Бастауыш сынып математикасын оқытуда көрнекілік принципін теориялық жағын қарастырып, оны жүзеге асыру
КІРІСПЕ
І БАСТАУЫШ СЫНЫПТЫҢ МАТЕМАТИКАСЫН ОҚЫТУДА КӨРНЕКІЛІК ПРИНЦИПІН ҚОЛДАНУДЫҢ
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ. ӘДІСТЕМЕЛІК АЛҒЫШАРТТАРЫ
1.1 Психологиялық.педагогикалық әдебиеттердегі көрнекілік принципін жүзеге асырудың теориялық мәселелері
1.2 Математика пәнін оқыту ісіндегі көрнекі және дидактикалық
құралдардың маңызы мен мәні және пайдалану қажеттігі 12
2 БАСТАУЫШ СЫНЫП МАТЕМАТИКАСЫН ОҚЫТУДА КӨРНЕКІЛІК ПРИНЦИПІН ІСКЕ АСЫРУ АРҚЫЛЫ ОҚУ.ТӘРБИЕ ЖҰМЫСЫН ЖҮРГІЗУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Бастауыш сыныптың математика сабақтарына көрнекілік
дайындау әдістемесі және оларды қолдану жолдары
2.2 Оқушылардың математикадағы іс.әрекеттерін
қалыптастырудағы компьютерлік технологияның ролі
2.3 Дипломдық жұмыс бойынша эксперимент нәтижелері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМШАЛАР
І БАСТАУЫШ СЫНЫПТЫҢ МАТЕМАТИКАСЫН ОҚЫТУДА КӨРНЕКІЛІК ПРИНЦИПІН ҚОЛДАНУДЫҢ
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ. ӘДІСТЕМЕЛІК АЛҒЫШАРТТАРЫ
1.1 Психологиялық.педагогикалық әдебиеттердегі көрнекілік принципін жүзеге асырудың теориялық мәселелері
1.2 Математика пәнін оқыту ісіндегі көрнекі және дидактикалық
құралдардың маңызы мен мәні және пайдалану қажеттігі 12
2 БАСТАУЫШ СЫНЫП МАТЕМАТИКАСЫН ОҚЫТУДА КӨРНЕКІЛІК ПРИНЦИПІН ІСКЕ АСЫРУ АРҚЫЛЫ ОҚУ.ТӘРБИЕ ЖҰМЫСЫН ЖҮРГІЗУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Бастауыш сыныптың математика сабақтарына көрнекілік
дайындау әдістемесі және оларды қолдану жолдары
2.2 Оқушылардың математикадағы іс.әрекеттерін
қалыптастырудағы компьютерлік технологияның ролі
2.3 Дипломдық жұмыс бойынша эксперимент нәтижелері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМШАЛАР
Жаңа ғасыр қоғамды қайта құру жағдайында Қазақстан Республикасының білім беру саласындағы басты міндеттердің бірі – ұлттық ерекшеліктерді еске алып, жас ұрпаққа білім мен тәрбие беру ісін дамыту және жетілдіруді басты мақсат етіп отыр. Білім мен тәрбие берудің негізі жалпы білім беретін мектептердің педагогикалық процесін жақсарту кезек күттірмейтін мәселе десек, бастауыш мектеп – соның бастауы [1,2].
Педагогика ғылым ретінде өте күрделі. Оның күрделілігі – жүз мыңдаған компонненттерден бас қатырарлықтай шиеленісе байланысып жатуында. Ал, оның жауапкершілік өлшемі – адам. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының қоғам өмірі саласында жүріп жатқан демократикалық өзгерістерге байланысты белгілі бір әлеуметтік жағдайларды ескере отырып, жеке тұлғаны қалыптастыруды көздеген білім беру жүйесіне қойылған талаптар арта түсуде. Бұған айғақ ретінде соңғы жылдары ғана қабылданған мемлекеттік мәні зор мына төмендегі құжаттарды атауға болады. Оның бірі - Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы, екіншісі Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы, үшіншісі-Президентіміз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың елдің стратегия-лық бағытын айқындап, кемел келешекке жол сілтеген "Қазақстан 2030" атты халыққа жолдауы және т.б. жолдаулары [1.2.3.4.5.6] .
Педагогика ғылым ретінде өте күрделі. Оның күрделілігі – жүз мыңдаған компонненттерден бас қатырарлықтай шиеленісе байланысып жатуында. Ал, оның жауапкершілік өлшемі – адам. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының қоғам өмірі саласында жүріп жатқан демократикалық өзгерістерге байланысты белгілі бір әлеуметтік жағдайларды ескере отырып, жеке тұлғаны қалыптастыруды көздеген білім беру жүйесіне қойылған талаптар арта түсуде. Бұған айғақ ретінде соңғы жылдары ғана қабылданған мемлекеттік мәні зор мына төмендегі құжаттарды атауға болады. Оның бірі - Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы, екіншісі Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы, үшіншісі-Президентіміз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың елдің стратегия-лық бағытын айқындап, кемел келешекке жол сілтеген "Қазақстан 2030" атты халыққа жолдауы және т.б. жолдаулары [1.2.3.4.5.6] .
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.А.Назарбаевтың жолдауы: «Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында. Қазақстан әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы. Егемен Қазақстан. 1 наурыз 2006.
2. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030. Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы. –Алматы,1997.
3. Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы, 2007.
4. Қазақстан Республикасының Президенті - Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы: «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты». 27 қаңтар 2012 жыл.
5. Қазақстан республикасының Конституциясы. Алматы, 1995.
6. Қазақстан Республикасының мемлекеттік білім бағдарламасы. –Алматы, 2000.
7. Қазақстан Республикасы бастауыш білімінің мемлекеттік стандарты. – Алматы, 2003.
8. Бұзаубақова К.Ж. Медиабілім берудің теориясы мен практикасы. –Тараз: ЖК «Байталиев К», 2009. -80 б.
9. Мұқанов М. М. Жас және педагогикалық психология. Алматы, 2001.
10. Базжанова К.Б. "Бастауыш мектепте оқушылардың оқу жылының бағдарламасы""- Алматы, 2011.
11. Подласый И.П. Педагогика. - Москва, 2000.
12. Зайцева Т. П. "Энциклопедия современного учителя" М. АСТ, 2000
13. Бұзаубақова К.Ж. Инновациялық педагогика негіздері. –Алматы: «Білім» баспасы, 2009.
14. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. Астана, 2000.
15. Ушинский К.Д. Балаларды тәрбиелеу және оқыту жөніндегі пікірлері / К.Д. Ушинский .-Алматы: Мектеп, 1951.
16. Оспанов Т.К. Бастауыш сыныптарда математиканы оқыту әдістемесі - Алматы: 2006.
17. Баржықпаева С. Көрнекілікті тиімді пайдалану // Бастауыш мектеп.- 2011.-№ 8.
18. Дарменова Қ. Көрнекілік арқылы ойлау қабілетін арттыру // Бастауыш мектеп.- 2011 №4.
19. Оспанов Т.К. Бастауыш сынып математикасын жаңа буын оқулықтары арқылы оқыту әдістемесі. –Алматы,2008.
20. Корпешова Г. Оқушылардың қызығушылығын арттырудағы көрнекіліктің рөлі // Қазақстан мектебі. - 2006.- № 4.
21. Бидосов Ә. Математиканы оқыту методикасы.-Алматы: Мектеп, 1981.
22. Қаниева Г. Оқушының ойлау қабілетін дамыту // Қазақстан мектебі.- 2010.-№ 5.
23. Қазақстан Республикасының жалпыға міндетті мемлекеттік стандарты. Бастауыш білім беру. - Алматы,2002.
24. Жәрдемова. Математика сабағында көрнекіліктерді пайдалану. //Бастауыш мектеп № 2, 2002.
25. Бүркітбаев Ә. Көрнекі құралдардың тәрбиелік мәні //Бастауыш мектеп № 2, 2010.
26. Бәкірова А. Байланыстырып сөйлеуге арналған көрнекіліктер пайдалану жолдары. //Бастауыш мектеп №10, 1997.
27. Груденов Я.И. Совершенствование методики работы учителя математики.-М.:Просвещение,2009.
28. Бантова М.А. и др. Методика преподавания математики в начальных сыныпах. –М.,2003.
29. Құдабеков А.Р. Математиканы жетілдіріп оқытудың кейбір мәселелері. –Алматы, «Ғылым», 1998.
30. Волина В.В. Математика. –М., 2001.
31. Поляков А. Д. Учитесь решать задачи. –М., 1999.
32. Қазақстан Республикасының жалы білім беретін мектептерде оқу-тәрбие процесін ұйымдастырудың әдістемелік ұстанымдары. //12 жылдық білім журналы. №1, 2007.
33. Аймағамбетова Б. Көңілге қонған көрнекілік // Бастауыш мектеп. - 2009. - № 8.
34. Дорф П.Я. Наглядные пособия по математике. – М.: Просвещение, 1980.
35. Дубков Я.С. Беседы о преподаваний математики. –М.,2009.
36. Елубаев М. Математиканы оқыту методикасы. –Алматы,2000.
37. Истомина Н.Б. Методика преподавания математики в начальных сыныпах. –М.:Просвещение, 2001.
38. Оспанов Т.К. Бастауыш сыныптың математика оқулықтары. 1-4 сыныптар. –Алматы, 2010.
39. Демидов В.П. Методика преподавания математики. –М.:Просвещение, 2010.
40. Чекмарев Я.Ф. Методика преподавания арифметики. –М.,2000.
41. Пчелко А.С. Основы методики начального обучения математике. –М., 1999.
42. Қосанов Б.М. Математика курсындағы шығармашылық жаттығулар: орындау технологиясы. – Алматы, 2005.
43. Метельский Н.В. Дидактика математики. – Минск, 2006.
44. Қабдықайырұлы Қ.К. Оқытудың педагогикалық технологиялары. –Алматы,1999.
45. Малова Г.Г. О программированном обучении математики. –М.,1998.
46. Повышение эффективности обучения математике. /Сост. Фирсов А. –Алматы,2003.
47. Бұзаубақова К.Ж. Педагогикалық пәндерді оқытуда инновациялық технологияларды пайдалану. –Тараз,2008.
48. Оқытудың инновациялық педагогикалық технологиясы бастауыш сынып оқушысын дамыту құралы ретінде.
49. Айтбекова М.Ұ. Информатика пәнін басқа пәндермен байланыстырып оқытудың тиімділігі.- Тараз, 2006.
50. Апатова Н.В. Информационные технологии в школьном образовании. -М., 1999.
51. Абықанова Б.Т. Компьютерлік технологияны пайдалану арқылы оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудың дидактикалық шарттары. Пед.ғыл. канд. дайындаған дисс. авторефераты. - Алматы 2005.
52. Әбдікерімов Б. Ақпараттық технологиялар – білім беру кеңістігінде. -Алматы,2006.
53. Балапанов Е.Қ., Бөрібаев Б.Б. Ақпараттық мәдениет негіздері. Үшінші сыныпқа арналған жұмыс дәптері. – Алматы, «Аруна» 2004.
54. Бөрібаев Б.Б. Информатика және компьютер.-Алматы, « Білім» 1995.
55. Балапанов Е.Қ., Бөрібаев Б.Б. Ақпараттық мәдениет негіздері. Төртінші сыныпқа арналған жұмыс дәптері.-Алматы «Аруна» 2004.
56. Балапанов Е.Қ., Бөрібаев Б.Б., Дәулетқұлов А.Д. Информатикадан 30 сабақ.- Алматы, « Шартарап», 1998.
57. Бектұрғанова Р. Ақпараттық технология негізінде. //Бастауыш мектеп №8, 2004.
2. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030. Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы. –Алматы,1997.
3. Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы, 2007.
4. Қазақстан Республикасының Президенті - Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы: «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты». 27 қаңтар 2012 жыл.
5. Қазақстан республикасының Конституциясы. Алматы, 1995.
6. Қазақстан Республикасының мемлекеттік білім бағдарламасы. –Алматы, 2000.
7. Қазақстан Республикасы бастауыш білімінің мемлекеттік стандарты. – Алматы, 2003.
8. Бұзаубақова К.Ж. Медиабілім берудің теориясы мен практикасы. –Тараз: ЖК «Байталиев К», 2009. -80 б.
9. Мұқанов М. М. Жас және педагогикалық психология. Алматы, 2001.
10. Базжанова К.Б. "Бастауыш мектепте оқушылардың оқу жылының бағдарламасы""- Алматы, 2011.
11. Подласый И.П. Педагогика. - Москва, 2000.
12. Зайцева Т. П. "Энциклопедия современного учителя" М. АСТ, 2000
13. Бұзаубақова К.Ж. Инновациялық педагогика негіздері. –Алматы: «Білім» баспасы, 2009.
14. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. Астана, 2000.
15. Ушинский К.Д. Балаларды тәрбиелеу және оқыту жөніндегі пікірлері / К.Д. Ушинский .-Алматы: Мектеп, 1951.
16. Оспанов Т.К. Бастауыш сыныптарда математиканы оқыту әдістемесі - Алматы: 2006.
17. Баржықпаева С. Көрнекілікті тиімді пайдалану // Бастауыш мектеп.- 2011.-№ 8.
18. Дарменова Қ. Көрнекілік арқылы ойлау қабілетін арттыру // Бастауыш мектеп.- 2011 №4.
19. Оспанов Т.К. Бастауыш сынып математикасын жаңа буын оқулықтары арқылы оқыту әдістемесі. –Алматы,2008.
20. Корпешова Г. Оқушылардың қызығушылығын арттырудағы көрнекіліктің рөлі // Қазақстан мектебі. - 2006.- № 4.
21. Бидосов Ә. Математиканы оқыту методикасы.-Алматы: Мектеп, 1981.
22. Қаниева Г. Оқушының ойлау қабілетін дамыту // Қазақстан мектебі.- 2010.-№ 5.
23. Қазақстан Республикасының жалпыға міндетті мемлекеттік стандарты. Бастауыш білім беру. - Алматы,2002.
24. Жәрдемова. Математика сабағында көрнекіліктерді пайдалану. //Бастауыш мектеп № 2, 2002.
25. Бүркітбаев Ә. Көрнекі құралдардың тәрбиелік мәні //Бастауыш мектеп № 2, 2010.
26. Бәкірова А. Байланыстырып сөйлеуге арналған көрнекіліктер пайдалану жолдары. //Бастауыш мектеп №10, 1997.
27. Груденов Я.И. Совершенствование методики работы учителя математики.-М.:Просвещение,2009.
28. Бантова М.А. и др. Методика преподавания математики в начальных сыныпах. –М.,2003.
29. Құдабеков А.Р. Математиканы жетілдіріп оқытудың кейбір мәселелері. –Алматы, «Ғылым», 1998.
30. Волина В.В. Математика. –М., 2001.
31. Поляков А. Д. Учитесь решать задачи. –М., 1999.
32. Қазақстан Республикасының жалы білім беретін мектептерде оқу-тәрбие процесін ұйымдастырудың әдістемелік ұстанымдары. //12 жылдық білім журналы. №1, 2007.
33. Аймағамбетова Б. Көңілге қонған көрнекілік // Бастауыш мектеп. - 2009. - № 8.
34. Дорф П.Я. Наглядные пособия по математике. – М.: Просвещение, 1980.
35. Дубков Я.С. Беседы о преподаваний математики. –М.,2009.
36. Елубаев М. Математиканы оқыту методикасы. –Алматы,2000.
37. Истомина Н.Б. Методика преподавания математики в начальных сыныпах. –М.:Просвещение, 2001.
38. Оспанов Т.К. Бастауыш сыныптың математика оқулықтары. 1-4 сыныптар. –Алматы, 2010.
39. Демидов В.П. Методика преподавания математики. –М.:Просвещение, 2010.
40. Чекмарев Я.Ф. Методика преподавания арифметики. –М.,2000.
41. Пчелко А.С. Основы методики начального обучения математике. –М., 1999.
42. Қосанов Б.М. Математика курсындағы шығармашылық жаттығулар: орындау технологиясы. – Алматы, 2005.
43. Метельский Н.В. Дидактика математики. – Минск, 2006.
44. Қабдықайырұлы Қ.К. Оқытудың педагогикалық технологиялары. –Алматы,1999.
45. Малова Г.Г. О программированном обучении математики. –М.,1998.
46. Повышение эффективности обучения математике. /Сост. Фирсов А. –Алматы,2003.
47. Бұзаубақова К.Ж. Педагогикалық пәндерді оқытуда инновациялық технологияларды пайдалану. –Тараз,2008.
48. Оқытудың инновациялық педагогикалық технологиясы бастауыш сынып оқушысын дамыту құралы ретінде.
49. Айтбекова М.Ұ. Информатика пәнін басқа пәндермен байланыстырып оқытудың тиімділігі.- Тараз, 2006.
50. Апатова Н.В. Информационные технологии в школьном образовании. -М., 1999.
51. Абықанова Б.Т. Компьютерлік технологияны пайдалану арқылы оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудың дидактикалық шарттары. Пед.ғыл. канд. дайындаған дисс. авторефераты. - Алматы 2005.
52. Әбдікерімов Б. Ақпараттық технологиялар – білім беру кеңістігінде. -Алматы,2006.
53. Балапанов Е.Қ., Бөрібаев Б.Б. Ақпараттық мәдениет негіздері. Үшінші сыныпқа арналған жұмыс дәптері. – Алматы, «Аруна» 2004.
54. Бөрібаев Б.Б. Информатика және компьютер.-Алматы, « Білім» 1995.
55. Балапанов Е.Қ., Бөрібаев Б.Б. Ақпараттық мәдениет негіздері. Төртінші сыныпқа арналған жұмыс дәптері.-Алматы «Аруна» 2004.
56. Балапанов Е.Қ., Бөрібаев Б.Б., Дәулетқұлов А.Д. Информатикадан 30 сабақ.- Алматы, « Шартарап», 1998.
57. Бектұрғанова Р. Ақпараттық технология негізінде. //Бастауыш мектеп №8, 2004.
