Қайыңдар тұқымдасы (Betulaceae)

Пән: Биология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

Қайыңдар тұқымдасы (Betulaceae) - гүлді өсімдіктердің қос жарнақты класына жататын шамшаттар (Fagales) қатарына жататын бір үйлі, жапырақ тастайтын, желмен тозаңданатын өсімдіктер.

Тұқымдас тармғы: BetuloideaeҚандыағаш - Alnus Mill. - ОльхаDuschekia Opiz - Душекия. Қайың - Betula - Берёза
Тұқымдас тармғы: CoryloideaeCarpinus - ГрабОрман жаңғағы - Corylus - ЛещинаOstrya - ХмелеграбOstryopsis - Остриопсис

Негізінен Солтүстік жартышардың қоңыржай және салқын өңірінде (кейде Оңтүстік Азия мен Оңтүстік Американың таулы жерлерінде) өсетін 6 туысы 200-ге жуық түрі белгілі. Ал Қазақстанда 3 туысы (қайың, орман жаңғағы, қандыағаш), 17 түрі кездеседі. Негізгі өмірлік формалары: жапырақтары қысқа қарай түсіп отыратын ағаштар мен бұталар.

Гүлшоғы - сырға тәрізді тирс, дара жынысты (бір үйлі өсімдік) . Гүлдері ұсақ, дұрыс және бұрыс гүлдер, көп жағдайда гүлсеректері болмайды. Жемісі тұқымша, қанатша түрінде болады. Гүлдерінің формуласы:

*Р2А2-4G0; *Р0А0G(2) .

Тұқымдас өкілдерінің биіктігі 15 кейде 25-30 м-дей болады. Тамыры берік, жер бетіне жақын орналасады. Тамырында микориза (кейбір өсімдіктер тамырының саңырауқұлақ жіпшумағымен селбесіп өсуі) байқалады. Жапырақтары кезектесіп орналасқан, бөбешік жапырақтары (көпшілік өсімдіктер жапырағының түбін ала шығатын ерекше, әсіресе, жұптаса өсетін өсінді) ерте түсіп қалады. Гүлі ұсақ, реңсіз, дара жынысты. Аталық гүлшоғырының сырғасы ұзын, гүлдеген кезде төмен қарай салбырап тұрады, аналық гүлшоғырының сырғасы қысқа, едәуір тік, пішіні домалақ болады. Жемісі - жаңғақша.

Семейство березовые (Betulaceae)

Қайыңдардың гүлднп тұрған өркендері: 1- Betula pendula; 2- Corylus avellana.

Қайындар тұқымдасына жататын ағаштар 150, кейде 300 жылдай өсетін бағалы өсімдіктер. Олардың көп түрлері аязға төзімді. Қайың тұқымдасының өкілдерінің ағашы шаруашылық қажеттіліктерге, жиһаз жасайтын фабрикаларда, ағаш көмірі өндірісінде, дегть, жылулық үшін қолданылады. Қайың мен қандыағаш медицинада маңызды болып табылады. Қазақстанның Қызыл кітабына 4 түр енгізілген: қырғыз қайыңы (B. kirghisorum), талас қайыңы (B. talassica), ярмола қайыңы (B. jarmolenkoana), эндемді қандыағаш (Alnus glutinosa) . Қайың қабығынан қарамай (деготь) алу ежелден белгілі, онымен дөңгелектерді, аяқ киімді майлаған. Ал қайың тозынан әсем қорапшалар, сөмкелер тоқылады. Онымен Солтүстік Америка үндістері каноэның (тез жүзетін қайық) сыртын қаптайды.

Қайың (Betula) - қайыңдар тұқымдасына жататын сымбатты ағаш, ұшар басы үкідей шоқтанып, биік бойлап өседі. Дегенмен аса кәрі қайыңның ауыр бұтақтары мәжнүн талдай төгіліп тұрады.

Семейство березовые (Betulaceae)

Қайың туысының морфологиялық ерекшеліктері.

Betula pendula: 1-аталық дихази, қабыршақтан және үш гүлден тұратын. 2- аталық гүл. 3-аналық үш гүлді дихази, гүлдеу кезінде. 4-осы дихази жемістері піскеннен кейін. B. kirghisorum: 5- «соплодие». 6-аналық сырғаның жабындық қабыршағы. B. pumila: 7- ашылған жеміс, тұқымдағы жетілген ұрығымен. 8- жемістен алынған, пісіп жетілген ұрық.

Түрлері:

Betula albosinensis
Betula alnoides
Betula ashburneri
Betula baschkirica
Betula bomiensis
Betula browicziana
Betula calcicola
Betula celtiberica
Betula chichibuensis
Betula chinensis
Betula coriaceifolia
Betula corylifolia
Betula costata
Betula cylindrostachya
Betula dahurica
Betula delavayi
Betula ermanii
Betula falcata
Betula fargesii
Betula fruticosa
Betula globispica
Betula gmelinii
Betula grossa
Betula gynoterminalis
Betula honanensis
Betula humilis or Betula kamtschatica
Betula insignis
Betula karagandensis (Kazakhstan)
Betula klokovii
Betula kotulae
Betula litvinovii
Betula luminifera
Betula maximowiczii
Betula medwediewii
Betula megrelica
Betula microphylla
Betula nana
Betula pendula
Betula platyphylla
Betula potamophila
Betula potaninii
Betula psammophila (Kazakhstan)
Betula pubescens
Betula raddeana
Betula saksarensis
Betula saviczii (Kazakhstan)
Betula schmidtii
Betula sunanensis
Betula szechuanica
Betula tianshanica
Betula utilis
Betula wuyiensis
Betula zinserlingii

Ашық жерлерде қайың кейде жеке-дара өседі, бірақ көп ретте олар орман болып тұрады. Жазғы жап-жасыл шөп пен жайнаған гүлдің ортасында тұрған ақ балтыр қайың тоғайы - ол бір ғажайып сурет!

Қайың туысы (береза- Betula) . Түрлерінің жалпы саны 60, БОР-дың флорасында 40, ал Қазақстанда 15. Олар климаты салқын, қоңыржай, кейде тіптен ылғалы жеткіліксіз облыстарда кең таралған ағаштар мен бұталар.

Қотыр қайың ( betula verrucosa) : А- аталық жіне аналық гүлі бар, гүлшоғырларынан тұратын, репродуктивтік өркен; Б-аналық гүлдердің дихазиясы (жабындық жапырақша жағынан және сырғаның өсі жағынан қарағандағы көріністері ) ; В- аналық гүлдердің дихазиясының диаграммасы; Г-аталық гүлдердің дихазиясы (жабындық жапырақша жағынан және сырғаның өсі жағынан қарағандағы көріністері) ; Д-аталық гүлдердің дихазиясының диаграммасы; Е-аталықтары; Ж-жеміс.

Изображение растения Betula divaricata.

Betula divaricata Ledeb.

Аталық және аналық гүлдері дихозияда 3-тен орналасып сырға түзеді. Жемісі - қанатша.

Қотыр қайың (береза повыслая, или береза бородавчатая - В. verrucosa, ) Европа мен Азияның орманды зонасында өседі. Үлпек қайың (береза пушистая - B. pubescens) - осыған дейінгі түрдің өсетін жерлерінде тараған. Тас қайың ( береза каменная - B. ermani) - қиыр шығыста өседі, тез (пробка) қабатының түсі сары болады.

Даур қайыңы (B. dahrica) - Забайкальеде өседі, тоз қабатының түсі қара -қошқыл болып келеді.

Қайың гүлдеуі. Қайың сәуірдің аяғы мен мамыр айының басында, яғни жаңғақ ағашы мен талдан кейін гүлдейді. Оның гүлдері қарапайым сырға тәріздес болып келеді. Ал қайыңның жапырағы сарғая бастаған кезде қыркүйек айы да туады.

Орман "пионері"

Қайыңның ұрықтары желмен тез ұшып кетеді. Ол орманның басқа ағаштары өсе алмайтын жерлерде де тез өсіп-өнеді. Сондықтан қайыңды орманның "пионері" деп атайды.

Қайың қабығы. Скандинавия елдерінде қайыңның дінінің төменгі жағы үйілденіп, шорланып-жуандап кететін қайыңдар бар. Оған тіпті балта да батпайды. Мұны Карелия қайыңы деп атайды. Оның ағашынан әшекейлі әсем жиһаз, қобдиша және әр түрлі безендіру заттарын жасайды. Карелия қайыңы өте сирек ұшырасады. Сондықтан қазір оны қолдан жасанды жолмен өсіруге әрекет жасалуда.

Betula pendula:

а: өркен, пісіп жетілген сырғамен; б: гүлдеп тұрған аталық және аналық сырғалар; в: жемісті жабатын қабыршақ; г: аталық дихази диаграммасы; д: аналық дихази диаграммасы; ж: үш гүдді аналық дихази, жауып тұрғыш жапырақ жағынан; з: үш гүлді аналық дихази, сырға осі жағынан; е: жеміс.

♂Р2А2G0; ♀P(4) A0G(2) .

Талас қайыңы (Betula talassica) Қайыңдар тұқымдасы - Сирек кездесетің, тар эндемиктік түр. Әзірге тек Ақсу Жабағалы қорығынан (Оңтүстік-Қазақстан облысы) белгілі, осынан 1950 жылы П. П. Поляков сипаттап жазды. Таулы өзен сайларында, жылғалар мен бұтақтар маңында (Ақсу және Кіші-Қайыңды өзен аңғарлары) кездесті. Аппақ қардай қабығы мен ірі тісті жиектелген жапыраұтары бар өте әдемі ағаш.

