Қайыңдар тұқымдасы (Betulaceae)

Жоспар
Кіріспе

1 Қайың (Betula)
2 Қотыр қайың ( betula verrucosa)
3 Шаттауық немесе орман жаңғағы (Corylus)
4 Қандыағаш (Alnus)
5 Жабысқақ қандыағаш (Alnus glutіnosa)

Қайыңдар тұқымдасы (Betulaceae) – гүлді өсімдіктердің қос жарнақты класына жататын шамшаттар (Fagales) қатарына жататын бір үйлі, жапырақ тастайтын, желмен тозаңданатын өсімдіктер.

I. Тұқымдас тармғы: Betuloideae
1. Қандыағаш - Alnus Mill. — Ольха
2. Duschekia Opiz — Душекия.
3. Қайың - Betula — Берёза
II. Тұқымдас тармғы: Coryloideae
1. Carpinus — Граб
2. Орман жаңғағы - Corylus — Лещина
3. Ostrya — Хмелеграб
4. Ostryopsis — Остриопсис
Негізінен Солтүстік жартышардың қоңыржай және салқын өңірінде (кейде Оңтүстік Азия мен Оңтүстік Американың таулы жерлерінде) өсетін 6 туысы 200-ге жуық түрі белгілі. Ал Қазақстанда 3 туысы (қайың, орман жаңғағы, қандыағаш), 17 түрі кездеседі. Негізгі өмірлік формалары: жапырақтары қысқа қарай түсіп отыратын ағаштар мен бұталар.
Гүлшоғы – сырға тәрізді тирс, дара жынысты (бір үйлі өсімдік). Гүлдері ұсақ, дұрыс және бұрыс гүлдер, көп жағдайда гүлсеректері болмайды.

Пән: Биология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

Қайыңдар тұқымдасы (Betulaceae) - гүлді өсімдіктердің қос жарнақты класына жататын шамшаттар (Fagales) қатарына жататын бір үйлі, жапырақ тастайтын, желмен тозаңданатын өсімдіктер.

I. Тұқымдас тармғы: Betuloideae
1. Қандыағаш - Alnus Mill. -- Ольха
2. Duschekia Opiz -- Душекия.
3. Қайың - Betula -- Берёза
II. Тұқымдас тармғы: Coryloideae
1. Carpinus -- Граб
2. Орман жаңғағы - Corylus -- Лещина
3. Ostrya -- Хмелеграб
4. Ostryopsis -- Остриопсис
Негізінен Солтүстік жартышардың қоңыржай және салқын өңірінде (кейде Оңтүстік Азия мен Оңтүстік Американың таулы жерлерінде) өсетін 6 туысы 200-ге жуық түрі белгілі. Ал Қазақстанда 3 туысы (қайың, орман жаңғағы, қандыағаш), 17 түрі кездеседі. Негізгі өмірлік формалары: жапырақтары қысқа қарай түсіп отыратын ағаштар мен бұталар.
Гүлшоғы - сырға тәрізді тирс, дара жынысты (бір үйлі өсімдік). Гүлдері ұсақ, дұрыс және бұрыс гүлдер, көп жағдайда гүлсеректері болмайды. Жемісі тұқымша, қанатша түрінде болады. Гүлдерінің формуласы:
*Р2А2-4G0; *Р0А0G(2) .
Тұқымдас өкілдерінің биіктігі 15 кейде 25 - 30 м-дей болады. Тамыры берік, жер бетіне жақын орналасады. Тамырында микориза (кейбір өсімдіктер тамырының саңырауқұлақ жіпшумағымен селбесіп өсуі) байқалады. Жапырақтары кезектесіп орналасқан, бөбешік жапырақтары (көпшілік өсімдіктер жапырағының түбін ала шығатын ерекше, әсіресе, жұптаса өсетін өсінді) ерте түсіп қалады. Гүлі ұсақ, реңсіз, дара жынысты. Аталық гүлшоғырының сырғасы ұзын, гүлдеген кезде төмен қарай салбырап тұрады, аналық гүлшоғырының сырғасы қысқа, едәуір тік, пішіні домалақ болады. Жемісі - жаңғақша.

Қайыңдардың гүлднп тұрған өркендері: 1- Betula pendula; 2- Corylus avellana.

Қайындар тұқымдасына жататын ағаштар 150, кейде 300 жылдай өсетін бағалы өсімдіктер. Олардың көп түрлері аязға төзімді. Қайың тұқымдасының өкілдерінің ағашы шаруашылық қажеттіліктерге, жиһаз жасайтын фабрикаларда, ағаш көмірі өндірісінде, дегть, жылулық үшін қолданылады. Қайың мен қандыағаш медицинада маңызды болып табылады. Қазақстанның Қызыл кітабына 4 түр енгізілген: қырғыз қайыңы (B.kirghisorum), талас қайыңы (B.talassica), ярмола қайыңы (B.jarmolenkoana), эндемді қандыағаш (Alnus glutinosa). Қайың қабығынан қарамай (деготь) алу ежелден белгілі, онымен дөңгелектерді, аяқ киімді майлаған. Ал қайың тозынан әсем қорапшалар, сөмкелер тоқылады. Онымен Солтүстік Америка үндістері каноэның (тез жүзетін қайық) сыртын қаптайды.

Қайың (Betula) -- қайыңдар тұқымдасына жататын сымбатты ағаш, ұшар басы үкідей шоқтанып, биік бойлап өседі. Дегенмен аса кәрі қайыңның ауыр бұтақтары мәжнүн талдай төгіліп тұрады.

Қайың туысының морфологиялық ерекшеліктері.
Betula pendula: 1-аталық дихази, қабыршақтан және үш гүлден тұратын. 2- аталық гүл. 3-аналық үш гүлді дихази, гүлдеу кезінде. 4-осы дихази жемістері піскеннен кейін. B.kirghisorum: 5- соплодие. 6-аналық сырғаның жабындық қабыршағы. B.pumila: 7- ашылған жеміс, тұқымдағы жетілген ұрығымен. 8- жемістен алынған, пісіп жетілген ұрық.

Түрлері:
1. Betula albosinensis
2. Betula alnoides
3. Betula ashburneri
4. Betula baschkirica
5. Betula bomiensis
6. Betula browicziana
7. Betula calcicola
8. Betula celtiberica
9. Betula chichibuensis
10. Betula chinensis
11. Betula coriaceifolia
12. Betula corylifolia
13. Betula costata
14. Betula cylindrostachya
15. Betula dahurica
16. Betula delavayi
17. Betula ermanii
18. Betula falcata
19. Betula fargesii
20. Betula fruticosa
21. Betula globispica
22. Betula gmelinii
23. Betula grossa
24. Betula gynoterminalis
25. Betula honanensis
26. Betula humilis or Betula kamtschatica
27. Betula insignis
28. Betula karagandensis (Kazakhstan)
29. Betula klokovii
30. Betula kotulae
31. Betula litvinovii
32. Betula luminifera
33. Betula maximowiczii
34. Betula medwediewii
35. Betula megrelica
36. Betula microphylla
37. Betula nana
38. Betula pendula
39. Betula platyphylla
40. Betula potamophila
41. Betula potaninii
42. Betula psammophila (Kazakhstan)
43. Betula pubescens
44. Betula raddeana
45. Betula saksarensis
46. Betula saviczii (Kazakhstan)
47. Betula schmidtii
48. Betula sunanensis
49. Betula szechuanica
50. Betula tianshanica
51. Betula utilis
52. Betula wuyiensis
53. Betula zinserlingii

Ашық жерлерде қайың кейде жеке-дара өседі, бірақ көп ретте олар орман болып тұрады. Жазғы жап-жасыл шөп пен жайнаған гүлдің ортасында тұрған ақ балтыр қайың тоғайы - ол бір ғажайып сурет!
Қайың туысы (береза- Betula). Түрлерінің жалпы саны 60, БОР-дың флорасында 40, ал Қазақстанда 15. Олар климаты салқын , қоңыржай, кейде тіптен ылғалы жеткіліксіз облыстарда кең таралған ағаштар мен бұталар.

Қотыр қайың ( betula verrucosa): А- аталық жіне аналық гүлі бар, гүлшоғырларынан тұратын, репродуктивтік өркен; Б-аналық гүлдердің дихазиясы (жабындық жапырақша жағынан және сырғаның өсі жағынан қарағандағы көріністері ); В- аналық гүлдердің дихазиясының диаграммасы; Г-аталық гүлдердің дихазиясы (жабындық жапырақша жағынан және сырғаның өсі жағынан қарағандағы көріністері); Д-аталық гүлдердің дихазиясының диаграммасы; Е-аталықтары; Ж-жеміс.

Betula divaricata Ledeb.

Аталық және аналық гүлдері дихозияда 3-тен орналасып сырға түзеді. Жемісі - қанатша.
Қотыр қайың (береза повыслая, или береза бородавчатая - В.verrucosa,) Европа мен Азияның орманды зонасында өседі. Үлпек қайың (береза пушистая - B.pubescens) - осыған дейінгі түрдің өсетін жерлерінде тараған. Тас қайың ( береза каменная - B.ermani)- қиыр шығыста өседі, тез (пробка) қабатының түсі сары болады.
Даур қайыңы (B.dahrica) - Забайкальеде өседі, тоз қабатының түсі қара - қошқыл болып келеді.
Қайың гүлдеуі. Қайың сәуірдің аяғы мен мамыр айының басында, яғни жаңғақ ағашы мен талдан кейін гүлдейді. Оның гүлдері қарапайым сырға тәріздес болып келеді. Ал қайыңның жапырағы сарғая бастаған кезде қыркүйек айы да туады.
Орман "пионері"
Қайыңның ұрықтары желмен тез ұшып кетеді. Ол орманның басқа ағаштары өсе алмайтын жерлерде де тез өсіп-өнеді. Сондықтан қайыңды орманның "пионері" деп атайды.
Қайың қабығы.Скандинавия елдерінде қайыңның дінінің төменгі жағы үйілденіп, шорланып-жуандап кететін қайыңдар бар. Оған тіпті балта да батпайды. Мұны Карелия қайыңы деп атайды. Оның ағашынан әшекейлі әсем жиһаз, қобдиша және әр түрлі безендіру заттарын жасайды. Карелия қайыңы өте сирек ұшырасады. Сондықтан қазір оны қолдан жасанды жолмен өсіруге әрекет жасалуда.

Betula pendula:
а: өркен, пісіп жетілген сырғамен; б: гүлдеп тұрған аталық және аналық сырғалар; в: жемісті жабатын қабыршақ; г: аталық дихази диаграммасы; д: аналық дихази диаграммасы; ж: үш гүдді аналық дихази, жауып тұрғыш жапырақ жағынан; з: үш гүлді аналық дихази, сырға осі жағынан; е: жеміс.
♂Р2А2G0; ♀P(4)A0G(2).

Талас қайыңы (Betula talassica) Қайыңдар тұқымдасы -- Сирек кездесетің, тар эндемиктік түр. Әзірге тек Ақсу Жабағалы қорығынан (Оңтүстік-Қазақстан облысы) белгілі, осынан 1950 жылы П.П.Поляков сипаттап жазды. Таулы өзен сайларында, жылғалар мен бұтақтар маңында (Ақсу және Кіші-Қайыңды өзен аңғарлары) кездесті. Аппақ қардай қабығы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.