ГҮЛНАР САЛЫҚБАЙ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ СІЗ СЕМАНТИКАЛЫҚ КОНЦЕПТІ

1 «Концепт» ұғымы
2 Гүлнар шығармашылығы
3 Дәстүр мен жаңашылдық

«Концепт – адам санасының ойлау бірліктері мен психикалық ресурстарын, білім мен тәжірибенің бейнелі көрсеткіштерін құрайтын, хабарлы құрылымдарды түсіндіруге мүмкіндік беретін когнитивті лингвистиканың негізгі ұғымдарының бірі.»
Концепт латын тілінде де бірнеше мағынаға ие: сonceptio – 1) жиынтық, жүйе, байланыс, қойма, заң актілерін тұжырымдау; 2) ұрық қабылдау; 3) сөйлем және т.б. мәнге негізделген [1].

С. Аскольдов концепті ойлау барысында ғаламдағы бір-біріне жақын көптеген заттардың орнын алмастыратын ойлау құрылымы деп анықтаған.
С.Г. Воркачев концепті математикадағы көбейтумен салыстыра отырып, анықталуы күрделі және интуитивті деңгейде қабылданатын когнитологияның негізгі аксиоматикалық категориясы, түсінік (представления), схема, фрейм, сценарий, гештальттің гиперонимі деген анықтама береді.

1. Оразалиева Э.Н. Когнитивтік лингвистика: қалыптасуы мен дамуы. Ғылыми монография. – Алматы: Ан Арыс, 2007. – 312 б.

2.Тажикеева А. Ш // Концепт ұғымы туралы// ғыл.диссертациясы,
2010 ж.

3.«Батырлар жыры» , 1976 ж.

4. Шапай Т. //Көп бояудың бір реңі // мақаласы, 2001 ж.

5. Тұрсынбайұлы Б. //Сұлу сөзді көкке ұшырған // мақаласы, 2014ж.

6.Салықбай Г. Аспандағы аңсарым . -Алматы, Жазушы, 2001ж.

7. Салықбай Г. Кешіріңдер келгенімді өмірге. - Алматы, Қазығұрт, 2012ж.

8. Үсен А. Ә. Қазіргі қазақ өлеңінің құрылысы: дәстүр және даму үрдістері.-Алматы, Ана тілі, 2011 ж.

9. “ Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. — Алматы: «Аруна
Ltd.» ЖШС, 2010 жыл

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

ГҮЛНАР САЛЫҚБАЙ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ
СІЗ СЕМАНТИКАЛЫҚ КОНЦЕПТІ

Концепт - адам санасының ойлау бірліктері мен психикалық ресурстарын, білім мен тәжірибенің бейнелі көрсеткіштерін құрайтын, хабарлы құрылымдарды түсіндіруге мүмкіндік беретін когнитивті лингвистиканың негізгі ұғымдарының бірі.
Концепт латын тілінде де бірнеше мағынаға ие: сonceptio - 1) жиынтық, жүйе, байланыс, қойма, заң актілерін тұжырымдау; 2) ұрық қабылдау; 3) сөйлем және т.б. мәнге негізделген [1].

С. Аскольдов концепті ойлау барысында ғаламдағы бір-біріне жақын көптеген заттардың орнын алмастыратын ойлау құрылымы деп анықтаған.
С.Г. Воркачев концепті математикадағы көбейтумен салыстыра отырып, анықталуы күрделі және интуитивті деңгейде қабылданатын когнитологияның негізгі аксиоматикалық категориясы, түсінік (представления), схема, фрейм, сценарий, гештальттің гиперонимі деген анықтама береді.
Ал, концепт философиялық тұрғыда екі бағытта түсіндіріледі: біріншісі - рухани мәдениеттің өзекті сөзі, екіншісі - сөздің пайда болуына дәнекер алғашқы түсінік. Концептің басты белгілерінің бірі - оның мәдени реңкте болуы. Сондықтан ол ұлттық ерекше дүниетанымды түсінуде басты компонент болып саналады
Ғалым А. Исламның айтуынша, концептілерді талдау барысында төмендегідей бірізділік ұсынылады: сөздіктегі анықтамасы; концептің адамның күнделікті санасындағы түсінігі; концептің әмбебап белгілері; белгілі бір концептіге байланысты сюжеттің немесе образдардың пайда болуы
Концепт құрылымында образдың болуы қазіргі тіл білімінде кеңінен дамыған прототиптік семантикамен дәлелденген. Д. Лаккофтың тұжырымдауынша, прототиптер концепт классын тұтасымен елестетуге мүмкіндік беретін анық, ашық бейнелер деп санады [2].