Пән: Математика, Геометрия
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 70 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 70 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
2
І БАСТАУЫШ СЫНЫПТЫҢ МАТЕМАТИКАСЫН ОҚЫТУДА КӨРНЕКІЛІК ПРИНЦИПІН
ҚОЛДАНУДЫҢ
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ- ӘДІСТЕМЕЛІК АЛҒЫШАРТТАРЫ 7
1.1 Психологиялық-педагогикалық әдебиеттердегі көрнекілік
принципін жүзеге асырудың теориялық мәселелері
7
1.2 Математика пәнін оқыту ісіндегі көрнекі және дидактикалық
құралдардың маңызы мен мәні және пайдалану қажеттігі
12
2 БАСТАУЫШ СЫНЫП МАТЕМАТИКАСЫН ОҚЫТУДА
КӨРНЕКІЛІК ПРИНЦИПІН ІСКЕ АСЫРУ АРҚЫЛЫ
ОҚУ-ТӘРБИЕ ЖҰМЫСЫН ЖҮРГІЗУ ЖОЛДАРЫ
19
1. Бастауыш сыныптың математика сабақтарына көрнекілік
дайындау әдістемесі және оларды қолдану жолдары
19
2.2 Оқушылардың математикадағы іс-әрекеттерін
қалыптастырудағы компьютерлік технологияның ролі
38
2.3 Дипломдық жұмыс бойынша эксперимент нәтижелері
54
ҚОРЫТЫНДЫ
56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
58
ҚОСЫМШАЛАР
61
К І Р І С П Е
Зерттеудің көкейкестілігі. Жаңа ғасыр қоғамды қайта құру жағдайында
Қазақстан Республикасының білім беру саласындағы басты міндеттердің бірі –
ұлттық ерекшеліктерді еске алып, жас ұрпаққа білім мен тәрбие беру ісін
дамыту және жетілдіруді басты мақсат етіп отыр. Білім мен тәрбие берудің
негізі жалпы білім беретін мектептердің педагогикалық процесін жақсарту
кезек күттірмейтін мәселе десек, бастауыш мектеп – соның бастауы [1,2].
Педагогика ғылым ретінде өте күрделі. Оның күрделілігі – жүз мыңдаған
компонненттерден бас қатырарлықтай шиеленісе байланысып жатуында. Ал, оның
жауапкершілік өлшемі – адам. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының қоғам
өмірі саласында жүріп жатқан демократикалық өзгерістерге байланысты белгілі
бір әлеуметтік жағдайларды ескере отырып, жеке тұлғаны қалыптастыруды
көздеген білім беру жүйесіне қойылған талаптар арта түсуде. Бұған айғақ
ретінде соңғы жылдары ғана қабылданған мемлекеттік мәні зор мына төмендегі
құжаттарды атауға болады. Оның бірі - Қазақстан Республикасының Білім
туралы заңы, екіншісі Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі білім
беруді дамыту тұжырымдамасы, үшіншісі-Президентіміз Нұрсұлтан Әбішұлы
Назарбаевтың елдің стратегия-лық бағытын айқындап, кемел келешекке жол
сілтеген "Қазақстан 2030" атты халыққа жолдауы және т.б. жолдаулары
[1.2.3.4.5.6] .
ХХІ ғасырда білімі дамымаған елдің тығырыққа тірелері сөзсіз –
делінген президентіміз Н.Ә.Назарбаевтың 27 қаңтар 2012 жылғы Қазақстан
халқына жолдауында [4]. Бұл мәселе жалпы білім беретін мектептерге
байланысты айтылып тұрғандығы белгілі. Сол орта мектептен толық қанды
сапалы білім алған, оның бағдарламасын толық меңгерген баладан, яғни,
оқушыдан болашақта жақсы маман білімді адамзат шығары анық. Мектепте жұмыс
атқаратын әрбір мұғалімге қазіргі таңда талап өте үлкен болып отыр. Мұғалім
өзінің инновациялық іс -әрекетін қалыптастырып, оны меңгеріп, сол жаңа
педагогикалық технологияларды оқу-тәрбие үрдісінде жүйелі пайдалану арқылы
оқушылардың білім сапасын арттыруы қажет [7.3]. Жалпы білім беретін
мектептерде бүгін белең алып отырған кемшілік те жетерлік.
Олар мына төмендегідей:
- білім сапасының төмендігі
- білім сапасына мемлекет тарапынан реформалар жүргізілгенімен, оқудың
нәтижесінің болмауы
- оқушылардың өздігінен білім алу дағдысының болмауы.
- Сабаққа қызығуының төмендігі
- Оқушылардың және оқытушылардың бірлескен шығармашылық еңбегінің болмауы.
Оқу-тәрбие үрдісіне жаңа педагогикалық технологияларды ендірудің
алғашқы шарты: мұғалімдердің иннновациялық іс-әрекетін қалыптастыру болып
табылады. Жаңа педагогикалық технологияларды меңгерген әрбір мұғалім өз
сабағын нәтижелі даму жағынан көре алады [8.29].
Мұғалім алғаш жаңа педагогикалық технологияларды: оқып үйренеді,
екнішіден, меңгереді, үшіншіден, жаңа педагогикалық технологияларды
тәжірибеде қолданады, төртіншіден, оны дамытып, нәтижесін тексереді.
Әрбір елдің әуелгі ойлайтыны - өз ұрпағының жай-күйі болмақ.
Ертеңгі болашағымыздың тағдыры жас ұрпақтың бүгінгі тәрбиесіне байланысты
екендігі айтпаса да түсінікті. Жан-жақты білім алған, парасатты, саналы
азаматты тәрбиелеп шығару, олардың жан дүниесін әлемдік өркениетке сай
рухани қазыналармен байыту, халықтық педагогика дәстүрлерінің озық
өнегелерін ой-санасына орнықтыру - бүкіл ел жұрт, ауыл-аймақ, отбасы,
қоғамдық мекемелер болып бірлесе атқаратын аса жауапты міндет екені де
айқын. Тәрбиенің осы бір сан-салалы, күрделі мәселелеріне терең бойлауға
бастайтын, күнделікті өміріміздегі қарапайым дағдылар арқылы бала жүрегіне
жол табуға тырысатын алғашқы білім баспалдағы - бастауыш мектеп болып
табылады. Өйткені бала да "ұяда нені көрсе, ұшқанда соны ілетін" балапан
сияқты, айналамыздағы әр нәрсенің қыр-сырын білуге табиғатынан ынтазар
болып жаратылады. Құнарлы жерде өскен мәуелі ағаш тамыры секілді осы жаста
берілген ұлттық тәрбиенің сөлі мен нәрін бойына сіңіріп, қуат алып өскен
баланың өмірге деген бейімділігі де, зерделілігі де анағұрлым жоғары
тұрмақ. Ал, баланы оқыту мен тәрбиелеу - ұзақ жылдарға созылатын, инемен
құдық қазғандай, бейнеті ауыр еңбек екенін ескерсек, бұл орайда, ұстаздар
қауымының орны ерекше екені талассыз [9,69].
Бастауыш мектепте тәрбиелеу мен оқыту ісінің бірде-бір сабағы
көрнекіліксіз іске аспайды. Сондықтан да мұғалімдер әрбір сабағында
негізінен көрнекілікті басшылыққа ала отырып еңбек етеді.
Олай болса, әр педагог оқу-тәрбие жұмысын өзінің кәсіби шеберлігіне,
іскерлігіне, ізденімпаздығына қарай балалардың жеке басының қасиеттерін,
қабілетін ескере отырып ұйымдастыра алады.
Сонымен қатар, оқу ісі сабақ мазмұнына байланысты алуан түрлі
әдіс- тәсілдерді кеңінен қолдануды қажет ететіні белгілі. Сондай әдістердің
ең ұтымдыларының бірі - балалардың байқау-көру қаблетін дамыту үшін сабақта
қолданылатын көрнекі және дидактикалық құралдарды пайдалану. Бұл негізінен
мұғалімдердің ізденісіне, әдістемелік жаңалықтарды іске асыруына
байланысты болып келеді. Мысалы, бастауыш мектепте көрнекі құрал ретінде
заттың өзін пайдаланған тиімді. Бұл балалардың қабылдауына жеңіл болып,
олардың сабаққа деген белсенділігін арттырады. Бастауыш мектепте
балаларға ғылым негіздерінен алғашқы мағлұматтар беріледі.
Бағдарламада көрсетілген оқу материалдары бойынша пайдаланатын
көрнекіліктер балалардың жас ерекшеліктеріне, білім деңгейіне сәйкес болуы
қажет. Сабақта балалар өздеріне берілетін білімді қабылдау белсенділігін
арттырумен бірге ойын да (салыстыру, талдау, жинақтау, қорытындылау,
жүйелеу) жетілдіреді, яғни қабылдау мен ойлаудың себеп-салдарлық байланысы
қатар дамиды. Сондықтан бастауыш мектептегі негізгі мақсат – балаларға
бағдарламалық оқу материалдарын сапалы, жүйелі меңгерте отырып, оларды
ғылым негіздерімен қаруландыру. Сондай-ақ балалардың қоғамдық өмір
жөніндегі ғылыми көзқарасын қалыптастырудың, өздігінен еңбек ете білуге
үйретудің, алған білімін тәжірибемен ұштастыра білу дағдыларын
жетілдірудің пәнаралық байланыс жүйесін сақтаудың мәні өте зор. Мәселен,
оқу материалының тақырыбына сәйкес мұғалімнің көмегімен балалар өздері
дайындаған көрнекі құралдарды сабақ үстінде пайдалану балалардың танымдық
қабілетін арттыратынына әлденеше рет көз жеткіздік [10.69].
Көрнекі түрде оқыту - оқушылардың тиісті бақылауларына сүйеніп
оқыту, бірақ көрнекі оқыту дегенді тек көрнекі құралдарды пайдаланып отыру
деп түсінбеу керек. Алдыңғы айтқандай көрнекілікпен оқыту арқылы білім
сапасын артттырамыз, материалды жетік терең әрі тез, жеңіл түсінуіне ықпал
жасаймыз. Көрнекі құралдар оларды қалай пайдалану керектігі туралы бірқатар
педагогикалық-психологиялық зерттеулерге тоқталып өтуге болады.
Көрнекілік принципін теориялық жағынан бірінші болып негіздеген Я.А.
Коменский [1592-1670] болса, орыс педагогтары ең алдымен ұлы педагог К.Д.
Ушинский [1824-1870] көрнекілік мәнін психологиялық жағынан қоса алып
көрсетті [11,102].
Көрнекілік әдісімен оқу – оқушыларды өз бетінше байқауға үйретуге
негізделеді. К.Д. Ушинский көрнекілік әдіске психологиялық анализ жасай
келе, көрнекілік тек көру сезіміне ғана байланысты деген бір жақты пікірді
сынады. Себебі қандай нәрсені болса да қабылдағанда сезім мүшелеріміз
неғұрлым көбірек қатынасса зат және құбылыс жөніндегі қабылданбаған ұғым,
түсінік есіңізге соғұрлым берік, тиянақты есте сақталады. Сондықтан
сабақта көзбен көру, дыбыс органымен айту, қолмен жазу, тағы басқа сезім
мүшелерінің белсенді қатысуы тиіс. Егер де педагог баланың есінде бірде-
ңені берік қалдыруды көздейтін болса, ал көз, құлақ, дауыс, сияқты сезім ор-
гандарының, тіпті мүмкін болса, иіс және дәм сезімдерін де есте сақтап қалу
актісіне көбірек қарастыруға тырысуы керек деген К.Д. Ушинский [12,239].
Көрнекілікті қолдану оқушылардың білім сапасын арттырады, көрнекі
құралды пайдалана отырып, мұғалімнің жетегімен, оқушылар өздігінен оңай
қорытындылар жасай алады.
Педагогикалық және психологиялық әдебиеттерге шолу жасау негізінде
біз бұл әдебиеттерде көрнекілік принципінің теориялық негіздері толық
ашылмағанын байқадық. Бастауыш сынып оқушыларының жас ерек-шеліктеріне
байланысты математика пәнін оқытуда көрнекілікті қолдану арқылы
оқушылардың білім сапасын арттыру, көрнекі құралды пайдалана ойлаудың
қалыптасуы мен дамуына түрлі жолдардың, әдістердің қалып-тасуының теориясы
мен әдістемесін жасаудың жүйесі қалыптаспай отыр. Сондықтан осындай қарама-
қайшылықтардың шешімін табуда диплом жұ-мысымыздың тақырыбын Бастауыш
сынып математикасын оқытуда көрне-кілік принципін жүзеге асыру жолдары
деп таңдауымызға негіз болды.
ЗЕРТТЕУДІҢ МАҚСАТЫ: Бастауыш сынып математикасын оқытуда көрнекілік
принципін теориялық жағын қарастырып, оны жүзеге асыру жолдарымен
бастауыш сынып мұғалімдерін қамтамасыз ету.
ЗЕРТТЕУ ПӘНІ: Бастауыш сыныптың математика сабақтарында
көрнекіліктерді қолдану үрдісі.
ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ: орта мектептің бастауыш сынып оқушыларына математика
пәнін көрнекілік принципіне сүйене отырып оқыту әдістемесі.
ЗЕРТТЕУ БОЛЖАМЫ: Бастауыш сынып оқушыларының оқу іс-әрекетіне деген
қызығушылығының артуы, білім, іскерлік, дағдыларының дамуы мүмкін болады,
егер де:
- Бастауыш мектептің математика сабақтарында, балалардың жас
ерекшеліктеріне байланысты оқу iс-әрекеті дұрыс ұйымдастырылса;
- Оқу процесінде көрнекіліктерді сабақтың мазмұнына қарай таңдап
алса, және де оқушылардың сабақ мазмұнын терең игеру үшін пайдаланса;
- Тақырыптарға байланысты көрнекіліктерді орнымен тиімді
пайдаланатын болсақ.
ЗЕРТТЕУ МІНДЕТТЕРІ:
- Бастауыш сыныптың математикасын оқыту процесінде көрнекілік
принципінің алатын орны және маңызы жайлы педагогикалық әдебиеттермен
танысу және оларға талдау жасау;
- Көрнекі құралдардың түрлерін бастауыш сыныпты оқыту процесінде
тиімді қолдану жолдарын анықтауға байланысты эксперимент жасау;
- Көрнекі құралдарды қолдану арқылы өтілген сабақтардың үлгі
нұсқаларын анықтау және оларды бастауыш сынып мұғалімдеріне ұсыну;
ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ: Зерттеу проблемасы бойынша ғылыми-әдістемелік,
педагогикалық-психологиялық әдебиеттерге теориялық талдау жасау, баста-уыш
сынып мұғалімдерінің білім мен тәрбие берудегі іс-тәжірибесі, педаго-
гикалық бақылау, бастауыш сыныптарда жүргізілген іс-тәжірибелерді сараптау.
ЗЕРТТЕУ БАЗАСЫ: № орта мектеп, 1-7 сыныптар.
Тәжірибелік мәні: Математика пәнінен қолданылатын көрнекі
құралдарды қолдану жолдары туралы нұсқауларды мектептің мұғалімдері өз
тәжірибелерінде қолдана алары хақ.
ЗЕРТТЕУ КЕЗЕҢДЕРІ: Зерттеу негізінен екі кезеңнен тұрады.
І кезеңде [2009-2010 оқу жылы] - зерттеу тақырыбы алынып, осы тақырып
бойынша психологилық-педагогикалық оқу әдістемелік әдебиет-терге талдау
жасалынып, теориялық негіздері анықталды.
ІІ кезеңде [2010-2012 оқу жылы] - жинақталған әдебиеттер талданып,
жұмыстың теориялық бөлімі жазылып, дидактикалық көрнекі құралдарды қолданып
жүргізілген оқу-тәрбие жұмыстарының озық тәжірибелері қарастырылып, үлгі
нұсқалар жасалып, тәжірибелік жұмыстар мектептің оқыту үрдісінде
жүргізілді.
Диплом жұмысының құрылымы: диплом жұмысы кіріспеден, 2 бөлімнен,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, жалпы қорытындыдан және қосымшалардан
тұрады.
І БАСТАУЫШ СЫНЫПТЫҢ МАТЕМАТИКАСЫН ОҚЫТУДА КӨРНЕКІЛІК ПРИНЦИПІН
ҚОЛДАНУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК АЛҒЫШАРТТАРЫ
1.1 Психологиялық-педагогикалық әдебиеттердегі көрнекілік
принципін жүзеге асырудың теориялық мәселелері
ХХІ ғасыр – жаңа технология мен ақпараттандыру ғасыры. Тәуелсіз
Қазақстанда сол ғасырға нық қадам басты. Еліміздегі барлық білім ошақтары
компьютер және интерактивтік тақтамен жабдықталуда. Қазіргі заманғы,
ғылыми-техникалық үрдістің қарқыны күннен-күнге өсуде. Сонымен қатар,білім
беру жүйесінің алдында жаңа міндеттер қойып отыр. Білім беру саласында жаңа
ақпараттық технологияны практикада меңгермейінше сауатты, жан-жақты маман
болу мүмкін емес. Жаңа ақпараттық технологияны меңгеру мұғалімнің білімін
шыңдап ғана қоймай, интеллектуалдық, кәсіптік, адамгершілік, рухани,
азаматтық және тағы басқа көптеген адами келбетін қалыптастыруына ықпал
жасайды. Білім берудің негізгі мақсаты - білім мазмұнының жаңаруымен қатар,
оқытудың әдіс тәсілдерімен әртүрлі құралдарын қолданудың тиімділігін
арттыруды талап етеді. Осы мақсатты жүзеге асыруда ақпараттық технологияны
пайдалану әдісі зор рөл атқарады. Мектеп пәндерін оқыту процесінде
интерактивті тақтаны пайдалану мұғалім мен оқушы қарым-қатынасы жүйесін,
олардың білімге деген қызығушылығының, ізденушілікке деген ынтасының,
сезімінің өсуіне әсер етеді. Сондықтан білім берудегі барлық оңды
өзгерістер педагогтың жаңаша ойлау тәсілімен, жаңа шығармашылық іс-
әрекеттерімен, ізденушілігіне байланысты [13,87].
Болашақ маманның ең негізгі міндеті таңдаған мамандығы бойынша
теориялық білімі мен практикалық дағдысын ұдайы меңгеру болса, кәсіби
тұрғыдан қалыптасуына педагогикалық іс-тәжірибе кезеңінің үлкен көмегі
болады. Сондай іс-тәжірибе кезеңдерінде бағдарламаның тақырыптық құрылымына
сай сан алуан шығармалар, көрнекіліктерді пайдалана отырып балалардың
бойында білімге деген құштарлықты қалыптастыра білу қажет.
Ұстаз еңбегі – оқушы білімімен өлшенеді. Ұстаз еңбегінің күрделілігі
- әрбір оқушының жүрегіне жол табуында, баланың бойындағы қабілетті дамыту
арқылы өзін, өмірді, әлемді тануға, қоғам алдындағы жауапкершілікті,
адамгершілік қадір – қасиетті сезіндіру. Бүгінгі ұстаз, ескінің көзіндей,
жаңаның өзіндей болып дүниежүзілік мәдениетті танитын, төл мәдениетін
қастерлейтін, сыйлайтын, оны өзгеге таныта, рухани дүниесі бай,
интеллектуалдық деңгейі жоғары, білімді, білікті болуы керек. Ұстаздың оқу
– тәрбие ісі жастардың жүрегін тебірентіп, ой – сезіміне әсер ету үшін:
біріншіден, саяси сауатты, жан – жақты білімді болуы; екіншіден, өз
бойындағы білімді оқушы жүрегіне еркін, шеберлікпен жеткізе білетіндей
әдіскерлік икемділігі; үшіншіден, оқушының психологиялық ой - өрісін
бақылай алатын сезімтал психолог, өз ісіне, шәкіртіне деген сүйіспеншілігі
қажет. Сонда ғана ол – нағыз ұстаз [14,98]. Мұғалімнің оқыту процесін
жетілдіре түсудегі жұмысы-ның бір түрі – сабақтың формалары мен оның
құрылымын дамыту, оқытудың жаңа әдістерін талмай іздестіру. Олай болса,
мұғалім сабақта қандай мақсат көздейтінін, оған жету үшін қандай әдіс
тәсілдер мен көрнекі, техникалық құралдар қолданатынын нақты, алдын – ала
жоспарлап алуы керек. Техникалық құралдарды оқу процесінде жүйелі пайдалану
мұғалімнің түсіндіру әдісін жетілдіріп, оқушылардың өз бетінше орындайтын
жұмысына да жақсы әсерін тигізеді. Көрнекі түрде оқыту – оқушылардың тиісті
бақылауларына сүйеніп оқыту, бірақ көрнекі оқыту дегенді тек көрнекі
құралдарды пайдаланып оқыту деп түсінбеу керек. Математика сабақтарында
білім берудің барлық негізгі принциптері бір – бірімен байланысты жүзеге
асырылады: саналық, көрнекілік, жүйелік, беріктік, жас ерекшеліктерінің
ескерілуі, жекеше қарым – қатынас т.б. Математиканы оқытуда көрнекілік
принципінің ролі ерекше. Көрнекілік принципін алғаш зерттеп, оған мәнді
үлес қосқан Ян Амос Коменский, К.Д.Ушинский т.б. Осы принцип негізінде
Я.А.Коменский алғашқы оқытудың әдістемесін (Ұлы дидактика) жазды
[15,258]. Осы принцип негізінде алғашқы оқытудың әдістемесін жазды.
К.Д.Ушинский көрнекілік жайындағы ілімді дамыта келіп, көрнекілік –
баланың психологиялық ерекшеліктеріне жауап береді, балалар заттардың
пішіні, дыбысы, бояуы арқылы ойлайды - деді [15,25]. Алайда психологтардың
тұжырымы бойынша бастауыш мектеп жасындағы баланың ойлау түрі бірте – бірте
көрнекі қимылдан көрнекі – бейнеліге ауысады, тіпті мұнда қандай да
деңгейде абстракты ойлар да жүзеге аса бастайтыны белгілі. Сондақтан, сурет
1-ші сыныпта көп болғанымен, оның бірте – бірте сынып ауысқан сайын азаюы
осы қағидаға лайықталған. Оқыту процесінде сөзбен іс, теория мен практика
өзара байланысты болады. Әр түрлі көрнекілікті қолданудың нәтижесінде сабақ
әрі түсінікті, әрі қызықты болып өтеді. Мысалы, сабақты демонстрациялап
өткізу өте тиімді және нәтижелі болады. Көрнекілік абстракты ұғымды игеруге
әсер етеді. Көрнекі құралдардың түрлерін білу мұғалімнің, оларды дұрыс
таңдап алуына және оқытуда тиімді түрде пайдалануға, сондай-ақ өзінің
немесе балалармен бірге көрнекі құралдарды дайындап алуына мүмкіндік
береді. Көрнекі оқу құралдарды табиғи және суретті құралдар деп бөлу
қабылданған. Математика сабағында пайдаланылған табиғи көрнекі құралдарға
айналадағы өмірден алынған нәрселер: дәптерлер, қарандаштар, шыбықтар,
кубиктер т.с.с. жатады. Суретті көрнекі құралдар ішіне бейнелік көрнекі
құралдар жеке бөлініп көрсетіледі: Заттар, суреттер, фигуралардың, қағаз
бен картоннан жасалған кескіндері, заттардың немесе фигуралардың кескіндері
салынған кестелер. Суретті көрнекі құралдың екінші бір түрі шартты
(символдық) құралдар болып табылады: математикалық символдардың (цифрлар,
амалдар, таңбалары, = қатынастары), схемалар, суреттер, сызбалар.
Суреттік көрнекі құралдар да жатады. Олар: оқу фильмдері, диофильмдер,
диофозитивтер, нитербелсенді тақта. Көрнекі құралдарды пайдалану тұрғысан
алғанда жалпы сыныптық және жекелік деп бөлінеді. Жалпы сыныптық көрнекі
құралдарды бүкіл сынып болып пайдаланылады (кейде оларды демонстрациялық
деп атайды) [16,58]. Жекелік көрнекі құралмен әрбір оқушы жеке пайдаланады.
Көбінесе жалпы сыныптық, және жекелік құралдар мазмұны жөнінен бірдей және
айырмашылығы тек үлкен – кішілігінде ғана болады: геометриялық фигуралардың
модельдері, кеспе цифрлар, сызба құралдары т.с.с. Дайындау тұрғысынан
алғанда көрнекі құралдар баспахана тәсілімен немесе фабрикада дайындалған
және мұғалімнің немесе балалардың өздері қолдан жасаған көрнекі құралдар
деп бөлінеді. Қолдан жасалған құралдар дайын көрнекі құралдарды
толықтырады: бұлар – есептер құрастыру үшін әр түрлі суреттер мен сызбалар,
құрастырмалы геометриялық фигуралар, цифрлар мен жеке сөздерді алмастыруға
болатын кестелер, көбейту мен қосудың электрлендірілген кестелері т.б.
көрнекі құралдарды жасауға балаларды қатыстырып отырған пайдалы. Мұның
білімдік және тәрбиелік маңызы зор, білім мен біліктерді саналы түрде және
берік меңгеруге, белгілі бір еңбек дағдыларына төселдіруге көмектеседі.
Мысалы, қағаздан тік бұрыштың моделін жасағанда және жылжымалы бұрыштың
ермексазбен бекітілген екі шыбықтан моделін жасағанда, оқушылар бұрыштар
жөнінде түсінік алады; сызықтық және квадрат сантиметрдің, дециметрдің,
метрдің модельдерін дайындағанда, оқушылар ұзындық бірліктері және аудан
жөнінде көрнекі түсінік алады. Өздері қолдан жасалған құралдармен жұмыс
істегенде [мысалы, екі таңбалы сандарды иллюстрациялауға арналған құрал]
бала еңбекті құрметтей білуге үйренеді. Математика нәрселердің өзі мен
айналадағы өмір құбылыстарын ғана емес нақтылы өмірдің кеңістік формалары
мен сандық қатынасын [Ф. Энгельс] зерттейді, сондықтан математиканы
оқытқанда дәл осы жақтарын айырып алуға тырысады; нәрселердің сапалық
белгілері болса, еленбей қала береді [12,365]. Математикалық қатынастар мен
операцияларды оқып үйрену үшін көбінесе арнаулы көмекші құралдар
пайдаланылады. Мұндай құралдар кейде, нәрселердің өзіне немесе айналадағы
өмірден алынған ситуацияларға [жағдайларға]қарағанда, анағұрлым көрнекі
болып шығады. Математика сабақтарында көрнекілікті дұрыс пайдалану айқын
кеңістікті және санды түсініктердің, мазмұнды ұғымдардың қалыптасуына
көмектеседі, оқушылардың логикалық ойлау және сөйлеу қабілетін дамытады.
Нақтылы құбылыстарды қарастыру және талдау негізінде, кейін практикада
қолданылатын, тұжырымдарға келулеріне көмектеседі [17,78].
Қай пәнді болса да оқушыларға түсінікті, қызықты, тартымды және
күнделікті өмірмен байланыстыра өткізу – оқытудың ең басты талабы. Бастауыш
сынып балаларының білуге деген ынтасы мен мүмкіндіктерін оқу процесінде
үздіксіз дамыту, сабақ барысында алған білімдерін практикада қолдану
дағдыларын қалыптастыру үшін, сабақтарда көрнекі құралдарды пайдаланудың
маңызы зор. Сабақта тиімді пайдаланылған көрнекі құралдар мұғалімнің
түсіндіріп отырған материалын оқушылардың тиянақты меңгеруіне көмегін
тигізеді. Көрнекілік оқушыларды сергітіп, тапсырманы тез ынтамен орындауға,
өз беттерімен жұмыс істеуге үйретеді. Оқушылардың ойланғыштық,
ізденімпаздық қабілетін арттырады. Сондықтан да күнделікті өткізген
сабақтарында түрлі көрнекі құралдарды көп пайдаланып отыру өте тиімді.
Оқушылардың қызығушылығын арттыру мақсатында тақырыпқа сай әртүрлі
жағдайда көрнекіліктерді пайдаланып, сабақты ойын түрінде ұйымдастыруға
болады.
Көрнекілік - оқытуда заттар мен құбылыстардың өзіне тән жаратылыс
бітімін, сыр-сипаттарын сезім мүшелері арқылы көзбен көріп, қолмен ұстап,
құ-лақпен естіп қабылдауға баулитын дидактикалық үрдіс. Көрнекілік
мұғалімнің шығармашылық ізденісі мен әдістеме жаңалықтарына сергек қарап,
сабақ барысында шебер пайдалана білуді талап етеді. Көрнекіліктердіі
пайдалануға қазақтың ұлы педагогы Ы. Алтынсарин де зор көңіл бөлген. "Қазақ
жастары ғылым, өнерді кітап сөзі деп қарамай, заттай, көзімен көріп ажырата
білулері керек",-деген [18,8]. Сан алуан көренкіліктер түрлері педагогика
ғылымында жүйеленіп, топтастырылған: нақтылы, табиғи көрнекіліктер;
символикалық, графикалық; салыстырмалы көрнекіліктер.
Педагогикалық машық кезеңдерінде әр түрлі көрнекіліктерді шын
түрлерімен қолдана отырып студенттердің байқағаны: оқушылардың әуенге деген
ынтасы мен талғамын өсіру деген қызығушылықтарын арттыра отырып, олардың
санасында әуен ұғымы туралы түсініктерді қалыптастыруға болады.
Оқыту процесінде сөз бен іс, теория мен практика өзара байланысты
болады. Әртүрлі көрнекілікті қолданудың нәтижесінде сабақ әрі түсінікті,
әрі қызықты болып өтеді. Мысалы, бастауыш сыныптарда сабақты демонстрация-
лап өткізу өте тиімді және нәтижелі болады. Көрнекілік абстрактылы ұғымды
игеруге әсер етеді. Мысалы, сабақта кинофильмды пайдаланып түсіндіру жақсы
нәтиже береді. Сонымен, көрнекілік принципінің оқыту материалдарын, әсі-
ресе, теориялық ережелерді терең оқуда, берік есте сақтауда орыны ерекше.
Көрнекілік түрлері: Табиғи көрнекілікке коллекциядағы кептірілген
өсімдіктер, хайуанаттар мен құстардың тұлыбы, минералдар және т.б. жатады.
Заттармен бейнелеу көрнекілігі: Муляж, геометриялық фигура, макет,
портреттер, архитектура, кескіндеме, және мүсін үлгілері, жер бетінің
бедері және т.б. Символикалық көрнекілікке карталар, картограммалар,
схемалар, диаграммалар, кестелер жатады. Мысалы кестенің бірнеше түрлері
бар. Олар: хронологиялық, синхрондық, тақырыптық, графикалық кестелер.
Экранды - динамикалық көрнекілік шындық дүниені бейнелейді. Олар:
диапозитивтер, диафильмдер, эпипроекциялар, оқу киносы, оқу теледидары.
Дыбысты техникалық көрнекілікке грам пластинкалар, магнито-фильмдер,
радиоқабылдағыштар жатады. Көрекі құралдар оқу материалдарын, әсіресе,
теориялық ережелерді есте жақсы сақтау және жеңіл түсіну үшін қолданылады
[19,159]. Алдыңғы айтқандай көрнекілікпен оқыту арқылы білім сапасын
артттырамыз, материалды жетік терең әрі тез, жеңіл түсінуіне ықпал
жасаймыз. Себебі қандай нәрсені болса да қабылдағанда сезім мүшелеріміз
неғұрлым көбірек қатынасса зат және құбылыс жөніндегі қабылданбаған ұғым,
түсінік есіңізге соғұрлым берік, тиянақты есте сақталады. Сондықтан
сабақта көзбен көру, дыбыс органымен айту, қолмен жазу, тағы басқа сезім
мүшелерінің белсенді қатысуы тиіс. Егер де педагог баланың есінде бір-
деңені берік қалдыруды көздейтін болса, ал көз, құлақ, дауыс, бұлшық ет си-
яқты сезім органдарының, тіпті мүмкін болса, иіс және дәм сезімдерін де
есте сақтап қалу актісіне көбірек қарастыруға тырысуы керек деген К.Д.
Ушинский. Көрне-кілікті қолдану оқушылардың білім сапасын арттырады,
көрнекі құралды пайдалана отырып, мұғалімнің жетегімен, оқушылар өздігінен
оңай қорытындылар жасай алады. Оқылатын материалды көрнекі құралдармен
иллюстрациялау арифметикалық оқытудың бірінші күнінен бастап барлық оқу
жылдарында қолданылып отырады. Баланың санды үйренудегі бірінші адымы сурет
қараудан басталады. Баланың көз алдынан құстың, қоянның, мысықтың, тағы сол
сияқты суреттері өтеді. Бұл суреттер белгілі жолмен құралып, бірінші ондық
сандарының әрқайсысын кескіндейді. Көрнекі құралдар арқылы балалар амалдың
идеясын да түсінетін болады, мысалы, тәрелкедегі сүтті жалап жатқан екі
мысыққа үшінші бір мысық жүгіріп келе жатқанын көргенде, бала барлығы неше
мысық деген сұрауға жауап беру үшін, 2+1 керек деген ой келеді.
Көрнекі құралдарды әр-түрлі тәсілмен пайдаланудың маңыздылығы оны
жеткілікті және қажетті пайдалануды көрсету керек. Берекесіз пайдаланған
көрнекілік өзінің сапасын жоғалтады. Мұнда оқу процесінің білімділігі де
кемиді. Оқушылардың сабаққа ынта-жігері, қызығушылықтары жоғалады.
Сондықтан көрнекіліктерді тиімді тәсілмен қолдану керек. Көрнекілік
қолдану тәсілдерін таңдау үшін көрнекі құралдарды оқушылар-дың оқу
процесіндегі ролін білуіміз керек. Көрнекіліктің оқу процесіндегі роліне
қарай екі үлкен топқа бөліпқараймыз. Заттың-бейнелік көрнекі құралдармен
таңбалы көрнекі-лікке бөлуге болады. Бірінші топтың құралдары: суреттер,
фотосуреттер, диа-фильмдер, кино үзінділері, табиғи объектілер және тағы
басқалар. Осылар міне мұғалімге түсініктер мен ұғымдарды қалыптастыру
кезінде сезімдік қабылдауына оқушыларға өзара жәрдем беріп отырады. Екінші
жағдайдағы көрнекі құралдар: схемалық көлемді объектілердің күрделі
байланыстарын, өза-ра тиімділігін және нақты бейнеде қабылдауға байланысты
пайдалану керек. Көрнекі құралдарды қолданудың осындай тәсілдерін білу
мұғалімнің оларды дұрыс таңдап алуына және оқытуды тиімді түрде жүргізуге,
сондай-ақ сабақтың сапасын арттыруға, оқушылардың зейінін бір мақсатқа
бағындыруға көмекте-седі. Сабақта көрнекі құралдарды тек бір тәсілмен
қолдану дұрыс емес. Олар бір-бірімен араласып, біте қайнасып жатады.
Көрнекілік математика сабағында білім көзі ретінде қолданылған, ол елеулі
мәселеде берілетін білімдерді нақты-лау мақсатында көрнекі құралдар да
түрлі тәсілдермен қолданылады [20,45].
Жоғарыда айтылып өткендей оқыту процесінде бір-бірімен тығыз байланысты
оқулықтардың, көрнекі құралдардың және оқытудың техникалық құралдарының
тұтас жиынтығы пайдаланылады. Олардың ішінде ең маңыздылардың бірі - әр
сыныпқа арналып жеке-жеке басылатын Дидак-тикалық материалдар.
Дидактикалық материалдар ең алдымен курс бойынша орындалатын жаттығулар
мен сабақтарда орындалатын әр түрлі жұмыстарды ұйымдастыруда мұғалімге
елеулі көмек көрсетеді. Сонымен бірге, сабақ үстінде топтық немесе жеке-
дара жұмыстар орындағанда, үлгерімі төмен немесе жақсы оқитын оқушылармен
жеке жұмыс жүргізгенде, бақылау жұмысын ұйымдастырғанда; сондай-ақ
оқушылардың әр алуан категория-ларымен жұмыс істегенде дидактикалық
материалдар кеңінен пайдала-нылады. Оқушылар сабақта, ойын үстінде,
ойлау, өлшеу, есептеу, табу, зерттеу жұмыстарымен шұғылданады. Оларды
ұштап, жетілдіріп отыру мұғалімнің міндеті деп білеміз. Бастауыш сыныптарда
математика пәнін оқытуда баланың ой-өрісін дамытып, бағдарламада өтілген
негізгі материалдарды практикада қолдана білуіне, оқушылардың сабаққа деген
ынта-ықыласын арттыруына, өткен материалды өз мәнінде толық игеруіне
мүмкіндік жасайтын тәсілдердің ішінде дидактикалық ойынның мәні зор.
Сабақта өтілген метериалға сәйкес дұрыс жүргізілген дидактикалық ойындар
оқушылардың сабаққа қызығушылы-ғын, белсенділігін арттырып, тақырыпты дұрыс
меңгеруіне ықпал тигізеді. Математика – ұлы ғылым, адам ақылының ең бір
асыл қабілеттерінің тамаша жемісі. Шәкірттерді білім нәрімен сусындататын,
өмірдің асулары мен шың-дарына қажымай-талмай шығуына алғашқы жол
нұсқаушысы – ұстазы [21,84].
Оқушылардың ұлы ғылым саласынан сапалы білім алуы тікелей мұғалімге
байланысты. Яғни, мұғалімнің сабақ барысында оқушыларға білім беру
мақсатымен жүргізілетін жұмыс түрлеріне. Бұл жұмыс түрлері әр сабақта
қолданылып отырса оқушының білім сапасының ойдағыдай деңгейде нәтиже
беретініне үлкен үміт артуымызға болады. Бастауыш сыныпта математикадан
оқушылардың білім деңгейін арттырудың жолдарын қарастырдық. Онда ауызша
есептеуге үйрету тәсілдеріне; өз бетімен жұмыс істеу машықтарын
қалыптастыруға; көрнекі құралдарды пайдалану жүйесіне; дидактикалық
материалдарды орынды ретпен қолдануға тоқталып өттік. Осылардың барлығы
оқушы санасына жеткізе білу мұғалімнің профессионалдық шеберлігімен,
іскерлігімен тікелей байланысты, ана - өмір тұтқасы болса, ұстаз –
мектеп тұтқасы десек артық айтпаймыз. Оқушыларға математика негіздерінен
білім беру, басқа ғылым салаларымен ұштастыру ұстаздардың басты міндеті
екенін әрдайым есте тұтқанымыз жөн.
1.2 Математика пәнін оқыту ісіндегі көрнекі және дидактикалық құралдардың
маңызы мен мәні және пайдалану қажеттігі
Білім берудің жалпы мақсаты тұрғысынан келгенде оқу үрдісінің
атқаратын негізгі қызметі - білім беру, дамыту, тәрбиелеу, сонымен қатар
оқуға деген ынта-ықыласты жебеп, оны ұйымдастыру. Әрине, мұның бәрі
бірлікте қаралатын тұтас құбылыс, алайда білімдендірудің практикалық
жолдарын, оқытуды жоспарлаудағы іс-әрекет жүйесін өз алдына қарастырған жөн
деп саналады. Оқыту үрдісіндегі білім берудің атқаратын қызметі оқушының
білім, білік, дағдыларын қалыптастырып, ғылым саласындағы заңдар мен
теориялардың негіздерін меңгеру болып табылады. Сонда білім- оқушының
ғылыми деректі, теорияны, ұғым-түсініктерді қабылдап, есіне сақтап ұғына
білуі болса, білік алған білімін,меңгерген, танып-түсінген ұғымын өмір
практикасында қолдана алу тәсілі, жолы болып шығады. Ал дағды - алған
білім, білігін іс-әрекетке келтіру, ешбір бөгелместен автоматты түрде
жүзеге асыру. Оқыту үрдісіндегі тәрбие болса, оқушының меңгерген білім,
білігі барысында оның сезімдік, танымдық көзқарас құндылықтары, тұлғалық
болмыс бітімі, мінез- құлқының қалыптасуына ықпалды әсер ете білу. Оқушының
оқу үрдісіндегі дамуы- шәкірттің болмыс бітімінің барлық жағынан жетілуі.
Саралай айтқанда, тұлғаның психологиялық жағынан өркендеуіндегі ерік
қасиеттері, сезімі, қабылдауы, түсінуі, эмоциялық әсерлену шеңбері, сонымен
қатар танымдық түйсінуі, іскерлігінің өркендеуі тұрғысынан қаралады.
Дамудың жүзеге асуындағы тиімділік - оқыту прнициптеріне және оның әдістері
мен тәсілдеріне тікелей байланысты екендігінде [22,79].
Оқыту принципі дегеніміз - дидактикалық үрдісті жүзеге асыруда
басшылыққа алынатын жетекші идея мен оны ұйымдастырудағы қағидалық ұстаным
және тиісті деңгейлік мөлшерге қойылатын негізгі заңдылық талаптар. Бұл
оқыту үрдісін реттеп, ереже белгілеп, деңгейін айқындауға ортақ жалпылама
нұсқау арқылы сипатталады. Оқыту принципі қабылданған дидактикалық
тұжырымдамаларға байланысты. Оқыту принциптері ілкі тарауда көрсетілген
және осы саладағы оқулықтар мен оқу құралдарында жан- жақты сипатталған.
Сондай-ақ орталыққа бағынған кеңестік кезеңдегі оқытып білім берудің
бірыңғай жүйесі бойынша жазылған педагогикалық еңбектер мен ғылыми
зерттеулерде оқыту принциптерінің қағидалары мен заңдары және оның бүкіл
адамзатқа ортақ құндылықтары әрбір саладан ашылған.
Көрнекілік принципі - дидактика саласындағы әріден келе жатқан
байырғы принциптердің бірі. Көрнекілік адамның тиісті түсінікті
қабылдауына, терең сезінуіне әсер етуімен бірге сол мәселені пайымдау жасай
білудің арнасын кеңейтеді. Педагогикада дидактиканың “алтын ережесі” деп
аталған бұл принцип оқыту үрдісінде оқушының көрнекілікті бақылап, байқап,
көріп, қолымен ұстап, танып- білуі олардың ойлануына деген мүмкіндікті
арттырады. Дидактика - бұл ежелгі грек сөзі, яғни didaktikos – үйретуші,
didaskalos- мұғалім деген ұғымды білдіреді. Дидактика білім беру мен
оқытудың теориялық және әдістемелік негіздерін зерттейтін педагогика
ғылымының саласы. Дидактика білім беру мен оқытудың мазмұныны, оқыту
принциптерін, оқытуды ұйымдастыру әдістерін және формаларын қарастырады.
“Білім беруді жетілдірудің негізгі талаптарының бірі - оқу пәндері бойынша
сабақ беру деңгейін арттыру, оқу пәндерінің негізгі ұғымдары мен жетекші
идеялары барынша айқын баяндалатын болсын, оларда ғылым мен практиканың
жаңа жетістіктерінің қажетті түрде көрініс табуы қамтамасыз етілсін,”- деп
мемлекеттік стандартта жазылған [23,6].
Көрнекілік – педагогикадағы дидактикалық тәсіл. Ол ақпараттың,
дәрістің, үгіт-насихаттың, жарнаманың танымдылығы мен пәрменділігін артты-
ру жолы, оқытуда заттар мен құбылыстардың әр қайсысының өзіне тән жараты-
лыс бітімін, әр қилы сыр-сипаттарын сезім мүшелері арқылы байқау, қабыл-
дауға баулиды. Адам қоршаған ортаны, дүниені, құбылыстарды бес сезім мүше-
сі арқылы түйсінеді. Оның ішінде ақпаратты ең көп қабылдайтын сезім мүшесі
– көру түйсігі. Адам жадында терең таңбаланатыны да осы көру түйсігі арқылы
қабылданған ақпарлар. Бірақ, түйсік өздігінен құбылыстардың ішкі байланы-
сын, олардың заңдылығын бейнелей алмайды. Құбылыстардың мәнін адам
санасында ойлау, пайымдау қабілеті ғана бейнелейді. Көрнекіліктің
нәтижесінде қоршаған өмір құбылысын және заттарды салыстыра ойлап, пайымға
салып қабылдау арқылы оқушылардың мәселені түйсіну дәрежесі артады, сана-
сезімі қалыптасады. Сонымен бірге, қабылданған ақпарлар оқу міндеттеріне
байланысты талданып, қорытылады. Көрнекі құралдары оқу-шыларға бейнелі
түсінік беру үшін ғана емес, оқушылардың ұғымын қалып-тастырумен бірге,
абстрактілі байланыстар мен тәуелділікті түсіндіру үшін қолданылады
[24,23].
Көрнекілік принципінің негізіне мынадай ғылыми заңдылық жатады: сезім
мүшелері сыртқы тітіркендіргіштерді түрліше қабылдайды. Ең сезімталы - көру
мүшелері; Олар арқылы миға енетін ақпараттар оқушылардың есінде жақсы
сақталады. Кейбір заттарды есте сақтау көрнекіліксіз мүмкін емес.
Шарттары:
• балалардың ақыл-ой жұмысы үшін формалар, бояулар, дыбыстар керек екенін
естен шығармау;
• оқытудық алтын ережесі: көрініп тұрғандарды көрсету, еститінді естірту,
иіскететінді иіскету, дәмін татып көретінді дөмін таттыру;
• көрнекілік - оқыту және ақыл-ойды дамыту құралы;
• оқушы ұғымдар және абстрактілік ережелерді түсіну үшін нақты фактілер,
мысалдар келтіру;
• көрнекілікті мәселелі жағдаяттар туындату үшін қолдану;
• көрнекі құралдық оқылатын зат және құбылыс туралы анық және дұрыс
түсінік алуға көмектесуі;
• оқушылардың бақылауын жүйелеп, құбылыстардың себептерін, салдарын
анықтату;
• көрнекілікті балалармен бірге алдымен түгел қарау, негізгісі мен негізгі
емесін анықтау, содан кейін тағы бір рет толық қарап шығу;
• көрнекіліктің алуан түрін қолдану, біраң көп көрнекілік қолданбау,
өйткені балалардың назары басқа жаққа ауып, негізгіні түсіне алмай қалады;
• көрнекілікті қолданып оқушының сезіміне қозғау салу, қалыптасқан
түсініктерге сүйеніп, меңгерілетін ұғымды нақтылау;
• балалармен бірге көрнекілік жасау, оқушылардың өздері жасаған
көрнекіліктердің де әсері мол;
• қазіргі көрнекі құралдарды, атап айтсақ: оқу теледидарларын,
бейнежазбаларды, кодослайдтарды, жартылай әкранды проекцияларды т.б.
қолданып, техникалық құралдармен жұмыс істей білу;
• көрнекі құралдарды қолданып оқушылардың зейінін, бай-қампаздығын, ақыл-
ой мәдениетін, жобалай білуін, оқуға деген қызығушылығын тәрбиелеу;
• көрнекілік арқылы өмірмен байланыс орнату;
• балалардың жас ерекшеліктеріне қарай заттьщ көрнекілікті азайтып,
символдық көрнекіліктерді қолдану;
• надты заттар мен құбылыстарды көрсету, мүмкіндік болмаған жағдайда
символдың көрнекі құралдарды қолдану [25,9].
Көрнекілік түрлері:
Табиғи көрнекілік оқушыларды нақты объектілермен [өсімдіктермен,
жануарлармен, минералдармен] таныстыруды талап етеді.
Эксперименттік көрнекілік арқылы оқушылар химиядан, физикадан
тәжірибелер жасайды.
Суретті көрнекіліктің мақсаты - нақты дүниенің бейнесін көрсету
[бейнесурет, картина, диафильм, диапозитив, мылқау кинофильмдер].
Көлемді көрнекілік: макет, үлгі, муляж, геометриялық фигуралар,
панорама.
Дыбыстық көрнекіліктер: күйтабақтар, үнтаспаға жазылған материалдар
Символдық және графикалық көрнекілік: абстракты ой дамуына көмектеседі,
себебі болмысты шартты белгілермен белгілейді. Олар: карта, жоспар, сызба,
диаграмма.
Жанама көрнекілік жаңа бейнені бұрынғымен салыстырып, ол туралы
түсінік қалыптастыру.
В.Ф.Шаталовтың тірек сигналы бейне, таңба, шартты белгі, суреттерден
тұрады. Олар қарапайым, сондықтан оқушы факті құбылыстың негізгі мәнін
мұғалімге айтып бере алады [26,5].
Педагогика оқулығының көрнекілікке арналған тарауының ақырында
былай делінген: Көрнекіліктің психологиялық мәнінен басқа, оның логикалық
және теориялық-білімдік жөнінен де маңызы зор. Танып білудің бұлағы-адамның
қоғамдық ісімен байланысты материалдық болмыс. Сондықтан заттар мен
құбылыстарды тану процесінде заттың өзінен, фактілерден бастап үйрену
керек. Мұнсыз ұғымдарды қалыптастыруға, жалпылауларды саналы түрде жасауға
болмайды. Біз баланы абстрактылы түрде ойлауға дағдыландыруымыз керек,
бірақ оны нақтылы өмірді тікелей бақылау арқылы дағдыландырып, абстракцияны
конкретті негізде жасата білуіміз керек. Сонан кейін балалардың оқып білген
жалпы қорытындыларын-ережелерді, заңдарды, теоремаларды берік білу жағын
қарастыру керек, ол үшін бұл ережелерді, заңдарды, теоремаларды бала
практикалық жұмыстарға: есеп шығаруға, жаттығуларға, өздігінен
творчестволық жұмыстар істеуге, тұрмыс мәселелеріне пайдаланатын болуы
керек [11,74].
Психология оқулығында былай делінген: Болмысты танып білу айналадағы
дүниені түйсіну, сезу, қабылдау процесінен басталады, бұл бізге жеке
нақтылы нәрселер жайында, олардың арасындағы сыртқы қарым-қатынас жайында
білім береді [9,198].
Математиканы оқып үйренуде балалар бірқатар білім алып, бірсыпыра
математикалык ұғымды меңгеруі керек. Математикалық материалды игеру
балалардың дерексіз түрде ойлауының дамуына байланысты. Академик И. П.
Павловтың көрсетуі бойынша дерексіз түрде ойлаудың физиологиялық негізі-
бірінші сигналдық системаның жұмысы, яғни тікелей сезімдермен байланысты
болатын сөздің жұмысы [27,39].
Мұғалімнің айтқаны түсінікті болу үшін оның сөзі не айналадағы болмысты
тікелей қабылдауға негізделуі, немесе балалардың бұрын алған ұғымына
негізделуі қажет. Сондықтан математиканы оқытқанда көрнекілікті мүмкін-
дігінше кең түрде қолдануы керек, сонда баланың сөйлеу, ойлау қабілетінің
дамуына, оның оқу материалын терең де саналы меңгеруіне жағдай туады.
Математиканы оқытуда таным процесінің қалай іс жүзіне асырылатындығын мысал
келтіріп қарастырайық. Мұнда мынадай реттілікті сақтау керек: жаңа
материалды үйретудегі бірінші қадам (баспалдақ) үйретілетін материалдың
көрнекі түрде қабылдануы болу керек.
Мысалы, 20 көлемінде оннан аттап азайтудың әдісін ұғындыруда, айталық,12-
ден 5-ті шегеру үшін 12 тастан әуелі екі тасты, сонан кейін бұдан қалған 10
тастан 3 тасты шегеру керек екендігін есепшотты [көрнекі құралды]
пайдаланып түсіндіреміз.
Балалар материалды көріп отырып қабылдауды, көру арқылы түсінеді. Бұл
процесс мұғалімнің айтып түсіндіруі мен қатарласа жүреді. Бұдан кейін мұны
балалардың өздеріне шыбықтарды пайдаландырып орындатамыз, ақырында оқушылар
түсіндірілгенді қайталап айтып шығады.
Ойлаудың келесі кезеңі-қабылдау, сезу жолымен алынған деректерді өңдеп
түрлендіру болады. Мұғалім балаларға осы әдісті тек ойдағы бір нәрселерді
шегеру үшін қолдануды ұсынады, мысалы қолда жоқ 12 алмадан 5 алманы
шегеруді ұсынады. Ақырында дерексіз мысал береміз: 12-ден 5-ті шегеру.
Осыдан соң түсіндірілген әдісті ұқсас мысалдарға (14-6; 11-4) қолданып,
балалар азайтқыштың бірліктері азайғыштың бірліктерінен артық болатын
жағдайда екі таңбалы саннан бір таңбалы санды азайтудың ережесін қорытып
айтып береді [28,47].
Балалардың дерексіз түрде ойлау дағдысының дамуына қарай жұмысты бірден
абстрактылы көрнекіліктен [елестету, еске түсіру әрекетінен] бастау керек,
өйткені бұл кезде осылай етуге қажетті материал балаларда жеткілікті
мөлшерде жинақталған болады.
Көрнекі құралдарды пайдаланғанда мынадай талаптар орындалуы тиіс.
1. Көрнекілікті тек көрнекілік үшін қолданбай, белгілі бір мақсат үшін
қолдану керек. Мысалы, 10-нан аттап қосқанда, көрнекі құрал қосу
әдісін түсіндіру үшін және балалар оны алу үшін қолданылады, ол тек
математика сабағында көрнекі құрал қолдануға тиісті деген жалпы
талаптан тумайды.
2. Математиканы оқығандағы түпкілікті мақсат баланы дерексіз түрде ой-
лауға дағдыландыру мақсаты болу керек; көрнекі түрде қабылдау-бұл
дерексіз түрде ойлауға дағдыландырудың алғашқы сатысы ғана болып
табылу керек [29,66]. Мұғалім көрнекілікті шектен асырып қолдануға
тиіс емес. Бала дерексіз сандарға амал қолдана алатын жерде, көрнекі
құралдар қолдану артық жұмыс болып табылады.
Бірақ өткен материалды қайталау кезінде мұғалім балалардың бір мәселені
шала ұққанын байқаса, тағы қайта түсіндіру үшін көрнекі құралдарды
пайдаланатын жағдайлар болады.
Сонымен, мұғалім көрнекі құралды қолданғанда екі түрлі ұшқарылықтан:
1) көрнекі құралға мән беруден;
2) оны орынсыз жерде қолданудан сақ болу керек [30,147].
Мектеп бөлмесінің қабырғаларында көрнекі құралдардың барлығы бір-дей
ілініп қойылады; сурет, таблица секілді бағдарлама бойынша оқылған кезде
ілінсе, жыл бойына сол қалпында тұра береді. Көрнекі құралдарды ке-ректі
кезінде ғана пайдаланып, тиісті тақырыпты өткеннен кейін алып қою керек.
Көрнекілікті қолдану балалардың белсенділігін арттырады, көрнекі құрал-
дарды пайдалана отырып, мұғалімнің жетегімен, балалар өздігінен оңай қоры-
тындылар жасай алады. Оқылатын материалды көрнекі құралдармен иллюстра-
циялауда баланың зейіні басқа жаққа бөлінбей, тиісті бағыт алып отырады.
Көрнекі құрал баланың жұмысқа деген ынтасын арттырады. Бұл-оқудың
ойдағыдай нәтижелі болуының шарты. Оқып отырған материалды көрнекі
құралдармен иллюстрациялау математиканы оқытудың бірінші күнінен бастап
барлық оқу жылдарында қолданылып отырады. Баланың санды үйренудегі бірінші
адымы сурет қараудан басталады. Баланың көз алдынан құстың, қоянның,
мысықтың, ұшақтың т.с.с. суреттері өтеді. Бұл суреттер белгілі жолмен
құралып, бірінші ондық сандарының әрқайсысын кескіндейді.
Көрнекі құралдар арқылы балалар әр амалдың идеясын да түсінетін
болады, мысалы, тәрелкедегі сүтті жалап жатқан екі мысыққа үшінші бір мысық
жүгіріп келе жатқанын көргенде, бала барлығы неше мысық деген сұрауға жауап
беру үшін, екіге бірді қосу керек деген ойға келеді.
Сонымен қатар, көрнекі құрал тиісті мақсатқа сай болуы үшін:
а) құрылысы, формасы, бояуы жағынан қарапайым болуы керек;
б) балалар орындарында отырып көре алатындай үлкен болуы керек,
в) бір орыннан екінші орынға оңай көшіріп апаруға лайықты болу керек;
г) жеке бөліктері оңай қозғаларлықтай болу керек;
д) құрамды бөліктерге ажыратылатын болу керек.
Көрнекі құралдардың түрлері мынадай болуы мүмкін: нәрселік көрнекі
құралдар, кескіндік көрнекі құралдар және графикалық көрнекі құралдар.
Кескіндік көрнекі құралдардың қатарына мыналар жатады: жеке
нәрселердің суреттері, нәрселердің суреті салынған картиналар, орман
ағаштары кескінделген және арнаулы тілектеріне аңдардың, құстардың т.б.
суреттерін қыстырып қоюға болатын картиналар.
Нәрселік көрнекі құралдарды да сондай-ақ кескіндік және графикалық
көрнекі құралдарды да жалпы жұмыс істеу кезінде де, балалармен жұмыс істеу
кезінде де пайдалануға болады, сондықтан оларды жалпы немесе демонстра-
циялық құралдар және даралық құралдар деп те екі топқа бөлуге болады.
Көрнекі құралдарды пайдаланып жеке дараланып жұмыс істеу үшін нәрселік
немесе кескіндік құралдардың жиынтығын пайдаланады. Әсіресе 10 көлеміндегі
сандарды, қосу, азайту амалдарын оқып үйрену кезінде даралық құралдар көп
керек болады.
Даралық көлемдік көрнекі құралдардың қатарына шыбықтарды, емен
жаңғақтарын т.с.с. жатқызуға болады, ал кескіндік дара көрнекі құралдардың
қатарына жеке нәрселердің суреті салынған карточкаларды, сондай-ақ есеп
құрастыруға немесе жеке нәрселерді санауға арналған картиналары бар есептер
жинағын жатқызуға болады.
Динамикалық көрнекі құралдарға жеке нәрселердің суреттері жатады,
мұнда суреттердің екі жаққа қарап тұратындай етіп салынғаны жөн. сонда жеке
нәрселердің біріне-бірінің жақындасуына, қосылуына берілген есептерді
құрастыруға болады.
Шартты көрнекілік деп те аталатын көрнекілік бар,-мұнда нәрселердің
біреуі, оның көлемі де, өлшемдері де басқаларынікіндей болса дағы, он
нәрсенің орнына жүреді. Есеп шот, абак, санау жәшігі тағы осылар сияқтылар
осындай көрнекі құралдар болып табылады [31,42].
Математика пәні үшін қажетті қарапайым көрнекіліктер мен дидактикалық
материалдар дайындау, берілетін білімнің жүйелі, тиянақты болуына септігін
тигізеді. Мысалы, балаларға қағазды өлшеп қию арқылы геометриялық фигуралар
жасатып, оларды математика сабағында көрнекілік ретінде пайдалануға болады.
Ол үшін мұғалім бұрыннан дайын тік төрт-бұрыштар мен квадрат үлгілерін
балаларға үлестіріп беріп, олардың қабыр-ғаларын өлшетеді. Балалар бұдан
тік төртбұрыштың қарсы жатқан қабыр-ғалары, ал квадраттың барлық
қабырғалары тең болатынына көз жеткізеді. Балаларға геометриялық материалды
дұрыс ұғындыру үшін тік төртбұрыш пен квадраттың арасындағы ұқсастық пен
айырмашылықты оларды дидактикалық санау материалы ретінде пайдаланған кезде
көрсетіп отырған дұрыс.
Мектепте пайдаланылатын көрнекі құралдардың түрі көп. Солардың ішінде
балалардың өздері жасаған көрнекі құралдар олардың танымдық қабілетін
арттырып, сөздік қорын молайтуға септігін тигізеді. Әрине, бұл мәселеде әр
мұғалімнің өзіне тән әдістемелік әдіс-тәсілдері мен мүмкіндіктері бар
екенін ескермеуге болмайды.
1-бөлім бойынша тұжырым
Ғылыми тұрғыдан жан-жақты зерттелген материалдарды оқып білу, оқу,
тәрбие жұмыстарының тәжірибелері негізінде жасалған монографиялармен, озат
тәжірибелермен танысу, ғылыми баяндамаларды тыңдау, мұғалімнің ұдайы
ізденісі балаларға сапалы, білім саналы тәрбие беруге әсерін тигізері хақ.
Балалардың қабілетін дамыту, өмір шындығына дұрыс көзқарасына қалып-
тастыру, балаларды ізденімпаздыққа баулу мұғалімнің ізденімпаздығына байла-
нысты. Баланың ойлау қабілетін дамытуда математика сабағы ерекше орын
алады. Оның әрбір жұмысы ой белсенділігін қажет етеді. Математика сабағын-
да балалардың ойлау қабілетін дамыту, шамаларды салыстыру, есеп құрастыру,
ауызша есептеу жолдарымен жүзеге асады, олар нақты іс қимылға үйретіледі.
Түрлі себептерге байланысты әр баланың ой өрісі әр түрлі болады. Сондықтан
оқыту жұмысын жобалау кезінде олардың осындай мүмкіншіліктерімен
ерекшеліктерін ескеріп отырған жөн. Cонымен қатар мұғалімнің ықпалымен
жасаған балалардың көрнекі құралдары дидактикалық материалдары сабақта
пайдаланудың тиімді екендігін оқыту ісінде көрсетеді. Мұның өзі балалардың
ой-өрісін дамыту мен бірге олардың бойында мақтаныш сезімін туғызады.
2 БАСТАУЫШ СЫНЫП МАТЕМАТИКАСЫН ОҚЫТУДА КӨРНЕКІЛІК ПРИНЦИПІН ІСКЕ
АСЫРУ АРҚЫЛЫ ОҚУ-ТӘРБИЕ ЖҰМЫСЫН ЖҮРГІЗУ ЖОЛДАРЫ
1. Бастауыш сыныптың математика сабақтарына көрнекілік дайындау
әдістемесі және оларды қолдану жолдары
Қазақстан Республикасының Евразиялық аймаққа кіруі, ХХІ ғасырға аяқ
басуы ел Президентінің Қазақстан-2030 атты стратегиялық бағдарламасына
сәйкес жаңа техника мен технология үдерістерінің дамуы келешекте жоғары оқу
орындарында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
2
І БАСТАУЫШ СЫНЫПТЫҢ МАТЕМАТИКАСЫН ОҚЫТУДА КӨРНЕКІЛІК ПРИНЦИПІН
ҚОЛДАНУДЫҢ
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ- ӘДІСТЕМЕЛІК АЛҒЫШАРТТАРЫ 7
1.1 Психологиялық-педагогикалық әдебиеттердегі көрнекілік
принципін жүзеге асырудың теориялық мәселелері
7
1.2 Математика пәнін оқыту ісіндегі көрнекі және дидактикалық
құралдардың маңызы мен мәні және пайдалану қажеттігі
12
2 БАСТАУЫШ СЫНЫП МАТЕМАТИКАСЫН ОҚЫТУДА
КӨРНЕКІЛІК ПРИНЦИПІН ІСКЕ АСЫРУ АРҚЫЛЫ
ОҚУ-ТӘРБИЕ ЖҰМЫСЫН ЖҮРГІЗУ ЖОЛДАРЫ
19
1. Бастауыш сыныптың математика сабақтарына көрнекілік
дайындау әдістемесі және оларды қолдану жолдары
19
2.2 Оқушылардың математикадағы іс-әрекеттерін
қалыптастырудағы компьютерлік технологияның ролі
38
2.3 Дипломдық жұмыс бойынша эксперимент нәтижелері
54
ҚОРЫТЫНДЫ
56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
58
ҚОСЫМШАЛАР
61
К І Р І С П Е
Зерттеудің көкейкестілігі. Жаңа ғасыр қоғамды қайта құру жағдайында
Қазақстан Республикасының білім беру саласындағы басты міндеттердің бірі –
ұлттық ерекшеліктерді еске алып, жас ұрпаққа білім мен тәрбие беру ісін
дамыту және жетілдіруді басты мақсат етіп отыр. Білім мен тәрбие берудің
негізі жалпы білім беретін мектептердің педагогикалық процесін жақсарту
кезек күттірмейтін мәселе десек, бастауыш мектеп – соның бастауы [1,2].
Педагогика ғылым ретінде өте күрделі. Оның күрделілігі – жүз мыңдаған
компонненттерден бас қатырарлықтай шиеленісе байланысып жатуында. Ал, оның
жауапкершілік өлшемі – адам. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының қоғам
өмірі саласында жүріп жатқан демократикалық өзгерістерге байланысты белгілі
бір әлеуметтік жағдайларды ескере отырып, жеке тұлғаны қалыптастыруды
көздеген білім беру жүйесіне қойылған талаптар арта түсуде. Бұған айғақ
ретінде соңғы жылдары ғана қабылданған мемлекеттік мәні зор мына төмендегі
құжаттарды атауға болады. Оның бірі - Қазақстан Республикасының Білім
туралы заңы, екіншісі Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі білім
беруді дамыту тұжырымдамасы, үшіншісі-Президентіміз Нұрсұлтан Әбішұлы
Назарбаевтың елдің стратегия-лық бағытын айқындап, кемел келешекке жол
сілтеген "Қазақстан 2030" атты халыққа жолдауы және т.б. жолдаулары
[1.2.3.4.5.6] .
ХХІ ғасырда білімі дамымаған елдің тығырыққа тірелері сөзсіз –
делінген президентіміз Н.Ә.Назарбаевтың 27 қаңтар 2012 жылғы Қазақстан
халқына жолдауында [4]. Бұл мәселе жалпы білім беретін мектептерге
байланысты айтылып тұрғандығы белгілі. Сол орта мектептен толық қанды
сапалы білім алған, оның бағдарламасын толық меңгерген баладан, яғни,
оқушыдан болашақта жақсы маман білімді адамзат шығары анық. Мектепте жұмыс
атқаратын әрбір мұғалімге қазіргі таңда талап өте үлкен болып отыр. Мұғалім
өзінің инновациялық іс -әрекетін қалыптастырып, оны меңгеріп, сол жаңа
педагогикалық технологияларды оқу-тәрбие үрдісінде жүйелі пайдалану арқылы
оқушылардың білім сапасын арттыруы қажет [7.3]. Жалпы білім беретін
мектептерде бүгін белең алып отырған кемшілік те жетерлік.
Олар мына төмендегідей:
- білім сапасының төмендігі
- білім сапасына мемлекет тарапынан реформалар жүргізілгенімен, оқудың
нәтижесінің болмауы
- оқушылардың өздігінен білім алу дағдысының болмауы.
- Сабаққа қызығуының төмендігі
- Оқушылардың және оқытушылардың бірлескен шығармашылық еңбегінің болмауы.
Оқу-тәрбие үрдісіне жаңа педагогикалық технологияларды ендірудің
алғашқы шарты: мұғалімдердің иннновациялық іс-әрекетін қалыптастыру болып
табылады. Жаңа педагогикалық технологияларды меңгерген әрбір мұғалім өз
сабағын нәтижелі даму жағынан көре алады [8.29].
Мұғалім алғаш жаңа педагогикалық технологияларды: оқып үйренеді,
екнішіден, меңгереді, үшіншіден, жаңа педагогикалық технологияларды
тәжірибеде қолданады, төртіншіден, оны дамытып, нәтижесін тексереді.
Әрбір елдің әуелгі ойлайтыны - өз ұрпағының жай-күйі болмақ.
Ертеңгі болашағымыздың тағдыры жас ұрпақтың бүгінгі тәрбиесіне байланысты
екендігі айтпаса да түсінікті. Жан-жақты білім алған, парасатты, саналы
азаматты тәрбиелеп шығару, олардың жан дүниесін әлемдік өркениетке сай
рухани қазыналармен байыту, халықтық педагогика дәстүрлерінің озық
өнегелерін ой-санасына орнықтыру - бүкіл ел жұрт, ауыл-аймақ, отбасы,
қоғамдық мекемелер болып бірлесе атқаратын аса жауапты міндет екені де
айқын. Тәрбиенің осы бір сан-салалы, күрделі мәселелеріне терең бойлауға
бастайтын, күнделікті өміріміздегі қарапайым дағдылар арқылы бала жүрегіне
жол табуға тырысатын алғашқы білім баспалдағы - бастауыш мектеп болып
табылады. Өйткені бала да "ұяда нені көрсе, ұшқанда соны ілетін" балапан
сияқты, айналамыздағы әр нәрсенің қыр-сырын білуге табиғатынан ынтазар
болып жаратылады. Құнарлы жерде өскен мәуелі ағаш тамыры секілді осы жаста
берілген ұлттық тәрбиенің сөлі мен нәрін бойына сіңіріп, қуат алып өскен
баланың өмірге деген бейімділігі де, зерделілігі де анағұрлым жоғары
тұрмақ. Ал, баланы оқыту мен тәрбиелеу - ұзақ жылдарға созылатын, инемен
құдық қазғандай, бейнеті ауыр еңбек екенін ескерсек, бұл орайда, ұстаздар
қауымының орны ерекше екені талассыз [9,69].
Бастауыш мектепте тәрбиелеу мен оқыту ісінің бірде-бір сабағы
көрнекіліксіз іске аспайды. Сондықтан да мұғалімдер әрбір сабағында
негізінен көрнекілікті басшылыққа ала отырып еңбек етеді.
Олай болса, әр педагог оқу-тәрбие жұмысын өзінің кәсіби шеберлігіне,
іскерлігіне, ізденімпаздығына қарай балалардың жеке басының қасиеттерін,
қабілетін ескере отырып ұйымдастыра алады.
Сонымен қатар, оқу ісі сабақ мазмұнына байланысты алуан түрлі
әдіс- тәсілдерді кеңінен қолдануды қажет ететіні белгілі. Сондай әдістердің
ең ұтымдыларының бірі - балалардың байқау-көру қаблетін дамыту үшін сабақта
қолданылатын көрнекі және дидактикалық құралдарды пайдалану. Бұл негізінен
мұғалімдердің ізденісіне, әдістемелік жаңалықтарды іске асыруына
байланысты болып келеді. Мысалы, бастауыш мектепте көрнекі құрал ретінде
заттың өзін пайдаланған тиімді. Бұл балалардың қабылдауына жеңіл болып,
олардың сабаққа деген белсенділігін арттырады. Бастауыш мектепте
балаларға ғылым негіздерінен алғашқы мағлұматтар беріледі.
Бағдарламада көрсетілген оқу материалдары бойынша пайдаланатын
көрнекіліктер балалардың жас ерекшеліктеріне, білім деңгейіне сәйкес болуы
қажет. Сабақта балалар өздеріне берілетін білімді қабылдау белсенділігін
арттырумен бірге ойын да (салыстыру, талдау, жинақтау, қорытындылау,
жүйелеу) жетілдіреді, яғни қабылдау мен ойлаудың себеп-салдарлық байланысы
қатар дамиды. Сондықтан бастауыш мектептегі негізгі мақсат – балаларға
бағдарламалық оқу материалдарын сапалы, жүйелі меңгерте отырып, оларды
ғылым негіздерімен қаруландыру. Сондай-ақ балалардың қоғамдық өмір
жөніндегі ғылыми көзқарасын қалыптастырудың, өздігінен еңбек ете білуге
үйретудің, алған білімін тәжірибемен ұштастыра білу дағдыларын
жетілдірудің пәнаралық байланыс жүйесін сақтаудың мәні өте зор. Мәселен,
оқу материалының тақырыбына сәйкес мұғалімнің көмегімен балалар өздері
дайындаған көрнекі құралдарды сабақ үстінде пайдалану балалардың танымдық
қабілетін арттыратынына әлденеше рет көз жеткіздік [10.69].