Шаттауық немесе орман жаңғағы (Corylus) - қайың тұқымдасына жататын бұта.

Еуропаның орман белдеуінде, Азияда және Солтүстік Америкада өсетін 20-ға тарта түрі бар. 8 түрі бар; БОР- түрі флорасында 7 түрі, ал Қазақстанда 1 түрі өседі. Қысқа қарай жапырақтары түсіп отыратын ағаштар бұталар, бәр үйлі, жапырақтары кезектесіп орналасқан, тең бүйірлі болмайды, қосалқы жапырақшалары түсіп отырады.

Кәдімгі орманжаңғақ (Corylus avellana) : А-аналық және аталық гүлдері бар, гүлшоғырларынан тұратын, репродуктивтік өркен; Б-аналық гүлдердің дихазиясы; В-аналық гүлдердің бір гүлден тұратын дихазиясы; Д-аталық бір гүлден тұратын дихазиясының диаграммасы; Е-аталық; Ж-вегетативтік өркен; З-тостағанша тәрізді қосымша (плюска) бар жемістер; И-жемісі жаңғақ (жалпы көрінісі және тікесінен жасалған кесіндісі) .

Түрлері:

Corylus americana
Corylus avellana
Corylus heterophylla
Corylus yunnanensis
Corylus colchica
Corylus cornuta
Corylus maxima
Corylus sieboldiana
Corylus chinensis
Corylus colurna
Corylus fargesii
Corylus wangii

Изображение растения Corylus avellana.

Corylus avellana L.

Қазақстанда Жайық өзенінің жағалауларында өсетін бір ғана түрі - кәдімгі шаттауық немесе кәдімгі орман жаңғағы (С. avellana) бар. Биіктігі 2 - 5 м, кейде 8 м-дей болады. Жапырақтары үлкен сопақша немесе домалақ, шеті тілімденген. Тұқымынан, шыбығынан, тамыр атпалары және сұлама бұтақтары арқылы көбейеді. Наурыз - сәуір айларында гүлдеп, тамыз-қыркүйекте жеміс береді. Бір бұтадан 8 кг-ға дейін жаңғақ алынады. Жаңғақ құрамында 60 - 70% май болады. Жемісі 2 - 5-тен топталып, кейде дараланып өседі; сопақша, қоңырқай түсті, жеуге жарамды. Көлеңкеге төзімді орман жаңғағы ылғал топырақтарда, әсіресе орманның сұр топырағында және қара топырақты жерлерде жақсы өседі. 80 жылдай өмір сүреді. Аталық гүлі бір гүлден тұратын дихазия түрінде болады, олар ұзын, жұмсақ сырға түзеді. Аналық гүлі екі гүлден тұратын дихазия, ол жапырақтардың қолтығында пайда болатын бүршіктермен қоршалып тұрады.

Гүл асты жапырақшалары бірігіп, жемістің айналасында плюска (тостақша) түзеді. Ағаш тәрізді орманжаңғақ, немесе аю жаңғақ (лещина древовидная, или медвежий орех- С. colurna) - биіктігі 20-25 м жететін ағаш, өсетін жерлері Алдыңғы Азия, Кавказ; солтүстікке қарай, мысалы Украинада сәндік ағаш ретінде отырғызылады.

Қандыағаш (Alnus) - қайыңдар тұқымдасына жататын ағаш. Негізінен Солтүстік жарты шарда өсетін 40-қа жуық түрі белгілі. Бұлардың биіктігі 20 - 35 м-дей, бір үйлі, дара жынысты болады. Қабығы қара қоңыр. Жапырағы кезектесіп орналасады, олардың жиегі иректеліп, астыңғы беті қалың жүйкеленіп біткен. Аталық гүл шоғы ұзын сырға тәрізді, аналық гүл шоғы - масақша, ол жеміс піскенде бүрге айналады. Бүрі ерте көктемде ашылады. Жел арқылы тозаңданады. Жемісі - бір тұқымды, қос қанатты жаңғақша. 50 - 120 жылдай өседі. Қандыағаштың тамырындағы түйнек бактериялары бос азотты сіңіріп, топырақтың құнарлылығын арттырады. Қандыағаштың сүрегі жеңіл, қызыл түсті. Одан үй жиһаздары, ыдыс жасалады. Өзен жағалауларын, жырауылысайларды бекітуге пайдаланылады. Оның көшеттерін қала және өндіріс орталықтарын көгалдандыруға қолданылады. Бүрінен дәрі алынады. Бір түрі - жүректәрізді қандыағаш (Alnus subcordata) - реликт өсімдік. Қазақстанда 1 түрі - жабысқақ қандыағаш бар.