Концепт ұғымы әртүрлі ғылым салаларында әрқилы дәрежеде қолданылады. Бұл ұғым әдебиеттану ғылымына да жат емес. Бүгінгі поэзияда сіз семантикалық концепті кең тараған. Ақын өлеңдеріне эмоционалдық-экспрессивтік бояулар беріп, сыршылдық сипатын арттыруда бұл концептің атқаратын рөлі өте зор.

Сіз концепті ежелден әдептілік пен сыпайылықты саф алтындай бағалаған Шығыс жұртына жат ұғым емес. Сіз сөзі әдетте Шығыс халықтарында кез келген жасы үлкен адамдар мен бейтаныс жандарға арнап қолданылады. Бұл концепт қазақ жырларында да кең тараған. Лиро-эпостық Қыз Жібек дастанындағы Жібектің Төлегенге арнап айтқан мына бір жыр жолдары сөзімізді дәлелдейді:

Жақсы айтасыз,Төлеген,
Сіздей-сіздей әр жерден,
Неше жігіт келмеген .
Бәрі де айтқан Жібек-ау,
Сені алмасам демеген ... [3]

Қыз Жібек дастандағы осы жолдар арқылы қазақ қыздарына тән ибалылық, ер адамды сыйлау, оған құрмет көрсету сынды асыл қасиеттер сонау ықылым заманнан басталып, ғасырлар бойы өзгеріссіз жалғасын тауып келе жатқанын байқаймыз. Заман ағымы өзгеріп, поэзия жаңаша бағытқа бет бұрғанымен сіз концептінің қолданылу аясы тарылған емес. Керісінше, қазақ поэзиясында бұл ұғым басқаша түлеп, өлең реңкіне жаңаша бояу қосуда. Қазақ поэзиясында бұл концептің дамуына үлес қосып жүрген қазақтың ақын қыздарының бірі Гүлнар Салықбай десек қателеспейміз. Қыз Жібек жырындағы Жібек пен Гүлнәр ақынның бойында сонау ғасырлардан бері келе жатқан дәстүр сабақтастығы, генетикалық байланыс бар.

Гүлнар шығармашылығы - өзінің алдындағы толқын өкілдері
Ұ. Есдәулетов, Е. Раушановтармен қатар 80-ші жылдардағы қазақ лирикасының жарқын беті болып табылады... Гүлнар өз поэзиясында болмыс бояуын жіті сараптайтын жанары өткір, жаны биік, ойы күбілтесіз, сезімі жалғансыз лирикалық меннің жаңаша бітімін сомдады [4].
Гүлнәр ақынның лирикалық мені де өзгеше. Гүлнәрдан кейінгі ақын қыздар түгелімен сіз деп жырлайтын болды. Бірақ бәрібір олар Гүлнәрдің эпигоны секілді әсер қалдырады. Өйткені, ол өлеңде сіз деген сөз болғанымен, Гүлнәр жүрегі сезінген махаббат пен ғадауат жоқ [5].

Тәрк етем ессіз жалғанды,
Тәңірге Сіздей сыйынып.
Алыста күлген арманды
Күтпеймін және күйініп.

Жапырақ көзі әлі өңді,
Оған да енді күз келер.
Қияр ем жарық әлемді,
Қажеті болса сізге егер... [6].

Лирикалық кейіпкердің сүйгені ол үшін Тәңіріндей табынатын ерекше жан. Оған сіз деуі арқылы, ғасырлар бойы қалыптасқан қазақ қызына тән сыпайылықтан бөлек, Махаббаттың құдіреті күшті ұлы сезім екенін түсініп, сүйген адамын төмендеткісі келмеген нәзік жүректің лүпілін ұғындырады. Гүлнар ақынның осы бағытта жазылған Гүлдердің сиреп кірпігі, Сіз - Жер деген өлеңдері де бар. Бұл өлеңдердегі лирикалық кейіпкердің ішкі жан-дүниесі бірдей болғанымен, ақынның Сізі бірде шыңдағы шынардай қол жетпесі, бірде Хантәңіріндей биігі. Осы адамды бар жақсылық атаулыға лайықты деп санау арқылы, лирикалық кейіпкер қажет деп тапса, тіпті соның жолына кең дүниені қиып беруге де әзір

Сіз - Жер,
аспан,
ауа,
жұлдыз,Ай,қоңыз.
Жарық әлем сізден ғана тұрады.
Біздің жүрек-
жүк артатын жайлы өгіз-
Адалдықтың тұрағы ...

Өзін төмендету арқылы лирикалық кейіпкер рухани биіктей түседі. Сол адам (жігіт) бейнесін ақын реті келсе құдіреті күшті қара Жерге де, жарық әлемге де, шыңдарын мұз басқан алып Тауға да теңейді. Сол арқылы ол адам ақынның қол жетпесіне айналады.

Гүлнар ақын поэзиясының ерекшелігі - онда басқа ақындарда кездесе бермейтін алыс та, жақын жан бар. Ол бейне өткен шақтарда лирикалық кейіпкердің жақын адамы болып жанында жүреді де, кейіннен сан-салалы өмір ағысымен ақыннан алыстай береді. Ақын бірде:

Алыста-сыз,
Жақында-сыз.
Адамсыз.
Әміршімдей көрінесіз маған Сіз... деп жырласа,

Енді бірде:

Жеңілді Сізден ақылым,
Жетер ме енді дауысым,
Жаңбырлы түндей жақыным,
Жаңбырлы түндей алысым?! [7].

деп алдыңғы жырындағы ойын бұл өлең шумақтарында жалғастырады. Жыр жолдарындағы ақын аңсаған жан бұрынғы кездегі ең жақын адамы болса да, ал уақыт өте келе танысынан бейтаныс жанға айналады. Кейіпкердің нәзік жан-дүниесі не оны жақынының қатарына қоса алмайды, не одан біржолата күдер үзіп, мүлдем танымас адамға да айналдыра алмайды. Лирикалық кейіпкерді екі оттың ортасында қалдырған таныс-бейтанысы да, ақынның өзі де қайтадан жақын жандарға айналуы үшін қадам жасамайды.

Сіз сол кезде өтірік жыламай-ақ,
Оқымай-ақ ешқандай құран, аят,
Қабіріме қуана қарап алып,
Секіріңіз бақыттан да дара барып

деп ақын бір Сізіне қатал үкім шығарады. Менің ойымша бұл адам лирикалық кейіпкерді дер кезінде бағалай алмай кеткен жан сынды. Ашық айтылмағанмен лирикалық кейіпкердің бойында бұл жанға деген реніш, өкпе сезімдері анық көрінеді. Әйтпегенде , жүрегі нәзік ақын ешбір жанды Сіз сол кезде өтірік жыламай-ақ деп ренжітпесе керек-ті.

Алдымдасыз
аспандағы қиялдай,
Жерге қалай түсіп жүрсіз ұялмай?
Ертегіге сенеді кеп еріксіз,
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.