Көрнекі түрде оқыту - оқушылардың тиісті бақылауларына сүйеніп
оқыту, бірақ көрнекі оқыту дегенді тек көрнекі құралдарды пайдаланып отыру
деп түсінбеу керек. Алдыңғы айтқандай көрнекілікпен оқыту арқылы білім
сапасын артттырамыз, материалды жетік терең әрі тез, жеңіл түсінуіне ықпал
жасаймыз. Көрнекі құралдар оларды қалай пайдалану керектігі туралы бірқатар
педагогикалық-психологиялық зерттеулерге тоқталып өтуге болады.
Көрнекілік принципін теориялық жағынан бірінші болып негіздеген Я.А.
Коменский [1592-1670] болса, орыс педагогтары ең алдымен ұлы педагог К.Д.
Ушинский [1824-1870] көрнекілік мәнін психологиялық жағынан қоса алып
көрсетті [11,102].
Көрнекілік әдісімен оқу – оқушыларды өз бетінше байқауға үйретуге
негізделеді. К.Д. Ушинский көрнекілік әдіске психологиялық анализ жасай
келе, көрнекілік тек көру сезіміне ғана байланысты деген бір жақты пікірді
сынады. Себебі қандай нәрсені болса да қабылдағанда сезім мүшелеріміз
неғұрлым көбірек қатынасса зат және құбылыс жөніндегі қабылданбаған ұғым,
түсінік есіңізге соғұрлым берік, тиянақты есте сақталады. Сондықтан
сабақта көзбен көру, дыбыс органымен айту, қолмен жазу, тағы басқа сезім
мүшелерінің белсенді қатысуы тиіс. Егер де педагог баланың есінде бірде-
ңені берік қалдыруды көздейтін болса, ал көз, құлақ, дауыс, сияқты сезім ор-
гандарының, тіпті мүмкін болса, иіс және дәм сезімдерін де есте сақтап қалу
актісіне көбірек қарастыруға тырысуы керек деген К.Д. Ушинский [12,239].
Көрнекілікті қолдану оқушылардың білім сапасын арттырады, көрнекі
құралды пайдалана отырып, мұғалімнің жетегімен, оқушылар өздігінен оңай
қорытындылар жасай алады.
Педагогикалық және психологиялық әдебиеттерге шолу жасау негізінде
біз бұл әдебиеттерде көрнекілік принципінің теориялық негіздері толық
ашылмағанын байқадық. Бастауыш сынып оқушыларының жас ерек-шеліктеріне
байланысты математика пәнін оқытуда көрнекілікті қолдану арқылы
оқушылардың білім сапасын арттыру, көрнекі құралды пайдалана ойлаудың
қалыптасуы мен дамуына түрлі жолдардың, әдістердің қалып-тасуының теориясы
мен әдістемесін жасаудың жүйесі қалыптаспай отыр. Сондықтан осындай қарама-
қайшылықтардың шешімін табуда диплом жұ-мысымыздың тақырыбын Бастауыш
сынып математикасын оқытуда көрне-кілік принципін жүзеге асыру жолдары
деп таңдауымызға негіз болды.
ЗЕРТТЕУДІҢ МАҚСАТЫ: Бастауыш сынып математикасын оқытуда көрнекілік
принципін теориялық жағын қарастырып, оны жүзеге асыру жолдарымен
бастауыш сынып мұғалімдерін қамтамасыз ету.
ЗЕРТТЕУ ПӘНІ: Бастауыш сыныптың математика сабақтарында
көрнекіліктерді қолдану үрдісі.
ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ: орта мектептің бастауыш сынып оқушыларына математика
пәнін көрнекілік принципіне сүйене отырып оқыту әдістемесі.
ЗЕРТТЕУ БОЛЖАМЫ: Бастауыш сынып оқушыларының оқу іс-әрекетіне деген
қызығушылығының артуы, білім, іскерлік, дағдыларының дамуы мүмкін болады,
егер де:
- Бастауыш мектептің математика сабақтарында, балалардың жас
ерекшеліктеріне байланысты оқу iс-әрекеті дұрыс ұйымдастырылса;
- Оқу процесінде көрнекіліктерді сабақтың мазмұнына қарай таңдап
алса, және де оқушылардың сабақ мазмұнын терең игеру үшін пайдаланса;
- Тақырыптарға байланысты көрнекіліктерді орнымен тиімді
пайдаланатын болсақ.
ЗЕРТТЕУ МІНДЕТТЕРІ:
- Бастауыш сыныптың математикасын оқыту процесінде көрнекілік
принципінің алатын орны және маңызы жайлы педагогикалық әдебиеттермен
танысу және оларға талдау жасау;
- Көрнекі құралдардың түрлерін бастауыш сыныпты оқыту процесінде
тиімді қолдану жолдарын анықтауға байланысты эксперимент жасау;
- Көрнекі құралдарды қолдану арқылы өтілген сабақтардың үлгі
нұсқаларын анықтау және оларды бастауыш сынып мұғалімдеріне ұсыну;
ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ: Зерттеу проблемасы бойынша ғылыми-әдістемелік,
педагогикалық-психологиялық әдебиеттерге теориялық талдау жасау, баста-уыш
сынып мұғалімдерінің білім мен тәрбие берудегі іс-тәжірибесі, педаго-
гикалық бақылау, бастауыш сыныптарда жүргізілген іс-тәжірибелерді сараптау.
ЗЕРТТЕУ БАЗАСЫ: № орта мектеп, 1-7 сыныптар.
Тәжірибелік мәні: Математика пәнінен қолданылатын көрнекі
құралдарды қолдану жолдары туралы нұсқауларды мектептің мұғалімдері өз
тәжірибелерінде қолдана алары хақ.
ЗЕРТТЕУ КЕЗЕҢДЕРІ: Зерттеу негізінен екі кезеңнен тұрады.
І кезеңде [2009-2010 оқу жылы] - зерттеу тақырыбы алынып, осы тақырып
бойынша психологилық-педагогикалық оқу әдістемелік әдебиет-терге талдау
жасалынып, теориялық негіздері анықталды.
ІІ кезеңде [2010-2012 оқу жылы] - жинақталған әдебиеттер талданып,
жұмыстың теориялық бөлімі жазылып, дидактикалық көрнекі құралдарды қолданып
жүргізілген оқу-тәрбие жұмыстарының озық тәжірибелері қарастырылып, үлгі
нұсқалар жасалып, тәжірибелік жұмыстар мектептің оқыту үрдісінде
жүргізілді.
Диплом жұмысының құрылымы: диплом жұмысы кіріспеден, 2 бөлімнен,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, жалпы қорытындыдан және қосымшалардан
тұрады.
І БАСТАУЫШ СЫНЫПТЫҢ МАТЕМАТИКАСЫН ОҚЫТУДА КӨРНЕКІЛІК ПРИНЦИПІН
ҚОЛДАНУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК АЛҒЫШАРТТАРЫ
1.1 Психологиялық-педагогикалық әдебиеттердегі көрнекілік
принципін жүзеге асырудың теориялық мәселелері
ХХІ ғасыр – жаңа технология мен ақпараттандыру ғасыры. Тәуелсіз
Қазақстанда сол ғасырға нық қадам басты. Еліміздегі барлық білім ошақтары
компьютер және интерактивтік тақтамен жабдықталуда. Қазіргі заманғы,
ғылыми-техникалық үрдістің қарқыны күннен-күнге өсуде. Сонымен қатар,білім
беру жүйесінің алдында жаңа міндеттер қойып отыр. Білім беру саласында жаңа
ақпараттық технологияны практикада меңгермейінше сауатты, жан-жақты маман
болу мүмкін емес. Жаңа ақпараттық технологияны меңгеру мұғалімнің білімін
шыңдап ғана қоймай, интеллектуалдық, кәсіптік, адамгершілік, рухани,
азаматтық және тағы басқа көптеген адами келбетін қалыптастыруына ықпал
жасайды. Білім берудің негізгі мақсаты - білім мазмұнының жаңаруымен қатар,
оқытудың әдіс тәсілдерімен әртүрлі құралдарын қолданудың тиімділігін
арттыруды талап етеді. Осы мақсатты жүзеге асыруда ақпараттық технологияны
пайдалану әдісі зор рөл атқарады. Мектеп пәндерін оқыту процесінде
интерактивті тақтаны пайдалану мұғалім мен оқушы қарым-қатынасы жүйесін,
олардың білімге деген қызығушылығының, ізденушілікке деген ынтасының,
сезімінің өсуіне әсер етеді. Сондықтан білім берудегі барлық оңды
өзгерістер педагогтың жаңаша ойлау тәсілімен, жаңа шығармашылық іс-
әрекеттерімен, ізденушілігіне байланысты [13,87].
Болашақ маманның ең негізгі міндеті таңдаған мамандығы бойынша
теориялық білімі мен практикалық дағдысын ұдайы меңгеру болса, кәсіби
тұрғыдан қалыптасуына педагогикалық іс-тәжірибе кезеңінің үлкен көмегі
болады. Сондай іс-тәжірибе кезеңдерінде бағдарламаның тақырыптық құрылымына
сай сан алуан шығармалар, көрнекіліктерді пайдалана отырып балалардың
бойында білімге деген құштарлықты қалыптастыра білу қажет.
Ұстаз еңбегі – оқушы білімімен өлшенеді. Ұстаз еңбегінің күрделілігі
- әрбір оқушының жүрегіне жол табуында, баланың бойындағы қабілетті дамыту
арқылы өзін, өмірді, әлемді тануға, қоғам алдындағы жауапкершілікті,
адамгершілік қадір – қасиетті сезіндіру. Бүгінгі ұстаз, ескінің көзіндей,
жаңаның өзіндей болып дүниежүзілік мәдениетті танитын, төл мәдениетін
қастерлейтін, сыйлайтын, оны өзгеге таныта, рухани дүниесі бай,
интеллектуалдық деңгейі жоғары, білімді, білікті болуы керек. Ұстаздың оқу
– тәрбие ісі жастардың жүрегін тебірентіп, ой – сезіміне әсер ету үшін:
біріншіден, саяси сауатты, жан – жақты білімді болуы; екіншіден, өз
бойындағы білімді оқушы жүрегіне еркін, шеберлікпен жеткізе білетіндей
әдіскерлік икемділігі; үшіншіден, оқушының психологиялық ой - өрісін
бақылай алатын сезімтал психолог, өз ісіне, шәкіртіне деген сүйіспеншілігі
қажет. Сонда ғана ол – нағыз ұстаз [14,98]. Мұғалімнің оқыту процесін
жетілдіре түсудегі жұмысы-ның бір түрі – сабақтың формалары мен оның
құрылымын дамыту, оқытудың жаңа әдістерін талмай іздестіру. Олай болса,
мұғалім сабақта қандай мақсат көздейтінін, оған жету үшін қандай әдіс
тәсілдер мен көрнекі, техникалық құралдар қолданатынын нақты, алдын – ала
жоспарлап алуы керек. Техникалық құралдарды оқу процесінде жүйелі пайдалану
мұғалімнің түсіндіру әдісін жетілдіріп, оқушылардың өз бетінше орындайтын
жұмысына да жақсы әсерін тигізеді. Көрнекі түрде оқыту – оқушылардың тиісті
бақылауларына сүйеніп оқыту, бірақ көрнекі оқыту дегенді тек көрнекі
құралдарды пайдаланып оқыту деп түсінбеу керек. Математика сабақтарында
білім берудің барлық негізгі принциптері бір – бірімен байланысты жүзеге
асырылады: саналық, көрнекілік, жүйелік, беріктік, жас ерекшеліктерінің
ескерілуі, жекеше қарым – қатынас т.б. Математиканы оқытуда көрнекілік
принципінің ролі ерекше. Көрнекілік принципін алғаш зерттеп, оған мәнді
үлес қосқан Ян Амос Коменский, К.Д.Ушинский т.б. Осы принцип негізінде
Я.А.Коменский алғашқы оқытудың әдістемесін (Ұлы дидактика) жазды
[15,258]. Осы принцип негізінде алғашқы оқытудың әдістемесін жазды.
К.Д.Ушинский көрнекілік жайындағы ілімді дамыта келіп, көрнекілік –
баланың психологиялық ерекшеліктеріне жауап береді, балалар заттардың
пішіні, дыбысы, бояуы арқылы ойлайды - деді [15,25]. Алайда психологтардың
тұжырымы бойынша бастауыш мектеп жасындағы баланың ойлау түрі бірте – бірте
көрнекі қимылдан көрнекі – бейнеліге ауысады, тіпті мұнда қандай да
деңгейде абстракты ойлар да жүзеге аса бастайтыны белгілі. Сондақтан, сурет
1-ші сыныпта көп болғанымен, оның бірте – бірте сынып ауысқан сайын азаюы
осы қағидаға лайықталған. Оқыту процесінде сөзбен іс, теория мен практика
өзара байланысты болады. Әр түрлі көрнекілікті қолданудың нәтижесінде сабақ
әрі түсінікті, әрі қызықты болып өтеді. Мысалы, сабақты демонстрациялап
өткізу өте тиімді және нәтижелі болады. Көрнекілік абстракты ұғымды игеруге
әсер етеді. Көрнекі құралдардың түрлерін білу мұғалімнің, оларды дұрыс
таңдап алуына және оқытуда тиімді түрде пайдалануға, сондай-ақ өзінің
немесе балалармен бірге көрнекі құралдарды дайындап алуына мүмкіндік
береді. Көрнекі оқу құралдарды табиғи және суретті құралдар деп бөлу
қабылданған. Математика сабағында пайдаланылған табиғи көрнекі құралдарға
айналадағы өмірден алынған нәрселер: дәптерлер, қарандаштар, шыбықтар,
кубиктер т.с.с. жатады. Суретті көрнекі құралдар ішіне бейнелік көрнекі
құралдар жеке бөлініп көрсетіледі: Заттар, суреттер, фигуралардың, қағаз
бен картоннан жасалған кескіндері, заттардың немесе фигуралардың кескіндері
салынған кестелер. Суретті көрнекі құралдың екінші бір түрі шартты
(символдық) құралдар болып табылады: математикалық символдардың (цифрлар,
амалдар, таңбалары, = қатынастары), схемалар, суреттер, сызбалар.
Суреттік көрнекі құралдар да жатады. Олар: оқу фильмдері, диофильмдер,
диофозитивтер, нитербелсенді тақта. Көрнекі құралдарды пайдалану тұрғысан
алғанда жалпы сыныптық және жекелік деп бөлінеді. Жалпы сыныптық көрнекі
құралдарды бүкіл сынып болып пайдаланылады (кейде оларды демонстрациялық
деп атайды) [16,58]. Жекелік көрнекі құралмен әрбір оқушы жеке пайдаланады.
Көбінесе жалпы сыныптық, және жекелік құралдар мазмұны жөнінен бірдей және
айырмашылығы тек үлкен – кішілігінде ғана болады: геометриялық фигуралардың
модельдері, кеспе цифрлар, сызба құралдары т.с.с. Дайындау тұрғысынан
алғанда көрнекі құралдар баспахана тәсілімен немесе фабрикада дайындалған
және мұғалімнің немесе балалардың өздері қолдан жасаған көрнекі құралдар
деп бөлінеді. Қолдан жасалған құралдар дайын көрнекі құралдарды
толықтырады: бұлар – есептер құрастыру үшін әр түрлі суреттер мен сызбалар,
құрастырмалы геометриялық фигуралар, цифрлар мен жеке сөздерді алмастыруға
болатын кестелер, көбейту мен қосудың электрлендірілген кестелері т.б.
көрнекі құралдарды жасауға балаларды қатыстырып отырған пайдалы. Мұның
білімдік және тәрбиелік маңызы зор, білім мен біліктерді саналы түрде және
берік меңгеруге, белгілі бір еңбек дағдыларына төселдіруге көмектеседі.
Мысалы, қағаздан тік бұрыштың моделін жасағанда және жылжымалы бұрыштың
ермексазбен бекітілген екі шыбықтан моделін жасағанда, оқушылар бұрыштар
жөнінде түсінік алады; сызықтық және квадрат сантиметрдің, дециметрдің,
метрдің модельдерін дайындағанда, оқушылар ұзындық бірліктері және аудан
жөнінде көрнекі түсінік алады. Өздері қолдан жасалған құралдармен жұмыс
істегенде [мысалы, екі таңбалы сандарды иллюстрациялауға арналған құрал]
бала еңбекті құрметтей білуге үйренеді. Математика нәрселердің өзі мен
айналадағы өмір құбылыстарын ғана емес нақтылы өмірдің кеңістік формалары
мен сандық қатынасын [Ф. Энгельс] зерттейді, сондықтан математиканы
оқытқанда дәл осы жақтарын айырып алуға тырысады; нәрселердің сапалық
белгілері болса, еленбей қала береді [12,365]. Математикалық қатынастар мен
операцияларды оқып үйрену үшін көбінесе арнаулы көмекші құралдар
пайдаланылады. Мұндай құралдар кейде, нәрселердің өзіне немесе айналадағы
өмірден алынған ситуацияларға [жағдайларға]қарағанда, анағұрлым көрнекі
болып шығады. Математика сабақтарында көрнекілікті дұрыс пайдалану айқын
кеңістікті және санды түсініктердің, мазмұнды ұғымдардың қалыптасуына
көмектеседі, оқушылардың логикалық ойлау және сөйлеу қабілетін дамытады.
Нақтылы құбылыстарды қарастыру және талдау негізінде, кейін практикада
қолданылатын, тұжырымдарға келулеріне көмектеседі [17,78].
Қай пәнді болса да оқушыларға түсінікті, қызықты, тартымды және
күнделікті өмірмен байланыстыра өткізу – оқытудың ең басты талабы. Бастауыш
сынып балаларының білуге деген ынтасы мен мүмкіндіктерін оқу процесінде
үздіксіз дамыту, сабақ барысында алған білімдерін практикада қолдану
дағдыларын қалыптастыру үшін, сабақтарда көрнекі құралдарды пайдаланудың
маңызы зор. Сабақта тиімді пайдаланылған көрнекі құралдар мұғалімнің
түсіндіріп отырған материалын оқушылардың тиянақты меңгеруіне көмегін
тигізеді. Көрнекілік оқушыларды сергітіп, тапсырманы тез ынтамен орындауға,
өз беттерімен жұмыс істеуге үйретеді. Оқушылардың ойланғыштық,
ізденімпаздық қабілетін арттырады. Сондықтан да күнделікті өткізген
сабақтарында түрлі көрнекі құралдарды көп пайдаланып отыру өте тиімді.
Оқушылардың қызығушылығын арттыру мақсатында тақырыпқа сай әртүрлі
жағдайда көрнекіліктерді пайдаланып, сабақты ойын түрінде ұйымдастыруға
болады.
Көрнекілік - оқытуда заттар мен құбылыстардың өзіне тән жаратылыс
бітімін, сыр-сипаттарын сезім мүшелері арқылы көзбен көріп, қолмен ұстап,
құ-лақпен естіп қабылдауға баулитын дидактикалық үрдіс. Көрнекілік
мұғалімнің шығармашылық ізденісі мен әдістеме жаңалықтарына сергек қарап,
сабақ барысында шебер пайдалана білуді талап етеді. Көрнекіліктердіі
пайдалануға қазақтың ұлы педагогы Ы. Алтынсарин де зор көңіл бөлген. "Қазақ
жастары ғылым, өнерді кітап сөзі деп қарамай, заттай, көзімен көріп ажырата
білулері керек",-деген [18,8]. Сан алуан көренкіліктер түрлері педагогика
ғылымында жүйеленіп, топтастырылған: нақтылы, табиғи көрнекіліктер;
символикалық, графикалық; салыстырмалы көрнекіліктер.
Педагогикалық машық кезеңдерінде әр түрлі көрнекіліктерді шын
түрлерімен қолдана отырып студенттердің байқағаны: оқушылардың әуенге деген
ынтасы мен талғамын өсіру деген қызығушылықтарын арттыра отырып, олардың
санасында әуен ұғымы туралы түсініктерді қалыптастыруға болады.
Оқыту процесінде сөз бен іс, теория мен практика өзара байланысты
болады. Әртүрлі көрнекілікті қолданудың нәтижесінде сабақ әрі түсінікті,
әрі қызықты болып өтеді. Мысалы, бастауыш сыныптарда сабақты демонстрация-
лап өткізу өте тиімді және нәтижелі болады. Көрнекілік абстрактылы ұғымды
игеруге әсер етеді. Мысалы, сабақта кинофильмды пайдаланып түсіндіру жақсы
нәтиже береді. Сонымен, көрнекілік принципінің оқыту материалдарын, әсі-
ресе, теориялық ережелерді терең оқуда, берік есте сақтауда орыны ерекше.
Көрнекілік түрлері: Табиғи көрнекілікке коллекциядағы кептірілген
өсімдіктер, хайуанаттар мен құстардың тұлыбы, минералдар және т.б. жатады.
Заттармен бейнелеу көрнекілігі: Муляж, геометриялық фигура, макет,
портреттер, архитектура, кескіндеме, және мүсін үлгілері, жер бетінің
бедері және т.б. Символикалық көрнекілікке карталар, картограммалар,
схемалар, диаграммалар, кестелер жатады. Мысалы кестенің бірнеше түрлері
бар. Олар: хронологиялық, синхрондық, тақырыптық, графикалық кестелер.
Экранды - динамикалық көрнекілік шындық дүниені бейнелейді. Олар:
диапозитивтер, диафильмдер, эпипроекциялар, оқу киносы, оқу теледидары.
Дыбысты техникалық көрнекілікке грам пластинкалар, магнито-фильмдер,
радиоқабылдағыштар жатады. Көрекі құралдар оқу материалдарын, әсіресе,
теориялық ережелерді есте жақсы сақтау және жеңіл түсіну үшін қолданылады
[19,159]. Алдыңғы айтқандай көрнекілікпен оқыту арқылы білім сапасын
артттырамыз, материалды жетік терең әрі тез, жеңіл түсінуіне ықпал
жасаймыз. Себебі қандай нәрсені болса да қабылдағанда сезім мүшелеріміз
неғұрлым көбірек қатынасса зат және құбылыс жөніндегі қабылданбаған ұғым,
түсінік есіңізге соғұрлым берік, тиянақты есте сақталады. Сондықтан
сабақта көзбен көру, дыбыс органымен айту, қолмен жазу, тағы басқа сезім
мүшелерінің белсенді қатысуы тиіс. Егер де педагог баланың есінде бір-
деңені берік қалдыруды көздейтін болса, ал көз, құлақ, дауыс, бұлшық ет си-
яқты сезім органдарының, тіпті мүмкін болса, иіс және дәм сезімдерін де
есте сақтап қалу актісіне көбірек қарастыруға тырысуы керек деген К.Д.
Ушинский. Көрне-кілікті қолдану оқушылардың білім сапасын арттырады,
көрнекі құралды пайдалана отырып, мұғалімнің жетегімен, оқушылар өздігінен
оңай қорытындылар жасай алады. Оқылатын материалды көрнекі құралдармен
иллюстрациялау арифметикалық оқытудың бірінші күнінен бастап барлық оқу
жылдарында қолданылып отырады. Баланың санды үйренудегі бірінші адымы сурет
қараудан басталады. Баланың көз алдынан құстың, қоянның, мысықтың, тағы сол
сияқты суреттері өтеді. Бұл суреттер белгілі жолмен құралып, бірінші ондық
сандарының әрқайсысын кескіндейді. Көрнекі құралдар арқылы балалар амалдың
идеясын да түсінетін болады, мысалы, тәрелкедегі сүтті жалап жатқан екі
мысыққа үшінші бір мысық жүгіріп келе жатқанын көргенде, бала барлығы неше
мысық деген сұрауға жауап беру үшін, 2+1 керек деген ой келеді.
Көрнекі құралдарды әр-түрлі тәсілмен пайдаланудың маңыздылығы оны
жеткілікті және қажетті пайдалануды көрсету керек. Берекесіз пайдаланған
көрнекілік өзінің сапасын жоғалтады. Мұнда оқу процесінің білімділігі де
кемиді. Оқушылардың сабаққа ынта-жігері, қызығушылықтары жоғалады.
Сондықтан көрнекіліктерді тиімді тәсілмен қолдану керек. Көрнекілік
қолдану тәсілдерін таңдау үшін көрнекі құралдарды оқушылар-дың оқу
процесіндегі ролін білуіміз керек. Көрнекіліктің оқу процесіндегі роліне
қарай екі үлкен топқа бөліпқараймыз. Заттың-бейнелік көрнекі құралдармен
таңбалы көрнекі-лікке бөлуге болады. Бірінші топтың құралдары: суреттер,
фотосуреттер, диа-фильмдер, кино үзінділері, табиғи объектілер және тағы
басқалар. Осылар міне мұғалімге түсініктер мен ұғымдарды қалыптастыру
кезінде сезімдік қабылдауына оқушыларға өзара жәрдем беріп отырады. Екінші
жағдайдағы көрнекі құралдар: схемалық көлемді объектілердің күрделі
байланыстарын, өза-ра тиімділігін және нақты бейнеде қабылдауға байланысты
пайдалану керек. Көрнекі құралдарды қолданудың осындай тәсілдерін білу
мұғалімнің оларды дұрыс таңдап алуына және оқытуды тиімді түрде жүргізуге,
сондай-ақ сабақтың сапасын арттыруға, оқушылардың зейінін бір мақсатқа
бағындыруға көмекте-седі. Сабақта көрнекі құралдарды тек бір тәсілмен
қолдану дұрыс емес. Олар бір-бірімен араласып, біте қайнасып жатады.
Көрнекілік математика сабағында білім көзі ретінде қолданылған, ол елеулі
мәселеде берілетін білімдерді нақты-лау мақсатында көрнекі құралдар да
түрлі тәсілдермен қолданылады [20,45].
Жоғарыда айтылып өткендей оқыту процесінде бір-бірімен тығыз байланысты
оқулықтардың, көрнекі құралдардың және оқытудың техникалық құралдарының
тұтас жиынтығы пайдаланылады. Олардың ішінде ең маңыздылардың бірі - әр
сыныпқа арналып жеке-жеке басылатын Дидак-тикалық материалдар.
Дидактикалық материалдар ең алдымен курс бойынша орындалатын жаттығулар
мен сабақтарда орындалатын әр түрлі жұмыстарды ұйымдастыруда мұғалімге
елеулі көмек көрсетеді. Сонымен бірге, сабақ үстінде топтық немесе жеке-
дара жұмыстар орындағанда, үлгерімі төмен немесе жақсы оқитын оқушылармен
жеке жұмыс жүргізгенде, бақылау жұмысын ұйымдастырғанда; сондай-ақ
оқушылардың әр алуан категория-ларымен жұмыс істегенде дидактикалық
материалдар кеңінен пайдала-нылады. Оқушылар сабақта, ойын үстінде,
ойлау, өлшеу, есептеу, табу, зерттеу жұмыстарымен шұғылданады. Оларды
ұштап, жетілдіріп отыру мұғалімнің міндеті деп білеміз. Бастауыш сыныптарда
математика пәнін оқытуда баланың ой-өрісін дамытып, бағдарламада өтілген
негізгі материалдарды практикада қолдана білуіне, оқушылардың сабаққа деген
ынта-ықыласын арттыруына, өткен материалды өз мәнінде толық игеруіне
мүмкіндік жасайтын тәсілдердің ішінде дидактикалық ойынның мәні зор.
Сабақта өтілген метериалға сәйкес дұрыс жүргізілген дидактикалық ойындар
оқушылардың сабаққа қызығушылы-ғын, белсенділігін арттырып, тақырыпты дұрыс
меңгеруіне ықпал тигізеді. Математика – ұлы ғылым, адам ақылының ең бір
асыл қабілеттерінің тамаша жемісі. Шәкірттерді білім нәрімен сусындататын,
өмірдің асулары мен шың-дарына қажымай-талмай шығуына алғашқы жол
нұсқаушысы – ұстазы [21,84].
Оқушылардың ұлы ғылым саласынан сапалы білім алуы тікелей мұғалімге
байланысты. Яғни, мұғалімнің сабақ барысында оқушыларға білім беру
мақсатымен жүргізілетін жұмыс түрлеріне. Бұл жұмыс түрлері әр сабақта
қолданылып отырса оқушының білім сапасының ойдағыдай деңгейде нәтиже
беретініне үлкен үміт артуымызға болады. Бастауыш сыныпта математикадан
оқушылардың білім деңгейін арттырудың жолдарын қарастырдық. Онда ауызша
есептеуге үйрету тәсілдеріне; өз бетімен жұмыс істеу машықтарын
қалыптастыруға; көрнекі құралдарды пайдалану жүйесіне; дидактикалық
материалдарды орынды ретпен қолдануға тоқталып өттік. Осылардың барлығы
оқушы санасына жеткізе білу мұғалімнің профессионалдық шеберлігімен,
іскерлігімен тікелей байланысты, ана - өмір тұтқасы болса, ұстаз –
мектеп тұтқасы десек артық айтпаймыз. Оқушыларға математика негіздерінен
білім беру, басқа ғылым салаларымен ұштастыру ұстаздардың басты міндеті
екенін әрдайым есте тұтқанымыз жөн.
1.2 Математика пәнін оқыту ісіндегі көрнекі және дидактикалық құралдардың
маңызы мен мәні және пайдалану қажеттігі
Білім берудің жалпы мақсаты тұрғысынан келгенде оқу үрдісінің
атқаратын негізгі қызметі - білім беру, дамыту, тәрбиелеу, сонымен қатар
оқуға деген ынта-ықыласты жебеп, оны ұйымдастыру. Әрине, мұның бәрі
бірлікте қаралатын тұтас құбылыс, алайда білімдендірудің практикалық
жолдарын, оқытуды жоспарлаудағы іс-әрекет жүйесін өз алдына қарастырған жөн
деп саналады. Оқыту үрдісіндегі білім берудің атқаратын қызметі оқушының
білім, білік, дағдыларын қалыптастырып, ғылым саласындағы заңдар мен
теориялардың негіздерін меңгеру болып табылады. Сонда білім- оқушының
ғылыми деректі, теорияны, ұғым-түсініктерді қабылдап, есіне сақтап ұғына
білуі болса, білік алған білімін,меңгерген, танып-түсінген ұғымын өмір
практикасында қолдана алу тәсілі, жолы болып шығады. Ал дағды - алған
білім, білігін іс-әрекетке келтіру, ешбір бөгелместен автоматты түрде
жүзеге асыру. Оқыту үрдісіндегі тәрбие болса, оқушының меңгерген білім,
білігі барысында оның сезімдік, танымдық көзқарас құндылықтары, тұлғалық
болмыс бітімі, мінез- құлқының қалыптасуына ықпалды әсер ете білу. Оқушының
оқу үрдісіндегі дамуы- шәкірттің болмыс бітімінің барлық жағынан жетілуі.
Саралай айтқанда, тұлғаның психологиялық жағынан өркендеуіндегі ерік
қасиеттері, сезімі, қабылдауы, түсінуі, эмоциялық әсерлену шеңбері, сонымен
қатар танымдық түйсінуі, іскерлігінің өркендеуі тұрғысынан қаралады.
Дамудың жүзеге асуындағы тиімділік - оқыту прнициптеріне және оның әдістері
мен тәсілдеріне тікелей байланысты екендігінде [22,79].
Оқыту принципі дегеніміз - дидактикалық үрдісті жүзеге асыруда
басшылыққа алынатын жетекші идея мен оны ұйымдастырудағы қағидалық ұстаным
және тиісті деңгейлік мөлшерге қойылатын негізгі заңдылық талаптар. Бұл
оқыту үрдісін реттеп, ереже белгілеп, деңгейін айқындауға ортақ жалпылама
нұсқау арқылы сипатталады. Оқыту принципі қабылданған дидактикалық
тұжырымдамаларға байланысты. Оқыту принциптері ілкі тарауда көрсетілген
және осы саладағы оқулықтар мен оқу құралдарында жан- жақты сипатталған.
Сондай-ақ орталыққа бағынған кеңестік кезеңдегі оқытып білім берудің
бірыңғай жүйесі бойынша жазылған педагогикалық еңбектер мен ғылыми
зерттеулерде оқыту принциптерінің қағидалары мен заңдары және оның бүкіл
адамзатқа ортақ құндылықтары әрбір саладан ашылған.
Көрнекілік принципі - дидактика саласындағы әріден келе жатқан
байырғы принциптердің бірі. Көрнекілік адамның тиісті түсінікті
қабылдауына, терең сезінуіне әсер етуімен бірге сол мәселені пайымдау жасай
білудің арнасын кеңейтеді. Педагогикада дидактиканың “алтын ережесі” деп
аталған бұл принцип оқыту үрдісінде оқушының көрнекілікті бақылап, байқап,
көріп, қолымен ұстап, танып- білуі олардың ойлануына деген мүмкіндікті
арттырады. Дидактика - бұл ежелгі грек сөзі, яғни didaktikos – үйретуші,
didaskalos- мұғалім деген ұғымды білдіреді. Дидактика білім беру мен
оқытудың теориялық және әдістемелік негіздерін зерттейтін педагогика
ғылымының саласы. Дидактика білім беру мен оқытудың мазмұныны, оқыту
принциптерін, оқытуды ұйымдастыру әдістерін және формаларын қарастырады.
“Білім беруді жетілдірудің негізгі талаптарының бірі - оқу пәндері бойынша
сабақ беру деңгейін арттыру, оқу пәндерінің негізгі ұғымдары мен жетекші
идеялары барынша айқын баяндалатын болсын, оларда ғылым мен практиканың
жаңа жетістіктерінің қажетті түрде көрініс табуы қамтамасыз етілсін,”- деп
мемлекеттік стандартта жазылған [23,6].
Көрнекілік – педагогикадағы дидактикалық тәсіл. Ол ақпараттың,
дәрістің, үгіт-насихаттың, жарнаманың танымдылығы мен пәрменділігін артты-
ру жолы, оқытуда заттар мен құбылыстардың әр қайсысының өзіне тән жараты-
лыс бітімін, әр қилы сыр-сипаттарын сезім мүшелері арқылы байқау, қабыл-
дауға баулиды. Адам қоршаған ортаны, дүниені, құбылыстарды бес сезім мүше-
сі арқылы түйсінеді. Оның ішінде ақпаратты ең көп қабылдайтын сезім мүшесі
– көру түйсігі. Адам жадында терең таңбаланатыны да осы көру түйсігі арқылы
қабылданған ақпарлар. Бірақ, түйсік өздігінен құбылыстардың ішкі байланы-
сын, олардың заңдылығын бейнелей алмайды. Құбылыстардың мәнін адам
санасында ойлау, пайымдау қабілеті ғана бейнелейді. Көрнекіліктің
нәтижесінде қоршаған өмір құбылысын және заттарды салыстыра ойлап, пайымға
салып қабылдау арқылы оқушылардың мәселені түйсіну дәрежесі артады, сана-
сезімі қалыптасады. Сонымен бірге, қабылданған ақпарлар оқу міндеттеріне
байланысты талданып, қорытылады. Көрнекі құралдары оқу-шыларға бейнелі
түсінік беру үшін ғана емес, оқушылардың ұғымын қалып-тастырумен бірге,
абстрактілі байланыстар мен тәуелділікті түсіндіру үшін қолданылады
[24,23].
Көрнекілік принципінің негізіне мынадай ғылыми заңдылық жатады: сезім
мүшелері сыртқы тітіркендіргіштерді түрліше қабылдайды. Ең сезімталы - көру
мүшелері; Олар арқылы миға енетін ақпараттар оқушылардың есінде жақсы
сақталады. Кейбір заттарды есте сақтау көрнекіліксіз мүмкін емес.
Шарттары:
• балалардың ақыл-ой жұмысы үшін формалар, бояулар, дыбыстар керек екенін
естен шығармау;
• оқытудық алтын ережесі: көрініп тұрғандарды көрсету, еститінді естірту,
иіскететінді иіскету, дәмін татып көретінді дөмін таттыру;
• көрнекілік - оқыту және ақыл-ойды дамыту құралы;
• оқушы ұғымдар және абстрактілік ережелерді түсіну үшін нақты фактілер,
мысалдар келтіру;
• көрнекілікті мәселелі жағдаяттар туындату үшін қолдану;
• көрнекі құралдық оқылатын зат және құбылыс туралы анық және дұрыс
түсінік алуға көмектесуі;
• оқушылардың бақылауын жүйелеп, құбылыстардың себептерін, салдарын
анықтату;
• көрнекілікті балалармен бірге алдымен түгел қарау, негізгісі мен негізгі
емесін анықтау, содан кейін тағы бір рет толық қарап шығу;
• көрнекіліктің алуан түрін қолдану, біраң көп көрнекілік қолданбау,
өйткені балалардың назары басқа жаққа ауып, негізгіні түсіне алмай қалады;
• көрнекілікті қолданып оқушының сезіміне қозғау салу, қалыптасқан
түсініктерге сүйеніп, меңгерілетін ұғымды нақтылау;
• балалармен бірге көрнекілік жасау, оқушылардың өздері жасаған
көрнекіліктердің де әсері мол;
• қазіргі көрнекі құралдарды, атап айтсақ: оқу теледидарларын,
бейнежазбаларды, кодослайдтарды, жартылай әкранды проекцияларды т.б.
қолданып, техникалық құралдармен жұмыс істей білу;
• көрнекі құралдарды қолданып оқушылардың зейінін, бай-қампаздығын, ақыл-
ой мәдениетін, жобалай білуін, оқуға деген қызығушылығын тәрбиелеу;
• көрнекілік арқылы өмірмен байланыс орнату;
• балалардың жас ерекшеліктеріне қарай заттьщ көрнекілікті азайтып,
символдық көрнекіліктерді қолдану;
• надты заттар мен құбылыстарды көрсету, мүмкіндік болмаған жағдайда
символдың көрнекі құралдарды қолдану [25,9].
Көрнекілік түрлері:
Табиғи көрнекілік оқушыларды нақты объектілермен [өсімдіктермен,
жануарлармен, минералдармен] таныстыруды талап етеді.
Эксперименттік көрнекілік арқылы оқушылар химиядан, физикадан
тәжірибелер жасайды.
Суретті көрнекіліктің мақсаты - нақты дүниенің бейнесін көрсету
[бейнесурет, картина, диафильм, диапозитив, мылқау кинофильмдер].
Көлемді көрнекілік: макет, үлгі, муляж, геометриялық фигуралар,
панорама.
Дыбыстық көрнекіліктер: күйтабақтар, үнтаспаға жазылған материалдар
Символдық және графикалық көрнекілік: абстракты ой дамуына көмектеседі,
себебі болмысты шартты белгілермен белгілейді. Олар: карта, жоспар, сызба,
диаграмма.
Жанама көрнекілік жаңа бейнені бұрынғымен салыстырып, ол туралы
түсінік қалыптастыру.
В.Ф.Шаталовтың тірек сигналы бейне, таңба, шартты белгі, суреттерден
тұрады. Олар қарапайым, сондықтан оқушы факті құбылыстың негізгі мәнін
мұғалімге айтып бере алады [26,5].
Педагогика оқулығының көрнекілікке арналған тарауының ақырында
былай делінген: Көрнекіліктің психологиялық мәнінен басқа, оның логикалық
және теориялық-білімдік жөнінен де маңызы зор. Танып білудің бұлағы-адамның
қоғамдық ісімен байланысты материалдық болмыс. Сондықтан заттар мен
құбылыстарды тану процесінде заттың өзінен, фактілерден бастап үйрену
керек. Мұнсыз ұғымдарды қалыптастыруға, жалпылауларды саналы түрде жасауға
болмайды. Біз баланы абстрактылы түрде ойлауға дағдыландыруымыз керек,
бірақ оны нақтылы өмірді тікелей бақылау арқылы дағдыландырып, абстракцияны
конкретті негізде жасата білуіміз керек. Сонан кейін балалардың оқып білген
жалпы қорытындыларын-ережелерді, заңдарды, теоремаларды берік білу жағын
қарастыру керек, ол үшін бұл ережелерді, заңдарды, теоремаларды бала
практикалық жұмыстарға: есеп шығаруға, жаттығуларға, өздігінен
творчестволық жұмыстар істеуге, тұрмыс мәселелеріне пайдаланатын болуы
керек [11,74].
Психология оқулығында былай делінген: Болмысты танып білу айналадағы
дүниені түйсіну, сезу, қабылдау процесінен басталады, бұл бізге жеке
нақтылы нәрселер жайында, олардың арасындағы сыртқы қарым-қатынас жайында
білім береді [9,198].
Математиканы оқып үйренуде балалар бірқатар білім алып, бірсыпыра
математикалык ұғымды меңгеруі керек. Математикалық материалды игеру
балалардың дерексіз түрде ойлауының дамуына байланысты. Академик И. П.
Павловтың көрсетуі бойынша дерексіз түрде ойлаудың физиологиялық негізі-
бірінші сигналдық системаның жұмысы, яғни тікелей сезімдермен байланысты
болатын сөздің жұмысы [27,39].
Мұғалімнің айтқаны түсінікті болу үшін оның сөзі не айналадағы болмысты
тікелей қабылдауға негізделуі, немесе балалардың бұрын алған ұғымына
негізделуі қажет. Сондықтан математиканы оқытқанда көрнекілікті мүмкін-
дігінше кең түрде қолдануы керек, сонда баланың сөйлеу, ойлау қабілетінің
дамуына, оның оқу материалын терең де саналы меңгеруіне жағдай туады.
Математиканы оқытуда таным процесінің қалай іс жүзіне асырылатындығын мысал
келтіріп қарастырайық. Мұнда мынадай реттілікті сақтау керек: жаңа
материалды үйретудегі бірінші қадам (баспалдақ) үйретілетін материалдың
көрнекі түрде қабылдануы болу керек.
Мысалы, 20 көлемінде оннан аттап азайтудың әдісін ұғындыруда, айталық,12-
ден 5-ті шегеру үшін 12 тастан әуелі екі тасты, сонан кейін бұдан қалған 10
тастан 3 тасты шегеру керек екендігін есепшотты [көрнекі құралды]
пайдаланып түсіндіреміз.
Балалар материалды көріп отырып қабылдауды, көру арқылы түсінеді. Бұл
процесс мұғалімнің айтып түсіндіруі мен қатарласа жүреді. Бұдан кейін мұны
балалардың өздеріне шыбықтарды пайдаландырып орындатамыз, ақырында оқушылар
түсіндірілгенді қайталап айтып шығады.
Ойлаудың келесі кезеңі-қабылдау, сезу жолымен алынған деректерді өңдеп
түрлендіру болады. Мұғалім балаларға осы әдісті тек ойдағы бір нәрселерді
шегеру үшін қолдануды ұсынады, мысалы қолда жоқ 12 алмадан 5 алманы
шегеруді ұсынады. Ақырында дерексіз мысал береміз: 12-ден 5-ті шегеру.
Осыдан соң түсіндірілген әдісті ұқсас мысалдарға (14-6; 11-4) қолданып,
балалар азайтқыштың бірліктері азайғыштың бірліктерінен артық болатын
жағдайда екі таңбалы саннан бір таңбалы санды азайтудың ережесін қорытып
айтып береді [28,47].
Балалардың дерексіз түрде ойлау дағдысының дамуына қарай жұмысты бірден
абстрактылы көрнекіліктен [елестету, еске түсіру әрекетінен] бастау керек,
өйткені бұл кезде осылай етуге қажетті материал балаларда жеткілікті
мөлшерде жинақталған болады.
Көрнекі құралдарды пайдаланғанда мынадай талаптар орындалуы тиіс.
1. Көрнекілікті тек көрнекілік үшін қолданбай, белгілі бір мақсат үшін
қолдану керек. Мысалы, 10-нан аттап қосқанда, көрнекі құрал қосу
әдісін түсіндіру үшін және балалар оны алу үшін қолданылады, ол тек
математика сабағында көрнекі құрал қолдануға тиісті деген жалпы
талаптан тумайды.
2. Математиканы оқығандағы түпкілікті мақсат баланы дерексіз түрде ой-
лауға дағдыландыру мақсаты болу керек; көрнекі түрде қабылдау-бұл
дерексіз түрде ойлауға дағдыландырудың алғашқы сатысы ғана болып
табылу керек [29,66]. Мұғалім көрнекілікті шектен асырып қолдануға
тиіс емес. Бала дерексіз сандарға амал қолдана алатын жерде, көрнекі
құралдар қолдану артық жұмыс болып табылады.
Бірақ өткен материалды қайталау кезінде мұғалім балалардың бір мәселені
шала ұққанын байқаса, тағы қайта түсіндіру үшін көрнекі құралдарды
пайдаланатын жағдайлар болады.
Сонымен, мұғалім көрнекі құралды қолданғанда екі түрлі ұшқарылықтан:
1) көрнекі құралға мән беруден;
2) оны орынсыз жерде қолданудан сақ болу керек [30,147].
Мектеп бөлмесінің қабырғаларында көрнекі құралдардың барлығы бір-дей
ілініп қойылады; сурет, таблица секілді бағдарлама бойынша оқылған кезде
ілінсе, жыл бойына сол қалпында тұра береді. Көрнекі құралдарды ке-ректі
кезінде ғана пайдаланып, тиісті тақырыпты өткеннен кейін алып қою керек.
Көрнекілікті қолдану балалардың белсенділігін арттырады, көрнекі құрал-
дарды пайдалана отырып, мұғалімнің жетегімен, балалар өздігінен оңай қоры-
тындылар жасай алады. Оқылатын материалды көрнекі құралдармен иллюстра-
циялауда баланың зейіні басқа жаққа бөлінбей, тиісті бағыт алып отырады.
Көрнекі құрал баланың жұмысқа деген ынтасын арттырады. Бұл-оқудың
ойдағыдай нәтижелі болуының шарты. Оқып отырған материалды көрнекі
құралдармен иллюстрациялау математиканы оқытудың бірінші күнінен бастап
барлық оқу жылдарында қолданылып отырады. Баланың санды үйренудегі бірінші
адымы сурет қараудан басталады. Баланың көз алдынан құстың, қоянның,
мысықтың, ұшақтың т.с.с. суреттері өтеді. Бұл суреттер белгілі жолмен
құралып, бірінші ондық сандарының әрқайсысын кескіндейді.
Көрнекі құралдар арқылы балалар әр амалдың идеясын да түсінетін
болады, мысалы, тәрелкедегі сүтті жалап жатқан екі мысыққа үшінші бір мысық
жүгіріп келе жатқанын көргенде, бала барлығы неше мысық деген сұрауға жауап
беру үшін, екіге бірді қосу керек деген ойға келеді.
Сонымен қатар, көрнекі құрал тиісті мақсатқа сай болуы үшін:
а) құрылысы, формасы, бояуы жағынан қарапайым болуы керек;
б) балалар орындарында отырып көре алатындай үлкен болуы керек,
в) бір орыннан екінші орынға оңай көшіріп апаруға лайықты болу керек;
г) жеке бөліктері оңай қозғаларлықтай болу керек;
д) құрамды бөліктерге ажыратылатын болу керек.
Көрнекі құралдардың түрлері мынадай болуы мүмкін: нәрселік көрнекі
құралдар, кескіндік көрнекі құралдар және графикалық көрнекі құралдар.
Кескіндік көрнекі құралдардың қатарына мыналар жатады: жеке
нәрселердің суреттері, нәрселердің суреті салынған картиналар, орман
ағаштары кескінделген және арнаулы тілектеріне аңдардың, құстардың т.б.
суреттерін қыстырып қоюға болатын картиналар.
Нәрселік көрнекі құралдарды да сондай-ақ кескіндік және графикалық
көрнекі құралдарды да жалпы жұмыс істеу кезінде де, балалармен жұмыс істеу
кезінде де пайдалануға болады, сондықтан оларды жалпы немесе демонстра-
циялық құралдар және даралық құралдар деп те екі топқа бөлуге болады.
Көрнекі құралдарды пайдаланып жеке дараланып жұмыс істеу үшін нәрселік
немесе кескіндік құралдардың жиынтығын пайдаланады. Әсіресе 10 көлеміндегі
сандарды, қосу, азайту амалдарын оқып үйрену кезінде даралық құралдар көп
керек болады.
Даралық көлемдік көрнекі құралдардың қатарына шыбықтарды, емен
жаңғақтарын т.с.с. жатқызуға болады, ал кескіндік дара көрнекі құралдардың
қатарына жеке нәрселердің суреті салынған карточкаларды, сондай-ақ есеп
құрастыруға немесе жеке нәрселерді санауға арналған картиналары бар есептер
жинағын жатқызуға болады.
Динамикалық көрнекі құралдарға жеке нәрселердің суреттері жатады,
мұнда суреттердің екі жаққа қарап тұратындай етіп салынғаны жөн. сонда жеке
нәрселердің біріне-бірінің жақындасуына, қосылуына берілген есептерді
құрастыруға болады.
Шартты көрнекілік деп те аталатын көрнекілік бар,-мұнда нәрселердің
біреуі, оның көлемі де, өлшемдері де басқаларынікіндей болса дағы, он
нәрсенің орнына жүреді. Есеп шот, абак, санау жәшігі тағы осылар сияқтылар
осындай көрнекі құралдар болып табылады [31,42].
Математика пәні үшін қажетті қарапайым көрнекіліктер мен дидактикалық
материалдар дайындау, берілетін білімнің жүйелі, тиянақты болуына септігін
тигізеді. Мысалы, балаларға қағазды өлшеп қию арқылы геометриялық фигуралар
жасатып, оларды математика сабағында көрнекілік ретінде пайдалануға болады.
Ол үшін мұғалім бұрыннан дайын тік төрт-бұрыштар мен квадрат үлгілерін
балаларға үлестіріп беріп, олардың қабыр-ғаларын өлшетеді. Балалар бұдан
тік төртбұрыштың қарсы жатқан қабыр-ғалары, ал квадраттың барлық
қабырғалары тең болатынына көз жеткізеді. Балаларға геометриялық материалды
дұрыс ұғындыру үшін тік төртбұрыш пен квадраттың арасындағы ұқсастық пен
айырмашылықты оларды дидактикалық санау материалы ретінде пайдаланған кезде
көрсетіп отырған дұрыс.
Мектепте пайдаланылатын көрнекі құралдардың түрі көп. Солардың ішінде
балалардың өздері жасаған көрнекі құралдар олардың танымдық қабілетін
арттырып, сөздік қорын молайтуға септігін тигізеді. Әрине, бұл мәселеде әр
мұғалімнің өзіне тән әдістемелік әдіс-тәсілдері мен мүмкіндіктері бар
екенін ескермеуге болмайды.
1-бөлім бойынша тұжырым
Ғылыми тұрғыдан жан-жақты зерттелген материалдарды оқып білу, оқу,
тәрбие жұмыстарының тәжірибелері негізінде жасалған монографиялармен, озат
тәжірибелермен танысу, ғылыми баяндамаларды тыңдау, мұғалімнің ұдайы
ізденісі балаларға сапалы, білім саналы тәрбие беруге әсерін тигізері хақ.
Балалардың қабілетін дамыту, өмір шындығына дұрыс көзқарасына қалып-
тастыру, балаларды ізденімпаздыққа баулу мұғалімнің ізденімпаздығына байла-
нысты. Баланың ойлау қабілетін дамытуда математика сабағы ерекше орын
алады. Оның әрбір жұмысы ой белсенділігін қажет етеді. Математика сабағын-
да балалардың ойлау қабілетін дамыту, шамаларды салыстыру, есеп құрастыру,
ауызша есептеу жолдарымен жүзеге асады, олар нақты іс қимылға үйретіледі.
Түрлі себептерге байланысты әр баланың ой өрісі әр түрлі болады. Сондықтан
оқыту жұмысын жобалау кезінде олардың осындай мүмкіншіліктерімен
ерекшеліктерін ескеріп отырған жөн. Cонымен қатар мұғалімнің ықпалымен
жасаған балалардың көрнекі құралдары дидактикалық материалдары сабақта
пайдаланудың тиімді екендігін оқыту ісінде көрсетеді. Мұның өзі балалардың
ой-өрісін дамыту мен бірге олардың бойында мақтаныш сезімін туғызады.
2 БАСТАУЫШ СЫНЫП МАТЕМАТИКАСЫН ОҚЫТУДА КӨРНЕКІЛІК ПРИНЦИПІН ІСКЕ
АСЫРУ АРҚЫЛЫ ОҚУ-ТӘРБИЕ ЖҰМЫСЫН ЖҮРГІЗУ ЖОЛДАРЫ
1. Бастауыш сыныптың математика сабақтарына көрнекілік дайындау
әдістемесі және оларды қолдану жолдары
Қазақстан Республикасының Евразиялық аймаққа кіруі, ХХІ ғасырға аяқ
басуы ел Президентінің Қазақстан-2030 атты стратегиялық бағдарламасына
сәйкес жаңа техника мен технология үдерістерінің дамуы келешекте жоғары оқу
орындарында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz