңа және күрделі материалды өтуде күшті
оқушыларды қатыстырыңыз, ал бекіту жұмыстарына – орташа және төмен
оқушыларды тартыңыз.
- Жаңа ұғымды енгізу бір сабақтың танымдық міндеттері мен ғана
байланыстырылмай, бүкіл өтілген оқу жүйесіне негізделуі тиіс.
Бұл принцип ғасырлар бойы жинақталған педагогтық тәжірибеге
негізделіп, оқушыларға жеке дара қарауды талап етеді.
Демек бұл оқушының бойында бар білім, білік, дағдылар деңгейіне сай
жаңа ақпаратты ғана меңгере алады. Сәйкестік принципін дәлелдейтін
заңдылықтар: оқыту жас және дара ерекшеліктерге, оқу үдерісінің
ұйымдастырылуы мен әдістеріне тәуелді; ақыл-ой дамуы мен алғашқы білімдері
жетік оқушы жаңа материалды тез меңгереді, оқудағы қиыншылықтарды жою
баланың мінез-құлқына, қабілеттерінің қалыптасуына, білімінің сапасы мен
нәтижелілігіне дұрыс ықпал етеді.
Сәйкестік принципін жүзеге асыру үшін орындалатын ережелер:
- Оңайдан-қиынға, таныстан-бейтанысқа, жеңілден-күрделіге көшіп
оқыту.
- Білім беруде оқушы әрқашан дара, өзінше ерекше екенін ұмытпау.
- Балалардың ақыл-ойы, қабілеттері мен мүмкіндіктері әртүрлілігін
ескере оқыту.
- Оқуда барлық оқушылар табысқа бірдей жетуін талап етпеу, алдыңғы
дайындық деңгейіне сүйену.
- Оқушының жас ерекшелігіне сәйкес әдістерді анықтау.
- Оқушылардың мүмкін еместі талап етпеу, тапсырма өте жеңіл
де, өте қиын да болмауын ойластыру.
- Оқыту жылдамдығы озат оқушыны тоқтатпай, әлсіз оқушыны ілгері тарту
мақсатын көздеу.
- Жаңа күрделі материалды өткенде озат оқушыға, қайталағанда орташа
және нашар оқушыға сүйеніп оқыту.
- Ең күрделі білімді игерту үшін аналогия, салыстыру, теңдестіру,
қарсы қоюды пайдаланып оқушы ойын қоздыру.
- Жалпы заңдар мен заңдылықтарды түсіндіру қиын болғандықтан, әр
түрлі пән аралық байланыстар арқылы сол заңдылықтардың көрінісін айқындау,
методологиялық білімдерді сіңірту.
- Сәйкестік мұғалімнің әңгімелеу, сөйлеу, тіл анықтылығына
тәуелділігін ұмытпау.
- Сәйкестік жеңілдік емес, оқушы еңбегін жеңілдету мақсат емес, бірақ
оқушыға өздігінен білім табуға, қабылдауға, меңгеругі көмектесу
қажеттілігін қамтамасыз ету.
- Сәйкестік еңбекқорлықпен байланысты, еңбекқорлық күшейген сайын оқу
сәйкестігі кедергісі төмендейтінін ұмытпау.
Әрбір мұғалім оқыту үдерісіне байланысты білім беру, тәрбиелеу және
дамыту қызметінде үнемі дидактикалық принциптерді басшылыққа алуы шарт.
Көрнекілік принципін алғаш зерттеп, оған мәнді үлес қосқан
Я.А.Коменский, К.Д.Ушинский т.б.
Осы принцип негізінде алғашқы оқытудың әдістемесін жазды.
К.Д.Ушинский көрнекілік жайындағы ілімді дамыта келіп, көрнекілік –
балалардың психологиялық ерекшеліктеріне жауап береді, балалар заттардың
пішіні, дыбысы, бояуы арқылы ойлайды деді.
Оқыту үдерісінде сөз бен іс, теория мен тәжірибе өзара байланысты
болады. Әртүрлі көрнекілікті қолданудың нәтижесінде сабақ әрі түсінікті,
әрі қызықты болып өтеді. Мысалы, жоғары сыныптарда сабақты демонстрациялап
өткізу тиімді және нәтижелі болады. Көрнекілік абстракты ұғымды игеруге
әсер етеді. Мысалы, электрон теориясын сабақта кинофильмді пайдаланып
түсіндіру жақсы нәтиже береді.
Сонымен, көрнекілік принципінің оқыту материалдарын, әсіресе,
теориялық ережелерді терең оқуда, берік есте сақтауда алатын орны ерекше.
Көрнекілік түрлері:
Табиғи көрнекілікке коллекциядағы кептірілген өсімдіктер, хайуандар
мен құстардың тұлыбы, минералдар және т.б. жатады.
Заттар және бейнелеу көрнекілігі: муляж, геометриялық фигура, макет,
портреттер, архитектура, кескіндеме және мүсін үлгілері, жер бетінің
бедері, т.б.
Символикалық көрнекілікке карталар, картограммалар, сызбалар,
диаграммалар, кестелер жатады. Мысалы, кестенің бірнеше түрлері бар.Олар
хранологиялық, синхрондық, тақырыптық, графикалық кестелер.
Экранды – динамикалық көрнекілік шындық дүниені бейнелейді. Олар:
диапозитивтер, диафильмдер, эпипроекциялар,оқу киносы,оқу теледидары.
Дыбысты техникалық көрнекілікке грампластинкалар,
магнитофильмдер , радиоқабылдағыштар жатады.
Көрнекі құралдар оқу материалдарын, әсіресе, теориялық ережелерді
есте жақсы сақтау және жеңіл түсіну үшін қолданылады.
Көрнекі түрде оқыту – оқушылардың тиісті бақылауларына сүйеніп оқыту,
бірақ көрнекі оқыту дегенді тек көрнекі құралдарды пайдаланып отыру деп
түсінбеу керек. Алдыңғы айтқандай көрнекілікпен оқыту арқылы білім сапасын
артттырамыз, материалды жетік терең әрі тез, жеңіл түсінуіне ықпал
жасаймыз. Көрнекі құралдар оларды қалай пайдалану керектігі туралы бірқатар
педагогикалық-психологиялық зерттеулерге тоқталып өтуге болады.
Көрнекілік принципін теориялық жағынан бірінші болып негіздеген Я.А.
Коменский (1592-1670) болса, орыс педагогтары ең алдымен ұлы педагог К.Д.
Ушинский (1824-1870) көрнекілік мәнін психологиялық жағынан қоса алып
көрсетті.
Көрнекілік әдісімен оқу – оқушыларды өз бетінше байқауға үйретуге
негізделеді. К.Д. Ушинский көрнекілік әдіске психологиялық анализ жасай
келе, көрнекілік тек көру сезіміне ғана байланысты деген бір жақты пікірді
сынады. Себебі қандай нәрсені болса да қабылдағанда сезім мүшелеріміз
неғұрлым көбірек қатынасса зат және құбылыс жөніндегі қабылданбаған ұғым,
түсінік есіңізге соғұрлым берік, тиянақты есте сақталады.
Сондықтан сабақта көзбен көру, дыбыс органымен айту, қолмен жазу, тағы
басқа сезім мүшелерінің белсенді қатысуы тиіс. Егер де педагог баланың
есінде бірдеңені берік қалдыруды көздейтін болса, ал көз, құлақ, дауыс,
бұлшық ет сияқты сезім органдарының, тіпті мүмкін болса, иіс және дәм
сезімдерін де есте сақтап қалу актісіне көбірек қарастыруға тырысуы керек
деген К.Д.Ушинский.
1.2 БАСТАУЫШ МЕКТЕПТІҢ ОҚЫТУ ҮДЕРІСІНДЕ ПАЙДАЛАНЫЛАТЫН КӨРНЕКІ ҚҰРАЛДАР
Еңбек пен жаңалықтар ашудың байтақ және көз жеткіліксіз қиырларына
апаратын кең жол мектеп берген математикалық білімдер арқылы өтеді - деп
мектеп математикасына баға берген әйгілі ғалым А.И.Маркушевич
Адамның жеке басын қалыптастыру негізі бастауышта қаланатыны
бәрімізге белгілі. Бастауыш мектептің негізгі міндеттері – баланың жеке
басының алғашқы қалыптасуын қамтамассыз ету; олардың қабілеттерін ашып,
дамыту, оқуға деген ынтымақтастық тәжірибесінің берік дағдыларын меңгерту,-
делінген Қазақстан Республикасының Орта білімді дамыту тұжырымдамасында.
Осы міндетті ойдағыдай орындау үшін, әрбір жас балаға, оқыту, тәрбиелеу,
дамыту жұмыстарын ұштастыра жүргізіп, оқушыны жан-жақты қамтамасыз етуге
дайын болуымыз керек,- дейді көптеген педагогтарымыз.
Оқушыларға математика білімінің қыр-сырын жетік таныту, қабілеттерін
шыңдау, кез-келген ортада өзін еркін ұстауға, Қазақстан Республикасының
азаматы деген атқа лайық болатындай етіп тәрбиелеу – біздің міндетіміз
болмақ. Осы орайда оқушылардың білім деңгейін арттыру – маңызды іс. Бұл
мәселе көптеген жылдар бойы қарастырылып келе жатыр.
Білім алу үдерісінде оқушылар дұрыс еркін, тез әрі түсінікті оқуға, өз
ойларын ауызша, жазбаша дұрыс қорытуға, мазмұндауға, төрт амал көлемінде
әлементарлық математика бойынша есептер шығаруға баулынады, оларға табиғат
жөнінде кейбір түсініктер беріледі.
Білім беру саласында оқыту прцесінің мәні өте зор, өйткені осы кездегі
қоғамдық өндірістік қатынастың дамуы оқытудың ғылымы-практикалық деңгейіне
байланысты.
Оқыту үдерісіін ұйымдастыру барысында оқушы және оқушылар ұжымы бір
жағынан оқыту нысансі, екінші жағынан оқыту субъектісі болады. Осыған
орай, оқыту үдерісіінде мұғалімдермен балалар ынтымақтастығы,
олардың шығармашылық еңбек етулеріне зор сүйеніш болады. Оқытудың
субъектілері мен нысанлері арасында әр түрлі байланыстар пайда болады.
Оқытуды іске асыру адам баласына белгілі зандылықтарды, білімді меңгеру
негізінде ғана игі әсер етеді. Егер оқушы оқуды өзімнің міндетім деп
санамаса, өзінің жауапкершілігін сезінбесе, онда оқытуды да жақсы
ұйымдастыруға болмайды.
Оқыту үдерісіінде баланың таным белсенділігі кеңейеді, тереңдейді, ақыл-
ой қабілеті, білімді өз бетімен меңгеру белсенділігі дамиды, заттың мәнін
ғылыми ұғымдарды терең түсінеді, іздену нәтижесінде пайда болған
сұрақтардың жауаптарын табады.
Оқушылардың білімді, шеберлік пен дағдыларды игеру үдерісііне білімді
қабылдау, ұғыну, бекіту және оларды практикада қолдану енеді. Бұл буындар
сабақта сан алуан үйлесуімен көрініп, оның сан қылы құрылысын анықтай
алады.
Сабақта білімді игеру үдерісіінің негізгі буындарының әр алуын
комбинациясын оқу материалының сипатына, сабақтың дидактикалық мақсаты,
оқушылардың жас және дербес ерекшіліктеріне, сондай-ақ коллектив ретіндегі
сол сыныптың ерекшелігіне байланысты.
Сабақтың құрылуына оқушылардың жас ерекшіліктері, олардың дербес
сабақгарға дайындық дәрежесі шешуші ықпал етеді. Оқушы әлі де болса, ұзақ
уақыт бойына өзінің назарында болса, ұзақ уақыт бойына, өзінің назарын іс-
әрекеттің белгілі бір түріне шоғырлауды үйренбеген оқытудың алғашқы
кездерінде мұғалімге сабақ түрін жиі өзгертіп отыруға тура келеді.
Оқушылардың, жасына, оқу шеберлігіне және дағдыларының жинақталуына қарай
мұғалімнің басшылығымен істелгін жұмыстар мен сабақтағы оқушылардың дербес
істерінің ара-қатынасы да өзгереді. Мұғалімге коллектив ретінде,
сыныптың ерекшеліктерімен, оның ұйымшылдығымен санасуға тура келеді.
Математика, оқыту әдісіне сан алуан жетілдірулері болатындығына
қарамастан, шәкірттер үшін әрдайым қиын жұмыс болып қала береді - деген
атақты ғалым Д.И.Писарев.
Сондықтан, математиканың қиындығына, күрделілігіне қарамастан,
болашақ ұрпақты осы пәнге қызықтыру, білім деңгейін көтеру біз үшін орасан
зор жауапкершілікті қажет ететін оқыту әдісі болуы тиіс. Бұл бастауыш
сыныпта оқытуда орындалады.
Қай замандарда да мектеп қоғамның әлеуметтік, экономикалық және мәдени
салаларындағы өзгерістерге икемделіп отырған. Әр кезеңге сай оқыту
теориялары, оқыту үдерісін ұйымдастыру мәселелері де өзгеріп, жаңа
сұраныстарға бейімделген.
Дәл қазір адамның ақыл-ой, шығармашылық мүмкіндіктеріне қойылатын
талаптар артуда. Мұндай күрделі міндеттерді шешудегі орта мектептің
бастауыш сатысының алар орны ерекше. Оқушылардың білім берудің барлық
кейінгі сатыларында нәтижелі дамуын анықтайтын негіз бастауышта қалатындығы
баршаға белгілі.
Республикада оқыту мазмұны жаңартылып, жаңа буын оқулықтарын енгізіп
жатыр. Жаңа оқулықтар:
-Көп деңгейлі.
-Интеграцияланған.
-Дамыта оқыту жүйесі қағидаларына сәйкестендірілгендігімен
ерекшеленеді.
Соңғы жылдары оқыту үдерісін ізгілендіру, оның практикалық
бағыттылығын күшейту мақсатында біраз шаралар жасалды. Білім беру
саласындағы жаңалықтар:
1. Ұйымдастырудағы.
2. Технологиялардағы
3. Оқулықтар мен бағдарламалардың өзгеруі.
Қазақстан білім беру тұжырымдамасында "Білім беру үлгісіне орта білім
беру деңгейінің өте жоғары болуы тән. Бұл ең алдымен барынша байыпты
бастауыш мектеп арқылы жүзеге асырылады"-деген. Осыған орай, әр пәнді,
соның ішінде бастауыш сынып математикасын оқытудың ғылыми дәрежесі
анағұрлым жоғары болуын, ғылым негіздерінің бәрі игерілуін, тәрбие
жұмысының жақсартылуын қамтамасыз ету бағытында әр алуан шаруалар жүзеге
асырылуда.
Көрнекі құралдарың түрлерін білу мұғалімнің оларды дұрыс таңдап
алуына және оқытуда тиімді түрде пайдалануға, сондай-ақ өзінің немесе
оқушылармен бірге көрнекі құралдарды дайындап алуына мүмкіндік береді.
Көрнекі оқу құралдарды табиғи және суретті құралдар деп бөлу
қабылданған.
Сабақта пайдаланылатын табиғи көрнекі құралдарға айналадағы өмірден
алынған нәрселер: дәптерлер, қарындаштар, шыбықтар, текшелер т.с.с жатады.
Cуретті көрнекі құралдар ішінен бейнелік көрнекі құралдар жеке бөлініп
көрсетіледі: нәрселер- суреттер, нәрселер мен фигуралардың қағаз бен
картоннан жасалған кескіндері, нәрселердің немесе фигуралардың кескіндері
салынған кестелер. Суретті көрнекі құралдардың екінші бір түрі шартты
(символдық) құралдар болып табылады: математикалық символдардың (цифрлар,
амалдар таңбалары, үлкен, кіші, тең қатынастары таңбалары), сызбалық
суреттер. Суреттік көрнекі құралдарға сондай-ақ экрандық көрнекі құралдар
да жатады, олар оқу фильмдері, диафильмдер, диапозитивтер.
Көрнекі құралдарды пайдалану тұрғысынан алғанда жалпы топтық және
жекелік деп бөлінеді. Жалпы топтық көрнекі құралдарды бүкіл сынып болып
пайдаланады (кейде оны демонстрациялық деп те атайды), жекелік көрнекі
құралмен әрбір оқушы жеке пайдаланады. Көбінесе, жалпы топтық және жекелік
құралдар мазмұны жөнінен бірдей бірдей және айырмашылығы тек үлкен-
кішілігінде ғана болады: геометриялық фигуралардың моделдері, кеспе
цифрлар, чертеждік инструменттер т.с.с. жалпы топтық құралды да, сондай-ақ
жекелік құралдарды да сабақта пайлану ыңғайлы болуы үшін дұрыс қолданудың
маңызы бар. Мысалы, цифрларды жалпы топтық және жекелік кассаларда,
фигуралардың моделдері, конвертте сақтайды т.с.с.
Көрнекі құрал білім көзі ретінде қолданылғанда, ол елеулі мәселеде-
жалпылама қорытынды жасауда –негіз болып табылатынын атап көрсетіп, негізгі
емес қосалқы мәнін көрсетіп отыруы тиіс. Мысалы, тік төртбұрыштың
моделдерінің өлшемдерін түрліше (үлкен-кішілігін) етіп алу керек - бұл
қарама-қарсы қабырғаларының тең болуы кез келген тік төртбұрыштардың ортақ
қасиеті екендігін, оның қабырғаларының ұзындығына байланысты болмайтынын
оқушылардың көруіне мүмкіндік береді. Сөз болса қабылдауды күшейтеді,
сондықтан мұғалім оқушының байқағандарын бағыттап отыратындай дәл сұрақтар
қойып отыруы керек.
Жаңа материалмен таныстырғанда мұғалім көбінесе берілетін білімдерді
нақтылау мақсатымен көрнекі құрал пайдаланады. Бұл жағдайда көрнекі құрал
сөзбен берілген түсініктемелерді иллюстрациялау қызметін атқарады.
Жаңа материалмен таныстыруда және әсіресе білімдері менбіліктерін
бекітуде көрнекі құрамен істелетін жұмысты, оқушылардың өздері алып
көрсетеді
Көрнекілікті қолдану оқушылардың білім сапасын арттырады, көрнекі
құралды пайдалана отырып, мұғалімнің жетегімен, оқушылар өздігінен оңай
қорытындылар жасай алады.
Оқылатын материалды көрнекі құралдармен иллюстрациялау арифметикалық
оқытудың бірінші күнінен бастап барлық оқу жылдарында қолданылып отырады.
Баланың санды үйренудегі бірінші адымы сурет қараудан басталады.
Баланың көз алдынан құстың, қоянның, мысықтың, тағы сол сияқты
суреттері өтеді. Бұл суреттер белгілі жолмен құралып, бірінші ондық
сандарының әрқайсысын кескіндейді.
Көрнекі құралдар арқылы балалар амалдың идеясын да түсінетін болады,
мысалы, тәрелкедегі сүтті жалап жатқан екі мысыққа үшінші бір мысық жүгіріп
келе жатқанын көргенде, бала барлығы неше мысық деген сұрауға жауап беру
үшін, 2+1 керек деген ой келеді.
Көрнекі құралдарды әр-түрлі тәсілмен пайдаланудың маңыздылығы оны
жеткілікті және қажетті пайдалануды көрсету керек. Берекесіз пайдаланған
көрнекілік өзінің сапасын жоғалтады. Мұнда оқу үдерісінің білімділігі де
кемиді. Оқушылардың сабаққа ынта-жігері, қызығушылықтары жоғалады.
Сондықтан көрнекіліктерді тиімді тәсілмен қолдану керек.
Көрнекілік қолдану тәсілдерін таңдау үшін көрнекі құралдарды
оқушылардың оқу үдерісіндегі ролін білуіміз керек. Көрнекіліктің оқу
үдерісіндегі роліне қарай екі үлкен топқа бөліпқараймыз. Заттың-бейнелік
көрнекі құралдармен таңбалы көрнекілікке бөлуге болады. Бірінші топтың
құралдары: суреттер, фотосуреттер, диафильмдер, кино үзінділері, табиғи
нысанлер және тағы басқалар. Осылар міне мұғалімге түсініктер мен ұғымдарды
қалыптастыру кезінде сезімдік қабылдауына оқушыларға өзара жәрдем беріп
отырады. Екінші жағдайдағы көрнекі құралдар: схемалық көлемді нысанлердің
күрделі байланыстарын, өзара тиімділігін және нақты бейнеде қабылдауға
байланысты пайдалану керек. Көрнекі құралдарды қолданудың осындай
тәсілдерін білу мұғалімнің оларды дұрыс таңдап алуына және оқытуды тиімді
түрде жүргізуге, сондай-ақ сабақтың сапасын арттыруға, оқушылардың зейінін
бір мақсатқа бағындыруға көмектеседі. Сабақта көрнекі құралдарды тек қана
бір тәсілмен қолдану дұрыс емес. Олар бір-бірімен араласып, біте қайнасып
жатады.
Жоғарыда айтылып өткендей оқыту үдерісінде бір-бірімен тығыз
байланысты оқулықтардың, көрнекі құралдардың және оқытудың техникалық
құралдарының тұтас жиынтығы пайдаланылады. Олардың ішінде ең маңыздылардың
бірі - әр сыныпқа арналып жеке-жеке басылатын Дидактикалық материалдар.
Дидактикалық материалдар ең алдымен курс бойынша орындалатын жаттығулар
мен сабақтарда орындалатын әр түрлі жұмыстарды ұйымдастыруда мұғалімге
елеулі көмек көрсетеді. Сонымен бірге, сабақ үстінде топтық немесе жеке-
дара жұмыстар орындағанда, үлгерімі төмен немесе жақсы оқитын оқушылармен
жеке жұмыс жүргізгенде, бақылау жұмысын ұйымдастырғанда, сондай-ақ
оқушылардың әр алуан категорияларымен жұмыс істегенде дидактикалық
материалдар кеңінен пайдаланылады.
Бастауыш мектепте көрнекілікті қолдану оқушылардың белсенділігін
арттырады, көрнекі құралды пайдалана отырып, мұғалімнің жетегімен, оқушылар
өздігінен оңай қорытындылар жасай алады, есепті тез шығара алады. Есеп
шығаруда көрнекіліктер әр түрлі мақсаттармен пайдаланылады: жаңа материалды
таныстыру үшін, білімдері, біліктерін, дағдыларын бекіту үшін, материалдың
қаншалықты игерілгенін тексеру, бекіту үшін қажет.
Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың толымсыз тәжірибесі, олардың
сөз қорының жеткіліксіздігін аңғартады. Жаңа терминдер және толар
белгілеген ұғымдарды ұғынуды мақсат еткен бейнелермен қатар жұмыс істегенде
ұтымды меңгерілуі мүмкін. Шартты белгілеулер мен белгілерге, ұғымдарды
ұғынып, түсінгеннен кейін ғана көшу керек. Белгілерден бастау –үлгілдыққа
итермелейді. Көрнекі –сезімдік деректер танылатын шындықтың мағынасына
бойлай енуге мүмкіншілік туғызады.
Сауалнама жүргізгенде бастауыш мектеп оқушыларының 100 пайыз көрнекі
құралдар қолданған сабақтарды ұнатындықтарын ашық айтады. Көрнекілік
көмектесе ме және несімен? деген сұраққа оқушылар: Егер елестете алмасаң,
тез шығаруға көмектеседі деп жауап береді. Сонымен, оқушы кіші болған
сайын сөзбен ғана түсіндіру мүлдем жеткіліксіз екені ақиқат. Бұл бірінші
кезекте жаңа ұғымдардың қалыптасуына қатысты. Көрнекі материал баланың ішкі
ойлау әрекеттерінің сыртқы сүйеніші қызметін атқарады.
ІІ БАСТАУЫШ МЕКТЕПТІҢ МАТЕМАТИКА САБАҚТАРЫНДА ОҚЫТУДЫҢ КӨРНЕКІЛІК
ПРИНЦИПТЕРІН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ ЖОЛДАРЫ
2.1 БАСТАУЫШ МЕКТЕПТІҢ МАТЕМАТИКА САБАҚТАРЫНДА КӨРНЕКІ ҚҰРАЛДАРДЫ
ҚОЛДАНУДЫҢ ҚАЖЕТТІЛІГІ
XXI- ғасыр ақпараттық қоғамда және өндірістің дамуының негізгі құралы
болып дидактикалық ресурстардың қажеттілігі көрінеді. Сондықтан білім беру
әлемі де өзінің дамуы үшін жаңа қадамдар жасауда.
Бастауыш мектеп кезеңі үздіксіз білім алу жүйесінің құрамды бөлігі, ол
адамның жеке басының дамуының бастапқы кезеңі болып табылады.
Математика түрлі категориядағы оқушылардың оқып-үйренуіне, әсіресе
бастауыш мектеп жасындағы өзіндік қиындық келтіретін пәндерге жатқызылады.
Алғашқы сабақтардан бастап оқушыларға түсініксіз дерек, түсінік, ұғым,
термин, белгі, ереже, формулалар легі үйіле бастайды. Оқушылардың оларды
түсінуде және есте сақтауда әлсіздік танытады.
Оның негізгі себептері:
-абстрактілік ойлаудың қалыптаспауы;
-көрінбейтін қатыстар, байланыстар мен тәуелділіктерді қабылдау
біліктілігінің жоқтығы;
-есте сақтау, көңіл аударудың жеткіліксіз дамуы және т.б.
Белгілі психолог Л.С.Выготский бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың
логикалық есте сақтауының дамуының әлсіз болатындығын, оны әрдайым ескеру
қажеттілігі туралы бірнеше рет атап көрсеткен болатын []. Бұл сатыдағы бала
тікелей қабылдай алмайтын істермен айналысуға әлі дайын емес және бұрыннан
жинақталған тәжірибелер өте аз.
Ахуал балаға түсініксіз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz