Студенттің өзіндік машықтану жұмысы арқылы спорттық шеберлігін жетілдіру (баскетбол ойыны негізінде)
Кіріспе ... ... ... ... ...3
І. Баскетбол ойынының даму тарихы ... ..5
1.1. Баскетболдың шығу тарихы және даму кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2. Баскетболдың Қазақстан Республикасында дамуы және қазақ жерінен
шыққан баскетбол жұлдыздары ... ... ..9
ІІ. Спорттық машықтанудың ілімдік негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
2.1. Оқу.машықтану процестерінің мақсат.міндеттері және принциптері мен
жалпы заңдылықтары ... ... ... ... ... .. ...13
2.2. Спорттық машықтанудың әдістері мен амалдары ... ... ... ... ... ... ... ...16
ІІІ. Баскетболшылардың дайындық түрлері...
3.1. Жалпы және арнайы дайындығы ... 18
3.2. Әдіс.тәсілдік және психологиялық дайындық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
Қорытынды ... ... ... ... ... .64
Пайдаланылған әдебиеттер
І. Баскетбол ойынының даму тарихы ... ..5
1.1. Баскетболдың шығу тарихы және даму кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2. Баскетболдың Қазақстан Республикасында дамуы және қазақ жерінен
шыққан баскетбол жұлдыздары ... ... ..9
ІІ. Спорттық машықтанудың ілімдік негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
2.1. Оқу.машықтану процестерінің мақсат.міндеттері және принциптері мен
жалпы заңдылықтары ... ... ... ... ... .. ...13
2.2. Спорттық машықтанудың әдістері мен амалдары ... ... ... ... ... ... ... ...16
ІІІ. Баскетболшылардың дайындық түрлері...
3.1. Жалпы және арнайы дайындығы ... 18
3.2. Әдіс.тәсілдік және психологиялық дайындық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
Қорытынды ... ... ... ... ... .64
Пайдаланылған әдебиеттер
Әлемдегі бәсекеге қабілетті 30 елдің қатарынан орын алу Қазақстан Республикасының стратегиялық басты мақсаттарының бірі болып саналады. Республиканың экономикалық мақсаттарымен қатар халықтың әл ауқатын арттыру, денсаулығын нығайту, адамдардың дене шынықтыру және спортпен шұғылдануына жағдай жасау арқылы денсаулығы мықты ұрпақ тәрбиелеу мақсаттары қойылған.
Елбасының «Қазақстан- 2050» Стратегиясында - «Денешынықтыру мен спорт мемлекеттің айрықша назарында болуы тиіс. Нақ сол саламатты өмір салты ұлт денсаулығының кілті болып саналады. Алайда елде барлығы үшін қолжетімді спорт нысандары, спорт құрал-жабдықтары жетіспейді. Осыған байланысты Үкімет және жергілікті органдар дене шынықтыруды, бұқаралық спортты дамыту және типтік жобадағы денешынықтыру-сауықтыру нысандары, соның ішінде, аула нысандары құрылысы бойынша шаралар қабылдау қажет. Бұл жұмысты келесі жылы-ақ бастау керек.»-деген болатын еді.[1]
Елбасының «Қазақстан- 2050» Стратегиясында - «Денешынықтыру мен спорт мемлекеттің айрықша назарында болуы тиіс. Нақ сол саламатты өмір салты ұлт денсаулығының кілті болып саналады. Алайда елде барлығы үшін қолжетімді спорт нысандары, спорт құрал-жабдықтары жетіспейді. Осыған байланысты Үкімет және жергілікті органдар дене шынықтыруды, бұқаралық спортты дамыту және типтік жобадағы денешынықтыру-сауықтыру нысандары, соның ішінде, аула нысандары құрылысы бойынша шаралар қабылдау қажет. Бұл жұмысты келесі жылы-ақ бастау керек.»-деген болатын еді.[1]
1. Қ.Р.Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстан -2050» Стратегиясы
2. Горбашев И. Баскетболды жоғары оқу орындарында оқыту / Оқу құралы. – Алматы, 1994. – 179 б.
3. Уразбаев А., Валиев А., Қуатбеков Ш. Баскетбол / Оқу құралы. - Түркістан, 2008. – 305 б.
4. Құлназаров А.Қ., Жолымбетов Ө.Ш. Қазақша-орысша спорт терминдерінің түсіндірме сөздігі / Кітап. – Алматы, 2008. – 450 б.
5. Есіркепов Ж.М., Егізбаев Ж.Ә., Мұстафаев Е.Т., Ким А.В. Қимылды-қозғалыс ойындарды оқыту әдістемесі / Оқу-әдістемелік құралы. – Қызылорда, 2004.
6. Официальные правила баскетбола ФИБА 2008 / Учебник. - М.: - 2008.
7. Валиев А. Баскетбол в школьные и студенческие годы / Учебное пособие. – Туркестан, 2005. – 78 с.
8. Чернова Е.А., Кузнецов В.С. Упражнения и игры с мячами в системе подготовки баскетболистов / Учебное пособие. – Москва, 2003. – 37 с.
9. Семашко И.В. Баскетбол / Учебник. – Москва. – 1986 г.
10. Портных Ю.И. Спортивные игры/ Учебник. – Москва. – 1997 г.
11. Воробьева И.П. Спортивные игры / Учебное пособие. - М.: - 1971 г.
12. Яхонова Е.Р. Юнный баскетболист / Учебное пособие. - М.: - 1987 г.
13. Ысқақов Ж., Қобланов Ж. Спорт әлемінің тарихы мен түсіндірме сөздігі / Оқу құралы. – Шымкент, 1999. – 256 б.
14. Гомельский А. Я. Баскетбол. Секреты мастера / Москва, 1997 г.
15. Костикова Л.В. Баскетбол «Азбука спорта» - М.: - 2002 г.
16. Нестеровский Д.И. Баскетбол. Теория и методика обучения / Москва, АСАDЕМА, 2004 г.
17. Железняк Ю.Д., Портнов Ю.М., Спортивные игры, - Москва – 2002 г.
18. Доленко Ф.А., Резцов С.И., Молостова Д.И. Пути повышения эффективности физического воспитания В ВУЗе. Теория и практика физической культуры. №9. М., 1982.
19. Линдеберг Ф., Баскетбол. Игра и обучение. М.,Физкультура и спорт, 1971.
20. Пинхолстер Г. Энциклопедия баскетбольных упражнений. М., Физкультура и спорт, 1973.
21. Международная Федерация Баскетбола.Официальные правила баскетбола. 2000.
2. Горбашев И. Баскетболды жоғары оқу орындарында оқыту / Оқу құралы. – Алматы, 1994. – 179 б.
3. Уразбаев А., Валиев А., Қуатбеков Ш. Баскетбол / Оқу құралы. - Түркістан, 2008. – 305 б.
4. Құлназаров А.Қ., Жолымбетов Ө.Ш. Қазақша-орысша спорт терминдерінің түсіндірме сөздігі / Кітап. – Алматы, 2008. – 450 б.
5. Есіркепов Ж.М., Егізбаев Ж.Ә., Мұстафаев Е.Т., Ким А.В. Қимылды-қозғалыс ойындарды оқыту әдістемесі / Оқу-әдістемелік құралы. – Қызылорда, 2004.
6. Официальные правила баскетбола ФИБА 2008 / Учебник. - М.: - 2008.
7. Валиев А. Баскетбол в школьные и студенческие годы / Учебное пособие. – Туркестан, 2005. – 78 с.
8. Чернова Е.А., Кузнецов В.С. Упражнения и игры с мячами в системе подготовки баскетболистов / Учебное пособие. – Москва, 2003. – 37 с.
9. Семашко И.В. Баскетбол / Учебник. – Москва. – 1986 г.
10. Портных Ю.И. Спортивные игры/ Учебник. – Москва. – 1997 г.
11. Воробьева И.П. Спортивные игры / Учебное пособие. - М.: - 1971 г.
12. Яхонова Е.Р. Юнный баскетболист / Учебное пособие. - М.: - 1987 г.
13. Ысқақов Ж., Қобланов Ж. Спорт әлемінің тарихы мен түсіндірме сөздігі / Оқу құралы. – Шымкент, 1999. – 256 б.
14. Гомельский А. Я. Баскетбол. Секреты мастера / Москва, 1997 г.
15. Костикова Л.В. Баскетбол «Азбука спорта» - М.: - 2002 г.
16. Нестеровский Д.И. Баскетбол. Теория и методика обучения / Москва, АСАDЕМА, 2004 г.
17. Железняк Ю.Д., Портнов Ю.М., Спортивные игры, - Москва – 2002 г.
18. Доленко Ф.А., Резцов С.И., Молостова Д.И. Пути повышения эффективности физического воспитания В ВУЗе. Теория и практика физической культуры. №9. М., 1982.
19. Линдеберг Ф., Баскетбол. Игра и обучение. М.,Физкультура и спорт, 1971.
20. Пинхолстер Г. Энциклопедия баскетбольных упражнений. М., Физкультура и спорт, 1973.
21. Международная Федерация Баскетбола.Официальные правила баскетбола. 2000.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі,
филос.ғ.к., ХҚТУ профессоры
______________К.Д.Баетов
_____ ______ 2014ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: СТУДЕНТТІҢ ӨЗІНДІК МАШЫҚТАНУ ЖҰМЫСЫ
АРҚЫЛЫ СПОРТТЫҚ ШЕБЕРЛІГІН ЖЕТІЛДІРУ
(баскетбол ойыны негізінде)
5В010800– Дене шынықтыру және спорт - мамандығы бойынша
Орындаған
Е. Адилхан
Ғылыми жетекшісі,
магистр-оқытушы
Н.Жайымбаев
Түркістан 2014
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І. Баскетбол ойынының даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 5
1.1. Баскетболдың шығу тарихы және даму
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... 5
1.2. Баскетболдың Қазақстан Республикасында дамуы және қазақ жерінен
шыққан баскетбол
жұлдыздары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
ІІ. Спорттық машықтанудың ілімдік
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...13
2.1. Оқу-машықтану процестерінің мақсат-міндеттері және принциптері мен
жалпы
заңдылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...13
2.2. Спорттық машықтанудың әдістері мен
амалдары ... ... ... ... ... ... ... ... 16
ІІІ. Баскетболшылардың дайындық
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
3.1. Жалпы және арнайы
дайындығы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...18
3.2. Әдіс-тәсілдік және психологиялық
дайындық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...64
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...65
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Әлемдегі бәсекеге қабілетті 30 елдің
қатарынан орын алу Қазақстан Республикасының стратегиялық басты
мақсаттарының бірі болып саналады. Республиканың экономикалық мақсаттарымен
қатар халықтың әл ауқатын арттыру, денсаулығын нығайту, адамдардың дене
шынықтыру және спортпен шұғылдануына жағдай жасау арқылы денсаулығы мықты
ұрпақ тәрбиелеу мақсаттары қойылған.
Елбасының Қазақстан- 2050 Стратегиясында - Денешынықтыру мен спорт
мемлекеттің айрықша назарында болуы тиіс. Нақ сол саламатты өмір салты ұлт
денсаулығының кілті болып саналады. Алайда елде барлығы үшін қолжетімді
спорт нысандары, спорт құрал-жабдықтары жетіспейді. Осыған байланысты
Үкімет және жергілікті органдар дене шынықтыруды, бұқаралық спортты дамыту
және типтік жобадағы денешынықтыру-сауықтыру нысандары, соның ішінде, аула
нысандары құрылысы бойынша шаралар қабылдау қажет. Бұл жұмысты келесі жылы-
ақ бастау керек.-деген болатын еді.[1]
Қазақстан тәуелсіз ел ретінде 1996 жылдан бастап Олимпиадалық, Әлемдік
және Халықаралық жарыстарға жеке спорттық команда ретінде қатысуда.
Шеберлігі жоғары спортшы дайындау ұзақ уақытқа созылатын педагогикалық
жұмыс екендігін ескере келіп, болашақ сапалы спортшы ізбасарларды дайындау
қазіргі кезде Республикадағы барлық спорт мектептерінің алдына қойылған
негізгі міндеттердің бірі болып саналады.
Жасыратыны жоқ баскетбол ойыны еліміздегі кенже дамып келе жатқан спорт
түрі екені баршамызға аян. Сондықтан осы спорт түрін барынша дамыта отырып,
жоғары деңгейге көтеру еліміздегі ұлтжанды азаматтардың және спорт сүйер
қауымның азаматтық парызы деп ойлаймын. Осы орайда ең ауыр салмақ өз
өмірін баскетболмен байланыстыра отырып, шәкірттер тәрбиелеп жатқан
жаттықтырушыларға түсетіні бесенеден белгілі.
Студенттердің өзіндік машықтану жұмыстары арқылы да спорттық
шеберліктерін шыңдауға мүмкіндіктері мол. Осы себептенде тақырыпты
көкейкесті деп санаймыз.
Зерттеудің мақсаты: Cтуденттің өзіндік машықтану жұмысы арқылы
спорттық шеберлігін қалыптастырудың маңыздылығын анықтау.
Зерттеу нысаны: Студенттердің өзіндік машықтану жұмысы арқылы
спорттық шеберлігін қалыптастыруға негізделген баскетбол ойыны.
Зерттеу міндеттері:
1. Студенттердің өзіндік машықтану жұмысы арқылы спорттық шеберлігін
қалыптасуының қазіргі жайын анықтау;
2. Студенттердің өзіндік машықтану жұмысы арқылы спорттық шеберлігін
қалыптастырудың тиіділігін дәлелдеу;
3. Студенттердің өзіндік машықтану жұмысы арқылы спорттық шеберлігін
қалыптастыруды қамтамасыз ететін формаларды айқындау.
Зерттеу көздері: Зерттеу проблемасы бойынша мұрағат құжаттарын, дене
тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі, спорт түрлерінің физиологиялық
әдебиеттерді, баскетбол ойынын үйретуге арналып жазылған оқу, оқу-
әдістемелік құралдар мен ғылыми мақалалар қолданылды.
Зерттеу әдістері: Зерттеу маңыздылығы бойынша әдебиет көздерінен
қажетті мәліметтерді жинақтау және оларды жүйелеу;
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімде зерттеудің көкейкестілігі, мақсаты, пәні, міндеттері
көрсетілді.
І. БАСКЕТБОЛ ОЙЫНЫНЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ
1.1 Баскетболдың шығу тарихы және даму кезеңдері
Бүгінгі баскетболға ұқсас ойындардың сипаттамаларын көне нормандар мен
Колумбқа дейінгі Америка мәдениетінен табуға болады. Осы ойынның
жаңартылған түрі - пок-та-пок бұрын діни салт болса керек. Осы салт қазіргі
кезде Мексиканың солтүстік штаттарында спорттық ойын-сауық пен туристтерге
арналған аттракцион ретінде ұйымдастырылады.
Баскетболдың негізін ХІХ ғасырда кейбір мемлекеттерде кең таралған
құз басындағы үйрек ойынымен байланыстырады. Бұл ойынның шартын Джеймс
Нейсмит (1861–1939) жақсы білетін. Ойын шарты бойынша: ойыншы кішкентай
тасты одан үлкен тастың үстіне лақтыру арқылы дәл ортасына орнатуға тиісті.
Нейсмиттің жеке биографтарының айтуы бойынша, құз басындағы үйректі
ойнаған кезінде жас Джеймстің басында баскетбол ойынының жалпы түсініктері
қалыптасады. Бұл идея Джеймс Спрингфилд қалашығында орналасқан Халықаралық
жастар жаттығу колледжінде анатомия мен дене шынықтыру пәнін жүргізген
кезде пісіп жетіледі. Нейсмиттің байқағаны бойынша жастар қысқы
гимнастикамен айналысуға ынта білдірмейтін. Содан Джеймс ойынды кішкентай
спорт залда жүргізуге болатындай студенттерді ептілік пен координацияға
үйрететін ойынға қатыстыру керек деген ойға келеді. Спорт залдың екі
шетінде орналасқан балконға екі жеміс-жидек себеттерін бекітеді. Еденнен
балконға дейінгі биіктік 3,05 см құрайтын (қазіргі кезде бүкіл дүниежүзі
ұстанатын стандартқа сай). Студенттердің басты мақсаты себетке доп кіргізу
болатын. Осылайша баскетбол ойыны пайда болған. [2]
Алғашқы ресми тіркелген баскетбол ойыны 1891 жылдың 21-желтоқсанында
болған. Сол кездесу біз білетін баскетбол ойынынан сәл ерекшеленді. Нейсмит
құрған командаларда 9 ойыншыдан болған (ол студенттер тобын тең екіге
бөлген) ойынды футбол добымен ойнаған.
Жаңа спорттық ойын туралы хабар бүкіл Америка жеріне жайылып,
Нейсмиттің жұмыс істейтін жеріне көптеп хат келген. Хат авторлары жаңа
ойынның шартын жазып беруді өтінген.
1892 жылы баскетбол ережелері жайлы алғашқы жарық көрген кітап 13
тарауды қамтитын, тараулардың көбісі күні бүгінге дейін күшін жоғалтпаған.
Бірақ, Нейсмит ұсынған ойын ережелері бүгінгілерден ерекшеленеді. Мысалы,
ойын ұзақтықтығы 15 минут болатын екі таймнан тұрады. Командадағы
ойыншылар саны шектеусіз бірақ, екеуінде де тең болуы керек еді. Добы бар
ойыншыға шабуыл жасау тыйым салынатын – оған тек кедергі келтіруге болатын.
Бұл ережені бұзған жағдайда, техникалық фол белгіленген. Егер фол екінші
рет қайталанса, ереже бұзған ойыншы келесі гол соққанға дейін алаңнан
қуылатын. Егер бір команда фолды үш рет қайталаса, оның себетіне гол
соғылды деген ереже орын алады. Осы ереже жүзеге асу үшін тек бір ғана
шарт қойылатын: қарсылас тарапынан бірде-бір фол болмау керек. Бір кезде
команданың құрамында, себетті қорғайтын қақпашы да болған. Сол кездегі
себеттерде бізге үйреншікті қалқан болмайтын.
Ойын тез арада көптеген адамдарға мәлім болған. ХІХ ғасырдың аяғына
таман студенттік кампустар мен әр түрлі қалалардан келген командалардың
арасындағы баскетболдан кездесулер жиі өткізілген. Әуесқой лигалары пайда
болды. 1896 жылы Американың Трентон қаласында ұйымдастырылған баскетбол
кездесуінде, жеңіске жеткен команда сыйақыға ие болған. Осылайша, ХХ
ғасырдың феномены – кәсіпқойлық баскетбол пайда болды.
Жаңа ойын құрастыра отырып, Д.Нейсмит ежелгі замандары Американың
түрлі аудандарында танымал болған доппен айналысатын қарапайым ойындар
туралы тарихи деректерді белгілі бір дәрежеде қолдануы мүмкін. Мехикодағы
археологиялық мұражайда баскетболға көп ұқсайтын тлачли ойнап жатқан
ацтектер бейнеленген картина сақтаулы. Ойын арнайы жабдықталған стадион –
тлахостарда өткізілген, олардың қалдықтары біздің заманымызға дейін жеткен.
Ойын өтетін алаң, түрі жағынан төртбұрышты, көрермендер отыратын жан-жақты
мінбелер орналастырылған, биік қабырғалармен (3-4 м) қоршалған. Ойнаушы екі
команданың міндеті – қысқа алаңқайдың ортасында тігінен бекітілген
қарсыластың шеңберіне каучуктен жасалған допты түсіру болып есептеледі.
Осыдан екі жарым мың жылдай бұрын үнділердің инк және майя тайпалары
поп-то-пок ойынын ойнаған, ойын мақсаты – қабырғаға тігінен бекітілген
шеңберге допты лақтыру.
Ал, біраз уақыттан кейін, қазіргі баскетболды еске түсіретін ойындар
пайда болды, Спартта – эпискирус, ежелгі Римде харапастум, Италияда –
калчио.
VІІ-VІІІ ғасырларда Францияда шуляж деген ойын (кейіннен шуль)
ойналды, мұнда жоғарыға шеңбері бар сырық бекітіліп, қарсыластар сол
шеңберге допты көбірек лақтыруға тырысады.
Нейсмит ойлап тапқан ойынын ең алғаш рет өз сыныбында өткізді. Он
фут биіктікке орналасқан балкон ернеуіне, яғни 3 метр биіктікке ол өзі
шабдалы салынған себеттерді бір-біріне қарама-қарсы орналастырады. Бұл
себеттерге доп лақтыру қажет. Сонымен баскетбол ағылшын тіліндегі baskеt
- cебет. ball- доп деген екі сөзден құрылған.
Ойын үшін футбол добы қолданылады және оған әр командаға 9 ойыншыдан
бөлінген 18 адам қатысады. Кейін бұл сан жетіге, ал 1887 жылдан 5-ке дейін
қысқартылады. Себебі қатысушының көп болуы алаңда тек кедергі ғана әкелетін
еді.
Көп ұзамай ойынның негізгі қағидалары да айқындалды:
1. Допты қолмен ұстап алып жүруге және жүгіруге болмайды.
2. Қарсылас ойыншымен тіресіп қалуға болмайды.
3. Нысана көлденең және еденнен жоғары орналастырылуы керек.
4. Әрбір ойыншы алаңның қалаған жеріне қалаған уақытында ауыса
беруіне болады.
Алғашқы ойындар өткізу барысына қарай ережесі үнемі жетілдіріліп
отырды: 1883 жылы темір тордан жасалған шеңбер пайда болды. 1884 жылы доп
көлемі 30-32 дюмге дейін ұзартылды (76.2-81.3 см). 1885 жылы себеттер
бекітілетін қалқандар, 5 фут қашықтықтан орындалатын айып лақтырулары
енгізілді. [2,3]
Допты әртүрлі нұсқалар арқылы алып жүру 1986 жылы заңдастырылды.
Баскетболдың дамуы негізгі бес кезеңге бөлінеді:
Бірінші кезең (1891-1918жж.) аралығын құрады. 1984 жылы АҚШ-та ең
алғаш рет ойынның заңды ережесі шығып, соның негізінде ресми жарыстар
өткізіле бастады.
Біртіндеп ойын тактикасы мен тәсілі қалыптасты. Тәсілдік қолданыстар
белгілене бастады: қағып алу, допты беру, дриблинг (алып жүру), допты
себетке лақтыру. Алғашқы кезде допты беру мен қағып алудың барлық түрлері
қозғалмай орында тұрып, екі қолмен орындалды. Баскетболшылардың ойындағы
қызметі анықталды – шабуылдаушылар мен қорғаушыларға бөлінді. Осыдан
кейінгі жылдары баскетбол АҚШ-тан Шығыстың Жапония, Қытай, Филиппин, одан
кейін Еуропа және Оңтүстік Америка елдеріне тарала бастады. 1904 жылы АҚШ-
тың Сент-Луис қаласында өткізілген ІІІ-жазғы Олимпиадалық ойындарда
америкалықтар бірнеше қалалардың командалары арасында баскетбол турнирін
ұйымдастырды.
Екінші кезеңде (1919-1931 жж.) Ұлттық баскетбол федерациясы құрылды.
Баскетболмен шұғылданушылар саны өсіп, жарыстар жоспармен өткізіліп, саны
арта бастады. Баскетбол Европаның Чехословакия, Латвия, Эстония, Литва,
Италия, Франция елдерінде кең қанат жая бастады.
Үшінші кезеңде (1932-1947 жж.) Халықаралық баскетбол федерациясы
құрылды – ФИБА. 1932 жылы 18 маусымда құрылған ФИБА-ның құрамында 8 ел
болды: Аргентина, Греция, Италия, Латвия, Португалия, Румыния, Швейцария
және Чехосолвакия елдері.
1936 жылы баскетбол ойыны ең алғаш рет ХІІ-жазғы Олимпиада ойындарының
бағдарламасына енді. Олимпиадаға 21 елдің командалары қатысты. Олимпиада
уақытысында бірінші ФИБА-ның Конгресі өтті, онда ойынның бір ізге салынған
ережесі қабылданды. Осыдан бастап халықаралық деңгейдегі турнирлер,
кездесулер өткізіле бастады.
Төртінші кезеңде (1948-1956 жж.) баскетбол тек қана жоғары қарқынмен
дамыды. Осы жылдары баскетбол ойыны Халықаралық спорттық бірлестіктер
арасында алдыңғы орынның бірін алды. Сондай-ақ ФИБА-ның басшылығымен ірі
халықаралық жарыстар, Әлем, Еуропа чемпионаттары өткізіле бастады. 1948
жылы ФИБА-ның құрамына 50 ел кіріп үлгірді.
Баскетболдың ойын ережесінің жетілуі және оның таралуымен бірге тәсілі
мен әдісі де жетіліп, даму үдерісі жүрді. Доппен ойнаудың, оның себетке
лақтырудың жаңа амалдары пайда бола бастады. Тәсілдік қолданыстың
күрделенуіне байланысты ойынды жүргізу тәсілі де өзгертілді. Жеке әрекеттен
ұжымдық ойынға ауысу үдерісі жүре бастады. Алғашқы кезде команда ойын
барысында небәрі 20-30 ұпай жинаса, ал допты бір қолмен секіріп лақтырудың
нәтижесінде 50-60 ұпайға дейін өсті.
1950 жылы Аргентинада бірінші ерлер арасында әлем біріншілігі
өткізілді. Жеңімпаз команда алаң иелері атанды. Осы әлем біріншілігінен үш
жылдан кейін Чилиде әйелдер арасында алғашқы әлем біріншілігі өткізіліп АҚШ
құрамасы бірінші орынды жеңіп алды. Осыдан кейінгі ерлер және әйелдер
арасында әлем біріншіліктері төрт жылда бір рет дәстүрлі түрде өткізіліп
келеді.
1972 жылы Халықаралық Олимпиада комитеті Германияның Мюнхен қаласында
өткізілген ХХІ-жазғы Олимпиадалық ойындар бағдарламасына әйелдер
баскетболын енгізу туралы шешім шығарды.
Қазіргі уақытта баскетбол ойыны әлемнің барлық елдерінде таралып,
халықтар арасында бірден бір сүйікті спорт түріне айналды.
Бесінші кезең: Баскетболдың Ресейде дамуы.
Ресейде ең алғаш баскетболмен жүйелі түрде шұғылдана бастаған
Петербургтегі Маяк клубы болды. Маякта гимнастика сабағын АҚШ-тан
арнайы шақырылған Э.Мораллер жүргізді және ол жаңа ойын тәсілдерін
көрсетті. Ал, 1908 жылы алғашқы баскетбол сайыстары өтті. Маяк
спортшыларының басшылығымен ойын басқа орталар мен оқу орындарына тарала
бастады. Богатырь спорт қоғамында баскетбол командалары пайда болды.
Ресейдегі алғашқы халықаралық кездесуге Маяк клубы спортшылары мен
Американың Христиан Жастар Одағының командасы арасындағы ойынды жатқызуға
болады.
1913 жылы Петербургте алғашқы баскетбол ережелері басылып шықты.
1916 жылы Торопов пен Скотак Торға доп түсіру деп аталатын ойынды
суреттейтін Ресейдегі ең алғаш кітап жарық көрді.
1920 жылы баскетбол Всебуч мектебінің бағдарламасына енгізілді және
міндетті пәндердің бірі болды.
1921 жылдан бастап баскетбол Орта Азия, Кавказ, Украина
республикаларына да таралды.
Ал, 1923 жылдан бастап Дене тәрбиелеу мәдениетінің жоғары кеңесі
ұйымдастырылды. Осының нәтижесінде бүкіл ТМД елдерінде көптеген баскетбол
жарыстары өткізіле бастады.
1923 жылы баскетбол Мәскеу қаласында өткен Бүкілодақтық дене тәрбиелеу
мәдениетінің алғашқы мерекесінің бағдарламасына енгізілді.
1924 жылы Мәскеуде өткен КСРО-ның алғашқы біріншілігінде Мәскеу
құрамасы жеңімпаз болды. КСРО біріншілігіне қатысу үшін Мәскеу Орталық
аудандары мен Орал құрамалары ұсыныс жасады. Бірақ орталық аудан құрамалары
ойынға келмей қалды да, КСРО-нің алғашқы жеңімпазы жалғыз кездесуден кейін
ғана анықталды.
Жыл сайын ойынның танымалдылығы, баскетболмен шұғылданушылар саны
артып, әртүрлі деңгейдегі жарыстар саны көбейді. 1928 жылы баскетболдан І-
Бүкілодақтық спартакиада өтті және мұнда Францияның ерлер және әйелдер
командалары қонақ ретінде қатысты. 1934 жылдан бастап КСРО біріншілігі жыл
сайын өткізілетін болды.
1947 жылы Бүкілодақтық баскетбол секциясы Халықаралық баскетбол
федерациясына мүше болып енді, бұл ФИБА ұйымдастырған барлық халықаралық
ресми кездесулерге қатысу құқығын берді.
Жыл өткен сайын ойын түрендіріліп, ереже түбірімен өзгертіліп, ойын
тәсілі жаңа ұтымды қолданыстармен байытылып отырды. Бұл тактикалық
әрекеттердің дамуына ықпал етті.
1952 жылы Хельсинкиде өткен ХV-жазғы Олимпиада ойындарында КСРО ерлер
құрамасы табысты өнер көрсетіп, күміс жүлдегер атанды.
1972 жылы Мюнхендегі Олимпиада ойындары мен 1988 жылғы Сеул
Олимпиадасында КСРО баскетболшылары алтын медалды жеңіп алды.
КСРО-да баскетболдың дамуының одан кейінгі кезеңдері негізінен
оқытушылар мен жаттықтырушылардың тәжірибесін байыту және білімін көтеруге
бағытталды. Жаттықтырушылар мен төрешілер семинарлары жүйелі түрде
өткізіліп, мұнда білікті мамандармен тәжірибе алмасулар ұйымдастырылды.
1954 жылдан бастап дене мәдениеті институттарында жоғары маманданған
оқытушылар мен жаттықтырушшылар дайындайтын бөлімдер ұйымдастырыла бастады.
1976 жылы ХХІ-жазғы Олимпиада ойындарында (Монреаль) КСРО әйелдер
құрамасы алғаш рет өнер көрсетіп, оны табыспен аяқтады. Баскетбол тарихында
алғаш рет Олимпиаданың алтын медаліне ие болды. [4]
Одан кейінгі кезеңдерде баскетбол көпшілік спорт түріне айнала
бастауымен, КСРО-ның құрама командасын қалыптастырудағы негізгі базаны
жасайтын көптеген командалардың жоғары шеберлікке жетуімен сипатталады.
КСРО құрама командасы Халықаралық турнирлерден бастап Әлем, Еуропа
чемпионаттарында және Олимпиада ойындарында табысты өнер көрсете бастады.
1.2 Баскетболдың Қазақстан Республикасында дамуы және қазақ жерінен шыққан
баскетбол жұлдыздары
Қазақстанда құрамына волейбол, футбол, баскетбол енген спорттық ойын
түрлері бойынша алғашқы жарыс 1928 жылы мамыр айында өткізілді. Осы жылы
Қызылордада Ташкент пен Қызылорданың теміржол мектептерінің командалары
арасында баскетболдан халықаралық кездесу өткізілді.
1946 жылдан бастап жергілікті жарыстар өткізіле бастады, оның
жеңімпаздары республика чемпионы атағы үшін жарысты. Алғашқы жеңімпаздар
Алматының ерлер және әйелдер командалары болды.
1947 жылы Қазақстандықтар алғаш рет КСРО біріншілігіне қатыса отырып
10 команда ішінен алтыншы орынды, ал әйелдер 8 команда ішінен төртінші
орынды жеңіп алды.
1948 жылы Алматыда Орта Азия елдері командалары арасында жолдастық
кездесуер өтті, мұнда Қазақстанның ерлер командасы бірінші, әйелдер
командасы төртінші орынға ие болды.
1950 жылы көптеген жарыстар өтті: Бүкілқазақстандық спартакиада,
ҚазКСР Кубогы үшін ойындар өткізілді. Республиканың құрама командасы КСРО
біріншілігіне қатысты. Осы жылы Орта Азия республикаларының спартакиадасы
өткізілді және мұнда қазақстандық баскетболшылар жеңіске жетті.
Көп жылғы үзілістен кейін 1991 жылы өткен Орта Азия республикаларының
спартакиадасында қазақстанның баскетболшы жігіттері мен қыздары чемпиондық
тұғырға көтерілгенін атап өткен жөн.
1952 жылы Ташкентте баскетболдан КСРО Кубогы үшін аймақтық кездесулер
өткізілді, мұнда Орта Азия республикаларының командалары және Мәскеу
чемпионы ӘӘК (ВВС) командасы қатысты. Мәскеуліктерден ғана жеңілген
қазақстандықтар қалған кездесулердің бәрін ұтады.
Осы жылы VІ Бүкілқазақстандық спартакиада бағдарламасы бойынша
баскетболдан турнир өтіп, Алматы қаласының спортшылары жеңімпаз атанды.
1953 жылы Сухумиде студенттердің Искра атты Бүкілодақтық ерікті
спорт қоғамының Орталық Кеңесінің біріншілігі өткізілді және мұнда
Алматының Искра командасы қатысты.
Қазақстандық баскетболшылардың ең алғашқы ірі табысы Буревестник ЕСҚ-
ның Орталық Кеңесінің чемпионы, ал кейін 1953 жылы КСРО біріншілігінде 13
орын алуы.
1954-55 жылдары Буревестник командасы КСРО біріншілігінің Б
тобының жарыстарына қатысып жүрді. А тобына тек соғылған және жіберген
доптардың сәйкес келмеуі себепті ғана енбей қалып отырды.
Тек бір жылдан соң Днепропетровскде өткізілген турнирде ешбір
жеңіліссіз өткізгеннен кейін ғана алматылықтар жоғары топта ойнау
мүмкіндігіне ие болды.
Сол жылдары қазақстандық баскетболшылардың ойыны көрермендер арасында
жоғары қызығушылық туғызды. Команда құрамында еліміздегі ең ұзын
баскетболшы Уайс Ақтаев (бойы – 232 см. салмағы – 160 кг.) ойнады. Ғажап
табиғи қасиеттерімен бірге У.Ақтаевтың допты себетке лақтыру тәсілі де
жоғары болды. Алаң ішінде қозғалу жылдамдығындағы кемшілікті ол қалқан
астындағы ойынымен өтеп отырды. Ол қарсылас себетіне жопты жоғарыдан өте
оңай салатын және қалқаннан ыршып түскен допты қағып алып, қайта лақтыруды
асқан шеберлікпен орындады.
1956 жылы өткен КСРО халықтарының І спартакиадасында қазақстандық
баскетболшы жігіттердің бесінші орын алуын үлкен табыс деп есептеуге
болады.
1957 жылы КСРО біріншілігінде Алматының Буревестник командасы
бірнеше командаларды ұтып, турнир кестесінде жетінші орынға ие болды.
Одан кейінгі жылдары Қазақстандық баскетболшылардың өнері бірде
аспандап, бірде құлдыраумен сипатталады.
1964-75 жылдар аралығында ерлер арасындағы барлық жарыстарда
республика намысын Локомотив командасы қорғап жүрді. Құрамында жоғары
дәрежелі ойыншылары бар Локомотив командасы турнир кестесінде жоғары
орындарға ие болмағанымен, КСРО-ның алдыңғы қатарлы командаларын жиі ұтып
жүрді. Алматылықтар спортшы-теміржолшылар арасындағы халықаралық
турнирлерінде жоғары табыстарға жетеді. Олар МССЖ-ның төрт біріншілігіне
қатысты. 1956 жылы Алматыда 2-орын, 1968 жылы Францияның Старсбург
қаласында чемпион, 1971 жылы Бургаста (Болгария) 3-орын, ал 1975 жылы
Вроцлавта (Польша) 2-орын алды.
1976 жылдан бастап команда Қарулы Күштер клубы туы астында өнер
көрсете бастады. Команда көптеген жарыстарға қатысты, жоғары топтың ірі
командалары арасында медалдар жеңіп алып, көптеген халықаралық жарыстарда
жеңімпаз болды.
1988 жылы Сеул Олимпиадасында баскетболдан КСРО құрама командасының
мүшесі В.Тихоненко алтын медалға ие болды.
1972 жылдан бастап, әйелдер арасындағы баскетболдан республика намысын
Буревестник кейін Университет (Алматы) аталған студенттер командасы
Қазақстан Тәуелсіздік (1991 жылға дейін) алғанша қорғап келді. Жоғары топта
өнер көрсеткен ұзақ жылдар ішінде команда жоғары дәрежелі ойыншылар
дайындап шығарды, олардың ішінде Еуропа, Әлем чемпионаттарының,
Бүкіләлемдік Универсиадалардың және т.б. халықаралық жарыстардың
жеңімпаздары бар. Команданың екі ойыншысының Олимпиада чемпионы деген атағы
бар: Н.Ольхова (1976 жылғы Монреаль, 1980 жылғы Мәскеу Олимпиадасы);
Н.Герлиц (1992 жылғы Барселона Олимпиадасы).
1950 жылдың басында Алматы қаласында Университет атты әйелдер
баскетбол командасы құрылды. Ол команда 1972 жылы КСРО біріншілігінің
жоғарғы лигасында өнер көрсетті. 1986 жылы Алматының СКА ерлер командасы
КСРО біріншілігіне қатысты. 1940 жылы КСРО біріншілігіне Қазақстанның ерлер
құрама командасы алғаш рет Азот командасы болып қатысып 18 командадан 17
орын алды. Кейін Республика намысын әр жылдар бойынша Азот, Красное
знамия, Большевик, Искра, Скиф, Буревестник, Локомотив, СКА,
Отырар, Тобыл, Астана командасы болып қорғады. 1970-1990 жылдар
аралығында КСРО біріншілігіне СКА командасы болып қатысты.
1940 жылы И.Копилевич, М.Жианбаев, Ю.Бухвилов сынды қазақстандық
ойыншылар ел біріншілігінде жақсы өнер көрсетті.
Қазақстан тәуелсіздігін алуына байланысты республикамызда баскетболды
дамытудың жаңа беттері ашылуда, 1991 жылы Қазақстан Республикасының Ұлттық
баскетбол федерациясы құрылды. 1992 жылы І-ші Ұлттық біріншілік өткізілді.
Қазақстан Республикасының құрама командалары Азия ойындарында, Әлем
чемпионаттарында, Олимпиада ойындарында еліміздің намысын қорғауға
дайындалуда. [3,5]
Қазақстандық Әлем чемпионаттары мен Олимпиада ойындарында және халықаралық
жарыстарда жеңімпаз болған спортшылардың тізімі:
1. Жармұхамедов Әлжан Мұсабекұлы (ОҚО), КСРО-ға еңбек сіңірген спорт
шебері. Бойы – 2.07 см. Баскетболдан КСРО құрама командасының мүшесі.
1971,1975,1979 жылдарда КСРО халықтары біріншілігінің жеңімпазы.
1970,1974,1976-80 жж. аралығында КСРО жеңімпазы. 1972 жылы өткізілген ХХ-шы
Мюнхен (ФРГ) Олимпиадасының жеңімпазы, 1976 жылы ХХІ-ші Монреаль (Канада)
Олимпиадасының жүлдегері, 1970-78 жылдары әлем біріншілігінің жүлдегері.
1967,1971,1975,1977,1979 жылдарда Еуропа жеңімпазы.
2. Ольхова Н.А. КСРО-ға еңбек сіңірген спорт шебері. Университет
Алматы командасының ойыншысы. Баскетболдан КСРО құрама командасының мүшесі.
Екі дүркін Олимпиада ойындарының жеңімпазы (1976 Монреаль, 1980 Мәскеу),
1975 жылы Сеулде өткен әлем біріншілігінің жеңімпазы. Алты дүркін Еуропа
біріншілігінің жеңімпазы. Дүниежүзілік Универсиаданың үш дүркін жеңімпазы.
Халықтар достығы орденінің иегері.
3. Тихоненко В. КСРО-ға еңбек сіңірген спорт шебері. СКА Алматы
командасының ойыншысы. Баскетболдан КСРО құрама командасының мүшесі. КСРО
жеңімпазы. КСРО кубогының иегері (1988 ж). КСРО біріншілігінің күміс
жүлдегері (1992 ж). Еуропа біріншілігінің жеңімпазы (Греция, 1981 ж.). Әлем
біріншілігінің жеңімпазы (1985 ж). Олимпиада ойындарының жеңімпазы (Сеул,
1988 ж).
4. Герлиц И.Я. Павлодар қаласында туылған. Халықаралық дәрежедегі
спорт шебері (1987). КСРО-ға еңбек сіңірген спорт шебері (1992).
Университет Алматы командасының ойыншысы. Баскетболдан КСРО құрама
командасының мүшесі. Әлем біріншілігінің күміс жүлдегері (1987 ж).
Олимпиада ойындарының қола жүлдегері (Сеул, 1988 ж). Олимпиада ойындарының
жеңімпазы (Барселона, 1992).
5. Жуконенко Ю.А. Алматы қаласында туылған. Халықаралық дәрежедегі
спорт шебері. СКА (Алматы), ЦСКА командасының ойыншысы. КСРО олимпиадалық
командасының үміткері (1988).
Мелещенко О.В. Екібастұз қаласында туылған. Халықаралық дәрежедегі
спорт шебері. СКА (Алматы). Әлем біріншілігінің күміс жүлдегері (Барселона,
1991).
Анатольевич А.Н. Алматы қаласында туылған. Халықаралық дәрежедегі
спорт шебері. СКА (Алматы) КСРО құрама командасының ойыншысы (1987-1991жж).
Тихоненко В. СКА (Алматы) командасының ойыншысы (1982-1992жж). КСРО
халықтары спартакиадасының күміс жүлдегері (1986). КСРО жеңімпазы (1990).
Азия ойындарының күміс жүлдегері (Бусан, Оңтүстік Корея 2002). Отырар
баскетбол клубының президенті қызметін атқарған.
Тихоненко И. СКА (Алматы) командасының ойыншысы. КСРО кубогының иегері
(1988). КСРО біріншілігінің күміс жүлдегері (1992). Бірнеше дүркін ҚР
біріншілігінің жеңімпазы. 2001-2004жж Қазақстан құрама командасының бас
жаттықтырушысы. [3,5]
ІІ. СПОРТТЫҚ МАШЫҚТАНУДЫҢ ІЛІМДІК НЕГІЗДЕРІ
2.1. Оқу-машықтану процестерінің мақсат-міндеттері және
принциптері мен жалпы заңдылықтары
Айналысушылардың адамгершілік және дене қасиеттерін үйлесімді дамытуы
машықтану процесінің негізгі мақсаты болып табылады.
Баскетболдан спорт бөлімі топтарындағы сабақтарды негізгі міндеттері:
• Айналысушылар денсаулығын шыңдау;
• Жан-жақты дене дамыту;
• Организмнің функционалды мүмкіндіктерін арттыру;
• Арнайы тәсілді, әдістік негіздерін меңгеру;
• Психологиялық, моральді және ерік-жігер қасиеттерін дамыту;
• Баскетболдан жарыстар өткізу мен ұйымдастыруда дағдылар
қалыптастыру.
• Спорт разрядтарын орындау.
• Дене тәрбиесі, гигиена және дәрігерлік ұстаздық бақылау
негіздері бойынша ілімдік білім деңгейін меңгеру.
Бұл міндеттер өз ішіне дайындықтың төмендегідей түрлерін қамтитын оқу-
машықтану процесінде шешіледі: тәсілдік - тактикалық, дене және
психологиялық дайындық, олар бір - бірімен өзара байланысты және бір-
бірімен шарттас және жылдық макроциклдік кезеңіне байланысты машықтану
амалдарының жалпы көлемінің үлес салмағы да өзгеріп отырады.
Спорттық машықтану - спортшы дайындығының ерекше үйымдық
–педагогикалық күрделі процесс, бүл процесс дене жаттығуларына таңдап
алынған спорт түрлері бойынша жан - жақты дайындықты жетілдіру мақсатында
қолдануға негізделген, бұл ең жоғары жетістіктерге жеткізеді, организмнің
барлық жүйесін үйлесімді дамыту арқылы денсаулықты шыңдайды.
Спортгық машықтану белгілі бір заңдылықтар мен жалпы педагогикалық
принциптер негізінде құрылады.
Машықтану амалдарының спортшы организміне оның психикасына әсері
машықтану жүктемесі деп аталады.
Жаттығу түрі, сипатына, жұмыс әдістері мен санына, оның орындалу
жағдайына байланысты жүктеме бірде көп немесе аз болуы мумкін, бүкіл
организмге толығынан немесе кейбір организмдер, жүйелер мен бұлшық еттер
тобына әсер етуі мүмкін. Бірақ жүктемені машықтану жұмыстары саны
үзақтығы көлемінің, қарқындылығының жүйке, бұлшық ет күшінің көлемі
жаттығуларды орындау күрделілігінің үйлестіру күрделілігі,
психологиялық ширығудың және демалыстар аралығы көлемінің организмге әсер
ету жиынтығы деп қарастырған жөн. Сондықтан, жүктемені
анықтауда осы құрайтын бөліктердің бәрін ескеру керек.
Көптеген бөліктерден тұратын физиологиялық, биохимиялық, психологиялық,
биохимиялық және т.б. жүктеменің әсерінен спортшы организмнің функциоиалды
мүмкіндіктері артады, бұлшық ет көлемі және оның күші артады, қимылдардың
жасалу жылдамдығы жетіледі, төзімділік деңгейі, үйлесімділіктің жоғары
деңгейі, әрекет нақтылығы, ерік – жігер қамтамасыз етіледі. Мұның бәрі
түгелімен спорттық дайындықты қүрайды.
Бейімделу - спорттық машықтануда тірі организмнің әр түрлі жүктемелер мен
әсерлерге жауап ретінде өзгеру және жетілу қабілеті. Бейімделу қысқа және
ұзақ болуы мүмкін. Қысқа бейімделуде организм тез арада бейімделгіш реакция
жасайды, мысалы, дене жүктемесі әсерінен жүрек жиі және қатты соға
бастайды, тыныс алу жиілейді, газ алмасу артады, дене ыстығы көтеріледі,
зат алмастыру және басқа да көптеген процестер жүреді.Бірақ жұмыстан соң
мұның барлығы жүктемеге дейінгі күйге біртіндеп келе бастайды.
Егер осындай әсерлер көбірек пайдаланар болса немесе ұзақ
уақытқа созылса, онда ұзақ уақыттық бейімделу дамиды. Оған өмір
режимінің, еңбек, оқу, спорттық және басқа да әрекеттердің
қатаң тәртібінің ұзақ уақыт әсеріне спортшыны бейімделуі жатады.
Бұл органимнің өмір сүруі үшін маңызды шарт болып есептелінеді.
Жүктеме әсерінен организмде энергия қорының шығындау және сонымен
бірге қалпына келу процесі жүріп жатады. Бұл процестер шығынның
орнын толтырып қана қоймай, сонымен қатар жұмыс істеу қорын жұмысқа
дейінгі деңгейінен де асырып түсіреді. Осы жоғары төлем арқасында
дене жаттығуларын көбірек қайталау және басқа әсерлер есебінен спортшы
дайындығының әр түрлі жақтары жетілдіріледі.
Жүктемеге бейімделу 3 сатыдан тұрады.
1 - саты бейімделу процестері старт алдындағы ойша қиналулар,
елестеулер, реакциялар нәтижесінде машықтану жұмыстарын орындау
алдында.
2 - саты машықтану жұмыстары уақытында, спортшы организмінде, оның
психологиясында функционалды жүктеме әсерінен өзгерістер болған
кезде пайда болады. Дәл осы уақытта организмге энергетикалық қуат пайда
болады, құлдырау басталады, шаршау белгілері пайда болып, жүмыс істеу
қабілетін қалпына келтіру процесі басталады. Сонымен бірге шартты рефлексті
байланыс құрылады, орталық жүйке жүйесімен барлық органдар мен жүйелерді
басқару жетілдіріледі, ерік- жігер, білім, дағды тәрбиеленеді, бүкіл
организм әреті қалыпқа түсе бастайды.
3-сатысы спортшы организмде, оның псикикасында машықтану
жұмыстарынан соң болады. Бұл саты дайындық деңгейін арттыруда
маңызда роль атқарады, себебі бұл уақытта қалпына келтіру процестері өте
жоғары дәрежеде байқалады. Осының салдарынан құрамдық
және
құрылымдық өзгерістер жүреді, физиологиялық, биохимиялық және басқа сандық
өзгерістер сапалық өзгерістерге өтілуі қамтамасыз етіледі.
Негізінде бейімделу процесі көп күрделі, ол өз ішінде организмнің
жұмысқа дейінгі реакциядан ғана емес, жұмыс кезіндегі, кейінгі
реакциясында біріктіреді, сонымен бірге бұл реакциялар әр түрлі органдар
мен жүйелер үшін әр түрлі уақытта ағады.
Жұмыста істеу қабілетінің өсуі құрамдық және физиологиялық
өзгерістер салдарынан бір машықтану сабағынан кейін өте төмен. Мұны жоғары
дәрежеге жеткізу үшін көптеп қайталау керек, апталап, айлап қайталай
беру керек.Сондықтан да машықтануды жыл бойы үзбеу және машықтану
процесінің үздіксіздігі дене қабілеттерін дамытуды жекелеген машықтануларға
жатталған тәсілдік - тактикалық қолданыстарды бекіту және оларды
тұрақты мінез-құлық дағдысына айналдырудың негізі болып есептеледі. [6,7,9]
Машықтану процесін ұтымды құру үшін шаршау және қалпына келтіру
процестердің ескерудің маңызы зор.
Бұлшық ет ширығуы басталғанда спортшының жұмыс істеу әрекеті біртіндеп
өседі, жаттығу процесі жүреді. Бұл кезде қимыл – қозғалыс жасаудың қажеті
стереотипі жасалады, үйлестірушілік қасиеті жақсарады, жұысқа кететін
энергия шығыны азаяды, вегетативті қызметі жүйеленеді.
Бұл кезең аяқталған соң жүмыс белгілі бір уақыт аралығында
саныстырмалы түрде жұмыс істеу қабілетінің тұрақты деңгейде тұрақты
жайкүйімен жасалады. Жұмыс істеу қабілеті тұрақтылық күйінің
бұзылуы шаршау процесінің дамуы салдарынан болады.
Жүктемені ұтымды түрде кезектеп отыру үшін қалпына келтіру процесін
өту қарқынын ескеру қажет. Қалпына келудің барынша қарқындылығы
жүктемеден кейін бірден байқалады. Жұмыс барысында болған өзгерістерді
жоюға байланысты қалпына келу процесі бәсеңдейді.
Машықтану процесін құруда әр түрлі көрсеткіштердің бастапқы деңгейіне
қайту уақытының бірдей емес екендігін ескеру қажет. Мысалы, ұзақтығы 30с
қарқындылығы 90% болатын машықтану жаттығуларын орындағаннан кейін жұмыс
істеу қабілеті әдетте 90-120 с. қалпына келеді. Жүйке жүйесінің кейбір
көрсеткіштері жүмысқа дейінгі деңгейіне 30-60 с. Қайта оралса, 3-4 минуттан
кейін оралады В.И.Платовдв, 1986. Мысалы, баскетболшылар 7 эмоционалды
жүктемесі жоғары жарыстарға қатысу барысында, олардың психикалық функциясы
қалпына келу процесі ұзаққа созылады.
Үйрету мен машықтанудың негізгі принциптеріне төмендегілер жатады: жан-
жақтылық саналық, бірте - біртелілік, қайталамалық, жекеменшіліктік
педагогикалық принциптері.
Жан-жақтылық принципі жеке адамды жан - жақты дамытуға бағытталған
машықтану процесінің әдістері мен амалдарын таңдауға негізделген.
Бірте - біртелілік принципі адам организмі жүйелері мен
органдарының физиологиялық заңдылыкгарына негізделеді.
Жекеленген сабақтарындағы машықтану жүктемелері олардың көлемі мен
қарқындылығы, айналасушылар мүмкіндігін объективті бағалай отырып,
спорт дәрігерінің ұсынысын, өзін - өзі бақылау мен ұстаздық бақылау
нәтижелерін ескере отырып түрлендіреді.
Қайталамақ принципі өткен машықтануларда жаттығуларды көп рет
қайталаулардан кейін қол жеткізген жетістіктерді тұрақтандырады және
бекітеді, мұнда белсенді жұмыс пен демалыс кезеңдері дайындықтың әр
сатысында тұрған міндеттерге байланысты кезектесіп тұрады.
Жекешелік принципі баскетбол сияқты спорттың командалық
түрлері үшін маңызы зор. Мұнда сабақ топтық әдіспен жүргізіледі, ал
спортшылардың өзіндік ерекшеліктері және дене, тәсілдік дайындық
мүмкіндіктері, денсаулық жағдайлары әр түрлі болып келеді, Жекешелік
амалдар мен әдістері дене дамуы деңгейі және спортшының басқа да
көрсеткішіне қарай ұтымды таңдауға негізделеді.
Сахналық принципінің оқу - машықтану процесінде маңызы зор,
себебі, айналасушылардың арнайы дамуына, ілімдік мәліметтерді оқып
үйренуге деген саналы қатынас табысты машықтандыруға, өзінің
шеберлігін жетілдіруге және жарыстарда табысты өнер
көрсетуге мүмкіндік береді.
Қазіргі заманғы спорттық машықтанудың негізгі принциптері бір-бірімен
өзара байланысты жаттықтырушы жұмысының негізі болып есептеледі.
2.2. Спорттық машықтанудың амалдары мен әдістері.
Спорттық машықтанудың негізгі амалы - дене жаттығулар 4 топқа
бөлінеді..
Ж а л п ы д а й ы нд ы қ ж а т т ы ғ у л а р ы - спортшы
организмінің функционалды дамуының жан - жақтылығын қамтамасыз ететін
амалдар.
К о м е к ш і ж а т т ы ғ у л а р ы - белгілі бір спорт әрекетін әрі
қарай жетілдіру үшін арнайы іргетас қүрайтын қимыл – қозғалыстар
әрекеттері жатады.
А р н а й ы д а й ы н д ы қ жаттығуларды спортшылар дайындығына
орталық орындарының бірін алады, жарыс әрекеттері элементтерімен
динамикалық құрылымы мен организмдегі функционалды өзгерістер
сипаты жағынан соларға ұқсас әрекеттерді қамтитын амалдар жиынтығы енеді.
Ж а р ы с ж а т т ы ғ у л а р ы - таңдап алынған спорт түріне тән
қимыл-қозғалыстар жиынтығын құрайды және олар жарыс ережелеріне сәйкес
орындалады.
Спорттық машықтану амалдары бағыттылығы жағынан мынандай түрлерге
бөлінеді: дене дамуын, тәсілдік даму, тактикалық және дайындықтың басқа
түрлері.
Үйрету әдістері машықтану процестері жағдайлары мен іріктенеді.
Ойынның тәсілі мен тактикасын қалыптастырудың негізгі әдістеріне
төмендегілер жатады:
Сөз әдісі әңгіме, түсіндіру, әңгімелесу, талдау, талқылау
-айналысушылардың алдына қойылған міндетті түсіндіруге, жаттығу мазмұны мен
құрылымын меңгеруге мүмкіндік береді.
К ө р н е к і л і к ә д і с і көрініс, оқу фильмдерін, бейне
жазбаларды, ойын алаңының үлгісін көрсету - жеке бұлшық ет қозғалу
сезімдерінен шыға отырып, қимыл қозғалыс туралы толығымен көрініс береді.
Т ә ж і р и б е ж а т т ы ғ у л а р ы әдісі қимыл – қозғалыс
дағдыларын қалыптастыруға немесе қозғалыс қасиеттерін дамытуға бағытталған-
қимыл - қозғалыстың дұрыс қабылдануын тексеруге негізделген және мұнда
бұлшық еттердің өзіндік сезміталдығына баса назар аударылады.
Т ұ т а с ж а т т ы ғ у л а р әдісі - жаттығу көрсетіліп,
қолданыстары түсіндіріліп болған соң олардың толық орындалуын қамтамасыз
етеді.
Б ө л ш е к т е н г е н ж а т т ы ғ у л а р әдісі бойынша
қолданыстың белгілі бір бөлігін жеке алып қарастырып және тек меңгергеннен
кейін ғана тұтас әрекетке біріктірілуіне байланысты қолданылады.
О й ы н ә д і с і бойынша бір уақыт аралығында әр түрлі қимыл
қозғалыс дағдыларын жетілдіруге, дербес әрекет етуге,
өзгерген жағдайларға жауап реакциясының шапшаң болуына ойын жағдайларына
ұқсас жағдайларда бағыт таба білуге мүмкіндік береді.
Ж а р ыс ә д і с і - белгілі бір жаттығуларда үнемі бәсекелесті
туғызып, дене, парасат, ерік - жігер қасиеттерінің толық байқалуы үшін
қолайлы жағдайлар туғызады.
Қимыл - қозғалыс қасиеттерін дамыту үшін мынадай әдістер
қолданылады.
Ү з д і к с і з - машықтану жұмысын демалыссыз бір рет орындау.
А р а л ы қ - жаттығудың бірқалыпты және ауыспалы орындалу жүктеме
тәртібіндегілер арасындағы тұрақты аралықты сақтай отырып орындау.
Қ а й т а л а м а -демалыс аралықтарын өзгерте отырып, жаттығуды
бірнеше рет қайталау.
А у ы с п а л ы -қимыл жылдамдығын, жағдайын өгерте отырып, бұлшық
ет әрекетінің қарқындылығын түрлендіру. [9]
ІІІ. БАСКЕТБОЛШЫЛАРДЫҢ ДАЙЫНДЫҚ ТҮРЛЕРІ
3.1. Жалпы және арнайы дене дайындығы.
Дене қасиеттерін тәрбиелеуде спорттық машықтану ілімі мен
тәжірибесінде төмендегідей қасиеттер қарастырылады: жылдамдық ,
қабілеттері күштілік, төзімділік, икемділік, үйлестіру, қабілеттері.
Дене дайындығының болуы ойын тәсілін жетілдіруге тура әсер етеді. Дене
дайындығының болуы ойын тәсілін жетілдіруге тура әсер
етеді. Баскетболшылардың қимыл - қозғалыс әрекетіне жасалған талдау ойынның
жоғары жылдамдықпен және шапшаң қимылдарымен, секірулерімен,
қорғаныс қимылдарымен, аялдаулармен айналулармен орындалатын
жылдамдық-күштілік әрекеттерінен құрылатындығын көрсетеді. Жақсы дене
дайындығы қарсыласпен жекпе - жекте допты епті меңгеруге немесе оның өз
торына түсуге қарсылық көрсетуге мүмкіндік береді.
БАСКЕТБОЛШЫЛАР дене дайындығы жалпы және арнайы болып екіге бөлінеді.
Ж а л п ы д е н е д а й ы н д ы ғ ы баскетболшы организмін
шыңдауға және оны дамытуға бағытталған: барлық органдармен жүйелердің
функционалды мүмкіндіктерін дамыту, қозғаушы бұлшық еттерді дамыту, күш,
шапшаңдық, төзімділік, икемділік қасиеттерін талап деңгейіне көтеру.
Бұл міндеттерді шешу үшін жалпы дамытушы әр түрлі дене
жаттығулары қолданылады.
Бірде-бір дене қасиеті жеке дами алмайды. Олардың әрқайсысының даму
деңгейі келесісінің, ал келесісі өз кезегінде одан кейінгінің даму
деңгейіне байланысты болады. Мысалы, баскетболшының жылдамдық
төзімділігі жүгіруде көрінетін бұлшық еттер күшімен жалпы төзімділікке
байланысты дамиды.
Жалпы дене дайындығы баскетболшының тәсілдік шеберлігінің артуына
ықпал етеді. Баскетболшыға қажетті қимыл - қозғалыс
дағдыларының көпшілігі бұрыннан бар қасиеттер негізінде қалыптасады.
Сондықтан да спортшының қимыл қозғалыс тәжірибесі қаншалықты бай болып, ол
баскетбол тәсілін соншалықты меңгереді, тәсілдік шеберлігі де соншалықты
жоғары болады. Қимыл - қозғалыс тәжірибесі тек дене дайындығы
процесінде, баскетболшы әр түрлі дене жаттығуларының тәсілін
меңгергенде ғана жинақталады.
Негізінде ЖДД ОФП амалдары дайындық кезеңінде қолданылады. Дегенмен,
жалпы ұзақтығы 5-7 айға созылатын бірнеше мезоциклден тұратын
баскетболшылардың жарыс кезеңінің ерекшеліктерін ескере отырып, бұл кезеңге
оқу — машықтану процесіне жалпы дене дайындығы амалдарын енгізген жөн., бұл
дайындық кезеңінде қол жеткізген дене қасиеттері деңгейін сақтауға
көмектеседі. Жарыстық кезеңде машықтануда баскетболшылардың арнайы
жаттығуларын ғана қоладанып, ЖДД амалдарының көлемін айрықша қысқартып
жіберу дене қасиеттерінің даму деңгейін күрт төмендетіп жіберетіндігін
тәжірибе көрсетіп отыр.
Жалпы дене дайындығының шамадан тыс машықтанудың алдын алуда және
ұзаққа созылған арнайы машықтануларда сабаққа деген қызығушылықтың
жоғалуына жол бермеуде ЖДД тиімді амал болып есептелетінін есте сақтаудың
маңызы зор. Баскетболдың арнайы жаттығулары мен сипаты жағынан дене
жаттығуларының уақытылы ауысып отыруы жүйке жүйесіне игі әсер етеді,
жоғалтқан күшті тез арада және толық қайта қалпына келтіруге көмектеседі,
сондықтан да қарқындылығы мен көлемділігі жағынан ауыр келетін машықтану
және жарыс жүктемелері жеңіл мүмкіндік береді, ал ондай жүктемелерсіз
бүгінгі күндері жоғары спорттық шеберлікке қол жеткізу мүмкін емес.
Арнайы дене дайындығы баскетболшыларға тән арнайы қимыл - қозғалыс
қабілеттерін дамытуға бағытталған. Машықтанудың қазіргі заманғы жүйесінде
арнайы жаттығуларға үлкен мән беріледі. Олар баскетболшыларға қажетті тән
қасиеттерді дамыту мәселесін шешуге көмектеседі.
Арнайы дене дайындығы процесінде негізінен арнайы - дайындық
жаттығулары қолданылады. Жалпы дайындық жаттығуларына қарағанда, арнайы
дайындық жатығуларында, дене жаттығуларында баскетболшы қимыл - қозғалысы
ерекшеліктері мен талаптары ескерілуі қажет.
Сонымен қатар арнайы жаттығуларды іріктегенде олардың тек тәсілдік -
әдістік бағыттылық үлгісін жасап қана қоймай, олардың жарыстық ойын
қарқындылығына сай келуін қарастырған жөн, ал олардың қарқындылығын жүрек
қысылу жиілігін ЖҚЖ өлшеу арқылы тексеруге болады. Ойында рөлдері әр
түрлі ойыншылардың орташа жүрек қысылу жиілігі минутына 170-180-ге тең.
Яғни, жаттығулардың орындалу жағдайлары ойынға барынша ұқсас,
ойыншылардың орын ауыстыру, шапшаңдығы қарсыластардың белсенді қарсылық
көрсетуі және т.б. болған кезде ғана оларды шын мәнінде арнайы жаттығулар
қатарына жатқызуға болады.
Жылдамдық қабілеттерін дамыту
Спорт ілімінде жылдамдық қабілеттерінің қарапайым және кешенді көріну
формалары бар. Қарапайым форманың өзі үшке бөлінеді: 1)қимыл-қозғалыс
реакциясының патентті уақыты; 2) жеке қимыл -әрекет ету жылдамдығы; 3)
қимыл қозғалыс жиілігі. Шапшаңдықтың осы түрлерінің басқа да қасиеттерімен
және тәсілдік дағдылармен бірлікте жиынтыққа болуы баскетболшының шапшаңдық
қасиеттерінің кешендік көрінуін қамтамасыз етеді.
Шапшаңдық көрінуінің кешендік формаларына мыналар жатады: старттық
бастауда шапшаңдықты жинақтай білу қабілеті; қашықтық жылдамдығының жоғары
деңгейіне жете алу қабілеті; шаршаудың алдын алып, барынша жоғары
жылдамдықты сақтай білу қабілеті.
Шапшаңдық көрінуінің осындай барлық формалары салыстырмалы түрде бір -
біріне тәуелсіз, бұл оларды жетілдіру амалдарын белгілі бір дәрежеде
іріктеуге мүмкіндік береді. Әдістемелік тұрғыдан алғанда бұл жылдамдық
қабілеттерін жетілдіру процесін арнайы, жеке көзқарасты талап етеді, яғни
жылдамдық қабілеттері көрінуінің қарапайым және кешендік формаларын жеке -
жеке жетілдіруге бағытталған амалдар мен әдістерді кең қолдану керек.
Әдетте, баскетбол ойыны шапшаңдық көріну формаларының кешенді түрін
талап етеді, себебі олар баскетболшылардың көп қимыл -қозғалыс
әрекеттерінің құрамдас бөліктері болып есептелінеді.
Баскетболшылар қимыл - қозғалыс әрекетіне жасалған талдау ойынның
жоғары жылдамдықпен жасалатын әр түрлі қимыл - әрекеттерден тұратынын
көрсетеді. Ойындағы баскетболшы әрекеті қорғаныс қозғалыстары, күрт
бұрылулар сияқты шапшаң қимыл - қозғалыстарға толы. Ойында үздіксіз өзгеріп
отыратын жағдайларды көрсету шапшаңдық көрінуінің ерекшеліктері болып
есептеледі. Баскетболшы ойын кезінде жоғары қарқынмен 7-9 км жүгіреді.
Секундына 3,1-4 4 м жылдамдықпен 2-ден 25 метрге дейінгі кеңістікке
ұмтылулар жасайды және бұларды шабуыл мен қорғаныс қолданыстарымен бірге
біріктіріп отырады. Реакция шапшаңдығы қаншалықты маңызды болғанымен, соңғы
нәтиже көбіне старттық бастау шапшаңдығы мен қашықтық жылдамдығына
байланысты болады. Олар шапшаңдықтың төмендегідей түрлері көрінуінің негізі
іспеттес болады: қолданыстарды орындау шапшаңдығы, бір әрекеттен екіншісіне
ауысу шапшаңдығы, тактикалық әрекеттер және т.б. Басқаша айтқанда,
баскетболшылар қозғалысының жылдамдығы баскетболдағы жылдамдықтың іргетасы
болып есептелінеді және бұған бірінші кезекте назар аудару керек.
Шапшаң реакцияны, жеке қимылдар орындалуындағы жоғары жылдамдықты,
қимыл - қозғалыстың барынша жиілігін талап ететін әр түрлі жаттығулар
жылдамдық дайындығының амалдары болып есептеледі. Мұндай жаттығулардың
жалпы дайындық және арнайы дайындық сипаты бар.
Жылдамдық жаттығулар төмендегідей талаптарды қанағаттандыру керек
В.И. Зациорский, 1966: 1) олардың тәсілі ең жоғары жылдамдық пен
орындалуды қамтамасыз ету қажет; 2) жаттығулар қимыл - қозғалыс кезінде
негізгі ерік - жігер күші амалға емес, орындалу жылдамдығына
бағытталатындай деңгейде меңгерілуі керек; 3) жаттығулар ұзақтығы орындалу
соңына қарай жылдамдық төмендемейтіндей етіп таңдалынуы керек.
Жылдамдық дайындығы бойынша сабақтар өткізгенде және оларды
жоспарлауда көптеген қайталаулар нәтижесінде жылдамдықтың әдетке айналуы
қажет. Бұл кедергі шапшаңдық өсуіне тіпті дене және ерік -жігер қасиеттері
дамуының деңгейі артқан кезде де зиян келтіруі мүмкін . Мұндай қатып қалған
ой ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі,
филос.ғ.к., ХҚТУ профессоры
______________К.Д.Баетов
_____ ______ 2014ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: СТУДЕНТТІҢ ӨЗІНДІК МАШЫҚТАНУ ЖҰМЫСЫ
АРҚЫЛЫ СПОРТТЫҚ ШЕБЕРЛІГІН ЖЕТІЛДІРУ
(баскетбол ойыны негізінде)
5В010800– Дене шынықтыру және спорт - мамандығы бойынша
Орындаған
Е. Адилхан
Ғылыми жетекшісі,
магистр-оқытушы
Н.Жайымбаев
Түркістан 2014
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І. Баскетбол ойынының даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 5
1.1. Баскетболдың шығу тарихы және даму
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... 5
1.2. Баскетболдың Қазақстан Республикасында дамуы және қазақ жерінен
шыққан баскетбол
жұлдыздары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
ІІ. Спорттық машықтанудың ілімдік
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...13
2.1. Оқу-машықтану процестерінің мақсат-міндеттері және принциптері мен
жалпы
заңдылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...13
2.2. Спорттық машықтанудың әдістері мен
амалдары ... ... ... ... ... ... ... ... 16
ІІІ. Баскетболшылардың дайындық
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
3.1. Жалпы және арнайы
дайындығы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...18
3.2. Әдіс-тәсілдік және психологиялық
дайындық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...64
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...65
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Әлемдегі бәсекеге қабілетті 30 елдің
қатарынан орын алу Қазақстан Республикасының стратегиялық басты
мақсаттарының бірі болып саналады. Республиканың экономикалық мақсаттарымен
қатар халықтың әл ауқатын арттыру, денсаулығын нығайту, адамдардың дене
шынықтыру және спортпен шұғылдануына жағдай жасау арқылы денсаулығы мықты
ұрпақ тәрбиелеу мақсаттары қойылған.
Елбасының Қазақстан- 2050 Стратегиясында - Денешынықтыру мен спорт
мемлекеттің айрықша назарында болуы тиіс. Нақ сол саламатты өмір салты ұлт
денсаулығының кілті болып саналады. Алайда елде барлығы үшін қолжетімді
спорт нысандары, спорт құрал-жабдықтары жетіспейді. Осыған байланысты
Үкімет және жергілікті органдар дене шынықтыруды, бұқаралық спортты дамыту
және типтік жобадағы денешынықтыру-сауықтыру нысандары, соның ішінде, аула
нысандары құрылысы бойынша шаралар қабылдау қажет. Бұл жұмысты келесі жылы-
ақ бастау керек.-деген болатын еді.[1]
Қазақстан тәуелсіз ел ретінде 1996 жылдан бастап Олимпиадалық, Әлемдік
және Халықаралық жарыстарға жеке спорттық команда ретінде қатысуда.
Шеберлігі жоғары спортшы дайындау ұзақ уақытқа созылатын педагогикалық
жұмыс екендігін ескере келіп, болашақ сапалы спортшы ізбасарларды дайындау
қазіргі кезде Республикадағы барлық спорт мектептерінің алдына қойылған
негізгі міндеттердің бірі болып саналады.
Жасыратыны жоқ баскетбол ойыны еліміздегі кенже дамып келе жатқан спорт
түрі екені баршамызға аян. Сондықтан осы спорт түрін барынша дамыта отырып,
жоғары деңгейге көтеру еліміздегі ұлтжанды азаматтардың және спорт сүйер
қауымның азаматтық парызы деп ойлаймын. Осы орайда ең ауыр салмақ өз
өмірін баскетболмен байланыстыра отырып, шәкірттер тәрбиелеп жатқан
жаттықтырушыларға түсетіні бесенеден белгілі.
Студенттердің өзіндік машықтану жұмыстары арқылы да спорттық
шеберліктерін шыңдауға мүмкіндіктері мол. Осы себептенде тақырыпты
көкейкесті деп санаймыз.
Зерттеудің мақсаты: Cтуденттің өзіндік машықтану жұмысы арқылы
спорттық шеберлігін қалыптастырудың маңыздылығын анықтау.
Зерттеу нысаны: Студенттердің өзіндік машықтану жұмысы арқылы
спорттық шеберлігін қалыптастыруға негізделген баскетбол ойыны.
Зерттеу міндеттері:
1. Студенттердің өзіндік машықтану жұмысы арқылы спорттық шеберлігін
қалыптасуының қазіргі жайын анықтау;
2. Студенттердің өзіндік машықтану жұмысы арқылы спорттық шеберлігін
қалыптастырудың тиіділігін дәлелдеу;
3. Студенттердің өзіндік машықтану жұмысы арқылы спорттық шеберлігін
қалыптастыруды қамтамасыз ететін формаларды айқындау.
Зерттеу көздері: Зерттеу проблемасы бойынша мұрағат құжаттарын, дене
тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі, спорт түрлерінің физиологиялық
әдебиеттерді, баскетбол ойынын үйретуге арналып жазылған оқу, оқу-
әдістемелік құралдар мен ғылыми мақалалар қолданылды.
Зерттеу әдістері: Зерттеу маңыздылығы бойынша әдебиет көздерінен
қажетті мәліметтерді жинақтау және оларды жүйелеу;
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімде зерттеудің көкейкестілігі, мақсаты, пәні, міндеттері
көрсетілді.
І. БАСКЕТБОЛ ОЙЫНЫНЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ
1.1 Баскетболдың шығу тарихы және даму кезеңдері
Бүгінгі баскетболға ұқсас ойындардың сипаттамаларын көне нормандар мен
Колумбқа дейінгі Америка мәдениетінен табуға болады. Осы ойынның
жаңартылған түрі - пок-та-пок бұрын діни салт болса керек. Осы салт қазіргі
кезде Мексиканың солтүстік штаттарында спорттық ойын-сауық пен туристтерге
арналған аттракцион ретінде ұйымдастырылады.
Баскетболдың негізін ХІХ ғасырда кейбір мемлекеттерде кең таралған
құз басындағы үйрек ойынымен байланыстырады. Бұл ойынның шартын Джеймс
Нейсмит (1861–1939) жақсы білетін. Ойын шарты бойынша: ойыншы кішкентай
тасты одан үлкен тастың үстіне лақтыру арқылы дәл ортасына орнатуға тиісті.
Нейсмиттің жеке биографтарының айтуы бойынша, құз басындағы үйректі
ойнаған кезінде жас Джеймстің басында баскетбол ойынының жалпы түсініктері
қалыптасады. Бұл идея Джеймс Спрингфилд қалашығында орналасқан Халықаралық
жастар жаттығу колледжінде анатомия мен дене шынықтыру пәнін жүргізген
кезде пісіп жетіледі. Нейсмиттің байқағаны бойынша жастар қысқы
гимнастикамен айналысуға ынта білдірмейтін. Содан Джеймс ойынды кішкентай
спорт залда жүргізуге болатындай студенттерді ептілік пен координацияға
үйрететін ойынға қатыстыру керек деген ойға келеді. Спорт залдың екі
шетінде орналасқан балконға екі жеміс-жидек себеттерін бекітеді. Еденнен
балконға дейінгі биіктік 3,05 см құрайтын (қазіргі кезде бүкіл дүниежүзі
ұстанатын стандартқа сай). Студенттердің басты мақсаты себетке доп кіргізу
болатын. Осылайша баскетбол ойыны пайда болған. [2]
Алғашқы ресми тіркелген баскетбол ойыны 1891 жылдың 21-желтоқсанында
болған. Сол кездесу біз білетін баскетбол ойынынан сәл ерекшеленді. Нейсмит
құрған командаларда 9 ойыншыдан болған (ол студенттер тобын тең екіге
бөлген) ойынды футбол добымен ойнаған.
Жаңа спорттық ойын туралы хабар бүкіл Америка жеріне жайылып,
Нейсмиттің жұмыс істейтін жеріне көптеп хат келген. Хат авторлары жаңа
ойынның шартын жазып беруді өтінген.
1892 жылы баскетбол ережелері жайлы алғашқы жарық көрген кітап 13
тарауды қамтитын, тараулардың көбісі күні бүгінге дейін күшін жоғалтпаған.
Бірақ, Нейсмит ұсынған ойын ережелері бүгінгілерден ерекшеленеді. Мысалы,
ойын ұзақтықтығы 15 минут болатын екі таймнан тұрады. Командадағы
ойыншылар саны шектеусіз бірақ, екеуінде де тең болуы керек еді. Добы бар
ойыншыға шабуыл жасау тыйым салынатын – оған тек кедергі келтіруге болатын.
Бұл ережені бұзған жағдайда, техникалық фол белгіленген. Егер фол екінші
рет қайталанса, ереже бұзған ойыншы келесі гол соққанға дейін алаңнан
қуылатын. Егер бір команда фолды үш рет қайталаса, оның себетіне гол
соғылды деген ереже орын алады. Осы ереже жүзеге асу үшін тек бір ғана
шарт қойылатын: қарсылас тарапынан бірде-бір фол болмау керек. Бір кезде
команданың құрамында, себетті қорғайтын қақпашы да болған. Сол кездегі
себеттерде бізге үйреншікті қалқан болмайтын.
Ойын тез арада көптеген адамдарға мәлім болған. ХІХ ғасырдың аяғына
таман студенттік кампустар мен әр түрлі қалалардан келген командалардың
арасындағы баскетболдан кездесулер жиі өткізілген. Әуесқой лигалары пайда
болды. 1896 жылы Американың Трентон қаласында ұйымдастырылған баскетбол
кездесуінде, жеңіске жеткен команда сыйақыға ие болған. Осылайша, ХХ
ғасырдың феномены – кәсіпқойлық баскетбол пайда болды.
Жаңа ойын құрастыра отырып, Д.Нейсмит ежелгі замандары Американың
түрлі аудандарында танымал болған доппен айналысатын қарапайым ойындар
туралы тарихи деректерді белгілі бір дәрежеде қолдануы мүмкін. Мехикодағы
археологиялық мұражайда баскетболға көп ұқсайтын тлачли ойнап жатқан
ацтектер бейнеленген картина сақтаулы. Ойын арнайы жабдықталған стадион –
тлахостарда өткізілген, олардың қалдықтары біздің заманымызға дейін жеткен.
Ойын өтетін алаң, түрі жағынан төртбұрышты, көрермендер отыратын жан-жақты
мінбелер орналастырылған, биік қабырғалармен (3-4 м) қоршалған. Ойнаушы екі
команданың міндеті – қысқа алаңқайдың ортасында тігінен бекітілген
қарсыластың шеңберіне каучуктен жасалған допты түсіру болып есептеледі.
Осыдан екі жарым мың жылдай бұрын үнділердің инк және майя тайпалары
поп-то-пок ойынын ойнаған, ойын мақсаты – қабырғаға тігінен бекітілген
шеңберге допты лақтыру.
Ал, біраз уақыттан кейін, қазіргі баскетболды еске түсіретін ойындар
пайда болды, Спартта – эпискирус, ежелгі Римде харапастум, Италияда –
калчио.
VІІ-VІІІ ғасырларда Францияда шуляж деген ойын (кейіннен шуль)
ойналды, мұнда жоғарыға шеңбері бар сырық бекітіліп, қарсыластар сол
шеңберге допты көбірек лақтыруға тырысады.
Нейсмит ойлап тапқан ойынын ең алғаш рет өз сыныбында өткізді. Он
фут биіктікке орналасқан балкон ернеуіне, яғни 3 метр биіктікке ол өзі
шабдалы салынған себеттерді бір-біріне қарама-қарсы орналастырады. Бұл
себеттерге доп лақтыру қажет. Сонымен баскетбол ағылшын тіліндегі baskеt
- cебет. ball- доп деген екі сөзден құрылған.
Ойын үшін футбол добы қолданылады және оған әр командаға 9 ойыншыдан
бөлінген 18 адам қатысады. Кейін бұл сан жетіге, ал 1887 жылдан 5-ке дейін
қысқартылады. Себебі қатысушының көп болуы алаңда тек кедергі ғана әкелетін
еді.
Көп ұзамай ойынның негізгі қағидалары да айқындалды:
1. Допты қолмен ұстап алып жүруге және жүгіруге болмайды.
2. Қарсылас ойыншымен тіресіп қалуға болмайды.
3. Нысана көлденең және еденнен жоғары орналастырылуы керек.
4. Әрбір ойыншы алаңның қалаған жеріне қалаған уақытында ауыса
беруіне болады.
Алғашқы ойындар өткізу барысына қарай ережесі үнемі жетілдіріліп
отырды: 1883 жылы темір тордан жасалған шеңбер пайда болды. 1884 жылы доп
көлемі 30-32 дюмге дейін ұзартылды (76.2-81.3 см). 1885 жылы себеттер
бекітілетін қалқандар, 5 фут қашықтықтан орындалатын айып лақтырулары
енгізілді. [2,3]
Допты әртүрлі нұсқалар арқылы алып жүру 1986 жылы заңдастырылды.
Баскетболдың дамуы негізгі бес кезеңге бөлінеді:
Бірінші кезең (1891-1918жж.) аралығын құрады. 1984 жылы АҚШ-та ең
алғаш рет ойынның заңды ережесі шығып, соның негізінде ресми жарыстар
өткізіле бастады.
Біртіндеп ойын тактикасы мен тәсілі қалыптасты. Тәсілдік қолданыстар
белгілене бастады: қағып алу, допты беру, дриблинг (алып жүру), допты
себетке лақтыру. Алғашқы кезде допты беру мен қағып алудың барлық түрлері
қозғалмай орында тұрып, екі қолмен орындалды. Баскетболшылардың ойындағы
қызметі анықталды – шабуылдаушылар мен қорғаушыларға бөлінді. Осыдан
кейінгі жылдары баскетбол АҚШ-тан Шығыстың Жапония, Қытай, Филиппин, одан
кейін Еуропа және Оңтүстік Америка елдеріне тарала бастады. 1904 жылы АҚШ-
тың Сент-Луис қаласында өткізілген ІІІ-жазғы Олимпиадалық ойындарда
америкалықтар бірнеше қалалардың командалары арасында баскетбол турнирін
ұйымдастырды.
Екінші кезеңде (1919-1931 жж.) Ұлттық баскетбол федерациясы құрылды.
Баскетболмен шұғылданушылар саны өсіп, жарыстар жоспармен өткізіліп, саны
арта бастады. Баскетбол Европаның Чехословакия, Латвия, Эстония, Литва,
Италия, Франция елдерінде кең қанат жая бастады.
Үшінші кезеңде (1932-1947 жж.) Халықаралық баскетбол федерациясы
құрылды – ФИБА. 1932 жылы 18 маусымда құрылған ФИБА-ның құрамында 8 ел
болды: Аргентина, Греция, Италия, Латвия, Португалия, Румыния, Швейцария
және Чехосолвакия елдері.
1936 жылы баскетбол ойыны ең алғаш рет ХІІ-жазғы Олимпиада ойындарының
бағдарламасына енді. Олимпиадаға 21 елдің командалары қатысты. Олимпиада
уақытысында бірінші ФИБА-ның Конгресі өтті, онда ойынның бір ізге салынған
ережесі қабылданды. Осыдан бастап халықаралық деңгейдегі турнирлер,
кездесулер өткізіле бастады.
Төртінші кезеңде (1948-1956 жж.) баскетбол тек қана жоғары қарқынмен
дамыды. Осы жылдары баскетбол ойыны Халықаралық спорттық бірлестіктер
арасында алдыңғы орынның бірін алды. Сондай-ақ ФИБА-ның басшылығымен ірі
халықаралық жарыстар, Әлем, Еуропа чемпионаттары өткізіле бастады. 1948
жылы ФИБА-ның құрамына 50 ел кіріп үлгірді.
Баскетболдың ойын ережесінің жетілуі және оның таралуымен бірге тәсілі
мен әдісі де жетіліп, даму үдерісі жүрді. Доппен ойнаудың, оның себетке
лақтырудың жаңа амалдары пайда бола бастады. Тәсілдік қолданыстың
күрделенуіне байланысты ойынды жүргізу тәсілі де өзгертілді. Жеке әрекеттен
ұжымдық ойынға ауысу үдерісі жүре бастады. Алғашқы кезде команда ойын
барысында небәрі 20-30 ұпай жинаса, ал допты бір қолмен секіріп лақтырудың
нәтижесінде 50-60 ұпайға дейін өсті.
1950 жылы Аргентинада бірінші ерлер арасында әлем біріншілігі
өткізілді. Жеңімпаз команда алаң иелері атанды. Осы әлем біріншілігінен үш
жылдан кейін Чилиде әйелдер арасында алғашқы әлем біріншілігі өткізіліп АҚШ
құрамасы бірінші орынды жеңіп алды. Осыдан кейінгі ерлер және әйелдер
арасында әлем біріншіліктері төрт жылда бір рет дәстүрлі түрде өткізіліп
келеді.
1972 жылы Халықаралық Олимпиада комитеті Германияның Мюнхен қаласында
өткізілген ХХІ-жазғы Олимпиадалық ойындар бағдарламасына әйелдер
баскетболын енгізу туралы шешім шығарды.
Қазіргі уақытта баскетбол ойыны әлемнің барлық елдерінде таралып,
халықтар арасында бірден бір сүйікті спорт түріне айналды.
Бесінші кезең: Баскетболдың Ресейде дамуы.
Ресейде ең алғаш баскетболмен жүйелі түрде шұғылдана бастаған
Петербургтегі Маяк клубы болды. Маякта гимнастика сабағын АҚШ-тан
арнайы шақырылған Э.Мораллер жүргізді және ол жаңа ойын тәсілдерін
көрсетті. Ал, 1908 жылы алғашқы баскетбол сайыстары өтті. Маяк
спортшыларының басшылығымен ойын басқа орталар мен оқу орындарына тарала
бастады. Богатырь спорт қоғамында баскетбол командалары пайда болды.
Ресейдегі алғашқы халықаралық кездесуге Маяк клубы спортшылары мен
Американың Христиан Жастар Одағының командасы арасындағы ойынды жатқызуға
болады.
1913 жылы Петербургте алғашқы баскетбол ережелері басылып шықты.
1916 жылы Торопов пен Скотак Торға доп түсіру деп аталатын ойынды
суреттейтін Ресейдегі ең алғаш кітап жарық көрді.
1920 жылы баскетбол Всебуч мектебінің бағдарламасына енгізілді және
міндетті пәндердің бірі болды.
1921 жылдан бастап баскетбол Орта Азия, Кавказ, Украина
республикаларына да таралды.
Ал, 1923 жылдан бастап Дене тәрбиелеу мәдениетінің жоғары кеңесі
ұйымдастырылды. Осының нәтижесінде бүкіл ТМД елдерінде көптеген баскетбол
жарыстары өткізіле бастады.
1923 жылы баскетбол Мәскеу қаласында өткен Бүкілодақтық дене тәрбиелеу
мәдениетінің алғашқы мерекесінің бағдарламасына енгізілді.
1924 жылы Мәскеуде өткен КСРО-ның алғашқы біріншілігінде Мәскеу
құрамасы жеңімпаз болды. КСРО біріншілігіне қатысу үшін Мәскеу Орталық
аудандары мен Орал құрамалары ұсыныс жасады. Бірақ орталық аудан құрамалары
ойынға келмей қалды да, КСРО-нің алғашқы жеңімпазы жалғыз кездесуден кейін
ғана анықталды.
Жыл сайын ойынның танымалдылығы, баскетболмен шұғылданушылар саны
артып, әртүрлі деңгейдегі жарыстар саны көбейді. 1928 жылы баскетболдан І-
Бүкілодақтық спартакиада өтті және мұнда Францияның ерлер және әйелдер
командалары қонақ ретінде қатысты. 1934 жылдан бастап КСРО біріншілігі жыл
сайын өткізілетін болды.
1947 жылы Бүкілодақтық баскетбол секциясы Халықаралық баскетбол
федерациясына мүше болып енді, бұл ФИБА ұйымдастырған барлық халықаралық
ресми кездесулерге қатысу құқығын берді.
Жыл өткен сайын ойын түрендіріліп, ереже түбірімен өзгертіліп, ойын
тәсілі жаңа ұтымды қолданыстармен байытылып отырды. Бұл тактикалық
әрекеттердің дамуына ықпал етті.
1952 жылы Хельсинкиде өткен ХV-жазғы Олимпиада ойындарында КСРО ерлер
құрамасы табысты өнер көрсетіп, күміс жүлдегер атанды.
1972 жылы Мюнхендегі Олимпиада ойындары мен 1988 жылғы Сеул
Олимпиадасында КСРО баскетболшылары алтын медалды жеңіп алды.
КСРО-да баскетболдың дамуының одан кейінгі кезеңдері негізінен
оқытушылар мен жаттықтырушылардың тәжірибесін байыту және білімін көтеруге
бағытталды. Жаттықтырушылар мен төрешілер семинарлары жүйелі түрде
өткізіліп, мұнда білікті мамандармен тәжірибе алмасулар ұйымдастырылды.
1954 жылдан бастап дене мәдениеті институттарында жоғары маманданған
оқытушылар мен жаттықтырушшылар дайындайтын бөлімдер ұйымдастырыла бастады.
1976 жылы ХХІ-жазғы Олимпиада ойындарында (Монреаль) КСРО әйелдер
құрамасы алғаш рет өнер көрсетіп, оны табыспен аяқтады. Баскетбол тарихында
алғаш рет Олимпиаданың алтын медаліне ие болды. [4]
Одан кейінгі кезеңдерде баскетбол көпшілік спорт түріне айнала
бастауымен, КСРО-ның құрама командасын қалыптастырудағы негізгі базаны
жасайтын көптеген командалардың жоғары шеберлікке жетуімен сипатталады.
КСРО құрама командасы Халықаралық турнирлерден бастап Әлем, Еуропа
чемпионаттарында және Олимпиада ойындарында табысты өнер көрсете бастады.
1.2 Баскетболдың Қазақстан Республикасында дамуы және қазақ жерінен шыққан
баскетбол жұлдыздары
Қазақстанда құрамына волейбол, футбол, баскетбол енген спорттық ойын
түрлері бойынша алғашқы жарыс 1928 жылы мамыр айында өткізілді. Осы жылы
Қызылордада Ташкент пен Қызылорданың теміржол мектептерінің командалары
арасында баскетболдан халықаралық кездесу өткізілді.
1946 жылдан бастап жергілікті жарыстар өткізіле бастады, оның
жеңімпаздары республика чемпионы атағы үшін жарысты. Алғашқы жеңімпаздар
Алматының ерлер және әйелдер командалары болды.
1947 жылы Қазақстандықтар алғаш рет КСРО біріншілігіне қатыса отырып
10 команда ішінен алтыншы орынды, ал әйелдер 8 команда ішінен төртінші
орынды жеңіп алды.
1948 жылы Алматыда Орта Азия елдері командалары арасында жолдастық
кездесуер өтті, мұнда Қазақстанның ерлер командасы бірінші, әйелдер
командасы төртінші орынға ие болды.
1950 жылы көптеген жарыстар өтті: Бүкілқазақстандық спартакиада,
ҚазКСР Кубогы үшін ойындар өткізілді. Республиканың құрама командасы КСРО
біріншілігіне қатысты. Осы жылы Орта Азия республикаларының спартакиадасы
өткізілді және мұнда қазақстандық баскетболшылар жеңіске жетті.
Көп жылғы үзілістен кейін 1991 жылы өткен Орта Азия республикаларының
спартакиадасында қазақстанның баскетболшы жігіттері мен қыздары чемпиондық
тұғырға көтерілгенін атап өткен жөн.
1952 жылы Ташкентте баскетболдан КСРО Кубогы үшін аймақтық кездесулер
өткізілді, мұнда Орта Азия республикаларының командалары және Мәскеу
чемпионы ӘӘК (ВВС) командасы қатысты. Мәскеуліктерден ғана жеңілген
қазақстандықтар қалған кездесулердің бәрін ұтады.
Осы жылы VІ Бүкілқазақстандық спартакиада бағдарламасы бойынша
баскетболдан турнир өтіп, Алматы қаласының спортшылары жеңімпаз атанды.
1953 жылы Сухумиде студенттердің Искра атты Бүкілодақтық ерікті
спорт қоғамының Орталық Кеңесінің біріншілігі өткізілді және мұнда
Алматының Искра командасы қатысты.
Қазақстандық баскетболшылардың ең алғашқы ірі табысы Буревестник ЕСҚ-
ның Орталық Кеңесінің чемпионы, ал кейін 1953 жылы КСРО біріншілігінде 13
орын алуы.
1954-55 жылдары Буревестник командасы КСРО біріншілігінің Б
тобының жарыстарына қатысып жүрді. А тобына тек соғылған және жіберген
доптардың сәйкес келмеуі себепті ғана енбей қалып отырды.
Тек бір жылдан соң Днепропетровскде өткізілген турнирде ешбір
жеңіліссіз өткізгеннен кейін ғана алматылықтар жоғары топта ойнау
мүмкіндігіне ие болды.
Сол жылдары қазақстандық баскетболшылардың ойыны көрермендер арасында
жоғары қызығушылық туғызды. Команда құрамында еліміздегі ең ұзын
баскетболшы Уайс Ақтаев (бойы – 232 см. салмағы – 160 кг.) ойнады. Ғажап
табиғи қасиеттерімен бірге У.Ақтаевтың допты себетке лақтыру тәсілі де
жоғары болды. Алаң ішінде қозғалу жылдамдығындағы кемшілікті ол қалқан
астындағы ойынымен өтеп отырды. Ол қарсылас себетіне жопты жоғарыдан өте
оңай салатын және қалқаннан ыршып түскен допты қағып алып, қайта лақтыруды
асқан шеберлікпен орындады.
1956 жылы өткен КСРО халықтарының І спартакиадасында қазақстандық
баскетболшы жігіттердің бесінші орын алуын үлкен табыс деп есептеуге
болады.
1957 жылы КСРО біріншілігінде Алматының Буревестник командасы
бірнеше командаларды ұтып, турнир кестесінде жетінші орынға ие болды.
Одан кейінгі жылдары Қазақстандық баскетболшылардың өнері бірде
аспандап, бірде құлдыраумен сипатталады.
1964-75 жылдар аралығында ерлер арасындағы барлық жарыстарда
республика намысын Локомотив командасы қорғап жүрді. Құрамында жоғары
дәрежелі ойыншылары бар Локомотив командасы турнир кестесінде жоғары
орындарға ие болмағанымен, КСРО-ның алдыңғы қатарлы командаларын жиі ұтып
жүрді. Алматылықтар спортшы-теміржолшылар арасындағы халықаралық
турнирлерінде жоғары табыстарға жетеді. Олар МССЖ-ның төрт біріншілігіне
қатысты. 1956 жылы Алматыда 2-орын, 1968 жылы Францияның Старсбург
қаласында чемпион, 1971 жылы Бургаста (Болгария) 3-орын, ал 1975 жылы
Вроцлавта (Польша) 2-орын алды.
1976 жылдан бастап команда Қарулы Күштер клубы туы астында өнер
көрсете бастады. Команда көптеген жарыстарға қатысты, жоғары топтың ірі
командалары арасында медалдар жеңіп алып, көптеген халықаралық жарыстарда
жеңімпаз болды.
1988 жылы Сеул Олимпиадасында баскетболдан КСРО құрама командасының
мүшесі В.Тихоненко алтын медалға ие болды.
1972 жылдан бастап, әйелдер арасындағы баскетболдан республика намысын
Буревестник кейін Университет (Алматы) аталған студенттер командасы
Қазақстан Тәуелсіздік (1991 жылға дейін) алғанша қорғап келді. Жоғары топта
өнер көрсеткен ұзақ жылдар ішінде команда жоғары дәрежелі ойыншылар
дайындап шығарды, олардың ішінде Еуропа, Әлем чемпионаттарының,
Бүкіләлемдік Универсиадалардың және т.б. халықаралық жарыстардың
жеңімпаздары бар. Команданың екі ойыншысының Олимпиада чемпионы деген атағы
бар: Н.Ольхова (1976 жылғы Монреаль, 1980 жылғы Мәскеу Олимпиадасы);
Н.Герлиц (1992 жылғы Барселона Олимпиадасы).
1950 жылдың басында Алматы қаласында Университет атты әйелдер
баскетбол командасы құрылды. Ол команда 1972 жылы КСРО біріншілігінің
жоғарғы лигасында өнер көрсетті. 1986 жылы Алматының СКА ерлер командасы
КСРО біріншілігіне қатысты. 1940 жылы КСРО біріншілігіне Қазақстанның ерлер
құрама командасы алғаш рет Азот командасы болып қатысып 18 командадан 17
орын алды. Кейін Республика намысын әр жылдар бойынша Азот, Красное
знамия, Большевик, Искра, Скиф, Буревестник, Локомотив, СКА,
Отырар, Тобыл, Астана командасы болып қорғады. 1970-1990 жылдар
аралығында КСРО біріншілігіне СКА командасы болып қатысты.
1940 жылы И.Копилевич, М.Жианбаев, Ю.Бухвилов сынды қазақстандық
ойыншылар ел біріншілігінде жақсы өнер көрсетті.
Қазақстан тәуелсіздігін алуына байланысты республикамызда баскетболды
дамытудың жаңа беттері ашылуда, 1991 жылы Қазақстан Республикасының Ұлттық
баскетбол федерациясы құрылды. 1992 жылы І-ші Ұлттық біріншілік өткізілді.
Қазақстан Республикасының құрама командалары Азия ойындарында, Әлем
чемпионаттарында, Олимпиада ойындарында еліміздің намысын қорғауға
дайындалуда. [3,5]
Қазақстандық Әлем чемпионаттары мен Олимпиада ойындарында және халықаралық
жарыстарда жеңімпаз болған спортшылардың тізімі:
1. Жармұхамедов Әлжан Мұсабекұлы (ОҚО), КСРО-ға еңбек сіңірген спорт
шебері. Бойы – 2.07 см. Баскетболдан КСРО құрама командасының мүшесі.
1971,1975,1979 жылдарда КСРО халықтары біріншілігінің жеңімпазы.
1970,1974,1976-80 жж. аралығында КСРО жеңімпазы. 1972 жылы өткізілген ХХ-шы
Мюнхен (ФРГ) Олимпиадасының жеңімпазы, 1976 жылы ХХІ-ші Монреаль (Канада)
Олимпиадасының жүлдегері, 1970-78 жылдары әлем біріншілігінің жүлдегері.
1967,1971,1975,1977,1979 жылдарда Еуропа жеңімпазы.
2. Ольхова Н.А. КСРО-ға еңбек сіңірген спорт шебері. Университет
Алматы командасының ойыншысы. Баскетболдан КСРО құрама командасының мүшесі.
Екі дүркін Олимпиада ойындарының жеңімпазы (1976 Монреаль, 1980 Мәскеу),
1975 жылы Сеулде өткен әлем біріншілігінің жеңімпазы. Алты дүркін Еуропа
біріншілігінің жеңімпазы. Дүниежүзілік Универсиаданың үш дүркін жеңімпазы.
Халықтар достығы орденінің иегері.
3. Тихоненко В. КСРО-ға еңбек сіңірген спорт шебері. СКА Алматы
командасының ойыншысы. Баскетболдан КСРО құрама командасының мүшесі. КСРО
жеңімпазы. КСРО кубогының иегері (1988 ж). КСРО біріншілігінің күміс
жүлдегері (1992 ж). Еуропа біріншілігінің жеңімпазы (Греция, 1981 ж.). Әлем
біріншілігінің жеңімпазы (1985 ж). Олимпиада ойындарының жеңімпазы (Сеул,
1988 ж).
4. Герлиц И.Я. Павлодар қаласында туылған. Халықаралық дәрежедегі
спорт шебері (1987). КСРО-ға еңбек сіңірген спорт шебері (1992).
Университет Алматы командасының ойыншысы. Баскетболдан КСРО құрама
командасының мүшесі. Әлем біріншілігінің күміс жүлдегері (1987 ж).
Олимпиада ойындарының қола жүлдегері (Сеул, 1988 ж). Олимпиада ойындарының
жеңімпазы (Барселона, 1992).
5. Жуконенко Ю.А. Алматы қаласында туылған. Халықаралық дәрежедегі
спорт шебері. СКА (Алматы), ЦСКА командасының ойыншысы. КСРО олимпиадалық
командасының үміткері (1988).
Мелещенко О.В. Екібастұз қаласында туылған. Халықаралық дәрежедегі
спорт шебері. СКА (Алматы). Әлем біріншілігінің күміс жүлдегері (Барселона,
1991).
Анатольевич А.Н. Алматы қаласында туылған. Халықаралық дәрежедегі
спорт шебері. СКА (Алматы) КСРО құрама командасының ойыншысы (1987-1991жж).
Тихоненко В. СКА (Алматы) командасының ойыншысы (1982-1992жж). КСРО
халықтары спартакиадасының күміс жүлдегері (1986). КСРО жеңімпазы (1990).
Азия ойындарының күміс жүлдегері (Бусан, Оңтүстік Корея 2002). Отырар
баскетбол клубының президенті қызметін атқарған.
Тихоненко И. СКА (Алматы) командасының ойыншысы. КСРО кубогының иегері
(1988). КСРО біріншілігінің күміс жүлдегері (1992). Бірнеше дүркін ҚР
біріншілігінің жеңімпазы. 2001-2004жж Қазақстан құрама командасының бас
жаттықтырушысы. [3,5]
ІІ. СПОРТТЫҚ МАШЫҚТАНУДЫҢ ІЛІМДІК НЕГІЗДЕРІ
2.1. Оқу-машықтану процестерінің мақсат-міндеттері және
принциптері мен жалпы заңдылықтары
Айналысушылардың адамгершілік және дене қасиеттерін үйлесімді дамытуы
машықтану процесінің негізгі мақсаты болып табылады.
Баскетболдан спорт бөлімі топтарындағы сабақтарды негізгі міндеттері:
• Айналысушылар денсаулығын шыңдау;
• Жан-жақты дене дамыту;
• Организмнің функционалды мүмкіндіктерін арттыру;
• Арнайы тәсілді, әдістік негіздерін меңгеру;
• Психологиялық, моральді және ерік-жігер қасиеттерін дамыту;
• Баскетболдан жарыстар өткізу мен ұйымдастыруда дағдылар
қалыптастыру.
• Спорт разрядтарын орындау.
• Дене тәрбиесі, гигиена және дәрігерлік ұстаздық бақылау
негіздері бойынша ілімдік білім деңгейін меңгеру.
Бұл міндеттер өз ішіне дайындықтың төмендегідей түрлерін қамтитын оқу-
машықтану процесінде шешіледі: тәсілдік - тактикалық, дене және
психологиялық дайындық, олар бір - бірімен өзара байланысты және бір-
бірімен шарттас және жылдық макроциклдік кезеңіне байланысты машықтану
амалдарының жалпы көлемінің үлес салмағы да өзгеріп отырады.
Спорттық машықтану - спортшы дайындығының ерекше үйымдық
–педагогикалық күрделі процесс, бүл процесс дене жаттығуларына таңдап
алынған спорт түрлері бойынша жан - жақты дайындықты жетілдіру мақсатында
қолдануға негізделген, бұл ең жоғары жетістіктерге жеткізеді, организмнің
барлық жүйесін үйлесімді дамыту арқылы денсаулықты шыңдайды.
Спортгық машықтану белгілі бір заңдылықтар мен жалпы педагогикалық
принциптер негізінде құрылады.
Машықтану амалдарының спортшы организміне оның психикасына әсері
машықтану жүктемесі деп аталады.
Жаттығу түрі, сипатына, жұмыс әдістері мен санына, оның орындалу
жағдайына байланысты жүктеме бірде көп немесе аз болуы мумкін, бүкіл
организмге толығынан немесе кейбір организмдер, жүйелер мен бұлшық еттер
тобына әсер етуі мүмкін. Бірақ жүктемені машықтану жұмыстары саны
үзақтығы көлемінің, қарқындылығының жүйке, бұлшық ет күшінің көлемі
жаттығуларды орындау күрделілігінің үйлестіру күрделілігі,
психологиялық ширығудың және демалыстар аралығы көлемінің организмге әсер
ету жиынтығы деп қарастырған жөн. Сондықтан, жүктемені
анықтауда осы құрайтын бөліктердің бәрін ескеру керек.
Көптеген бөліктерден тұратын физиологиялық, биохимиялық, психологиялық,
биохимиялық және т.б. жүктеменің әсерінен спортшы организмнің функциоиалды
мүмкіндіктері артады, бұлшық ет көлемі және оның күші артады, қимылдардың
жасалу жылдамдығы жетіледі, төзімділік деңгейі, үйлесімділіктің жоғары
деңгейі, әрекет нақтылығы, ерік – жігер қамтамасыз етіледі. Мұның бәрі
түгелімен спорттық дайындықты қүрайды.
Бейімделу - спорттық машықтануда тірі организмнің әр түрлі жүктемелер мен
әсерлерге жауап ретінде өзгеру және жетілу қабілеті. Бейімделу қысқа және
ұзақ болуы мүмкін. Қысқа бейімделуде организм тез арада бейімделгіш реакция
жасайды, мысалы, дене жүктемесі әсерінен жүрек жиі және қатты соға
бастайды, тыныс алу жиілейді, газ алмасу артады, дене ыстығы көтеріледі,
зат алмастыру және басқа да көптеген процестер жүреді.Бірақ жұмыстан соң
мұның барлығы жүктемеге дейінгі күйге біртіндеп келе бастайды.
Егер осындай әсерлер көбірек пайдаланар болса немесе ұзақ
уақытқа созылса, онда ұзақ уақыттық бейімделу дамиды. Оған өмір
режимінің, еңбек, оқу, спорттық және басқа да әрекеттердің
қатаң тәртібінің ұзақ уақыт әсеріне спортшыны бейімделуі жатады.
Бұл органимнің өмір сүруі үшін маңызды шарт болып есептелінеді.
Жүктеме әсерінен организмде энергия қорының шығындау және сонымен
бірге қалпына келу процесі жүріп жатады. Бұл процестер шығынның
орнын толтырып қана қоймай, сонымен қатар жұмыс істеу қорын жұмысқа
дейінгі деңгейінен де асырып түсіреді. Осы жоғары төлем арқасында
дене жаттығуларын көбірек қайталау және басқа әсерлер есебінен спортшы
дайындығының әр түрлі жақтары жетілдіріледі.
Жүктемеге бейімделу 3 сатыдан тұрады.
1 - саты бейімделу процестері старт алдындағы ойша қиналулар,
елестеулер, реакциялар нәтижесінде машықтану жұмыстарын орындау
алдында.
2 - саты машықтану жұмыстары уақытында, спортшы организмінде, оның
психологиясында функционалды жүктеме әсерінен өзгерістер болған
кезде пайда болады. Дәл осы уақытта организмге энергетикалық қуат пайда
болады, құлдырау басталады, шаршау белгілері пайда болып, жүмыс істеу
қабілетін қалпына келтіру процесі басталады. Сонымен бірге шартты рефлексті
байланыс құрылады, орталық жүйке жүйесімен барлық органдар мен жүйелерді
басқару жетілдіріледі, ерік- жігер, білім, дағды тәрбиеленеді, бүкіл
организм әреті қалыпқа түсе бастайды.
3-сатысы спортшы организмде, оның псикикасында машықтану
жұмыстарынан соң болады. Бұл саты дайындық деңгейін арттыруда
маңызда роль атқарады, себебі бұл уақытта қалпына келтіру процестері өте
жоғары дәрежеде байқалады. Осының салдарынан құрамдық
және
құрылымдық өзгерістер жүреді, физиологиялық, биохимиялық және басқа сандық
өзгерістер сапалық өзгерістерге өтілуі қамтамасыз етіледі.
Негізінде бейімделу процесі көп күрделі, ол өз ішінде организмнің
жұмысқа дейінгі реакциядан ғана емес, жұмыс кезіндегі, кейінгі
реакциясында біріктіреді, сонымен бірге бұл реакциялар әр түрлі органдар
мен жүйелер үшін әр түрлі уақытта ағады.
Жұмыста істеу қабілетінің өсуі құрамдық және физиологиялық
өзгерістер салдарынан бір машықтану сабағынан кейін өте төмен. Мұны жоғары
дәрежеге жеткізу үшін көптеп қайталау керек, апталап, айлап қайталай
беру керек.Сондықтан да машықтануды жыл бойы үзбеу және машықтану
процесінің үздіксіздігі дене қабілеттерін дамытуды жекелеген машықтануларға
жатталған тәсілдік - тактикалық қолданыстарды бекіту және оларды
тұрақты мінез-құлық дағдысына айналдырудың негізі болып есептеледі. [6,7,9]
Машықтану процесін ұтымды құру үшін шаршау және қалпына келтіру
процестердің ескерудің маңызы зор.
Бұлшық ет ширығуы басталғанда спортшының жұмыс істеу әрекеті біртіндеп
өседі, жаттығу процесі жүреді. Бұл кезде қимыл – қозғалыс жасаудың қажеті
стереотипі жасалады, үйлестірушілік қасиеті жақсарады, жұысқа кететін
энергия шығыны азаяды, вегетативті қызметі жүйеленеді.
Бұл кезең аяқталған соң жүмыс белгілі бір уақыт аралығында
саныстырмалы түрде жұмыс істеу қабілетінің тұрақты деңгейде тұрақты
жайкүйімен жасалады. Жұмыс істеу қабілеті тұрақтылық күйінің
бұзылуы шаршау процесінің дамуы салдарынан болады.
Жүктемені ұтымды түрде кезектеп отыру үшін қалпына келтіру процесін
өту қарқынын ескеру қажет. Қалпына келудің барынша қарқындылығы
жүктемеден кейін бірден байқалады. Жұмыс барысында болған өзгерістерді
жоюға байланысты қалпына келу процесі бәсеңдейді.
Машықтану процесін құруда әр түрлі көрсеткіштердің бастапқы деңгейіне
қайту уақытының бірдей емес екендігін ескеру қажет. Мысалы, ұзақтығы 30с
қарқындылығы 90% болатын машықтану жаттығуларын орындағаннан кейін жұмыс
істеу қабілеті әдетте 90-120 с. қалпына келеді. Жүйке жүйесінің кейбір
көрсеткіштері жүмысқа дейінгі деңгейіне 30-60 с. Қайта оралса, 3-4 минуттан
кейін оралады В.И.Платовдв, 1986. Мысалы, баскетболшылар 7 эмоционалды
жүктемесі жоғары жарыстарға қатысу барысында, олардың психикалық функциясы
қалпына келу процесі ұзаққа созылады.
Үйрету мен машықтанудың негізгі принциптеріне төмендегілер жатады: жан-
жақтылық саналық, бірте - біртелілік, қайталамалық, жекеменшіліктік
педагогикалық принциптері.
Жан-жақтылық принципі жеке адамды жан - жақты дамытуға бағытталған
машықтану процесінің әдістері мен амалдарын таңдауға негізделген.
Бірте - біртелілік принципі адам организмі жүйелері мен
органдарының физиологиялық заңдылыкгарына негізделеді.
Жекеленген сабақтарындағы машықтану жүктемелері олардың көлемі мен
қарқындылығы, айналасушылар мүмкіндігін объективті бағалай отырып,
спорт дәрігерінің ұсынысын, өзін - өзі бақылау мен ұстаздық бақылау
нәтижелерін ескере отырып түрлендіреді.
Қайталамақ принципі өткен машықтануларда жаттығуларды көп рет
қайталаулардан кейін қол жеткізген жетістіктерді тұрақтандырады және
бекітеді, мұнда белсенді жұмыс пен демалыс кезеңдері дайындықтың әр
сатысында тұрған міндеттерге байланысты кезектесіп тұрады.
Жекешелік принципі баскетбол сияқты спорттың командалық
түрлері үшін маңызы зор. Мұнда сабақ топтық әдіспен жүргізіледі, ал
спортшылардың өзіндік ерекшеліктері және дене, тәсілдік дайындық
мүмкіндіктері, денсаулық жағдайлары әр түрлі болып келеді, Жекешелік
амалдар мен әдістері дене дамуы деңгейі және спортшының басқа да
көрсеткішіне қарай ұтымды таңдауға негізделеді.
Сахналық принципінің оқу - машықтану процесінде маңызы зор,
себебі, айналасушылардың арнайы дамуына, ілімдік мәліметтерді оқып
үйренуге деген саналы қатынас табысты машықтандыруға, өзінің
шеберлігін жетілдіруге және жарыстарда табысты өнер
көрсетуге мүмкіндік береді.
Қазіргі заманғы спорттық машықтанудың негізгі принциптері бір-бірімен
өзара байланысты жаттықтырушы жұмысының негізі болып есептеледі.
2.2. Спорттық машықтанудың амалдары мен әдістері.
Спорттық машықтанудың негізгі амалы - дене жаттығулар 4 топқа
бөлінеді..
Ж а л п ы д а й ы нд ы қ ж а т т ы ғ у л а р ы - спортшы
организмінің функционалды дамуының жан - жақтылығын қамтамасыз ететін
амалдар.
К о м е к ш і ж а т т ы ғ у л а р ы - белгілі бір спорт әрекетін әрі
қарай жетілдіру үшін арнайы іргетас қүрайтын қимыл – қозғалыстар
әрекеттері жатады.
А р н а й ы д а й ы н д ы қ жаттығуларды спортшылар дайындығына
орталық орындарының бірін алады, жарыс әрекеттері элементтерімен
динамикалық құрылымы мен организмдегі функционалды өзгерістер
сипаты жағынан соларға ұқсас әрекеттерді қамтитын амалдар жиынтығы енеді.
Ж а р ы с ж а т т ы ғ у л а р ы - таңдап алынған спорт түріне тән
қимыл-қозғалыстар жиынтығын құрайды және олар жарыс ережелеріне сәйкес
орындалады.
Спорттық машықтану амалдары бағыттылығы жағынан мынандай түрлерге
бөлінеді: дене дамуын, тәсілдік даму, тактикалық және дайындықтың басқа
түрлері.
Үйрету әдістері машықтану процестері жағдайлары мен іріктенеді.
Ойынның тәсілі мен тактикасын қалыптастырудың негізгі әдістеріне
төмендегілер жатады:
Сөз әдісі әңгіме, түсіндіру, әңгімелесу, талдау, талқылау
-айналысушылардың алдына қойылған міндетті түсіндіруге, жаттығу мазмұны мен
құрылымын меңгеруге мүмкіндік береді.
К ө р н е к і л і к ә д і с і көрініс, оқу фильмдерін, бейне
жазбаларды, ойын алаңының үлгісін көрсету - жеке бұлшық ет қозғалу
сезімдерінен шыға отырып, қимыл қозғалыс туралы толығымен көрініс береді.
Т ә ж і р и б е ж а т т ы ғ у л а р ы әдісі қимыл – қозғалыс
дағдыларын қалыптастыруға немесе қозғалыс қасиеттерін дамытуға бағытталған-
қимыл - қозғалыстың дұрыс қабылдануын тексеруге негізделген және мұнда
бұлшық еттердің өзіндік сезміталдығына баса назар аударылады.
Т ұ т а с ж а т т ы ғ у л а р әдісі - жаттығу көрсетіліп,
қолданыстары түсіндіріліп болған соң олардың толық орындалуын қамтамасыз
етеді.
Б ө л ш е к т е н г е н ж а т т ы ғ у л а р әдісі бойынша
қолданыстың белгілі бір бөлігін жеке алып қарастырып және тек меңгергеннен
кейін ғана тұтас әрекетке біріктірілуіне байланысты қолданылады.
О й ы н ә д і с і бойынша бір уақыт аралығында әр түрлі қимыл
қозғалыс дағдыларын жетілдіруге, дербес әрекет етуге,
өзгерген жағдайларға жауап реакциясының шапшаң болуына ойын жағдайларына
ұқсас жағдайларда бағыт таба білуге мүмкіндік береді.
Ж а р ыс ә д і с і - белгілі бір жаттығуларда үнемі бәсекелесті
туғызып, дене, парасат, ерік - жігер қасиеттерінің толық байқалуы үшін
қолайлы жағдайлар туғызады.
Қимыл - қозғалыс қасиеттерін дамыту үшін мынадай әдістер
қолданылады.
Ү з д і к с і з - машықтану жұмысын демалыссыз бір рет орындау.
А р а л ы қ - жаттығудың бірқалыпты және ауыспалы орындалу жүктеме
тәртібіндегілер арасындағы тұрақты аралықты сақтай отырып орындау.
Қ а й т а л а м а -демалыс аралықтарын өзгерте отырып, жаттығуды
бірнеше рет қайталау.
А у ы с п а л ы -қимыл жылдамдығын, жағдайын өгерте отырып, бұлшық
ет әрекетінің қарқындылығын түрлендіру. [9]
ІІІ. БАСКЕТБОЛШЫЛАРДЫҢ ДАЙЫНДЫҚ ТҮРЛЕРІ
3.1. Жалпы және арнайы дене дайындығы.
Дене қасиеттерін тәрбиелеуде спорттық машықтану ілімі мен
тәжірибесінде төмендегідей қасиеттер қарастырылады: жылдамдық ,
қабілеттері күштілік, төзімділік, икемділік, үйлестіру, қабілеттері.
Дене дайындығының болуы ойын тәсілін жетілдіруге тура әсер етеді. Дене
дайындығының болуы ойын тәсілін жетілдіруге тура әсер
етеді. Баскетболшылардың қимыл - қозғалыс әрекетіне жасалған талдау ойынның
жоғары жылдамдықпен және шапшаң қимылдарымен, секірулерімен,
қорғаныс қимылдарымен, аялдаулармен айналулармен орындалатын
жылдамдық-күштілік әрекеттерінен құрылатындығын көрсетеді. Жақсы дене
дайындығы қарсыласпен жекпе - жекте допты епті меңгеруге немесе оның өз
торына түсуге қарсылық көрсетуге мүмкіндік береді.
БАСКЕТБОЛШЫЛАР дене дайындығы жалпы және арнайы болып екіге бөлінеді.
Ж а л п ы д е н е д а й ы н д ы ғ ы баскетболшы организмін
шыңдауға және оны дамытуға бағытталған: барлық органдармен жүйелердің
функционалды мүмкіндіктерін дамыту, қозғаушы бұлшық еттерді дамыту, күш,
шапшаңдық, төзімділік, икемділік қасиеттерін талап деңгейіне көтеру.
Бұл міндеттерді шешу үшін жалпы дамытушы әр түрлі дене
жаттығулары қолданылады.
Бірде-бір дене қасиеті жеке дами алмайды. Олардың әрқайсысының даму
деңгейі келесісінің, ал келесісі өз кезегінде одан кейінгінің даму
деңгейіне байланысты болады. Мысалы, баскетболшының жылдамдық
төзімділігі жүгіруде көрінетін бұлшық еттер күшімен жалпы төзімділікке
байланысты дамиды.
Жалпы дене дайындығы баскетболшының тәсілдік шеберлігінің артуына
ықпал етеді. Баскетболшыға қажетті қимыл - қозғалыс
дағдыларының көпшілігі бұрыннан бар қасиеттер негізінде қалыптасады.
Сондықтан да спортшының қимыл қозғалыс тәжірибесі қаншалықты бай болып, ол
баскетбол тәсілін соншалықты меңгереді, тәсілдік шеберлігі де соншалықты
жоғары болады. Қимыл - қозғалыс тәжірибесі тек дене дайындығы
процесінде, баскетболшы әр түрлі дене жаттығуларының тәсілін
меңгергенде ғана жинақталады.
Негізінде ЖДД ОФП амалдары дайындық кезеңінде қолданылады. Дегенмен,
жалпы ұзақтығы 5-7 айға созылатын бірнеше мезоциклден тұратын
баскетболшылардың жарыс кезеңінің ерекшеліктерін ескере отырып, бұл кезеңге
оқу — машықтану процесіне жалпы дене дайындығы амалдарын енгізген жөн., бұл
дайындық кезеңінде қол жеткізген дене қасиеттері деңгейін сақтауға
көмектеседі. Жарыстық кезеңде машықтануда баскетболшылардың арнайы
жаттығуларын ғана қоладанып, ЖДД амалдарының көлемін айрықша қысқартып
жіберу дене қасиеттерінің даму деңгейін күрт төмендетіп жіберетіндігін
тәжірибе көрсетіп отыр.
Жалпы дене дайындығының шамадан тыс машықтанудың алдын алуда және
ұзаққа созылған арнайы машықтануларда сабаққа деген қызығушылықтың
жоғалуына жол бермеуде ЖДД тиімді амал болып есептелетінін есте сақтаудың
маңызы зор. Баскетболдың арнайы жаттығулары мен сипаты жағынан дене
жаттығуларының уақытылы ауысып отыруы жүйке жүйесіне игі әсер етеді,
жоғалтқан күшті тез арада және толық қайта қалпына келтіруге көмектеседі,
сондықтан да қарқындылығы мен көлемділігі жағынан ауыр келетін машықтану
және жарыс жүктемелері жеңіл мүмкіндік береді, ал ондай жүктемелерсіз
бүгінгі күндері жоғары спорттық шеберлікке қол жеткізу мүмкін емес.
Арнайы дене дайындығы баскетболшыларға тән арнайы қимыл - қозғалыс
қабілеттерін дамытуға бағытталған. Машықтанудың қазіргі заманғы жүйесінде
арнайы жаттығуларға үлкен мән беріледі. Олар баскетболшыларға қажетті тән
қасиеттерді дамыту мәселесін шешуге көмектеседі.
Арнайы дене дайындығы процесінде негізінен арнайы - дайындық
жаттығулары қолданылады. Жалпы дайындық жаттығуларына қарағанда, арнайы
дайындық жатығуларында, дене жаттығуларында баскетболшы қимыл - қозғалысы
ерекшеліктері мен талаптары ескерілуі қажет.
Сонымен қатар арнайы жаттығуларды іріктегенде олардың тек тәсілдік -
әдістік бағыттылық үлгісін жасап қана қоймай, олардың жарыстық ойын
қарқындылығына сай келуін қарастырған жөн, ал олардың қарқындылығын жүрек
қысылу жиілігін ЖҚЖ өлшеу арқылы тексеруге болады. Ойында рөлдері әр
түрлі ойыншылардың орташа жүрек қысылу жиілігі минутына 170-180-ге тең.
Яғни, жаттығулардың орындалу жағдайлары ойынға барынша ұқсас,
ойыншылардың орын ауыстыру, шапшаңдығы қарсыластардың белсенді қарсылық
көрсетуі және т.б. болған кезде ғана оларды шын мәнінде арнайы жаттығулар
қатарына жатқызуға болады.
Жылдамдық қабілеттерін дамыту
Спорт ілімінде жылдамдық қабілеттерінің қарапайым және кешенді көріну
формалары бар. Қарапайым форманың өзі үшке бөлінеді: 1)қимыл-қозғалыс
реакциясының патентті уақыты; 2) жеке қимыл -әрекет ету жылдамдығы; 3)
қимыл қозғалыс жиілігі. Шапшаңдықтың осы түрлерінің басқа да қасиеттерімен
және тәсілдік дағдылармен бірлікте жиынтыққа болуы баскетболшының шапшаңдық
қасиеттерінің кешендік көрінуін қамтамасыз етеді.
Шапшаңдық көрінуінің кешендік формаларына мыналар жатады: старттық
бастауда шапшаңдықты жинақтай білу қабілеті; қашықтық жылдамдығының жоғары
деңгейіне жете алу қабілеті; шаршаудың алдын алып, барынша жоғары
жылдамдықты сақтай білу қабілеті.
Шапшаңдық көрінуінің осындай барлық формалары салыстырмалы түрде бір -
біріне тәуелсіз, бұл оларды жетілдіру амалдарын белгілі бір дәрежеде
іріктеуге мүмкіндік береді. Әдістемелік тұрғыдан алғанда бұл жылдамдық
қабілеттерін жетілдіру процесін арнайы, жеке көзқарасты талап етеді, яғни
жылдамдық қабілеттері көрінуінің қарапайым және кешендік формаларын жеке -
жеке жетілдіруге бағытталған амалдар мен әдістерді кең қолдану керек.
Әдетте, баскетбол ойыны шапшаңдық көріну формаларының кешенді түрін
талап етеді, себебі олар баскетболшылардың көп қимыл -қозғалыс
әрекеттерінің құрамдас бөліктері болып есептелінеді.
Баскетболшылар қимыл - қозғалыс әрекетіне жасалған талдау ойынның
жоғары жылдамдықпен жасалатын әр түрлі қимыл - әрекеттерден тұратынын
көрсетеді. Ойындағы баскетболшы әрекеті қорғаныс қозғалыстары, күрт
бұрылулар сияқты шапшаң қимыл - қозғалыстарға толы. Ойында үздіксіз өзгеріп
отыратын жағдайларды көрсету шапшаңдық көрінуінің ерекшеліктері болып
есептеледі. Баскетболшы ойын кезінде жоғары қарқынмен 7-9 км жүгіреді.
Секундына 3,1-4 4 м жылдамдықпен 2-ден 25 метрге дейінгі кеңістікке
ұмтылулар жасайды және бұларды шабуыл мен қорғаныс қолданыстарымен бірге
біріктіріп отырады. Реакция шапшаңдығы қаншалықты маңызды болғанымен, соңғы
нәтиже көбіне старттық бастау шапшаңдығы мен қашықтық жылдамдығына
байланысты болады. Олар шапшаңдықтың төмендегідей түрлері көрінуінің негізі
іспеттес болады: қолданыстарды орындау шапшаңдығы, бір әрекеттен екіншісіне
ауысу шапшаңдығы, тактикалық әрекеттер және т.б. Басқаша айтқанда,
баскетболшылар қозғалысының жылдамдығы баскетболдағы жылдамдықтың іргетасы
болып есептелінеді және бұған бірінші кезекте назар аудару керек.
Шапшаң реакцияны, жеке қимылдар орындалуындағы жоғары жылдамдықты,
қимыл - қозғалыстың барынша жиілігін талап ететін әр түрлі жаттығулар
жылдамдық дайындығының амалдары болып есептеледі. Мұндай жаттығулардың
жалпы дайындық және арнайы дайындық сипаты бар.
Жылдамдық жаттығулар төмендегідей талаптарды қанағаттандыру керек
В.И. Зациорский, 1966: 1) олардың тәсілі ең жоғары жылдамдық пен
орындалуды қамтамасыз ету қажет; 2) жаттығулар қимыл - қозғалыс кезінде
негізгі ерік - жігер күші амалға емес, орындалу жылдамдығына
бағытталатындай деңгейде меңгерілуі керек; 3) жаттығулар ұзақтығы орындалу
соңына қарай жылдамдық төмендемейтіндей етіп таңдалынуы керек.
Жылдамдық дайындығы бойынша сабақтар өткізгенде және оларды
жоспарлауда көптеген қайталаулар нәтижесінде жылдамдықтың әдетке айналуы
қажет. Бұл кедергі шапшаңдық өсуіне тіпті дене және ерік -жігер қасиеттері
дамуының деңгейі артқан кезде де зиян келтіруі мүмкін . Мұндай қатып қалған
ой ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz